Copy the below citation!
!از ارﺟﺎعدﻫﻲ زﻳﺮ روﻧﻮﺷﺖ ﺑﺮدارﻳﺪ
.213-202 ﺻﺺ.1392 ﺩﻯ، ﺗﻬﺮﺍﻥ. ﺟﻠﺪ ﻫﻔﺘﻢ. ﻭﻳﮋﻩﻧﺎﻣﺔ ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎﻥ، ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻰ.“ ”ﺩﻭ ﻳﺎﺩﺩﺍﺷﺖ ﻟﻐﻮﻯ: ﺳﻴّﺪ ﺍﺣﻤﺪﺭﺿﺎ،ﻗﺎﺋﻢﻣﻘﺎﻣﻰ Ghaemmaghami, Ahmad Reza: “Two Lexicological Notes,” Lexicography, The Academy of Persian Language and Literature. Vol. 7. June 2014. pp. 202-213.
[email protected]
»ﺑﺎز« در ﻓﺎرﺳﻲ دري ﺣﺮف اﺿﺎﻓﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻗﻴﺪ ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻲآﻳﺪ و در آن زﺑﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه:ﭼﻜﻴﺪه ﺗﻠﻔﻆ اﻳﻦ ﺣﺮف اﺿﺎﻓﻪ در ﻓﺎرﺳﻲ دري از ﺳﺎلﻫﺎ. ﻳﻚ ﺣﺮف اﺿﺎﻓﺔ ﻣﺮﻛﺐ ﻣﻲﺳﺎزدō ﺣﺮف اﺿﺎﻓﺔ ﺑﺨﺶ اول ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﻌﻲ در ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻳﻜﻲ دو اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺤﻘﻘﺎن.ﭘﻴﺶ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺨﺶ دوم ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﻠﻤﻪ »ﻛﺮدار« در.ﭘﻴﺸﻴﻦ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع دارد ﻓﺎرﺳﻲ و اﺻﻞ آن در زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻌﻨﺎي »ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ« و »ﺑﺨﺸﺶ« ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻋﻠﺖ را در ﻳﻚ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺷﻮاﻫﺪي از ﻣﺘﻮن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﺎﻧﻮي وkar- ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎص رﻳﺸﻪ .زردﺷﺘﻲ در ﺗﺄﻳﻴﺪ آن آورده اﺳﺖ
Abstract: ﺑﺎزis a New Persian preposition inherited from a Middle Persian adverb which together with ō made a compound preposition. Pronunciations of the NP preposition has for years been discussed by scholars. The first part of present article tries to correct some of previous scholars’ mistakes. The second part is to show how ﻛﺮدارand its MP provenance kardār took on the meaning of ‘doing good’ and ‘beneficence’, and for that looks for reason in a specific meaning of the root kar- and comes up with some evidences in NP, Zoroastrian MP and Manichaean MP.
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻓﻮاﺋﺪ زﺑﺎﻧﯽ و ﻟﻐﻮي ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺍﻟﻔﺼﻴﺢ اﺑﻦدرﺳﺘﻮﯾﮥ ﻓﺴﺎﺋﯽ
ﻋﻠﯽاﺷﺮف ﺻﺎدﻗﯽ
3
آزﯾﺘﺎ ﻋﺒﺎﺳﯽ
23
ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﯾﺴﯽ و ﺗﻮاﻧﺶ ﮐﺎرﺑﺮدﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻫﺎد ﻗﺮﺑﺎنزاده ﻣﻬﺮزاد ﻣﻨﺼﻮري ﻣﺒﺎﻧﯽ و ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺼﻮﯾﺮ در ﻓﺮﻫﻨﮓ
58
ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ وﯾﺮاﺳﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎﺭﺳﻲ ﻋﻤﻴﺪ ﻣﻌﺮﻓﯽ و ﻧﻘﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎﺭﺳﻲ ﺟﻴﺒﻲ
ﻣﻨﯿﮋه ﮔﺎزراﻧﯽ
72
درﺑﺎرة ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻣﻊ ﺯﺑﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳﻲ درﺑﺎرة ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻣﻊ ﺯﺑﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳﻲ
ﺣﺴﻦ اﻧﻮري
89
ﻋﻠﯽاﺷﺮف ﺻﺎدﻗﯽ
97
ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ اﻣﯿﻨﯿﺎن
اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻧﺠﻔﯽ
39
83
92
ﻓﺎوا ،ﻣﺮوارﯾﺪ ـ ﻣﺮوارﯾﺪ ،ﮔﺎن ـ ﮔﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎدرويﻣﻨﺶ ﺑﻬﺮهﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﮕﺎراﻧﻪ از ﺳﻔﻴﻨﺔ ﺧﻮﺷﮕﻮ ﺳﺠﺎد آﯾﺪﻧﻠﻮ ﺗُﺨﺸﺎن؛ ﺗﺼﺤﯿﺢ واژهاي ﺗﺼﺤﯿﻒﺷﺪه در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ رﺿﺎ ﻓﻬﯿﻤﯽ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ واژهﻫﺎي ﺟﻮﺍﻣﻊ ﺍﺣﻜﺎﻡﺍﻟﻨﺠﻮﻡ واژهﻫﺎي ﻓﺎرﺳﯽ و ﻣﻌﺮّب در ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖاﻟﻠﻪ ﻓﺎﺗﺤﯽﻧﮋاد )ﺍﻟﻌﻴﻦ ،ﺟﻤﻬﺮﺓﺍﻟﻠﻐﺔ ،ﺗﻬﺬﻳﺐﺍﻟﻠﻐﺔ( )(2 اﺣﻤﺪرﺿﺎ ﻗﺎﺋﻢﻣﻘﺎﻣﯽ دو ﯾﺎدداﺷﺖ ﻟﻐﻮي ﯾﻮﺳﻒ ﺳﻌﺎدت آﺑﺨﻮﺳﺖ ﻫﻮاﺳﯿﺪه ﺳﻠﻤﺎن ﺳﺎﮐﺖ ﭘﻨﺞ واژه از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﮐﻬﻦ ﻛﻴﻤﻴﺎﻱ ﺳﻌﺎﺩﺕ ﺣﺴﯿﻦ داوري ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ رﯾﺸﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﭼﻨﺪ ﻣﺪﺧﻞِ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎﺭﺳﻲ ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ اﻣﯿﻨﯿﺎن ﻣﻌﻨﯽﻫﺎي »اﺑﺘﻼء« در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺳﺎﻻر رﺿﺎزاده درﺑﺎرة اﺻﻞ اﯾﺮاﻧﯽ ﭼﻨﺪ واژه در زﺑﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ آذرﺑﺎﯾﺠﺎن
243
ﺳﻌﯿﺪ ﺣﻤﯿﺪﯾﺎن
248
ﺑﺎز ﻫﻢ درﺑﺎرة »ز ﭘﻬﻠﻮيِ« اﺳﺘﺪراك
114
138 162 175 202
214 226 236
241
251
ﮐﺘﺎب :ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﻤﺎﻳﻨﺪﻫﺎ ،ﭘﻮﻳﺎ )ﺍﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ـ ﻓﺎﺭﺳﻲ(؛ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻋﺮﺑﯽ ـ ﻓﺎﺭﺳﯽ؛ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺍﻣﺜﺎﻝ ﻭ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻗﺮﺁﻧﯽ؛ دﻓﺘﺮ اول ﻫﺰﺍﺭﻭﺍﮊﺓ ﺣﻤﻞﻭﻧﻘﻞ؛ دﻓﺘﺮ اول ﻫﺰﺍﺭﻭﺍﮊﺓ ﺷﻴﻤﻲ؛ دﻓﺘﺮ اول ﻫﺰﺍﺭﻭﺍﮊﺓ ﻋﻠﻮﻡ ﺯﻣﻴﻦ؛ دﻓﺘﺮ اول ﻫﺰﺍﺭﻭﺍﮊﺓ ﻋﻠﻮﻡ ﻧﻈﺎﻣﻲ؛ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺴﺎﻣﺪﻱ ﺑﺮﺍﺳﺎﺱ ﭘﻴﻜﺮﺓ ﻣﺘﻨﻲ ﺯﺑﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳﻲ ﺍﻣﺮﻭﺯ؛ Биобиблиографический словарь среднеазиатской поэзии؛ Oxford Picture Dictionary؛ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻐﺮﺍﻓﻴﺎﻳﻲ ﺳﺨﻦ؛ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻭﺍﮊﻩﻫﺎﯼ ﻣﺼﻮﺏ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎﻥ )ﺩﻓﺘﺮ ﺩﻫﻢ(؛ ﻛﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﻲ ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﺁﺯﻓﺎ )ﺁﻣﻮﺯﺵ ﺯﺑﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳﻲ ﺑﻪ ﻏﻴﺮﻓﺎﺭﺳﻲﺯﺑﺎﻧﺎﻥ(؛ ﺍﺻﻄﻼﺣﺎﺕ ﻭ ﻋﺒﺎﺭﺍﺕ ﺭﺍﻳﺞ ﻓﺎﺭﺳﯽ ﭘﻮﻳﺎ )ﻓﺎﺭﺳﻲ ـ ﺍﻧﮕﻠﻴﺴﯽ(؛ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻓﺎﺭﺳﻲ ـ ﻓﺮﺍﻧﺴﺔ ﺟﻴﺒﻲ. )ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎريِ ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ اﻣﯿﻨﯿﺎن ،اﻟﻮﻧﺪ ﺑﻬﺎري ،ﻣﺮﯾﻢ رﻧﺠﮑﺶ ،ﻣﯿﻨﺎ ﺳﻌﺎدﺗﯽ ،ﺳﺎرا ﺷﺮﯾﻒﭘﻮر،
اﺣﺴﺎن ﺷﻮارﺑﯽ ،ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎﺣﺒﯽ ،ﻓﺮﻫﺎد ﻗﺮﺑﺎنزاده ،ﮔﯿﺘﯽ ﻗﺮﯾﺐ ،آزاده ﮔﻠﺸﻨﯽ ،ﻣﺮﯾﻢ ﻣﺴﮕﺮﺧﻮﯾﯽ، ﻧﺴﺮﯾﻦ ﻣﻨﺼﻮريﻓﺮ (
اﻧﺰاﺑﯽﻧﮋاد و زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ
ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ ﯾﺎﺣﻘﯽ
253 267
................................................................................................................................................................................
1
Contents
3
Summary of Contents
دو ﯾﺎدداﺷﺖ ﻟﻐﻮي ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪرﺿﺎ ﻗﺎﺋﻢﻣﻘﺎﻣﯽ )اﺳﺘﺎدﯾﺎر داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان(
.1ﺑﺎز ﯾﺎ ﺑﺎزِ
ﻧﺴﺨﮥ اول اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪواﺳﻄﮥ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎي دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽاﺷﺮف ﺻﺎدﻗﯽ )ﺻﺎدﻗﯽ 1380ب ،ص 153و ﺑﻌﺪ( و دﮐﺘﺮ ﺳﻌﯿﺪ ﺣﻤﯿﺪﯾﺎن )ﺣﻤﯿﺪﯾﺎن (1381و اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺧﻄﯿﺒﯽ )ﺧﻄﯿﺒﯽ (1381ﺑﺤﺜﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽ از ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ .اﻣﺎ ﭼﻮن ﯾﮏ اﺷﺘﺒﺎه اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻫﻢ رﻓﻊ ﻧﺸﺪ ،ﻣﺎ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺳﻌﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه را ـ وﻟﻮ اﻧﺪﮐﯽ دﯾﺮ ـ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﻨﯿﻢ .ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ،ﻇﺎﻫﺮاً اﺻﻞ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﮐﻪ ﺻﺎدﻗﯽ ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪه ﻫﻤﭽﻨﺎن درﺳﺖ اﺳﺖ و آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺑﺎز« را در آﻏﺎزِ ﻓﺎرﺳﯽ دري ﺑﻪ ﺳﮑﻮنِ »زاء« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻗﯿﺎسِ ﺣﺮوف اﺿﺎﻓﮥ ﻣﺮﮐّﺐ، ﻣﺜﻞِ »ﺑﻪﺳﻮي« ،آن را ﺑﻪ ﮐﺴﺮِ »زا« ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ و »آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪاي ﺑﻪ ﺳﻮد ﯾﮑﯽ از دو ﺗﻠﻔﻆ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ،ﻫﺮ دو ﺗﻠﻔﻆ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ« )ﯾﺎدداﺷﺖ ﺻﺎدﻗﯽ در ﭘﺎﯾﺎن ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺧﻄﯿﺒﯽ( .ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ،در ﻧﻮﺷﺘﮥ ﺻﺎدﻗﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﯾﮏ دو ﺳﻬﻮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن دو ﻧﻮﺷﺘﮥ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ راه ﯾﺎﻓﺘﻪ ،ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺮار: .1ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ »اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ در ﺗﻀﻌﯿﻒ ﻧﻈﺮ ﻃﺮﻓﺪارانِ ﻻزماﻻﺿﺎﻓﻪ ﺑﻮدن ﺑﺎز ﻧﯿﺰ دﻻﯾﻠﯽ وﺟﻮد دارد .ﻧﺨﺴﺖ آﻧﮑﻪ ﺑﺎز ﯾﮏ ﺣﺮف اﺿﺎﻓﮥ ﺑﺴﯿﻂ اﺳﺖ و ﺣﺮوف اﺿﺎﻓﮥ
ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻟﻐﻮي
ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻲ ،ﺷﻤﺎرة 1392 ،7 دو ﯾﺎدداﺷﺖ ﻟﻐﻮي
203
ﺑﺴﯿﻂ ...ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺑﻪ ﮐﻠﻤﮥ ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ« )ﺻﺎدﻗﯽ ،1380ص .(156ﻫﻤﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ را دو ﻣﺤﻘﻖ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺗﮑﺮار ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﺧﻄﯿﺒﯽ ) ،1381ص (31ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ »در اﯾﻨﮑﻪ اﺻﻞ ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺎﺯ abāz ،ﺑﻮده ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﺪارد «.و ﺣﻤﯿﺪﯾﺎن ) (1381ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ »اﺻﻞ ﭘﻬﻠَﻮيِ ﺑﺎﺯ ،ﻫﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺟﻨﺎب دﮐﺘﺮ ﺻﺎدﻗﯽ ﻧﯿﺰ ﺧﻮد ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ... abāzاﺳﺖ و در ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﻮارد ﻇﻬﻮر آن ﻫﯿﭻ ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﻫﻢ از ﮐﺴﺮه ﯾﺎ ﻣﻌﺎدل آن در ﻫﻤﺎن زﺑﺎن ...وﺟﻮد ﻧﺪارد .ﭘﯿﺪاﺳﺖ اﯾﻦ ﺧﻮاﻧﺶ ﺟﺎي ﻫﯿﭻ ﺷﮏوﺷﺒﻬﻪاي در ﺳﮑﻮن اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارد« )ص (56؛ ﯾﺎ »ﺑﺎز ﺣﺮف اﺿﺎﻓﮥ ﺑﺴﯿﻂ اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن ﺟﺎ(؛ ﯾﺎ »ﻣﻀﺎﻓﺎً اﺻﻞ ﭘﻬﻠﻮي آن ﺍﺑﺎﺯ ﻫﻢ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﭼﻮن ﮐﺴﺮه ﺑﻪ ﮐﻠﻤﮥ ﺑﻌﺪ ﻧﻤﯽﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﺳﺖ« )ص .(53
اﯾﻦ رأي ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﻧﻮﺷﺘﮥ ﺣﻤﯿﺪﯾﺎن ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮي ﻧﻘﻞ ﺷﺪه درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ،ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ اﺻﻞ »ﺑﺎز« در ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺮف اﺿﺎﻓﻪ abāzﻧﯿﺴﺖ abāz ō ،اﺳﺖ؛ درﺳﺖ ﻣﺜﻞ »ﺑﻪ« در ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﻪﺳﻮي« ﮐﻪ اﺻﻞ آن bēﻧﯿﺴﺖ bē ō ،اﺳﺖ؛ 1ﻣﺜﻼً در ﮔﺰﻳﺪﻩﻫﺎﻱ ﺯﺍﺩﺳﭙﺮﻡ )ﻓﺼﻞ ،5ﺑﻨﺪ (1آﻣﺪه: ahreman … pad sar ī se hazār sāl abāz ō wimand āmad.
»اﻫﺮﯾﻤﻦ ...در ﺳﺮِ ﺳﻪﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﻪ ﻣﺮزِ )دﻧﯿﺎي روﺷﻨﯽ و ﺗﺎرﯾﮑﯽ( ﺑﺎزآﻣﺪ«.
و در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ )ﻓﺼﻞ ،3ﺑﻨﺪ (4آﻣﺪه:
pad ham-zamān ahreman kōxšīd kū abāz ō xwēš bunīg… šawed.
»در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن اﻫﺮﯾﻤﻦ ﮐﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ ...ﺑﺮود«.
در ﺭﻭﺍﻳﺖ ﭘﻬﻠﻮﻱ )ﻓﺼﻞ ،25ﺑﻨﺪ (1آﻣﺪه ﮐﻪ زردﺷﺖ از ﻫﺮﻣﺰد ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ: …čand zamān abāz ō frašegird zamān
»ﭼﻪﻗﺪر ﺗﺎ ﻓﺮَﺷﮕﺮد ﻣﺎﻧﺪهاﺳﺖ؟«
و در ﺍﺭﺩﺍﻭﻳﺮﺍﻓﻨﺎﻣﻪ )ﻓﺼﻞ ،17ﺑﻨﺪ (1ارداوﯾﺮاف ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ: u-m did-iz abāz ō činwad puhl āmad hēm.
»و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﭼﯿﻨﻮدﭘﻞ آﻣﺪم«. .1درﺑﺎرة bē ōو ﺻﻮرت ﺑﻌﺪي آن ) bēدر ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻓﺎرﺳﯽ ﯾﻬﻮدي( و »ﺑـﻪ« در ﻓﺎرﺳـﯽ دري ← ﻻزار )(1384؛ درﺑﺎرة ﮐﺎرﺑﺮد ) bēﺑﺪون (ōدر ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻓﺎرﺳﯽ ﯾﻬﻮدي در ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﻪ ﺳﻮي« در ﻫﻤﺎن ﺟـﺎ )ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎً ص (211 ﭼﻨﺪ ﺷﺎﻫﺪ آﻣﺪهاﺳﺖ.
204
ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻲ ،ﺷﻤﺎرة 1392 ،7 دو ﯾﺎدداﺷﺖ ﻟﻐﻮي
ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻟﻐﻮي
ﺑﺮ اﯾﻦ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺷﺎﻫﺪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد دﯾﮕﺮ اﻓﺰود .ﻣﻌﻨﺎي abāz ōدر اﺻﻞ »دوﺑﺎره ﺑﻪ« ﺑﻮده ،وﻟﯽ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺜﻼً از ﺷﺎﻫﺪ ﺳﻮم ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ،در ﻫﻤﺎن زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﻪﺳﻮي« ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدهاﺳﺖ. .2در اداﻣﮥ دﻻﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺳﮑﻮنِ »ﺑﺎز« آوردهاﻧﺪ ،ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ» :ﭼﻬﺎرم اﯾﻨﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﺮوف
اﺿﺎﻓﻪ در اﺻﻞ ﻗﯿﺪ ﺑﻮده و ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﺣﺮوف اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺪل ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻗﯿﻮد اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ« )ﺻﺎدﻗﯽ ،1380
ص .(156اﯾﻦ ﺣﺮف درﺳﺖ اﺳﺖ ،وﻟﯽ abāz ōﺣﺮف اﺿﺎﻓﮥ ﻣﺮﮐّﺒﯽ اﺳﺖ ﻣﺮﮐّﺐ از ﯾﮏ ﻗﯿﺪ و ﯾﮏ ﺣﺮف اﺿﺎﻓﻪ. .3ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ )ﻫﻤﺎن ﺟﺎ(» :ﭘﻨﺠﻢ آﻧﮑﻪ ﺑﺎﺯ ﻗﺮﯾﻨﮥ ﻓﺮﺍﺯ اﺳﺖ و ﻓﺮﺍﺯ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻫﯿﭻﮔﺎه اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد «.در ﻣﻮرد »ﻓﺮاز« ﻫﻢ ﻫﻤﺎن اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ رخ داده ﮐﻪ در ﻣﻮرد »ﺑﺎز«» .ﻓﺮاز« اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺮﯾﻨﮥ »ﺑﺎز« و درواﻗﻊ ﺿﺪ آن اﺳﺖ؛ »ﻓﺮاز« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﭘﯿﺶ« اﺳﺖ و »ﺑﺎز« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﭘﺲ« .اﯾﻦ ﻗﺮﯾﻨﮕﯽ ﯾﺎ درواﻗﻊ ﺿﺪﯾﺖ را در ﺣﺮف اﺿﺎﻓﮥ ﻣﺮﮐﺐ »از ...ﺑﺎز« )در ﭘﻬﻠﻮي (az … abāzﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »از ﯾﮏ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ« و »از ...ﻓﺮاز« )در ﭘﻬﻠﻮي (az … frāzﯾﻌﻨﯽ »از ﯾﮏ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺎ« ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ )درواﻗﻊ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ را از دو ﻧﻈﺮﮔﺎه ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ( 1.از ﻫﻤﯿﻦ ﺿﺪﯾﺖ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دو ﻟﻔﻆ )ﮐﻪ در ﻣﺘﻦﻫﺎي ﺛﻨﻮي ﭘﻬﻠﻮي ،ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﯾﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﯿﺸﻮﻧﺪ ﻓﻌﻠﯽ ،ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﺗﻘﺎﺑﻞِ دو ﭼﯿﺰ ﺧﻮب ﯾﺎ ﺑﺪ ﻓﺮاوان اﺳﺖ ،ﻣﺜﻞِ (abāz-rawišnīh, frāz-rawišnīhﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻓﺮازﮐﺮدنِ در« )ﺑﺴﺘﻦ ،ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﭘﯿﺶ ﮐﺮدن( و »ﺑﺎز ﮐﺮدنِ در« ﭘﯽ ﺑﺮد؛ زﯾﺮا »ﻓﺮاز« )از ،frāzﯾﻌﻨﯽ از (-fra-anč »ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻠﻮ ،ﭘﯿﺶ« را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و »ﺑﺎز /اﺑﺎز« )از ،apāčﯾﻌﻨﯽ از (-apa-anč »ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻋﻘﺐ ،ﭘﺲ« را .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ،ﻣﺎ ﺣﺘﯽ ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاي »ﺑﺎز« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﮔﺸﻮده« و »رﻫﺎ« و ﺣﺘﯽ »وﺳﯿﻊ« ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦدوﺳﺖ )ص ،(163اﺷﺘﻘﺎﻗﺎت ﻓﺮﺿﯽ )ﻣﺜﻼً (*vāča-ﺗﺼﻮر ﮐﻨﯿﻢ؛ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺎز« ﻇﺎﻫﺮاً از ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺎن »ﺑﺎز ﮐﺮدنِ در« )ﯾﻌﻨﯽ » ،(abāz kardanﺑﺎز ﮐﺮدنِ درِ ﻗﻔﺲ« ﻣﺜﻼً» ،ﺑﺎز ﮐﺮدن ﺑﻨﺪ از ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﺟﺎﻧﻮري و ﺟﺰ اﯾﻦﻫﺎ« ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﻓﺮض اﺷﺘﻘﺎق دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي آن ﮔﻮﯾﺎ زاﯾﺪ اﺳﺖ. اﻣﺎ اﺷﺘﺒﺎه در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻓﺮاز« ﻫﻢ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺣﺮف اﺿﺎﻓﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻗﯿﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ōﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺣﺮف اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺮف اﺿﺎﻓﮥ ﻣﺮﮐّﺐ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً در ﮔﺰﻳﺪﻩﻫﺎﻱ .1ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﺣﻤﯿﺪﯾﺎن ﮐﻪ ﺳﮑﻮن ﺑﺎز در »از ...ﺑﺎز« را دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺳﮑﻮنِ »ﺑﺎز« در ﻧﻘﺶِ ﺣﺮف اﺿﺎﻓﻪ داﻧﺴﺘﻪ )،1381 ص (57ﻇﺎﻫﺮاً ﺿﺮورت ﻧﺪارد.
ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻟﻐﻮي
ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻲ ،ﺷﻤﺎرة 1392 ،7 دو ﯾﺎدداﺷﺖ ﻟﻐﻮي
205
ﺯﺍﺩﺳﭙﺮﻡ )ﻓﺼﻞ ،1ﺑﻨﺪ (4آﻣﺪه: ka frāz ō wimand mad, ohramaz abāz dāštan ī ahreman az xwēš šahr rāy, frāz …ō hamrānīh mad
»ﭼﻮن )اﻫﺮﯾﻤﻦ( ﺑﻪ ﻣﺮز )ﺟﻬﺎن ﺗﺎرﯾﮑﯽ و روﺷﻨﯽ( آﻣﺪ ،ﻫﺮﻣﺰد ﺑﺮاي ﺑﺎزداﺷﺘﻦ او از ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧﻮد ،دﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺮد«.
و ﺷﺎﻫﺪﻫﺎي آن ،ﺧﺎﺻﻪ در ﮐﺘﺎبِ ﺩﻳﻨﮑﺮﺩ ،ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ )ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﮥ ﺳﻬﻞاﻟﻮﺻﻮل ← .(Jamasp-Asana 1913, p. 113, § 49
ﭘﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﺻﺎدﻗﯽ و ﺧﻄﯿﺒﯽ در دﻓﺎع از ﮐﺴﺮِ »زا« در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد و ﺳﮑﻮن آن در ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ درﺳﺖ اﺳﺖ ،1وﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﮥ درﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﺎت درﺳﺖ اﺳﺘﻮار ﻧﺒﻮدهاﺳﺖ .ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻗﺮﯾﻨﻪاي ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را در درﺳﺘﯽ ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻢ دﭼﺎر ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻗﻄﻌﯿﺖ آن ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ و آن ﺻﻮرت vazaدر ﮔﻮﯾﺶ ﺷﯿﺮازي ﻗﺪﯾﻢ اﺳﺖ در ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎيِ abāz ōﮐﻪ ﻣﺼﻮت ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ آن ﮔﻮﯾﺎ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻫﻤﯿﻦ ō ﭘﻬﻠﻮي اﺳﺖ )ﻓﯿﺮوزﺑﺨﺶ ،1390ص .(359 در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ اﺣﺘﻤﺎل دﯾﮕﺮي را ﻫﻢ ﻃﺮح ﮐﻨﯿﻢ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ ﺣﺮف اﺿﺎﻓﮥ abāzﻫﻢ در ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﯿﺎﻧﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺎ« )ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ »ﺑﺎز« ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ( از *upa-ančﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪه آن را ﺑﺎ ōﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ .آﻧﭽﻪ اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل را ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮاً در ﻣﺘﻦﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮي abāzدر ﻣﻌﻨﺎي ﺣﺮف اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪﻧﺪرت ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون (ōﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ ،آنﻫﻢ در ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﺘﺄﺧﺮ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎﺭﻧﺎﻣﺔ ﺍﺭﺩﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎﻥ )ﻗﯿﺎس ﮐﻨﯿﺪ ﺑﺎ ﻓﺮهوﺷﯽ ،1378ص .(24 اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ ﯾﮏ دو ﺧﻄﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺑﺤﺜﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽ را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ،وﻟﯽ در اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴﺮة »ﺑﺎزِ« ﺑﺪل از ﺿﻤﮥ abāz ōﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺮدد اﺳﺖ و ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﺗﺮدﯾﺪ،
.1ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻌﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ōدر abāz ōﺑﻪ ﮐﺴﺮه ﺑﺪل ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮاي abāz ōﻫﻤﺎن اﺗﻔﺎﻗﯽ اﻓﺘﺎده ﮐﻪ ﺑـﺮاي ō bēاﻓﺘﺎده ،وﻟﯽ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ از رأي ﺑﻬﺎر ﯾﺎد ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﺗﻮﺿﯿﺢ abāz ō ēwārīgدر ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ ﺑﻨﺪﻫﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ: abāz ōدر ﭘﻬﻠَﻮي ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاﺑﺮ »ﺑﺎزِ« در ﻧﺜﺮ ﮐﻬﻦ ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺟﺎﻧﺐِ«» ،ﺑﻪ ﺳﻮي« abāz ō ēwārīg .ﺑـﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻐﺮب« و درﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺮوب« اﺳﺖ )ﺑﻬﺎر ،1369ص ،170ﯾﺎدداﺷﺖ .(4اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮥ ﺑﻬﺎر اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮي در رأي ﻣﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ،ﭼﻮن ﺷﺎﻫﺪﻫﺎي abāz ōدر ﭘﻬﻠﻮي ﻓﺮاوان اﺳﺖ و ﻣـﺎ ﻣـﺪتﻫـﺎ ﺑﻌـﺪ از ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺻﻮرت اوﻟﯿﮥ اﯾﻦ ﯾﺎدداﺷﺖ ﺑﻪ آن ﺑﺮﺧﻮردﯾﻢ .ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ،ﻇﺎﻫﺮاً از آن ﻏﻔﻠﺖ ﺷﺪهاﺳﺖ.
206
ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻲ ،ﺷﻤﺎرة 1392 ،7 دو ﯾﺎدداﺷﺖ ﻟﻐﻮي
ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻟﻐﻮي
رأي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه درﺑﺎرة ﻋﻠﺖ ﻣﺴﮑﻮر ﺗﻠﻔﻆ ﺷﺪنِ ﮔﺎهﮔﺎه» ﺑﺎز« ﻫﻤﺎن رأي ﺻﺎدﻗﯽ اﺳﺖ.
1
.2ﮐﺮدار
در ﺷﻤﺎرة دوم ﻣﺠﻠﮥ ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻲ ﻣﻘﺎﻟﻪ اي اﺳﺖ از ﺧﺎﻧﻢ ﺟﻤﯿﻠﮥ اﺧﯿـﺎﻧﯽ درﺑـﺎرة ﻟﻐـﺖ »ﮐﺮدار« در ﻣﻌﻨﺎي »ﻋﻄﺎ« و »ﺑﺨﺸﺶ« .در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ از ﮐﺠـﺎ آﻣﺪهاﺳﺖ. 2 ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ »ﮐﺮدار« ﺻﻮرت ﻣﺨﻔﻒ» ﮐﺮداري« اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﮐﺎر« و »ﮐﺎر ﻧﯿﮏ« )دﻫﺨﺪا و دﯾﮕﺮان ،1377ذﯾﻞ »ﮐﺮدار«( ،ﻣﻌﺎدل kardārīhدر ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﮐﺎر«» ،ﻓﻌﻞ« و »ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري« kardār .ﻧﯿﺰ ﮐﻪ در ﭘﻬﻠﻮي ﺻﻔﺖ ﻓﺎﻋﻠﯽِ آن اﺳﺖ ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎي »ﻓﺎﻋﻞ« دارد و ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎي »ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر« ،وﻟﯽ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﮐﺮدهاﯾﻢ ،ﺑﯿﺸﺘﺮِ ﭘﻬﻠﻮيداﻧﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري« و »ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرِ« اﯾﻦ دو ﻟﻐﺖ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ .ﻣﮑﻨﺰي ﻓﻘﻂ ﻣﻌﻨﺎي »ﻓﻌﻞ« و »ﻓﺎﻋﻞ« و »ﮐﺎرﮔﺮ« را آورده )Mackenzie 1971, p. 50؛ ﻧﯿﺰ ← ﻣﮑﻨﺰي ،1373ص .(98وﯾﻠﯿﺎﻣﺰ در دو ﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻟﻔﻆ ﻣﻌﻨﺎي »ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري« و »ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر« دارﻧﺪ ﻣﻠﺘﻔﺖ آن ﻧﺸﺪه ) Williams 1990, pp. 109, 135؛ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﻮد ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﯿﺮﻓﺨﺮاﯾﯽ ،1390ص 264و (282؛ ژﯾﻨﯿﻮ ) ،1372ﻓﺼﻞ ،11ﺑﻨﺪ (9ﻣﻌﻨﺎي »ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران« را درﻧﯿﺎﻓﺘﻪ و ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻓﺎرﺳﯽ در ﭘﺎورﻗﯽ )ص ،54ﯾﺎداﺷﺖ (4 ﻣﺘﺬﮐﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺷﺪه؛ ﭼﺮﺗﯽ ﺑﻪ ﻋﻄﻒ دو ﮐﻠﻤﮥ ahlawtar ud kardārtarﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﺮده و درﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ kardārtarدر اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرﺗﺮ« اﺳﺖ ) Cereti 1995, pp. 134, 135, (244؛ ﺗﻔﻀﻠﯽ در آﻏﺎز ) ،1348ص (194ﻣﺘﻮﺟﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺸﺪه ،وﻟﯽ در ﭼﺎپﻫﺎي اﺧﯿﺮِ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﻴﻨﻮﻱ ﺧﺮﺩ )ﻣﺜﻼً ص 23؛ ﻓﺼﻞ ،1ﺑﻨﺪ (83آن را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮدهاﺳﺖ .آﻣﻮزﮔﺎر )(1386 .1در ﻣﻮرد »ﭼﻨﺪ ـ ﭼﻨﺪ «ﻫﻢ ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺻﺎدﻗﯽ درﺑﺎرهاش ﺑﺤﺚ ﺷﺪه ،ذﮐﺮ ﯾﮏ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﯽﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﯿﺴﺖ و آن اﯾﻨﮑﻪ »ﭼﻨﺪ« در ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﻪ اﻧﺪازة« ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪة ) čvaţ , čvanţﯾﻌﻨﯽ ﺻﺮف ﻓﺎﻋﻠﯽ و ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ ﻣﻔﺮد ﺧﻨﺜـﯽ از (čvanţ ) čvaţ yaţﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﺻﺮف ﺑﻪ اﺿﺎﻓﮥ ﮐﺴﺮة اﺿﺎﻓﻪ( اﺳﺖ ،وﻟﯽ ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ) yaţﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﮐﺴﺮة اﺿﺎﻓﻪ( در زﻧﺪ اوﺳﺘﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺸﺪه و ﻣﻌﺎدل čvaţ yaţدر زﻧﺪ ،ﻫﻤﯿﺸﻪ čandاﺳﺖ ﻧﻪ .čand īﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﻣﻮرد ﮐﺴﺮة »ﭼﻨـﺪ« ﻫﻢ ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺎز رأيِ ﺻﺎدﻗﯽ درﺳﺖ اﺳﺖ. .2درﺑﺎرة اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣﺎﺻﻞ ﻣﺼﺪرﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺬف »ﯾﺎي« ﻣﺼﺪري ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪهاﻧﺪ ← ﺻﺎدﻗﯽ 1380اﻟـﻒ ،ص 119و ﺑﻌﺪ )ارﺟﺎﻋﺎت ﺻﻔﺤﺎت ﺑﻪ ﭼﺎپ دوﺑﺎرة اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺖ( .ﺧﻼﺻﮥ ﻣﻄﻠﺐ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺴﻮﻧﺪ -ārدر ﭘﻬﻠﻮي و »ـ ار« در ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﻪ در اﺻﻞ ﺻﻔﺖ ﻓﺎﻋﻠﯽ ﻣﯽ ﺳﺎزد )اﺻﻞ اﯾﻦ ﭘﺴـﻮﻧﺪ در ﻓﺎرﺳـﯽِ ﺑﺎﺳـﺘﺎن -tarاﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﺻﺮفﻫﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞ ﺻﺮف ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ ﻣﻔﺮد ﺻﻮرت -tār ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮد( ،ﺑﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ در ﻓﺎرﺳﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﺼـﺪر ﻣﯽﺳﺎزد .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ kardārدر ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺮ ﺧﻼف ﻓﺎرﺳﯽ اﻣﺮوز ،ﻣﻌﻨﺎي »ﻓﺎﻋﻞ« و »ﮐﻨﻨﺪه« دارد ،ﻧﻪ »ﻓﻌﻞ« و »ﮐﺮدار«.
ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻟﻐﻮي
ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻲ ،ﺷﻤﺎرة 1392 ،7 دو ﯾﺎدداﺷﺖ ﻟﻐﻮي
207
ﺟﺰ آﻧﭽﻪ در ﻣﻮرد ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺍﺭﺩﺍﻭﻳﺮﺍﻓﻨﺎﻣﺔ ژﯾﻨﯿﻮ ﮔﻔﺘﯿﻢ ،در ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺩﻳﻨﻜﺮﺩ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻌﻨﺎي »ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ )ﻧﯿﮏ(« را در ﺗﺮﺟﻤﮥ kardārīhآورده )ﻓﺼﻞ ، 8ﺑﻨﺪ 10و ﺟﺰ آن( و ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﺗﻔﻀﻠﯽ اﺷﺘﺒﺎه ﭘﻬﻠﻮيداﻧﺎن ﻏﺮﺑﯽ را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮدهاﺳﺖ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎيِ ) kardār(īhرا ﺑﻪ ﺗﺒﻊِ ﺗﻔﻀﻠﯽ و آﻣﻮزﮔﺎر و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻧﯿﮑﻮﮐﺎريِ« ﻟﻐﺖ »ﮐﺮدار« در ﻓﺎرﺳﯽ ،در ﻣﻮرد ﻣﺘﻦﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻢ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﻨﯿﻢ. اﻣﺎ ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺨﺸﺶ« و »ﻋﻄﺎ« از ﮐﺠﺎ ﻣﯽآﯾﺪ؟ ﺟﻮاب را ﻣﯽﺗﻮان از ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ ﮐﻠﻤﮥ »ﮐﺮداري« ﺑﺎ kardagānﯾﺎ kirdagānﯾﺎ ) kerdagānﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻟﻬﺠﻪاي و ﺗﻔﺎوت در ﺷﯿﻮة آواﻧﻮﯾﺴﯽ( و kardagدر ﻣﺘﻦﻫﺎي زردﺷﺘﯽ و ﻣﺎﻧﻮي ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﯿﺎﻧﻪ ﯾﺎﻓﺖ 1.ﻣﯿﺨﺎﺋﯿﻞ ﺑﺎك ) (Back 1988درﺑﺎرة ﻟﻐﺖ kirdagānﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻔﺼﻞ دارد و در آن ﺑﺎ ﺟﺴﺖوﺟﻮﯾﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺼﺎ در ﻣﺘﻦﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮي و ﻣﺎﻧﻮي درﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن در زﺑﺎنﻫﺎي ﺳﻐﺪي و ﺧُﺘَﻨﯽ اﺻﻄﻼﺣﯽ دﯾﻨﯽ اﺳﺖ 2.ﺧﻼﺻﮥ ﻣﻄﻠﺐ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ kirdagānدر ﮐﺘﯿﺒﻪﻫﺎي ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ )و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﮐﺘﯿﺒﻪﻫﺎي ﮐﺮدﯾﺮ( ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از آداب و آﯾﯿﻦﻫﺎ و ﻣﺮاﺳﻢ دﯾﻨﯽ و ﺷﺎﯾﺪ آنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺎك ﻣﯽﭘﻨﺪارد ) (Back 1988, p. 46ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺨﺶ ﮐﻼﻣﯽ اﯾﻦ آداب و ﻋﺒﺎدات ،ﯾﻌﻨﯽ دﻋﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶ .درواﻗﻊ kirdagān ī yazadānﺑﺎ ﻟﻐﺖﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ) rad pasāgﻧﻮﻋﯽ ﻣﺮاﺳﻢ دﯾﻨﯽ( و yaštو ) mahrﺳﺮود و ﻧﯿﺎﯾﺶ( و ﺗﺄﺳﯿﺲ آﺗﺶ ﺑﻬﺮام و دﯾﻦ ﻣﺰدﯾﺴﻨﺎ و آﻧﭽﻪ آدﻣﯽ ﺑﺮاي روان ﺧﻮد و درﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪﺟﺎي آورد )ﯾﻌﻨﯽ (ruwānagānﻫﻤﺮاه ﻣﯽآﯾﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ ﻫﻤﺮاه آﻣﺪن آن ﺑﺎ اﯾﻦ واژهﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد ﻓﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ ﻣﺮاﺳﻢ دﯾﻨﯽ و وﻗﻒﻫﺎ و ﺧﯿﺮات و ﻣﺒﺮّات اﺳﺖ .ﺻﻮرت وﺻﻔﯽ اﯾﻦ واژه ﮐﻪ در ﮐﺘﯿﺒﮥ ﭘﺎﯾﮑﻮﻟﯽ )ﻓﺼﻞ ،34ﺑﻨﺪ 31؛ ﻓﺼﻞ ،36ﺑﻨﺪ 33؛ (Back 1988, 49ﺑﻪﺻﻮرت krtk’ntwmyو krtk’nystrدر ﮐﻨﺎر ŠPYRو ) r’stytryﺑﻬﺘﺮ و راﺳﺖﺗﺮ( آﻣﺪه ،ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻟﻔﻆ در زﻣﺎن ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﺘﯿﺒﻪﻫﺎ ،ﻣﻌﻨﺎي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ــ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر در ﻗﺒﺎل اﯾﺰدان ــ را ﻫﻢ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ .ﺑﺎك ) (p. 50ﺑﻪدرﺳﺘﯽ درﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي kardagān kirdagān .1ﻇﺎﻫﺮاً ﺟﻤﻊ kardagﻧﯿﺴﺖ؛ اﺳﻢ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ )ﻗﯿﺎس ﮐﻨﯿـﺪ ﺑـﺎ :ﺗﻔﻀـﻠﯽ ،1372ص 152و ﻣﻨﺒـﻊ او؛ Huyse, II, p. 181و ﻣﻨﺎﺑﻊ او؛ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ،ﭘﮋﻣﺎن ﻓﯿﺮوزﺑﺨﺶ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ ،اﻣﺎ اﺷﺘﻘﺎق ﻟﻔﻆ از kr̥takānaﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ،ﻣﺤﻞ ﺗﺮدﯾﺪ اﺳﺖ. kädäyāna .2و ﺻﻮرتﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ آن در ﺧﺘﻨﯽ و ’krt’nyو ﺻﻮرتﻫﺎي ﻣﺸـﺎﺑﻪ آن در ﺳـﻐﺪي ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﻣﻌﻨـﺎي ) karmanﮐﺎرﻣﺎ( ﺑﻮداﯾﯽ را ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ .ﻟﻔﻆ ﺧﺘﻨﯽ ﻣﻌﻨﺎي »ﮐﺎر ﺧﻮب و ﺑﺪ« و ﻟﻔﻆ ﺳﻐﺪي ﻣﻌﻨﺎي »ﮔﻨﺎه« و »ﮐﺎر ﺑﺪ« دارد )Bailey 1979, p. 60؛ ﻗﺮﯾﺐ ،1383ص .(197 ،32 ،31
208
ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻲ ،ﺷﻤﺎرة 1392 ،7 دو ﯾﺎدداﺷﺖ ﻟﻐﻮي
ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻟﻐﻮي
در ﻣﻨﻈﻮﻣﮥ ﺩﺭﺧﺖ ﺁﺳﻮﺭﻱ ﻫﻢ ﭼﯿﺰي ﺑﯿﺶ از »ﮐﺮدار« و »ﻋﻤﻞ« اﺳﺖ ،اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺪس زده ﭼﻮن ﺑﺰ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً از ﻓﺎﯾﺪهﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ دﯾﻦ زردﺷﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ،در اﯾﻨﺠﺎ ﻫﻢ ﻣﻨﻈﻮر از ﻟﻐﺖ kardagānﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻓﺎﯾﺪهﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر آداب دﯾﻨﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ،ﻇﺎﻫﺮاً زﯾﺎدهروي ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ kardagānدر اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﯾﻌﻨﯽ »ﻓﻮاﯾﺪ« و ﻫﻤﯿﻦ ﻫﻢ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﯿﺶ از »ﮐﺮدارِ« ﺻﺮف دارد. اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﻓﻬﻢ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻆ اﻫﻤﯿﺖ دارد ،ﮐﺎرﺑﺮد آن در ﻣـﺘﻦﻫـﺎي ﻣـﺎﻧﻮي اﺳﺖ .ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﺷﺎﻫﺪﻫﺎي ﺟﻤﻊآﻣﺪه در ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺑـﺎك ) (Back 1988, pp. 52 ffﺑﺮﻣـﯽآﯾـﺪ و ﺑﺎك ﻫﻢ ﺧﻮد ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪه kirdagān ،در ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﺎﻧﻮي ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﯾﮏ ﺟﻔﺖ ﻣﯽ ﺳﺎزد ،و اﯾﻦ ﺟﻔﺖ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺮ ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻧﻈﺮ و ﻋﻤـﻞ؛ ﯾﻌﻨـﯽ ﺗﻘﺎﺑﻞ اﯾﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ،دﯾﻦ و ﻋﻤﻞ ،ﺣﮑﻤﺖ و ﻋﻤﻞ ،ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﻋﻤﻞ ،ﻋﻠﻢ و ﻋﻤـﻞ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ 1 اﯾـﻦﻫـﺎxrad ud kirdagān :؛ saxwan ud kirdagān؛ andarz ud kirdagān؛ āfrāh un kirdagān؛ ud kirdagān jīrīft2؛ ammōg ud kirdagānو ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾـﻦﻫـﺎ .از اﯾﻨﺠـﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨـﺎي » kirdagānﻋﺒـﺎدات« و »اﻋﻤـﺎل دﯾﻨـﯽ« اﺳـﺖ در ﺑﺮاﺑـﺮ »ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﻧﻈﺮي دﯾﻦ« )در اﯾﻨﺠﺎ دﯾﻦ ﻣﺎﻧﻮي( .ﮔﺎﻫﯽ در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﺎﻧﻮي )ﻣﺜﻼً ﺷﻤﺎرة 23از andarz .1را واژهﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎي ﻣﻌﺘﺒـﺮ ﻣـﺎﻧﻮي و ﭘﻬﻠـﻮي )Mackenzie 1971, p. 41; Boyce 1977, p. 12; Durkin- ( Meisterernst 2004, p. 46ﺑــﻪ respect ، injunction ، advice ، testament ، command ، preceptﺗﺮﺟﻤــﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،وﻟﯽ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎي andarzﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﻣﺘﺮادفﻫﺎي آن در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ» ،ﺣﮑﻤﺖ« اﺳﺖ .اﺳﺎﺳﺎً »اﻧﺪرز« در ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﺎﻧﻮي ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي اﺷﮑﺎﻧﯽ و ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺮﺟﻤﮥ »ﺣﮑﻤﺖ« در ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﺎﻧﻮي ﺑﻪ زﺑـﺎن اﺻـﻠﯽ اﺳـﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﺎﻫﯽ ﺗﺮﺟﻤﮥ memrāﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﮐﻼم« و »ﺳﺨﻦ« ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ،ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻣﺠﺎل آن ﻧﯿﺴﺖ )ﻣﻌﺎدل اﺻﻠﯽ memrāدر ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﺎﻧﻮي saxwanاﺳﺖ( .اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ در ﺁﺛﺎﺭﺍﻟﺒﺎﻗﻴﻪ در ﺿﻤﻦ ﺑﯿـﺎن دﻋـﻮي ﻧﺒﻮت ﻣﺎﻧﯽ )ﺗﺼﺤﯿﺢ زاﺧﺎﺋﻮ ،ص 207؛ ﺗﺼﺤﯿﺢ اذﮐﺎﯾﯽ ،ص (252اﯾﻦ ﺟﻔﺖ را ﺑﻪ »اﻟﺤﮑﻤﺔ و اﻻﻋﻤﺎل« )در ﻃﺒﻊ اذﮐﺎﯾﯽ »اﻟﺤﮑﻤﺔ و اﻻﻋﻤﺎل اﻟﺒﺮ«( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده و ﻫﻨﯿﻨﮓ ) (Henning 1933, p. 5, n. 2درﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﮥ xrad ud kirdagānاﺳﺖ ) .(cf. Widengren 1955, p. 132, n. 2درواﻗﻊ andarzو xradدر اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات ﻣﺘﺮادف ﻫﻢاﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در واژهﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮي اﺷﮑﺎﻧﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﯿﺎﻧﮥ ﺗﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺣﮑﻤﺖ« را ﻫﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻟﻐﺖ andarzاﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد .اﻧﺘﺨﺎب andarzﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻌﻨﺎي »ﺣﮑﻤﺖ« دو دﻟﯿﻞ دارد؛ اول آﻧﮑﻪ »اﻧﺪرز« ﯾﻌﻨﯽ »ﺗﻌﻠـﯿﻢ« و »اﻧﺪرزﮔﺮ« ﯾﻌﻨﯽ »ﻣﻌﻠﻢ« و »ﻣﺸﺎور« و اﯾﻦ از دورة ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯿﺎن ﺟﺰء ﻣﻨﺎﺻﺐ اداري ﺑﻮده )ﮔـﻮاه آن ﻟﻔـﻆ drzgrدر آراﻣﯽ اﺳﺖ( و ﺛﺎﻧﯿﺎً رﯾﺸﮥ »اﻧﺪرز« )ﯾﻌﻨﯽ (darzﻣﻌﻨﺎي »ﻣﺤﮑﻢ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﭼﯿﺰي« دارد و از اﯾـﻦ ﺟﻬـﺖ ﻫـﻢ ﺑـﺎ »ﺣﮑﻤﺖ« در زﺑﺎنﻫﺎي ﺳﺎﻣﯽ ،ﮐﻪ آن ﻫﻢ ﺑﺎ »ﻣﺤﮑﻢ« ﻫﻢرﯾﺸﻪ اﺳﺖ ،ارﺗﺒﺎط ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ. jīrīft .2ﯾﻌﻨﯽ »زﯾﺮﮐﯽ«؛ در ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﻣﺎﻧﻮي )← (Back 1988, p. 53, n. 32اﯾﻦ ﻟﻐﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑـﺎ bazag kirdagān )»ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺰه«( ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ .اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺧﻮب و ﻋﻤﻞ ﺧﻮب وﺟﻮد دارد ،ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﺪ و ﻋﻤﻞ ﺑﺪ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد؛ از اﯾﻦ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﺪ ﺑﻪ »زﯾﺮﮐﯽ« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه» .زﯾﺮﮐﯽ« در ﻓﺎرﺳﯽ ﻫـﻢ ﮔـﺎه ﯾـﮏ ﻣﻌﻨـﺎيِ ﺿﻤﻨﯽِ ﻣﻨﻔﯽ ــ ﮔﺮﺑﺰي ــ دارد jīra .ﻫﻢ در اوﺳﺘﺎ ﻻاﻗﻞ در ﯾﮏ ﺟﺎ ﻣﻌﻨﺎي »ﮔﺮﺑﺰ« دارد )ﺯﺍﻣﻴﺎﺩﻳﺸﺖ ،ﺑﻨﺪ .(42
ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻟﻐﻮي
ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻲ ،ﺷﻤﺎرة 1392 ،7 دو ﯾﺎدداﺷﺖ ﻟﻐﻮي
209
ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺑﺎك ،ص (52از kirbag kirdagānﺳﺨﻦ ﻣﯽرود) kirbag kirdagān .ﻗﯿـﺎس ﮐﻨﯿـﺪ ﺑـﺎ
kār ud kirbagدر ﻣﺘﻦﻫﺎي ﭘﻬﻠـﻮي( ﯾﻌﻨﯽ »ﻧﯿﮑﻮﮐﺎريﻫﺎي دﯾﻨـﯽ«؛ »اﻋﻤـﺎل و ﻋﺒـﺎدات دﯾﻨـﯽ ﺧــﻮب« ،در ﺑﺮاﺑــﺮ bazag kirdagānو duškirdagānﮐــﻪ »اﻋﻤــﺎل دﯾﻨــﯽ ﻣﺆﻣﻨــﺎن ﺑــﻪ دﯾﻦﻫﺎي دﯾﮕﺮ« ﯾﺎ اﻋﻤﺎل دﯾﻨﯽ ﻧﯿﻮﺷﺎﯾﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺧﻮد را درﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻧﺪ )ﻣﺜﻼً ﺑﻨﺪﻫﺎي ﺷﻤﺎرة 34 ،33 ،32 ،31ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺑﺎك( .اﻣﺎ ﻣﻘﺼﻮد از اﯾﻦ اﻋﻤﺎل و ﻋﺒﺎدات ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻋﻤﺎﻟﯽ اﺳﺖ؟ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً وﻇﺎﯾﻒ ﻧﯿﻮﺷﺎﯾﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ،ﺻـﺪﻗﻪ ﺑﺪﻫﻨـﺪ، ﮐﺎرﻫﺎي ﮔﺰﯾﺪﮔﺎن را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﻫﺎ )ﻗﯿﺎس ﮐﻨﯿﺪ ﺑﺎ ﮐﻔﺎﻻﯾﺎي ﻗﺒﻄﯽ ،ﻓﺼﻞ 80؛ Boyce .(1975, p. 54ﭘـﺲ ﺗﺄﮐﯿـﺪ ﺑـﺎك ) (Back 1988, p. 57ﮐـﻪ ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ ﻣﻨﻈـﻮر از kirdagān ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً اﺟﺮاي درﺳﺖ و دﻗﯿﻖ ﺳﺮودﻫﺎ و دﻋﺎﻫﺎ و ذﮐﺮﻫﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺶﻫﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶﻫﺎﺳﺖ ﻇﺎﻫﺮاً وﺟﻬﯽ ﻧﺪارد؛ kirdagānاﻋﻤﺎل دﯾﻨﯽ اﺳﺖ ،ﭼـﻪ اﻋﻤـﺎﻟﯽ دﯾﻨـﯽ ﺧـﻮب ﭼـﻪ ﺑـﺪ. ﺑﺎاﯾﻦﺣﺎل آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﻋﻤﺎلِ ﺑﺪ اﺳﺖ ،ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻣﺘﻦ ﻗﺮﯾﻨﻪاي ﻣﺜـﻞ bazagﯾـﺎ duš 1 دارد. اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺎك ) (Back 1988, pp. 51, 58ﻣﻌﻨﺎيِ ﻧﯿﺎﯾﺶﻫﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶﻫـﺎ را ﻣﻌﻨﺎي ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺪاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽِ دﯾﻨﯽ ﻟﻔﻆ kirdagān را ﺣﺎﺻﻞ ﺗﺨﺼـﯿﺺ ﻣﻌﻨـﺎي ﮐﻠـﯽِ »ﻋﻤﻞ«» ،ﻓﻌﻞ«» ،ﮐﺮدار« ﻧﺪاﻧﺪ ،اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪس زده ﺧَﻠﻄﯽ در ﻣﻌﻨﺎي رﯾﺸـﮥ 1karﺑـﻪ 2 ﻣﻌﻨﺎي »ﮐﺮدن« و 2karﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﻘﺮّر ﮐﺮدن« اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده و از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺘﻮﺟـﻪ رﯾﺸـﮥ kar در اوﺳﺘﺎ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﮐﻠﻨﺰ ) (Kellens 1984, p 144ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞِ »اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﺳﺘﺎﯾﺶ« و »ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺮودن و ﺗﻼوت ﮐﺮدن« دارد ،و اﺻﻞ hangārdanﭘﻬﻠﻮي اﺳﺖ ،و از اﯾﻨﺠﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻠﯽ »ﮐﺮدﮔﺎن« ﻧﯿﺎﯾﺶ ﺑﻮده و ﻣﻌﻨﺎي ﺛﺎﻧﻮياش ﻣﺮاﺳﻢِ ﻫﻤـﺮاه ﺑﺎ ﻧﯿﺎﯾﺶ و دﻋﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ،و ﻧﻪ ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮي ﻫﻤﮥ ﻋﺒﺎدات .ﺑﺎ اﯾـﻦ ﻫﻤـﻪ ،ﺷـﻮاﻫﺪ ﻣـﺎ ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر »ﮐﺮدن« در ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﺎﻧﻮي و زردﺷﺘﯽ ،در ﺳـﯿﺎقِ دﯾﻨـﯽ، .1ﻫﻮﯾﺴﻪ ) (Huyse 1999, II, p. 181ﻫﻢ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎك اوﻟـﻮﯾﺘﯽ ﺑـﺮاي ﺳـﺮودﻫﺎ و دﻋﺎﻫـﺎ و ذﮐﺮﻫﺎ ،در ﻗﺒﺎل دﯾﮕﺮ اﻋﻤﺎل دﯾﻨﯽ ،ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ .در ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﻣﺎﻧﻮي ﮐﻪ ﻫﻨﯿﻨﮓ ﭼﺎپ ﮐﺮده ) Henning 1936, p. 37, n. (1آﻣﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ »ﮐﺮدﮔﺎن ﺑﺪون ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ« .ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﻨﯿﻨﮓ )ﻫﻤﺎن ﺟﺎ( ﺗﻮﺟﻪ داده و ﺑﺎك ﻫﻢ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪه ) (Back 1988, p. 52اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺗﺮﺟﻤﻪاي اﺳﺖ از ﻧﺎﻣﺔ ﺍﻭﻝ ﻗﹸﺮﻧﺘﻴﺎﻥ ) ،13آﯾﮥ 1و ﺑﻌﺪ( و از اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻧﺎﻣﺔ ﻗﺮﻧﺘﻴﺎﻥ ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ »ﮐﺮدﮔﺎن« ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻧﯿﺎﯾﺶﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ .ﺑﻪﻋﻼوه ،ﻋﻄﻒ» ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﮐﺮدﮔﺎن« ﺑـﻪ ﻫـﻢ در اﯾـﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﺎﻧﻮي )) …mahr āfrīn u stāyišn u kirbag kirdagān… ،(Ibid, p. 55, No. 48ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﺮود و دﻋـﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﮐﺎرﻫﺎي ]ﮐﺮدﮔﺎن[ ﻧﯿﮏ (...ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ »ﮐﺮدﮔﺎن« دﻗﯿﻘﺎً ﺑﺎ »ﺳﺮود« و »ﻧﯿﺎﯾﺶ« ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ.
210
ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻲ ،ﺷﻤﺎرة 1392 ،7 دو ﯾﺎدداﺷﺖ ﻟﻐﻮي
ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻟﻐﻮي
ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎي ﺛﺎﻧﻮﯾﮥ ﻋﻤﻞِ دﯾﻨﯽ ــ ﺧﺎﺻﻪ ﻋﻤﻞِ ﻧﯿﮏ دﯾﻨﯽ ــ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﯾﻦ ﺧـﻮد را در ﮐﻠﻤﻪﻫﺎي ←) kardagاداﻣﮥ ﺑﺤﺚ( kardagān ،و ) kardār(īhﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ،ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ«» ،وﻇﺎﯾﻒ«» ،ﻓﺮاﯾﺾ« و »ﺑﻪﺟﺎآورﻧﺪة ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و وﻇﺎﯾﻒ و ﻓﺮاﯾﺾ«. ﯾﮏ ﻗﺴﻢِ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ،ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً اﺳﺘﻨﺒﺎط آن از ﮐﺘﯿﺒﻪﻫﺎي ﮐﺮدﯾـﺮ آﺳـﺎن اﺳـﺖ، اوﻗﺎف و ﺧﯿﺮات و ﻣﺒﺮّات و ﺻﺪﻗﺎت اﺳﺖ و از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻌﻨﺎي »ﺑﺨﺸﺶ« و »ﻋﻄﺎ« ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ ﻣﺸﺘﻘﺎت رﯾﺸﮥ ») 1karﮐﺮدن«( ـــ و ﻧـﻪ ») 2karﺳـﺘﻮدن و ﺳـﺮودن«( ـــ اﻓـﺰوده ﺷﺪهاﺳﺖ .ﯾﮏ ﻋﺒﺎرت ﻣﺎﻧﻮي ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺆﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ،ﻋﺒﺎرت ﺷﻤﺎرة 45در ﻣﻘﺎﻟـﮥ ﺑﺎك ) (Back 1988, p. 55اﺳﺖ ﮐﻪ kirbag kirdagānرا ﺑﻪ ) pwnﯾﻌﻨـﯽ اﺣﺴـﺎن و ﺑﺨﺸـﺶ( ﻋﻄﻒ ﮐﺮدهاﺳﺖ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ» :در اﯾﻦ زادﻣـﺮد )ﯾﻌﻨـﯽ در دﻧﯿـﺎ( ﭼﯿـﺰي ﺑﻬﺘـﺮ از ﺑﺨﺸـﺶ و ﮐﺮدﮔـﺎن ﻧﯿﺴﺖ« .از اﯾﻨﺠﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﺷـﻮد ﺣـﺪود ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ kirdagānرا درﯾﺎﻓـﺖ و ﻓﻬﻤﯿـﺪ ﮐـﻪ ﭼـﺮا »ﮐﺮدار« در ﻓﺎرﺳﯽ دري ﻋﻼوهﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي »ﮐـﺎر ﻧﯿـﮏ« ،ﻣﻌﻨـﺎي »ﺑﺨﺸـﺶ« ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﺧـﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ. ﺷﺎﻫﺪﻫﺎي kardagānدر ﻣﺘﻦ ﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮي در اﯾﻦ ﻣﻌﻨـﺎي دﯾﻨـﯽ ﺑـﯿﺶ از آن ﭼﯿـﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺑﺎك آﻣﺪه )ﻗﯿﺎس ﮐﻨﯿﺪ ﺑﺎ ﻣﻴﻨﻮﻱ ﺧﺮﺩ ،ﻓﺼﻞ ،26ﺑﻨﺪ 56؛ ﺩﻳﻨﻜﺮﺩ ﭘﻨﺠﻢ ،ﻓﺼﻞ ،24 ﺑﻨﺪ 26اﻟﻒ( و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎك ﻫﻢ ﻗﺼﺪش اﺳﺘﺨﺮاج ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﺷﺎﻫﺪﻫﺎ ﻧﺒﻮده ،وﻟﯽ ﺣﺎل ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ اﯾﻨﺠﺎ رﺳﯿﺪ ،ﺑﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺒﺎرت ﻓﻌﻠـﯽِ pad kardag kardan/dāštan/āwurdan را ﻫﻢ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﯿﻢ .ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﻌﻤﻮﻻً اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را ﺑـﻪ »ﻋﻤﻠـﯽ ﮐـﺮدن« و »ﺑـﻪ ﻋﻤﻞ درآوردن« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )ﻗﯿﺎس ﮐﻨﯿﺪ ﺑﺎ آﻣﻮزﮔﺎر و ﺗﻔﻀﻠﯽ ،1386ص ،28ﻓﺼـﻞ ،1ﺑﻨـﺪ 9 .(Jaafari-Dehaghi 1998, p. 155اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻟﺒﺘﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ ،وﻟﯽ دﻗﯿـﻖ ﻧﯿﺴـﺖ .ﻣﻌﻨـﺎي دﻗﯿﻖﺗﺮ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻓﻌﻠﯽ »ﺑﻪﺟﺎ آوردن« و »ادا ﮐﺮدن« و »ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن« در ﻣﻌﻨﺎيِ دﯾﻨـﯽ آن اﺳﺖ )ﻗﯿﺎس ﮐﻨﯿﺪ ﺑﺎ ژﯾﻨﯿﻮ ،1372ص .(42اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﯽﺷﻮد درﯾﺎﻓـﺖ ﮐـﻪ در ﺑﻨـﺪ ﻣﺬﮐﻮر ﺩﺍﺩﺳﺘﺎﻥ ﺩﻳﻨﻲ از ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ) wurrōyišnﯾﻌﻨﯽ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن( ﺳﺨﻦ ﻣـﯽرود و در ﺑﻨـﺪ ﻣــﺬﮐﻮر از ﺩﻳﻨﻜــﺮﺩ ﭘــﻨﺠﻢ از »ادايِ« ) padīrišnﯾﻌﻨــﯽ ﻋﻤــﻞ ﺑــﻪ دﯾــﻦ( و در ﺑﻨــﺪ ﻣــﺬﮐﻮر ﺍﺭﺍﺩﻳﺮﺍﻓﻨﺎﻣﻪ از »ادايِ« ﺑﻌﻀﯽ ﻓﺮاﯾﺾ دﯾﻨﯽ .آن ﺗﻘﺎﺑﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻈﺮ و ﻋﻤـﻞ در ﻣـﺘﻦﻫـﺎي ﻣﺎﻧﻮي ﻫﺴﺖ ،در اﯾﻨﺠﺎ ﻫﻢ ﻣﯿـﺎن wurrōyišnو padīrišnـــ ﮐـﻪ ﻫـﺮ دو اﺻـﻄﻼﺣﺎﺗﯽ دﯾﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ــ و kardagﻫﻮﯾﺪاﺳﺖ ) kardagرا در اﯾـﻦ ﻣﻌﻨـﺎي دﯾﻨـﯽ ﻗﯿـﺎس ﮐﻨﯿـﺪ ﺑـﺎ ﻣﻘﺪﻣـﮥ
ﺑﻨﺪﻫﺸــﻦ )ﺑﻬــﺎر ،1369ص ،(31ﮐــﻪ در آن kardagﺑــﻪ brahmﯾﻌﻨــﯽ آﯾــﯿﻦ ،و parastišnﻋﻄــﻒ
ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻟﻐﻮي
ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻲ ،ﺷﻤﺎرة 1392 ،7 دو ﯾﺎدداﺷﺖ ﻟﻐﻮي
211
1
ﺷﺪهاﺳﺖ(. ﻧﺘﯿﺠﻪ آﻧﮑﻪ »اﺻﻄﻼح« ﺷﺪنِ ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺸﺘﻘﺎت رﯾﺸـﮥ ») karﮐـﺮدن«( ﺑﺎﻋـﺚ ﺗﺨﺼـﯿﺺِ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ اﯾﻦ رﯾﺸﻪ و ﮐﺎﻫﺶ ﻣﻌﻨﺎي آن ،در ﺑﻌﻀﯽ ﺳﯿﺎقﻫﺎ ،ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎي دﯾﻨﯽ ﺷﺪه و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎي دﯾﻨﯽ ﮔﺎﻫﯽ ﺧﯿﺮات و ﻣﺒﺮّات و اﺣﺴﺎن و ﺑﺨﺸﺶ اﺳـﺖ و اﯾـﻦ اﻟﺒﺘـﻪ ﻣـﺎﻧﻊ از آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي از ﻣﻌﻨﺎي 2karاوﺳﺘﺎﯾﯽ )»ﺳﺮودن«( ﻫﻢ در اﯾﻦ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪهﺑﺎﺷـﺪ 1
)ﻫﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎك ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ) (Back 1988, p. 59ﮔﻮﯾﺎ در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو رﯾﺸﻪ ﺗﻤﺎﯾﺰي
ﻧﻤﯽ دﯾﺪهاﻧﺪ( .ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از kirdagānﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﺎﻧﻮي و زردﺷـﺘﯽ ﺗـﺎ »ﮐـﺮدارِ« ﺩﻳـﻮﺍﻥ ﻓﺮﺧﻲ ــ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮعِ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺧﺎﻧﻢ اﺧﯿﺎﻧﯽ اﺳﺖ ــ راه ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ.
ﻣﻨﺎﺑﻊ: آﻣﻮزﮔﺎر ،ژاﻟﻪ و ﺗﻔﻀﻠﯽ ،اﺣﻤﺪ ) ،(1386ﻛﺘﺎﺏ ﭘﻨﺠﻢ ﺩﻳﻨﻜﺮﺩ ،ﻣﻌﯿﻦ ،ﺗﻬﺮان. اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ) ،(1380ﺍﻵﺛﺎﺭ ﺍﻟﺒﺎﻗﻴﻪ ﻋﻦ ﺍﻟﻘﺮﻭﻥ ﺍﻟﺨﺎﻟﻴﻪ ،ﺗﺼﺤﯿﺢ ﭘﺮوﯾﺰ اذﮐﺎﯾﯽ ،ﻣﯿﺮاث ﻣﮑﺘﻮب ،ﺗﻬﺮان. اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ) ،(1879ﺍﻵﺛﺎﺭ ﺍﻟﺒﺎﻗﻴﻪ ﻋﻦ ﺍﻟﻘﺮﻭﻥ ﺍﻟﺨﺎﻟﻴﻪ ،ﺗﺼﺤﯿﺢ زاﺧﺎﺋﻮ ،ﻟﻨﺪن. ﺑﻬﺎر ،ﻣﻬﺮداد ) ،(1369ﺑﻨﺪﻫﺶ ،ﺗﻮس ،ﺗﻬﺮان. ﺗﻔﻀﻠﯽ ،اﺣﻤﺪ ) ،(1348ﻭﺍﮊﻩﻧﺎﻣﺔ ﻣﻴﻨﻮﻱ ﺧﺮﺩ ،ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان ،ﺗﻬﺮان. ﺗﻔﻀﻠﯽ ،اﺣﻤﺪ )ﻣﺘﺮﺟﻢ( ) ،(1385ﻣﻴﻨﻮﻱ ﺧﺮﺩ ،ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم ،ﺗﻮس ،ﺗﻬﺮان. ﺗﻔﻀﻠﯽ ،اﺣﻤﺪ )» ،(1372ﭼﻬﺎر ﮐﺘﯿﺒﮥ ﮐﺮدﯾﺮ ﻣﻮﺑﺪ« ،ﻣﺠﻠﮥ ﻛﻠﻚ ،ﺷﻤﺎرة ،40ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي 148ـ .153 ﺣﺴﻦدوﺳﺖ ،ﻣﺤﻤﺪ ) ،(1383ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺭﻳﺸﻪﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺯﺑﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳﻲ ،ﺟﻠﺪ اول )آ ـ ت( ،ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﯽ ،ﺗﻬﺮان. ﺣﻤﯿﺪﯾﺎن ،ﺳﻌﯿﺪ )» ،(1381ﺑﺎز ﻫﻢ ’ﺑﺎز‘ )ﺳﺨﻨﯽ درﺑﺎرة ﺣﺮف اﺿﺎﻓﻪاي ﮐﻬﻦ(« ،ﻣﺠﻠﮥ ﻧﺸﺮ ﺩﺍﻧـﺶ ،ﺳـﺎل ،19ﺷﻤﺎرة ،1ﭘﯿﺎﭘﯽ ،100ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي 53ـ .58 ﺧﻄﯿﺒﯽ ،اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ )» ،(1381ﭼﻮ ﺑﺎزِ ﻫﺶ آﻣﺪ ﺷﻪ ﺳﺮﻓﺮاز )ﺑﺎز ﻫﻢ درﺑﺎرة ﺣﺮف اﺿﺎﻓﮥ ’ﺑﺎز‘(« ،ﻣﺠﻠﮥ ﻧﺸﺮ ﺩﺍﻧﺶ ،ﺳﺎل ،19ﺷﻤﺎرة ،2ﭘﯿﺎﭘﯽ ،101ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي 28ـ .31 دﻫﺨﺪا ،ﻋﻠﯽاﮐﺒﺮ )و دﯾﮕﺮان( ) ،(1377ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ،ﻣﺆﺳﺴﮥ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﮥ دﻫﺨﺪا ،ﺗﻬﺮان. .1ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﻮد ﺑﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ pad kardagدر ﻣﺘﻦﻫﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞِ ﻧﻴﺮﻧﮕﺴﺘﺎﻥ )ﻗﯿﺎس ﮐﻨﯿﺪ ﺑﺎ 35 ،12/47و ﺟﺰ آن( ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ pad čāštagﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود؛ ﯾﻌﻨﯽ »ﻋﻤﻼً و ﻧﻈﺮاً«؛ »ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﻋﻤﻠﯽ«» ،ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ« .در ﻣﺘﻦﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽِ ﭘﻬﻠـﻮي ﺗﻘﺎﺑﻞ čāštagو kardagﻇﺎﻫﺮاً ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺗﻘﺎﺑﻞ »دﮐﺘﺮﯾﻦ« و »روﯾﮥ ﻗﻀﺎﯾﯽ« )اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را دوﺳﺖ داﻧﺸﻤﻨﺪ ،ﻧﯿﻤﺎ ﺟﻤﺎﻟﯽ ،درﯾﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ( .در اﯾﻦ ﻣﺘﻦﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ pad kardag dāštanﻇﺎﻫﺮاً ﯾﻌﻨﯽ »ﺑﻪ ﺣﮑﻤﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن«؛ ﺑﺎاﯾﻦﻫﻤﻪ ← ﺷﮑﯽ ) ،1379ص .(224
212
ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻲ ،ﺷﻤﺎرة 1392 ،7 دو ﯾﺎدداﺷﺖ ﻟﻐﻮي
ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻟﻐﻮي
ﺩﻳﻨﻜﺮﺩ ﭘﻨﺠﻢ ← آﻣﻮزﮔﺎر ،ژاﻟﻪ و ﺗﻔﻀﻠﯽ ،اﺣﻤﺪ ).(1386 راﺷﺪ ﻣﺤﺼﻞ ،ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ ) ،(1385ﻭﺯﻳﺪﮔﻲﻫﺎﻱ ﺯﺍﺩﺳﭙﺮﻡ ]= ﮔﺰﻳـﺪﻩﻫـﺎﻱ ﺯﺍﺩﺳـﭙﺮﻡ[ ،ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺎه ﻋﻠـﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ،ﺗﻬﺮان. ژﯾﻨﯿﻮ ،ﻓﯿﻠﯿﭗ ) ،(1372ﺍﺭﺩﺍﻭﻳﺮﺍﺯﻧﺎﻣﻪ )ﺍﺭﺩﺍﻭﻳﺮﺍﻓﻨﺎﻣﻪ( ،ﺗﺮﺟﻤﮥ ژاﻟﻪ آﻣﻮزﮔﺎر ،ﻣﻌﯿﻦ ،ﺗﻬﺮان. ﺷﮑﯽ ،ﻣﻨﺼﻮر )» ،(1379ﭼﻨﺪ ﻋﺒﺎرت ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﮥ ﭘﻬﻠﻮي« ،در ﻳﺎﺩﻧﺎﻣـﺔ ﺩﮐﺘـﺮ ﺍﺣﻤـﺪ ﺗﻔﻀـﻠﻲ ،ﺑـﻪ ﮐﻮﺷـﺶ ﻋﻠﯽاﺷﺮف ﺻﺎدﻗﯽ ،ﺳﺨﻦ ،ﺗﻬﺮان. ﺻﺎدﻗﯽ ،ﻋﻠﯽاﺷﺮف )1380اﻟﻒ(» ،ﺗﺤﻮل ﭘﺴﻮﻧﺪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﺑﻪ اﺳـﻢ ﻣﺼـﺪر« ،در ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺗـﺎﺭﻳﺨﻲ ﺯﺑـﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳﻲ ،ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي 119ـ ،132ﺳﺨﻦ ،ﺗﻬﺮان. ﺻﺎدﻗﯽ ،ﻋﻠﯽاﺷﺮف )1380ب(» ،ﺑﺎز ـ ﺑﺎزِ ،ﺑﺎزآﻧﮑﻪ ،ﭼﻨـﺪ ـ ﭼﻨـﺪ ،«در ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺗـﺎﺭﻳﺨﻲ ﺯﺑـﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳـﻲ، ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي 153ـ ،164ﺳﺨﻦ ،ﺗﻬﺮان. ﻓﺮهوﺷﯽ ،ﺑﻬﺮام ) ،(1378ﻛﺎﺭﻧﺎﻣﺔ ﺍﺭﺩﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎﻥ ،داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ،ﺗﻬﺮان. ﻓﯿﺮوزﺑﺨﺶ ،ﭘﮋﻣﺎن )» ،(1390دو ﻏﺰل از ﺷﻤﺲ ﭘﺲِ ﻧﺎﺻﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﯾﺶ ﻗﺪﯾﻢ ﺷـﯿﺮاز« ،ﻣﺠﻠـﮥ ﺍﻳﺮﺍﻧﺸﻨﺎﺳـﻲ، ﺳﺎل ،27ﺷﻤﺎرة ،2ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي 348ـ .362 ﻗﺮﯾﺐ ،ﺑﺪراﻟﺰﻣﺎن ) ،(1383ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﻐﺪﻱ ،ﻓﺮﻫﻨﮕﺎن ،ﺗﻬﺮان. ﻻزار ،ژﯾﻠﺒﺮ )» ،(1384ﺣﺮوف اﺿﺎﻓﮥ ) bē (ōو ) pa(dدر ﻓﺎرﺳﯽ و ﭘﻬﻠﻮي« ،در ﺷﻜﻞﮔﻴﺮﻱ ﺯﺑﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳﻲ، ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﻬﺴﺘﯽ ﺑﺤﺮﯾﻨﯽ ،ﻫﺮﻣﺲ ،ﺗﻬﺮان. ﻣﮑﻨﺰي ،دﯾﻮﯾﺪ ﻧﯿﻞ ) ،(1373ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻛﻮﭼﻚ ﺯﺑﺎﻥ ﭘﻬﻠﻮﻱ ،ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﻬﺸﯿﺪ ﻣﯿﺮﻓﺨﺮاﯾﯽ ،ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺎه ﻋﻠـﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ،ﺗﻬﺮان. ﻣﯿﺮﻓﺨﺮاﯾﯽ ،ﻣﻬﺸﯿﺪ ) ،(1390ﺭﻭﺍﻳﺖ ﭘﻬﻠﻮﻱ ،ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ،ﺗﻬﺮان. ﻣﻴﻨﻮﻱ ﺧﺮﺩ ← ﺗﻔﻀﻠﯽ ،اﺣﻤﺪ ).(1385 Back, M. (1988), “Kirdegān” in A green leaf, Acta Iranica 28, pp. 45-60. Bailey, H.W. (1979), Dictionary of Khotan Saka, Cambridge. Boyce, M. (1975), A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian, Acta Iranica 9. Boyce, M. (1977), A Word-List of Manichaean Middle Persian and Parthian, Acta Iranica 9a. Cereti, C. (1995), The Zand ī Wahman Yasn, Roma. Durkin-Meisterernst, D. (2004), Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian, Belgium. Henning, W.B. (1933), Mitteliranische Manichaica aus Chinesisch-Turkestan, II, SPAW, pp. 292-363 [= Selected Papers, Acta Iranica, 14, pp. 91-260].
213
1392 ،7 ﺷﻤﺎرة،ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﻮﻳﺴﻲ دو ﯾﺎدداﺷﺖ ﻟﻐﻮي
ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻟﻐﻮي
Henning, W.B. (1936), Ein manichäisches Bet- und Beichtbuch, APAW 10 [= Selected Papers I, Acta Iranica 14, pp. 417-558]. Huyse, Ph. (1999), Die dreisprachige Inschrift Šābuhrs I. an der Kacba-I Zardušt (ŠKZ), II. Band, London. Jaafari-Dehaghi, M. (1998), Dādestān ī Dēnīg, Part I, Paris. Jamasp-Asana (1913), Pahlavi Texts, Bombay. Kellens, J. (1984), Le Verbe Avestique, Wiesbaden. Mackenzie, D.N. (1971), A Concise Pahlavi Dictionary, London. Widengren, G. (1955), Muhammad, the Apostle of God and his Ascension, Uppsala/ Wiesbaden. Williams, A.V. (1990), The Pahlavi Rivāyāt Accompanying the Dādestān ī Dēnīg, 2 Vols., Copenhagen.
