2013 - Textos Arcaicos Vascos 50 urte geroago

KOLDO MITXELENA KATEDRAREN III. BILTZARRA III CONGRESO DE LA CÁTEDRA LUIS MICHELENA 3rd CONFERENCE OF THE LUIS MICHELENA CHAIR

SUBTÍTULO

¥

Ricardo Gómez, Joaquín Gorrochategui, Joseba A. Lakarra & Céline Mounole (arg./eds.)

2013 Vitoria-Gasteiz

CIP. Biblioteca Universitaria Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea. Cátedra Luis Michelena. Congreso (3.º 2012.Vitoria-Gasteiz) Koldo Mitxelena Katedraren III. Biltzarra = III Congreso de la Cátedra Luis Michelena = 3rd Conference of the Luis Michelena Chair / Ricardo Gómez … [et al.](eds. = arg.). – Vitoria-Gasteiz: Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea, Argitalpen Zerbitzua = Servicio Editorial, 2013. – XXII, 770 p. : il., map. ; 24 cm. – (Publicaciones de la Cátedra “Luis Michelena” = “Koldo Mitxelena” Katedraren Argitalpenak ; 5) Textos en euskara, español e inglés. D.L.: BI-1849-2013. – ISBN: 978-84-9860-911-0 1. Euskara (Lengua) – Congresos. 2. Michelena, Luis, 1915-1987. I. Gómez, Ricardo, ed. lit. 811.361(063)

Argitalpen hau ondoko ikerketa proiektu eta taldeen barruan sartzen da / Esta publicación se enmarca en los siguientes proyectos y grupos de investigación / This publication has been developed in the framework of the following research projects and groups: — “Historia de la lengua vasca y lingüística histórico-comparada” (HLMV-LHC) (Eusko Jaurlaritza, GIC. IT698-13), — “Monumenta Linguae Vasconum (IV): textos arcaicos vascos y euskera antiguo” (Espainiako MINECO, FFI2012-37696), — “Onomástica aquitana e ibérica: datos y evaluación lingüística” (Espainiako MINECO, FFI2012-36069-C03-01), — “Hizkuntzalaritza Teorikoa eta Diakronikoa: Gramatika Unibertsala, Hizkuntza Indoeuroparrak eta Euskara” (HiTeDi) (UPV/EHU, UFI11/14).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the University of the Basque Country Press. Debekatuta dago liburu hau osorik edo zatika kopiatzea, bai eta berorri tratamendu infomatikoa ematea edota liburua ezein modutan transmititzea, dela bide elektronikoz, mekanikoz, fotokopiaz, erregistroz edo beste edozein eratara, baldin eta copyrightaren jabeek ez badute horretarako baimena aurretik eta idatziz eman.

© Ricardo Gómez, Joaquín Gorrochategui, Joseba A. Lakarra & Céline Mounole (arg./eds.) © Egileak / Los autores / The authors © Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco ISBN: 978-84-9860-911-0 Lege gordailua/Depósito legal: BI - 1.849-2013

Textos Arcaicos Vascos 50 urte geroago Gidor Bilbao UPV/EHU

1. Textos Arcaicos Vascos-en bidea Textos Arcaicos Vascos1 1964an argitaratu zen.2 Horrek esan nahi du Koldo Mitxelenak ordurako argitaratua zuela Fonética Histórica Vasca (1961.ean), eta baita Historia de la literatura vasca ere (1960.ean). Aipagarria da, bestalde, liburu hau Ediciones Minotauro argitaletxearen Biblioteca Vasca bilduman atera zela, arestian aipatu dugun Historia de la literatura vasca bezala, Antonio Tovarren El euskera y sus parientes (1959) edo Emiliano Arriagaren Lexicón Bilbaíno (1960)-ren bilduma berean. Esanguratsua da liburuak atzeko azalean dakarren aurkezpena, ez Mitxelenak baizik eta argitaletxeko arduradunen batek idatzia, testuaren doinuak erakusten duenez: Este es un libro de orígenes. Es un plan ambicioso de exhumar e interpretar a la luz de una hermenéutica crítica los viejos textos de la lengua vasca. [...] Lo que otros idiomas cultos europeos tienen ya hecho de sus orígenes, lo inicia ahora Minotauro acerca del euskera. Este es el primer Corpus del idioma.

Testuaren saltzaile-doinua alde batera utzita, esan liteke giltzarri batzuk eskaintzen dituela liburuaren nondik norakoak ulertzeko. Batetik, Corpus hitza aipatzen da; badirudi, besteak beste, Mitxelenak berak bere beste lan batzuetarako eginiko corpusa dela (Fonética Histórica Vasca-rako, esaterako), argitaratzeko moduan gero atondua. Bestetik, Europako beste hizkuntza batzuek halakoak eginak dituztela aipatzen du. Guri behintzat, Alfred Ernou1 Lan hau egin ahal izateko, honako laguntza hauek izan dira: Monumenta Linguae Vasconum (IV): Textos arcaicos vascos y euskera antiguo (FFI2012-37696, Ministerio de Economía y Competitividad. Gobierno de España); Historia de la lengua vasca y lingüística históricocomparada (IT486-10, Eusko Jaurlaritza); Lingüística teórica y diacrónica: Gramática universal, lenguas indoeuropeas y lengua vasca (LINGTEDI) (UFI11/14, UPV/EHU). 2 Hemendik aurrera TAV laburdura ezaguna erabiliko dugu Textos Arcaicos Vascos liburua aipatzen dugun bakoitzean.

R. Gómez, J. Gorrochategui, J.A. Lakarra & C. Mounole (arg./eds.), Koldo Mitxelena Katedraren III. Biltzarra - III Congreso de la Cátedra Luis Michelena 3rd Conference of the Luis Michelena Chair. UPV/EHU, Vitoria-Gasteiz 2013, 717-728.

718

GIDOR BILBAO

ten Recueil de textes latins archaïques gogorarazi digu beti. Jakin behar da liburu horren lehenengo edizioa 1916koa izan arren, gero bi reprint izan zituela 1938an eta 1946an, baina 1957koa dela bigarren edizioa, gero gehien zabaldu zena; hortaz, 1964tik ez hain urrutikoa. Ernouten liburuaren makroegiturak Mitxelenak bere liburuari eman ziona gogorarazten digu: lehenengo testu epigrafikoak eta gero literatura-testuak, eta azken horien artean lehenengo prosa eta gero poesia. Berdin gertatzen zaigu mikroegiturarekin ere, bien antzekotasunak pentsarazten baitigu Mitxelenak Ernoutena zukeela gogoan: testua, testuaren zenbakia, testua nondik hartua den, aurkezpena eta testuaren azalpen linguistikoa (Ernouten kasuan azalpen linguistiko oso formala, Mitxelenarena baino askoz formalagoa). TAV liburuaren bidean, bigarren urratsa 1990.eko berrargitalpena da, Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio Urquijo aldizkariaren XI. Gehigarri gisa berrargitaratu baitzen. Berrargitalpen honetan, 1964.eko edizioaren hitzaurrea eta testua faksimile moduan eskaini ziren, baina hitzen aurkibidea emendaturik eta hobeturik zetorren; gainera, aurkibide analitiko berria erantsi zitzaion. Hortaz, erabilera praktikoaren ikuspegitik, urrats handia zen, aurkibideek ematen zuten balio erantsiagatik. Mitxelenaren lanarekin batera, 1990.ean, Ibon Sarasolaren Contribución al estudio y edición de textos antiguos vascos ere berrargitaratu zen; berrargitaratu diogu, izan ere, Sarasolaren 1981eko doktorego-tesian eranskin gisa aurkeztu baitzen, Materiales para un Thesaurus de la lengua vasca izenburuarekin, eta 1983an argitaratu baitzen lehenengoz (ASJU 17, 69-212). Sarasolaren lan hau Mitxelenak 1964an ekindakoaren jarraipen moduan ulertzen da, neurri handi batean. Are testuak zenbakitzean ere ikusten da hori: Mitxelenak, testuak zenbakitzean, 1 - 2 - 3 atalak bereizi zituen, eta Sarasolaren Contribución, hain zuzen, 4.ean hasten da (4 - 5 atalak ditu). Azkenik, 1990.eko berrargitalpenean Joseba A. Lakarraren epilogoa dago, Epílogo (1989) izenburuarekin. Gibel-solas horretan Mitxelenaren lanaren aurkezpen-balorazio modukoa egiten du, eta 1989.era artekoaren eguneratze bibliografikoa eskaintzen du. Hirugarren urratsa oraintsuagokoa da. 2011. urtean, urte-amaieran, Joseba A. Lakarra eta Iñigo Ruiz Arzalluzen edizioa aurkeztu zen, Mitxelenaren lan guztiak (Luis Michelena, Obras completas) biltzen dituzten hamabost liburukien arteko XII.ean. Kasu honetan ez da faksimilea, edizio berria baino. Bilduma osoan egin den moduan, jatorrizko edizioko (1964ko edizioko) orrialdeak ere adierazten dira, bazterretan; akats nabarmenak zuzendu dira; erreferentzia bibliografikoak erregularizatu dira; 1990.eko edizioko hitzen aurkibidea eta aurkibide analitikoa erreproduzitu dira; eta, azkenik, pertsona- eta leku-izenen aurkibide berri zehatza gehitu da. Edizio honek ere badu, hortaz, balio erantsia. Mitxelenaren lan guztien 2011ko bilduma horretako XI. liburukia ere interesgarria da TAV ulertzeko. Liburuki horretan biltzen dira Mitxelenak 1953tik 1989ra (artikulu batzuk bera hil ondoren argitaratuak baitira) edi-

TEXTOS ARCAICOS VASCOS 50 URTE GEROAGO

719

taturiko euskal testuak; guztira 650 orrialde dira, baina horietatik 427 Larramendi baino lehenagoko testuak dira. Esan liteke, nolabait esatearren, TAV-en making of dela, TAV-en aurrekariak biltzen direlako; eta aldi berean haren bonus track dela, TAV-en argitaraturiko testuen inguruan Mitxelenak berak gero eginiko zuzenketak edo datu eta irakurketa osagarriak biltzen direlako, bai eta 1964az geroztik ezaguturiko testu arkaiko eta zaharrak, eta horien azterketak. 2. Zer dago Textos Arcaicos Vascos-en? Koldo Mitxelenak 1700. urtera arteko testu zaharrak3 editatu zituen TAVen. Hitzaurrean zehazten du testu idatziak direla, ez ahozko tradiziokoak. Kantu eta eresietan, adibidez, tradizio idatzitik jaso ditugunak sartu dira TAV-en; ahozko tradiziotik bakarrik ezagutu direnak, ordea, ez. Honako hau da, era eskematikoan, liburuaren aurkibidearen azpian datzan egitura: — 1. Antzinateko inskripzioak. — 2.1. Erdi Aroko pertsona- eta leku-izenak. — 2.2. Erdi Aroko glosak, hitzak, esaldiak eta testu laburrak. — 3.1. XVI-XVII. mendeetako testuak: neurtitzetan idatziak. — 3.2. XVI-XVII. mendeetako testuak: prosa. — 3.3. XVI-XVII. mendeetako testuak: atsotitzak, esaldiak, goiburuak. Liburuaren mikroegiturari begiratzen bazaio, testu guztiek dute egitura bera: testuaren aurkezpena eta ohar bibliografiko zehatza lehenengo, gero testuaren edizioa (ia paleografikoa, puntuazioa gehienean aldatu gabe), eta azkenik testuaren iruzkina prosa diskurtsibo atseginean. Lorpen aipagarria da, hain zuzen, arazo paleografikoei buruzko iruzkinak, interpretazio-arazoentzat proposaturiko irtenbideak, iruzkin linguistikoak edo bestelako iruzkinak prosa diskurtsibo hain atseginean integratu ahal izatea. Mitxelenak liburuaren hitzaurrean, testuen iruzkinetan edo beste testu batzuen edizioaren inguruan idatzi dituenak berrirakurtzen baditugu, ez da zaila asmatzea Mitxelenak zertarako atondu zuen TAV bilduma. Hitzaurrean bertan daukagu Mitxelenak lortu gura zuena irudikatzen lagunduko digun lehenengo aztarna: La idea que inspira estas páginas es que una muestra de lengua de una época determinada vale como tal, sin necesidad de apoyos externos, independientemente de que posea otros valores o de que carezca de ellos en

3 Hemendik aurrera, bestelako zehaztasunik egiten ez bada, testu zaharrak aipatzen ditugunean hala testu arkaikoez nola testu zaharrez ariko gara, bereizketarik egin gabe, erosotasunagatik.

720

GIDOR BILBAO

absoluto. Y esas muestras, naturalmente, son tanto más valiosas cuanto más escasas (Michelena 1964: 5).

Testua bera, besterik gabe, inportantea dela dio; gero zerbaitetarako baliatuko dugula, baina berez direla garrantzitsuak; are garrantzitsuagoak, euskararen kasuan bezala, hain gutxi direnean. Ez dugu aurkitu hiru lerrotan esanda, hona ekartzeko moduan, baina bere idatzietan behin baino gehiagotan agertzen da beste ideia hau: ea noiz konturatzen garen gutxi direla euskarazko testu zahar eta arkaikoak, eta erne izan behar dugula, beste batzuk agertzen direnean, garrantzizkoak direla jakiteko. Bereziki argigarria iruditzen zaigu, Mitxelenaren xedea ezagutzeko, 1961eko “Judíos de Guevara y vascos de Oñate” artikulua (Michelena 2011: XI 53-65).4 Zertarako testu zaharrak, eta zertarako testu zaharren bilduma bat? Artikulu horretan argi erantzuten du: lehenengo eta behin, eta beste ororen gainetik, euskararen historia ezagutu ahal izateko; bigarren maila batean, baita euskal literatura ezagutzeko ere, edo are Euskal Herriaren historia ezagutzeko. Lehentasuna nabarmena da. 1971.eko “Descubrimiento y redescubrimiento en textos vascos” artikuluaren hasieran bertan ere lehentasun hori gailentzen du: hizkuntzaren historia ezagutzeko, testu ongi datatu eta ongi kokatuak behar dira: La idea de que la historia propiamente dicha de una lengua, de la vasca como de cualquier otra, sólo puede edificarse sólidamente sobre documentos fechados y localizados con la mayor precisión posible, no ofrece ninguna novedad. A lo sumo, acaso no esté difundida entre nosotros como fuera necesario (Michelena 2011: XI 327).

1971.ean euskararen historiari buruzko azterketek zuten egoeraren testuinguruan ulertu behar da, jakina, halako burlaizez jardutea azken esaldian; baina akaso esaldia ez dago sobera, burlaizerik gabe ere, XXI. mendearen hasieran. 3. Zelan jokatu edizio-lanean? Koldo Mitxelenaren lanetan ez dugu aurkituko testuen ediziorako eskulibururik, baina, bere artikulu eta liburuetan, hainbat aztarna utzi du langintza horretan bere eredua edo jardunbidea zein den jakiteko. Behin eta berriro agertzen den ideia nagusi bat da ediziogintzako eta testu-kritikako metodo unibertsala aplikatu behar dela euskal testuen edizioan; ez dugula ezer asmatu behar, ez dugula hutsetik hasi behar; ondo landuta dagoen metodo

4 2011n Joseba A. Lakarrak eta Iñigo Ruiz Arzalluzek paraturiko Mitxelenaren Obras completas bildumako xehetasunekin aipatuko ditugu, TAV bera kenduta, Mitxelenaren idatzien erreferentziak.

TEXTOS ARCAICOS VASCOS 50 URTE GEROAGO

721

bat ikasi behar dugula. Berriz ere 1961.eko “Judíos de Guevara y vascos de Oñate” artikuluan aurkitu dugu paragrafo esanguratsua: Naturalmente, no todo el mundo tiene afición por estos temas ni obligación de dedicarse a ellos. Pero el que los aborda sí tiene el deber de conducirse como filólogo, puesto que se trata de tareas filológicas. Lo mismo da que se trate del cantar de Pedro de Avendaño o de las endechas por la muerte de Martín Báñez que de fragmentos de Heráclito o de Menandro: los problemas para fijar e interpretar los textos son en el fondo los mismos y los mismos tendrán que ser en esencia los métodos para plantearlos y resolverlos (Michelena 2011: XI 57).

Metodo unibertsal hori, jakina, filologiaren arloan landu da, eta filologoaren profesionaltasuna aldarrikatzen du, nolabait. Behin baino gehiagotan aurkitu dugu Mitxelenarenean, orobat, beste ideia hau: jatorrizkoa edo jatorrizkoak, eskuizkribuak nahiz inprimatuak, eskuratu eta zuzenean aztertu behar dira, eta ez bigarren mailako iturriekin bakarrik errenditu: “comprobar la lectura por inspección directa, comprobación más necesaria en nuestro caso en que las erratas de imprenta se suman a los errores del lector y del copista” (Michelena 2011: XI 55). Aipu hori ere, aurrekoa bezala, 1961.eko “Judíos de Guevara y vascos de Oñate” artikulukoa da. Mitxelenak Julio Urkixoren harremanen-sarea aipatzen du nonbait, jatorrizkoen kopiak eskuratzeko Urkixok zuen lagun-ezagun-lankide-laguntzaileen sarea goraipatuz; baina nabarmena da, berak agerian esaten ez badu ere, Koldo Mitxelenak ere Urkixo aitzindariak bezain sare aberatsa eta are aberatsagoa ehuntzen jakin zuela, izan ere, gehienetan, ezarian-ezarian aditzera ematen baitu halakoren edo bestelakoren mikrofilma lortu duela. Hirugarren ideia akaso beste bien gainetik gailentzen da, beste biak baino gehiagotan aurkitu dugulako: testu paraleloak, editatu nahi den testuaren ahalik eta gertuenekoak denboran eta espazioan, erabili behar dira edizioaren lagungarri. Berriz ere 1961.eko artikulutik hartu dugu aipurik, gure ustez, argigarriena: acudir a otros textos, porque cada uno, aun siendo menesteroso de por sí, puede aportar ayuda a la interpretación de otros, en la medida en que los contextos coinciden en una parte y difieren en otra. Los textos paralelos están, pues, en la base misma de todo método hermenéutico. (…) Lo que es esencial es que los textos sean lo más próximos posibles, tanto en el tiempo como en el espacio (Michelena 2011: XI 55).

Ez dugu aurkitu horren antzeko baliabidea izan litekeen usus scribendi irizpidearen aipurik. Baina uste dugu Mitxelenak landu dituen testuen laburtasunak azaltzen duela hori; izan ere, hain testu laburretan, zaila baita usus scribendi-a baliatzea irizpide gisa. Laugarren ideia da, dena den, zalantzarik gabe, inola ere burutik kendu ezin duena: zuhurtziak izan behar du nagusi, emendatio-aren eta aieruzko zuzenketen aurrean. Gaztelaniazko conjetura hitza da beste ororen gaine-

722

GIDOR BILBAO

tik, Koldo Mitxelenari atzerakuntza sortzen diona eta argi gorriak pizten dizkiona, testuen edizioaz diharduenean. 1984.eko “Ad experiendum” artikuluan, Alberto Blecuaren eskuliburu famatuko hitzak hartzen ditu beretzat: utzi ditudan hutsarteak zalantzen lekuko dira, baita ere, gainera, beterik gelditu diren hainbeste eta hainbeste ere. Arrazoiak inoren ahoz esplikatzea hobe, agian. Espainian azkenik agertu den testu kritikarekiko liburutik hartzen dut honako pasarte hau, divinatio delakoaren galbideak indartuz. “La emendatio ope ingenii sin ayuda de testimonios y, aun con ellos —una emendatio mixta—, es siempre peligrosa y se debe prodigar lo menos posible. La conjetura es un ‘salto en el vacío’, que sólo la aparición de nuevos testimonios puede servir de piedra de toque. (…)”. Honaino, Alberto Blecua, Manual de crítica textual, Madril, Castalia, 1983, 125. or. (Michelena 2011: XI 382).

Julio Urkixoren jardunbidea goraipatzeko ere zuhurtzia hori azpimarratzen du, 1964.eko “Preámbulo a J. de Urquijo, Refranero Vasco. Los Refranes y Sentencias de 1596, San Sebastián 1964” hitzaurrean: También da fe de su prudencia [Julio Urkixoz ari da] la desconfianza que muestra ante la enmienda de pasajes difíciles, enmienda en que con tanta facilidad incurren quienes no sienten reparo de ajustar la lengua antigua a moldes modernos, únicos que les son familiares y a los que atribuyen así una especie de validez intemporal (Michelena 2011: XI 146).

Beste muturrean ere arriskua ikusten du, halere: arbuiagarria da arinkeriaz aieruzko zuzenketak egitea testuen edizioan, baina hori bezain jokabide gaitzesgarria da testu idatzia sakralizatu eta errata nabarmenak zuzendu gabe uztea; emendatio-a, hortaz, arretaz erabili beharrekoa baina beharrezkoa da. 1978an, “Al pie de la letra. (Miscelánea filológica vasca II, 1)” artikuluan, Louis Haveten makuluan bermaturik eginiko baieztapena da honako hau: Lo que precede se había escrito como una especie de ejercicio de estilo, basado en la idea de que lo posible, aún siendo improbable, es preferible a lo claramente imposible, por más que no se pueda descartar un fuerte componente subjetivo en la apreciación de posibilidades y probabilidades. Y, como declaración de principios más que como apoyo a mi postura, pensaba citar un conocido pasaje de Louis Havet, Manuel de critique verbale, [París 1911], § 105: “Toute critique de textes est conjecturale, même quand elle n’invente pas une leçon nouvelle… La critique de textes n’a de positif que ses materiaux, qui ne sont pas elle. Elle ne commence à exister qu’au moment où elle passe des faits à l’hypothèse” (Michelena 2011: XI 110).

Letrakera etzanez nabarmendu dut zatirik garrantzitsuena, baina argigarria da Haveti kendu dion aipua ere: ezinezkoa dena ezin da eta, zuzendu behar denean, zuzendu behar da, eta bestela ez gara edizio kritikoa egiten ari, baizik eta faksimile faltsu bat ematen edo eskuizkribu bat mekanografiatzen. Azkenik, Mitxelenaren bizitzako aldi desberdinetako lanetan irakurri dugu edizio-lana ezin dela arin-arinka amaitu, eta aldi berean work in pro-

TEXTOS ARCAICOS VASCOS 50 URTE GEROAGO

723

gress moduko bat izan behar duela. 1979ko “De nuevo sobre el texto de Barrutia (Miscelánea filológica vasca IV, 1)” artikuluan irakurri dugu hau: La actividad crítica (…) no puede ser sino un continuo tejer y destejer: en el mejor de los casos, siempre hay datos que añadir a los ya aducidos para que la imagen que antes se presentó pueda ser retocada y rectificada o bien, en el peor, para cambiarla de punta a cabo (Michelena 2011: XI 423).

Baina hogei urte lehenagotik ari zen gauza bera esaten, 1959ko “Los cantares de la quema de Mondragón (1448)” artikuluan esana baitzuen beste hau: “Un estudio de esta clase sólo podrá llegar a la perfección posible a fuerza de acopiar datos e ideas con tanta paciencia como constancia” (Michelena 2011: XI 40). Hemen ere oreka bilatu beharra azpimarratzen du: alde batetik, edizio-lana ez arin-arinka amaitzea, baina, aldi berean, zerbait argitaratzeko, ez itxarotea denaren azalpen zehatz eta behin betikoa izan arte. Bere praktikan ere argi ikusten da jokabide hori: behin baino gehiagotan argitaratzen du testu baten edizioa eta interpretazioa, eta, handik urte batzuetara, datu berriak agertu direnean, edo interpretazio hobe bat aurkitu duenean, aurrekoa zuzendu eta beste irakurketa bat eskaini. 4. Zer gertatu da 1964tik 2013ra? TAV-en historian, tarte honetako gertakizun handi bat, gure ustez, 2011n Mitxelenaren Obras completas, eta bereziki XI. eta XII. liburukiak argitaratzea izan da, Joseba A. Lakarraren eta Iñigo Ruiz Arzalluzen lanari esker. Gorago ere aipatu den moduan, Mitxelenaren lan guztien XI. liburukian, izenburuazpiko gisa Textos vascos dakarren liburukian, hain zuzen, Mitxelenak berak hainbat artikulutan landutakoa bildu da: TAV-eko testuen irakurketa edo interpretazio berriak, eta geroago ezaguturiko testuen edizioa eta azterketa. Liburu honen antolaketari esker (argitaratze-dataren arabera antolatu beharrean, edukiaren arabera antolaturik: Etxepareri buruzkoak, Refranes y Sentencias-i buruzkoak, Axularri buruzkoak...), erraz ikusten da, adibidez, Mitxelena 1966an itzuli zela, TAV argitaratu eta gutxira, Milia Lasturkoren eresiari buruzko argibide gehiago eskaintzera (TAV 3.1.5 eta Michelena 2011: XI 27-28), eta berriz 1968an (Michelena 2011: XI 27-28); edo, adibidez, 1979an Mondragoeko erreketari buruz idazten jarraitzen zuela (TAV 3.1.7 eta Michelena 2011: XI 41-51). Beste batzuetan, esan dugun moduan, testu berriak aurkezten dira, geroago ezaguturikoak. 1964an bertan (“en el momento en que acaba de imprimirse Textos Arcaicos Vascos”), XVII. mendeko lau gutun argitaratzen ditu (Michelena 2011: XI 351-361). Edo, geroagoko adibide bat ematearren, 1981.ean argitaratu zuen Frai Juan Zumarragakoaren gutuna (Michelena 2011: XI 67-77).

724

GIDOR BILBAO

Gorago jardun dugu Ibon Sarasolaren Contribución al estudio y edición de textos antiguos vascos lanari buruz. Esan dugun moduan, 1983an argitaratu zen lehenengoz, baina 1981ean defendaturiko doktorego-tesiaren eranskina da; hemen gehituko dugu 1980a baino lehen ezaguturiko testuekin osatzen duela Mitxelenaren bilduma. 1987koa da Jose Maria Satrustegiren Euskal Testu Zaharrak I. Liburuko testu berri gehienak geroagokoak diren arren, badira 1700 baino lehenagoko euskal testu batzuk TAV-en eta Sarasolaren Contribución-en ez zirenak, Satrustegik berak tarteko urte horietan aldizkarietan eta beste leku batzuetan argitaratuak. Satrustegik erabat atondu gabe utzi zuen Euskal Testu Zaharrak II izan behar zenerako bildua zuen materiala; guk dakigula, ez dago liburu horren zirriborrorik, material-bilduma baino. Euskaltzaindiaren Azkue Bibliotekako Josune Olabarriak egin du material horren katalogazio-lana eta, Satrustegiren sendiaren baimenarekin, mereziko du paper horietan zer dagoen arretaz aztertzea, 1745 baino lehenagoko euskal testu zaharren ezagutza aberasteko. 1964tik 2013ra, jakina, TAV-eko testuen inguruko datu eta azterketa berriak argitaratu dira. Ezin dira hemen denak zerrendatu, baina, bat aipatzearren, Julen Arriolabengoaren lana ekarriko dugu hona, aurrerapenaren adibide esanguratsua delakoan. Ibarguen-Cachopín kronika. Edizioa eta azterketa izeneko doktorego-tesia defendatu zuen 2006an, eta 2008ko Euskara Ibarguen-Cachopín Kronikan liburuan bildu zituen euskara zaharraren corpusarentzako ekarpen nagusiak (Arriolabengoa 2008): TAV-en argitaratu ziren testu batzuen irakurketa berriak eta azterketa berriak, eta Mitxelenak ezagutu ez zituen testu berriak. Beste testu berri batzuk ere, zorionez, aurkitu dira hamarkada hauetan. Horietako batzuk ohiko aldizkarietan argitaratu dira (ASJU, Fontes Linguae Vasconum...), baina badira zirkuitu akademikoetatik kanpo argitaratu direnak ere, noizbait argitalpen akademikoetara iritsi behar direnak. Kasu txalogarria da Eibarko 1721.eko Eibarko kopla zaharrena: 2009.ean argitaratu ziren, Eibarko herri mailako Ego Ibarra elkartearen webgunean,5 kazetari -artikulu batean, dokumentuaren argazkia eta Yolanda Ruiz Eibarko udalartxibozainaren transkripzioa; gero, hurrengo urtean, Javier Kalzakortak argitaratu zuen testu horren inguruko artikulu akademikoa (Kalzakorta 2010). Alabaina, gure artikulu hau sinatzen dugunean, oraindik bidearen bigarren zati hori egin gabe daude, adibidez, Fernando Maiorak, 2011. urtean, autoedizioan argitaraturiko Reino de Navarra. Euskera. Injurias, coplas, frases liburuan bilduriko XVI-XVII-XVIII. mendeetako Nafarroako euskarazko hainbat esaldi interesgarri. Edo, oraindik argitaragabe diren dokumentu ezagunetako bat aipatzearren, Monumenta Linguae Vasconum ikerketa-taldeko

5 , 2013-05-12an kontsultatua.

TEXTOS ARCAICOS VASCOS 50 URTE GEROAGO

725

kideak 1616-1617an Gabriel Etxart zuberotarrak eta Migel Ros erronkariarrak elkarri bidalitako 15 euskarazko gutunen argitalpena prestatzen ari gara oraindik. Mitxelenaren 1961eko “Judíos de Guevara y vascos de Oñate” artikuluko hitzak berriz ere ondo datoz, bidea egiteko dagoela erakusteko: En un pueblo como el nuestro —porque, en contra de todas las apariencias, acabamos de conocer las turbulencias de la adolescencia— no era de esperar que, sin una tradición crítica, fuéramos a recorrer trabajosamente, una detrás de otra, todas y cada una de las etapas que llevan a la lectura, publicación e interpretación de los textos (Michelena 2011: XI 54).

Bidean aurrera egiteko, hainbat baliabide berri daukagu. Orotariko Euskal Hiztegia argitaraturik izatea da bat; hiztegi hori, paperean nahiz bertsio elektronikoan, Mitxelenak hain maite zituen testu paraleloen iturri nagusia bihurtu da, besteak beste, euskal testu zaharren editorearentzat. Baina, era zabalagoan, Internet da, zalantzarik gabe, bost hamarkada hauetan ezagutu dugun aldaketa nagusia. Baliabide berri horri etekin egokia ateratzen jakinez gero, eragina izan behar du testu berriak bilatzean, edizioan lan egitean, eta are testuen aurkezpenean. Zergatik esaten dugu testu berriak bilatzean eragina izan behar duela? Adibide bat ipiniko dugu. Gaur, lerro hauek idazten ari garen artean, Euskal Autonomia Erkidegoko artxiboetako dokumentuak kontsultatzeko Badator sisteman bilaketa batzuk eginez, funts digitalizatuetan bakarrik bilatzeko eskatuta, 1800. urtea baino lehenagoko sei testu argitaragaberen argazki bikainak eskuratuko ditugu ordenagailuan; horien artean, 1745eko gutun bat gipuzkeraz, 1750eko euskal gramatika txiki bat (funtsean adiztegia), Albizturreko Joanes Erauskin apaizak idatzia, edo 1799ko bertso berri batzuk, Irunen haur jaioberri baten omenez idatziak. Internet baliabidea baino ez da, jakina, eta erakundeek artxibo horien katalogazioan eginiko lana da gehien balio duena, baina interneti esker ditugu, azken finean, hain erraz eskura.6 6

Hauek dira Badator sistemak ematen dituen erreferentziak: “1745.10.22. Carta dirigida al conde de Iturribero en la que se trata de san Martín de Loinaz. Una parte va escrita en euskera”. Archivo de la Casa de Zavala. Olaso. Vélez de Ulívarri. X. 253.6. “cr. 1750. Razones tocantes a la obra pía de estudiantes, fundada por el capitán D. Domingo de Carrera. Al reverso incluye 14 fols. en euskera sobre conjugación del verbo. De mano de Juan de Erausquin, Benef. de Albiztur (m. 1752)”. Irargi-Centro de Patrimonio Documental de Euskadi. Archivo Urreta - Garay. Urreta - Erauscain. Vol. 12. Leg. 13. “1751/00/00,1760/00/00. Correspondencia [...] de Don Miguel Félix de San Millán, desde Cizurquil, escrita en vascuence”. Irargi-Centro de Patrimonio Documental de Euskadi. Archivo de la Casa de Olazabal. 001883. Inventario de S. Múgica (1900). El Archivo desapareció quemado; solo se conserva la copia digitalizada del microfilm. Leg. 16. N.º 1. [Euskarazko gutuna 1752koa da]. “1769-1771. 98 cartas enviadas a D. Miguel José Vélez de Olaso y Zumalabe, diputado en Cortes de la M.N. y M.L. provincia de Guipúzcoa [...]. Vergara: carta sin firmar, enca-

726

GIDOR BILBAO

Antzeko zerbait gertatzen da lan egiteko erraztasunekin. Simancaseko Artxibo Nagusian, beste dokumentu batzuekin lanean ari nintzela, Isabel Aguirre Landa hango Erreferentzien Saileko adituari galdetu nion ea, esku artean nituenez gain, beste euskarazko testu zaharrik dagoen katalogaturik. Laster erakutsi zidan erreferentzia zehatz bat: “AGS. Sección Galeras. Legajo 6. Folio 215. Año 1602”. Dokumentua eskatu nuen, eta, kontabilitateko zenbaki eta oharrez beteriko orri baten beheko ezker muturrean, euskarazko bi lerro irakurri nituen: Sure begui hederrac ene lastana cautiuatu nayzu libre ninzana.

Berehala lotu nuen TAV 3.1.23en Mitxelenak bilduriko Lope de Vegaren bertso-lerroekin. Hona hemen Mitxelenarena: Los [versos vascos] de Lope figuran en Los ramilletes de Madrid, comedia de ocasión escrita cuando la entrega de doña Ana, reina de Francia, y de la princesa doña Isabel, en 1615. Véase J. de Urquijo, RIEV 15 (1924), 642, quien sigue a Gerardo Diego: “Cara y ojos hermosos, Zure vegui ederro, Amada mía, Ene lastaná, Me tienen cautivo Cativaturic nave, Siendo libre.” Librea ninzaná. En el v. 4, ninzaná está por ninzoná del texto. En la traducción, la del primer v. es literalmente: “Esos tus hermosos ojos”. Los dos últimos dicen, de una manera más precisa: “Me tienen cautivo a mí, que era libre.”

Etxera iristean, bost minutu behar izan nituen interneten Julio Urkixoren artikulua aurkitzeko (Urquijo 1924), eta beste bost Cervantes Virtual webgunean Lope de Vegaren lanaren 1618ko edizioaren faksimilea lokalizatzeko (ff. 68v - 69r), euskarazko kantuaren aurreko eta ondorengo akotazioekin:7 bezada Nerechoa y escrita en euskera. [...]”. Archivo de la Casa de Zavala. Olaso. Vélez de Ulívarri. Administración del patrimonio, correspondencia personal. 259.6. [Euskarazko gutuna 1770ekoa da]. “1774.02.24. Carta en euskera dirigida a Pedro José de Alza por María Josefa de Zubialde y Pedro de Legorburu”. Irargi-Centro de Patrimonio Documental de Euskadi. Archivo de la Casa de Alcibar-Jaúregui - Michelena. Irarreta - Elgorriaga. Irarreta-Elgorriaga. Leg. 108. Nº 2411. “1741/00/00,1750/00/00. Correspondencia [...]; versos bilingües en castellano y vascuence, etc.”. Irargi-Centro de Patrimonio Documental de Euskadi. Archivo de la Casa de Olazabal. 001880. Inventario de S. Múgica (1900). El Archivo desapareció quemado; solo se conserva la copia digitalizada del microfilm. Leg. 15. Nº 1. [Bertso-papera 1799koa da, zalantzarik gabe, urte horretan jaio eta hil baitzen haur omendua].

Monumenta Linguae Vasconum ikerketa-taldeko kideak lanean ari gara, horien guztien edizio filologikoa prestatzen, eta beste batzuen kopiak eskuratzeko izapideak egiten. 7 , 2013-05-12an kontsultatua. Testuko letrakera etzana neuk ezarria da.

TEXTOS ARCAICOS VASCOS 50 URTE GEROAGO

727

Muden el son a folias Zure vegi ederro en el Astana catiuaturic naue librea ninzana. En baylando esta folia, diga una çatoz, çatoz, y respondOle çatoz Andrea, vay, vay Andrea, çatoz, enequin, y otra diga, vay jauna, y entrense con regozijo.

Ohar honen helburua ez da, jakina, bertso-lerro hauek aztertzea, baina bai erakustea Mitxelenak Urkixoren bertsioan uste ona ipinita, eta Urkixok Gerardo Diegorenean uste ona ipinita, ezin izan zutela ikusi ninzoná adizkia, zuzendu beharrekoa, ez zetorrela Lope de Vegaren XVII. mendetik, Gerardo Diegoren XX. mendetik baino;8 guk, hori, interneti esker, ordu erdian jakin ahal izan dugu. Bide batez, Simancaseko 1602ko lekukotasunak lagundu badigu baieztatzen, Urkixok iradokitzen zuen moduan, Lope de Vegak bilduriko bertso-lerroak kanta zabaldu baten letra zirela, Lope de Vegaren akotazioen testuinguru osoak lagundu digu zehazten kanta hori folía izeneko dantza-molde herrikoi zaratatsuarekin kantatzeko modukoa zela.9 Internetek ez digu lagunduko argitzen, ordea, ene lastana bokatiboa baldin bada cautiuatu nayzu aditzaren subjektua, sure begui hederrac zein funtziotan geratzen den.10 Internet izateak testuen aurkezpenean ere eragina izan behar duela esan dugu. Monumenta Linguae Vasconum ikerketa-taldeak www.lazarraga.com webgunean Lazarragaren eskuizkribua editatzean hartu duen bidetik (Bilbao et alii 2010),11 badirudi euskal testu zaharren bilduma berria egiteko ere egoki litzatekeela, papereko edizioaren ondoan, edizio digitala lantzea. For-

8 Gerardo Diegoren iturria, bestalde, ziur aski, Hartzenbuschen edizioa da (1860: 318), hor baitira hala gaztelaniazko itzulpena, nola lastaná eta ninzaná tiletarekin, eta adizkiaren lehenengo -a- bokala (tipografikoki lausoa, -o- batekin nahasteko modukoa); Lope de Vegaren akotazioa, gainera, orri-barreneko oharrean dago, ahazteko moduan. Esan dezagun, bidenabar, hemen aurkezten ari garen argudioaren mesedetan, edizio hau ere interneten aurkitu dugula: , 2013-05-12an kontsultatua. 9 Folía dantza-moldearen eta kantu-moldearen eboluzioari buruz, ikusi Siemens Hernández 1965. Kontuan izan, gainera, honen aurreko gaztelaniazko kantuarekin dagoen akotazioa: “La musica saldrá de Vizcaynos, y el bayle de tres Vizcaynas, con panderos, y un Vizcayno que las guie”. 10 Beste baterako edo beste batentzat geratzen da hederrac vs ederro[c], libre vs librea eta cautivatu- vs cativatu- aldaeren garrantzia aztertzea. 11 Joseba Lakarra da ikertzaile nagusia eta, bere zuzendaritzapean, Blanca Urgell, Céline Mounole, Julen Manterola, Ricardo Gómez eta Gidor Bilbao gara lankide, Lazarragaren eskuizkribua editatzeko proiektuan.

728

GIDOR BILBAO

matu berriak eskaintzen dituen aukerei esker, testu bakoitzak ondoko elementu hauek izan ditzake: — Testuaren aurkezpena: data, egiletza, edukia… — Ohar bibliografiko zehatza. Internetek aukera eskaintzen du sarean diren argitalpenetara loturak bilduta eskaintzeko, edo, egile-eskubideen arazorik ez denean, lanaren pdf formatuko artxibo bat eransteko. — Jatorrizkoaren argazkia (benetako jatorrizkoarena, edo lehenengo edizioarena). — Testuaren edizio erdipaleografikoa. — Testuaren edizioa grafia gaurkotuan. — Ohar paleografikoak eta aparatu kritikoa. — Ohar argigarriak: interpretazioa, hizkuntzari buruzko oharrak, realia oharrak… — Testuaren itzulpena (gaztelaniaz, gutxienez). — Hitzen aurkibideak: forma gordinak (jatorrizkoaren grafian) eta aurkibide elaboratua (gaurko grafian, OEH-ren eredura). — Datu-base zehatza, bilaketa-sistema errazteko (garaiaren, euskalkiaren, editorearen… arabera). Mitxelenaren hitzak erabilita, jarrera kritikoarekin editatzea ehuna egin eta desegitea bada, badirudi sasoia dela, berrogeita hamar urte igaro baino lehen, berriz ere egiten hasteko. Zalantzarik gabe, Mitxelenak ehundurikoa osatu gura duenak talde-lana baliatu beharko du hurrengo urteetan. 5. Erreferentziak Arriolabengoa, J., 2008, Euskara Ibarguen-Cachopín Kronikan, BBK, Bilbo. Bilbao, G. et alii, 2010, Lazarraga eskuizkribua: edizioa eta azterketa (1.0), Interneten eskuragarri: [Kontsulta: 2012-05-12] Diego, G., 1924, “Ravel, rabel y el Rabelín”, Revista de Occidente V, XIII, 134-138. Hartzenbusch, J.E., 1860, Comedias escogidas de Frey Lope Félix de Vega Carpio, 4. liburukia, [Biblioteca de autores españoles], M. Rivadeneira, Madril. Kalzakorta, J., 2010, “1721. urteko Eibarko kopla zaharrak”, Litterae Vasconicae: euskeraren iker atalak 11, 9-33. Michelena, L., 1964, Textos Arcaicos Vascos, Minotauro, Madril. —, 2011, Obras completas [I-XV liburukiak, J.A. Lakarra eta I. Ruiz Arzalluz arg.], GFA-UPV/EHU, Donostia-Gasteiz. Satrustegi, J.M., 1987, Euskal Testu Zaharrak I, Euskaltzaindia, Iruñea. Siemens Hernández, L., 1965, “La folía histórica y la folía popular canaria”, El Museo Canario 93-96, 19-46. Urquijo, J., 1924, “Sobre unos versos en vascuence, citados por Lope de Vega”, RIEV 15, 642.

Aurkibidea / Índice / Table of contents

Hitzaurrea / Prólogo / Preface . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XVII

TXOSTENAK ETA KOMUNIKAZIOAK / PONENCIAS Y COMUNICACIONES / INVITED PAPERS AND COMMUNICATIONS El topónimo Treviño y la prevalencia de errores de historiografía lingüística The place name Treviño and the prevalence of errors in linguistic historiography JOSEBA ABAITUA ODRIOZOLA (Universidad de Deusto) & MIKEL UNZUETA PORTILLA (Diputación Foral de Bizkaia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3

Kolokazioak: OEH eta egungo erabilera Collocations: The OEH and contemporary use XABIER ALTZIBAR & JUAN CARLOS ODRIOZOLA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . .

23

Euskal aditz jokatuaren osaeraz eta jatorriaz zenbait ohar Some observations on the origin and composition of conjugated verbs in Basque BORJA ARIZTIMUÑO LOPEZ (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41

Txistukarien neutralizazioa mendebaldeko euskaran XVI-XVIII. mendeen bitartean (lehen hurbilketa) Sibilant neutralisation in Western Basque between the 16th and 18th centuries (an initial approach) UDANE ATUTXA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61

Euskalkien historiaz: Lapurdi eta Nafarroa Garaia On the history of Basque dialects: Labourdin and High Navarrese IÑAKI CAMINO (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

77

XIV

AURKIBIDEA / ÍNDICE / TABLE OF CONTENTS

Aparición y evolución de esquemas de valencia no canónicos y ergatividad The appearance and evolution of non-canonical valency pattern systems and ergativity DENIS CREISSELS (Universidad de Lyon II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

141

Euskal azentueren historiaz On the history of the Basque accentual systems ANDER EGURTZEGI & GORKA ELORDIETA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . .

163

Basque spatial cases and the ergative-absolutive syncretism RICARDO ETXEPARE (IKER-UMR5478, CNRS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

187

Las reglas del juego. Notas para una noción de ley morfológica The rules of the game: Notes for a notion of morphological law CARLOS GARCÍA CASTILLERO (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

213

Instrumentalaz gogoratuz, instrumentuaz haratago. Kasuaren izaera tipologian eta euskararen bilakabidea Recalling the instrumental, beyond the instrument: The nature of the case in typology and the evolution of Basque IVÁN IGARTUA (UPV/EHU) & EKAITZ SANTAZILIA (UPNA/NUP & UPV/EHU)

227

Hasperenaren galera Iparraldeko euskaran The loss of aspiration in Northern Basque OROITZ JAUREGI (UPV/EHU) & IRANTZU EPELDE (IKER-UMR5478) . . . . . .

245

Euskarazko egitura erresultatiboen diakronia The diachrony of Basque resultative constructions DOROTA KRAJEWSKA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

263

Euskararen historiaurrearen berreraiketa sakonagorako: forma kanonikoa, tipologia holistikoa, kronologia eta gramatikalizazioa Towards a more profound reconstruction of prehistoric Basque: Canonical form, holistic typology, chronology and grammaticalisation JOSEBA A. LAKARRA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

275

Le Dauphin itsasontziko euskarazko gutunak (1757): lehen hurbilketa The letters in Basque from the ship Le Dauphin (1757): An initial approach XABIER LAMIKIZ (UPV/EHU), MANUEL PADILLA (UPV/EHU & IKER-UMR 5478) & XARLES VIDEGAIN (UPPA & IKER-UMR5478). . . . . . . . . . . . . . . .

325

Euskaldunen jatorria eta berezitasun genetikoa eztabaidan The debate on Basque origins and genetic singularity SAIOA LÓPEZ, NESKUTS IZAGIRRE & SANTOS ALONSO (UPV/EHU) . . . . . . . .

343

Ergatibitate hautsiaz. Zergatik ote da orainaldia iraganaldi/irrealisa baino ergatiboagoa? Split ergativity: Why is the present more ergative than the past/irrealis? MIKEL MARTÍNEZ ARETA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

353

AURKIBIDEA / ÍNDICE / TABLE OF CONTENTS

XV

Ohar bat [partizipioa + joan/eraman, eroan] perifrasiaren diakroniari buruz A note on the diachrony of the periphrasis [participle + joan ‘go’ / eraman, eroan ‘bring’] CÉLINE MOUNOLE (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

369

(Des)genitibizazioaren historiaz gehiago: genitibozko subjektu iragangaitzak (ISGEN) ekialdeko euskaran More on the history of (de)genitivization: Intransitive subjects genitive (ISGEN) in Eastern Basque MANUEL PADILLA MOYANO (UPV/EHU & IKER-UMR5478) . . . . . . . . . . . .

383

Basque in the Becerro. Basque names and language in the Becerro Galicano of San Millán DAVID PETERSON (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

405

Euskararen dialektalizazioaren hastapenetarantz: konbergentzia eta dibergentzia prozesuak Erdi Aroan Towards the beginnings of Basque dialectization: The process of convergence and divergence in the Middle Ages URTZI REGUERO UGARTE (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

431

Uribeko Corpus Onomastikoa (UCO) The Onomastic Corpus of Uribe (UCO) ANDER ROS CUBAS (Barakaldoko HEO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

445

Aspectos del desarrollo de la lingüística histórica en los siglos XIX y XX Aspects of the development of historical linguistics in the 19th and 20th centuries PIERRE SWIGGERS (Universidad de Lovaina) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

467

Testuak kokatuz dialektologia historikoan: egiteetatik metodologiara Situating texts in historical dialectology: From acts to methodology KOLDO ULIBARRI ORUETA (UPV/EHU). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

511

Euskal Filologia. Zer (ez) dakigu 25 urte beranduago? Basque Philology: What do(n’t) we know twenty-five years later on? BLANCA URGELL (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

533

Vasco y gascón en el Thesaurus Polyglottus (1603) de Megiser Basque and Gascon in the Thesaurus Polyglottus (1603) by Megiser JOSU M. ZULAIKA HERNÁNDEZ (Eusko Ikaskuntza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

571

Oharrak Nerbioi ibarreko euskara zaharraz eta Viva Jesús testuaren jatorriaz Notes on the old Basque of the Nervion Estuary and the origins of the Viva Jesús text ENEKO ZULOAGA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

593

XVI

AURKIBIDEA / ÍNDICE / TABLE OF CONTENTS

KOLDO MITXELENAREN OBRA 25 URTE GEROAGO / LA OBRA DE LUIS MICHELENA 25 AÑOS DESPUÉS / KOLDO MITXELENA’S WORK 25 YEARS LATER Sobre Lenguas y Protolenguas About Lenguas y Protolenguas JOAQUÍN GORROCHATEGUI (UPV/EHU). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

613

La lingüística ibérica antes y después de Luis Michelena Iberian linguistics before and after Luis Michelena JAVIER DE HOZ (Universidad Complutense) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

643

Apellidos Vascos eta Mitxelenaren onomastika lanak Apellidos Vascos and Mitxelena’s onomastic work PATXI SALABERRI ZARATIEGI (UPNA/NUP & Euskaltzaindia) . . . . . . . . . . . .

673

Fonética histórica vasca, hitz eraketaren morfonologia eta neutralizazio erraldoiak Fonética histórica vasca, word formation morphonology and massive neutralization MIREN LOURDES OÑEDERRA (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

699

Textos Arcaicos Vascos 50 urte geroago Textos Arcaicos Vascos fifty years later GIDOR BILBAO (UPV/EHU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

717

Euskal literaturaren historiaz Koldo Mitxelenak finkatu zuen eredu historiografikoa The historiographic model established by Koldo Mitxelena on a history of Basque literature JON CASENAVE (Université de Bordeux 3 & IKER-UMR5478) . . . . . . . . . . .

729

Koldo Mitxelena, crítico de cine en euskera durante el franquismo Koldo Mitxelena, film critic in Basque language during the Franco years JOXEAN FERNÁNDEZ (Euskadiko Filmategia & Université de Nantes) . . . . . .

743

English Abstracts of the Articles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

755