Historia ciała: koncepcja, realizacje, perspektywy

Ucieleśnienia. Ciało w zwierciadle współczesnej humanistyki. Myśl – praktyka – reprezentacja, Ucieleśnienia. Ciało w zwierciadle współczesnej humanistyki. MyślPAN, – praktyka pod red. Anny Wieczorkiewicz i Joanny Bator, Warszawa 2007, Wydawnictwo IFiS s. 35– reprezentacja, pod red. Anny Wieczorkiewicz i Joanny Bator, Warszawa 2007, 44 Wydawnictwo IFiS PAN, s. 35-44

To masz Wi ślicz

Historia ciała: koncepcja, realizacje, perspektywy

W ciągu ostatnich 30 lat przedmiotem szerokiej debaty stał się problem, czym właściwie jest historia jako nauka. Kwestia ta zaprzątała nie tyle historyków, co filozofów, literaturoznawców, socjologów nauki, a nawet antropologów. Dyskusja nie przyniosła konkretnych rozstrzygnięć, raczej stopniowo uciszyła się. Pomimo to historia istnieje, a historycy prowadzą kwerendy źródłowe, powstają też nowe gałęzie badań historycznych, takie jak historia ciała właśnie. Tworzący je historycy rzadko zabierali głos w dyskusjach o statusie nauk historycznych, ale chętnie korzystali z ustaleń i koncepcji teoretycznych, pod warunkiem wszakże, że dawały się one zastosować w praktyce badawczej. Stopniowo jednak i samo rozumienie historii przez historyków musiało ulec zmianie. Omawiając koncepcję gałęzi historiografii, zwaną historią ciała, należy zatem uświadomić sobie, że jej twórcy dość daleko odeszli od dziewiętnastowiecznych koncepcji historii, które wciąż stanowią główny cel krytyków historii naukowej. Wspólnym wzorcem dla historyków ciała wydaje się raczej taka historia, którą można zdefiniować jako sztukę interpretacji artefaktów (przede wszystkim tekstów), arbitralnie uznawanych przez tę dyscyplinę za źródła. Ich interpretacja, ma być natomiast – w intencjach historyków – zgodna ze stanem innych nauk, przede wszystkim humanistycznych i społecznych. Dlatego też nie można traktować historii jako kopalni przykładów i danych, które można stosować dla potrzeb dowodzenia w innych naukach. To znaczy można, ale ze świadomością, że dane te same są interpreta-

35

Historia ciała: koncepcja, realizacje, perspektywy

cjami. Na pewno nie można się podpierać argumentem „jak udowodnili historycy itd.” Historia ciała jest tego doskonałym przykładem, ukazuje bowiem całkowitą niemożność, a raczej niechęć historyków do uzgodnienia „interpretacji kanonicznej” dziejów. Ich autorskie interpretacje pozostają odrębne, nieporównywalne, nierzadko sprzeczne. Co wszakże wcale nie znaczy, że w toku badań nie nastąpił przyrost wiedzy. Historia ciała jako wyodrębniona dziedzina badawcza liczy sobie niespełna dwadzieścia lat, lecz nietrudno wskazać dawniejsze prace, które w pełni mieściłyby się w tym nurcie. Historycy ciała chętnie zresztą poszukują swoich korzeni w dziejach historiografii i za pionierów swojej dziedziny uważają zwykle Marca Blocha1, Ernsta Kantorowicza2, Norberta Eliasa3 i Michela Foucaulta4. Historia ciała adoptuje poza tym wielkie połacie rozmaitych innych, starszych od siebie, dziedzin historii, takich jak historia medycyny, historia mentalności, historia gender, historia seksualności, a nawet pojedyncze dzieła z historii sztuki czy historii filozofii. Rzadko się zdarza, aby któraś z dziedzin historii miała swój jasno zakreślony program, który można wyczytać na przykład w zespole kilku rozpraw teoretycznych. Historia ciała nie jest tu wyjątkiem. Wyznaczanie dziedzin badawczych historii odbywa się zwykle na poziomie historii historiografii, a więc retrospektywnego porządkowania dokonań historyków. Dla historii ciała zadanie to spełniły dwa przeglądy historiograficzne nieżyjącego już brytyjskiego historyka Roya Portera, napisane dla dwóch kolejnych, oddzielonych dziewięcioma latami, wydań opracowania zbiorowego New Perspectives on Historical Writing, w redakcji Petera Burke’a. Roy Porter, sam będąc historykiem XVIII wieku i parając się historią medycyny (jako niewątpliwy nowator w tym względzie – zwró1

36

M. Bloch, Królowie cudotwórcy: studium na temat nadprzyrodzonego charakteru przypisywanego władzy królewskiej zwłaszcza we Francji i w Anglii, tł. J. M. Kłoczowski, Nowa Marianna, Warszawa 1998. 2 E. Kantorowicz, The King’s Two Bodies. A Study in Mediaeval Political Theology, Princeton University Press, Princeton, N. J. 1957. 3 N. Elias, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, tł. T. Zabłudowski, PIW, Warszawa 1980. 4 M. Foucault, Nadzorować i karać: narodziny więzienia, tł. T. Komendant, Spacja, Warszawa 1993; idem, Historia seksualności, tł. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, Czytelnik, Warszawa 1995.

Tomasz Wiślicz

cił bowiem uwagę badaczy na dzieje pacjentów), spróbował objąć swoim opisem bezkształtne jeszcze w 1992 roku zjawisko, które przybierało na sile na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Zarazem postulował potrzebę powołania odrębnej dziedziny – historii ciała, i opracowania jej wskazówek metodologicznych. Przedmioty zainteresowania tej dziedziny zamknął Porter w siedmiopunktowej agendzie5. W eseju napisanym do kolejnego wydania New Perspectives on Historical Writing Porter z zadowoleniem skonstatował, że z perspektywy dziewięciu lat ten podział tematyczny pozostał aktualny, a wskazane przez niego pola badawcze wypełniły się wartościowymi monografiami6. Niech zatem program Portera posłuży nam za przewodnik po głównych tematach historii ciała i przybliży, czym właściwie ta dyscyplina się zajmuje. Po pierwsze, roztrząsa ona kwestię ciała jako kondycji ludzkiej. Chodzi tu przede wszystkim o historyczne spojrzenie na kwestię związków ciała i wyobrażeń na jego temat z bytowaniem człowieka w świecie. Prekursora tej tematyki upatruje Porter w osobie Johana Huizingi7, a za najwybitniejszych współczesnych kontynuatorów uważa historyka literatury Piero Camporesiego (zmarłego w 1997 roku)8, mediewistkę Caroline Walker Bynum9, ale też historyka sztuki Leo Steinberga, autora kontrowersyjnej swego czasu pracy o seksualności Chrystusa w przedstawieniach plastycznych i wyobrażeniach zbiorowych średniowiecza10. 5

R. Porter, The History of the Body, w: P. Burke (red.), New Pespectives on Historical Writing, Pensylvania State University Press, University Park 1992, s. 206–232. 6 R. Porter, History of the Body Reconsidered, w: P. Burke (red.), New Perspectives on Historical Writing, wyd. 2, Pennsylvania State University Press, University Park 2001, s. 233–260. 7 J. Huizinga, Jesień średniowiecza, tł. T. Brzostowski, PIW, Warszawa 1961; idem, Homo ludens: zabawa jako źródło kultury, tł. M. Kurecka, W. Wirpsza, Czytelnik, Warszawa 1967. 8 P. Camporesi, La carne impassibile, Il Saggiatore, Milano 1983, wyd. angielskie: The Incorruptible Flesh. Bodily Mutation and Mortification in Religion and Folklore, tł. T. Croft-Murray, Cambridge University Press, Cambridge 1988; idem, Laboratoria zmysłów, tł. J. Ugniewska, słowo/obraz terytoria, Warszawa 2005. 9 C. W. Bynum, Fragmentation and Redemption. Essays on Gender and the Human Body in Medieval Religion, Zone Books, New York 1991; eadem, The Ressurection of the Body in Western Christianity, 200–1336, Columbia University Press, New York 1995; eadem, Methamorphosis and Identity, Zone Books, New York 2001. 10 L. Steinberg, The Sexuality of Christ in Renaissance Art and in Modern Oblivion, Pantheon Books, New York 1983.

37

Historia ciała: koncepcja, realizacje, perspektywy

Drugą płaszczyzną badań jest forma zewnętrzna ciała ludzkiego w jej ujęciu historycznym. Zagadnienie to obejmuje zarówno antropometrię historyczną, jak i odczytywanie wyglądu człowieka przez jego współczesnych11. W tym temacie mieszczą się niezwykle popularne od kilkunastu lat badania nad teratologią historyczną i eugeniką12, jak i jeszcze popularniejsze – nad zagadnieniem historycznego kształtowania się pojęć ras ludzkich i ogólnie nad rasizmem13. Trzecim tematem jest historia anatomii i wyobrażeń anatomicznych, co jest o tyle ważne, że odkrycie wnętrza ludzkiego było jedną z najbardziej znaczących wypraw wczesnej nowożytności i niezwykle silnie oddziałało na całą niemal kulturę europejską, wraz z filozofią i literaturą, o sztukach pięknych nie wspominając14. Po czwarte, tematem historii ciała stały się związki między ciałem a duszą, czy umysłem, a dokładniej przemianami w ich rozumieniu. Powstały tu między innymi prace G. S. Rousseau o odkryciu układu nerwowego i wpływie tego odkrycia na kulturę i literaturę przełomu XVIII i XIX stulecia15, książka Edwarda Shortera o postrzeganiu psychosomatycznego aspektu choroby16, rozprawa Jennifer Hecht o scjentystycznej krytyce pojęcia duszy 11

38

Zob. np. Ph. Perrot, Le travail des apparences. Le corps féminin XVIIIe–XIXe siècle, Editions du Seuil, Paris 1984. 12 Np. M. H. Huet, Monstrous Imagination, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1993; D. Todd, Imagining Monsters: Miscreations of the Self in Eighteenth-Century England, University of Chicago Press, Chicago 1995; Z. Hanafi, The Monster in the Machine. Magic, Medicine and the Marvelous in the Time of the Scientific Revolution, Duke University Press, Durham, NC 2000. 13 Np. S. Gilman, Difference and Pathology. Stereotypes of Sexuality, Race, and Madness, Cornell University Press, Ithaca 1986; N. Dias, La mesure des sens. Les anthropologues et le corps humain au XIXe siècle, Aubier, Paris 2004. 14 Np. D. L. Hodges, Renaissance Fictions of Anatomy, University of Massachusetts Press, Amherst 1985; J. Sawday, The Body Emblazoned. Dissection and the Human Body in Renaissance Culture, Routledge, London–New York 1995; R. Mandressi, Le regard de l’anatomiste. Dissections et invention du corps en Occident, Editions du Seuil, Paris 2003. 15 G. S. Rousseau, The Language of the Nerves, w: P. Burke, R. Porter (red.), The Social History of Language, Cambridge University Press, Cambridge–New York 1991; idem, Nervous Acts: Essays on Literature, Culture, and Sensibility, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2004. 16 E. Shorter, From Paralysis to Fatigue: a History of Psychosomatic Illness in the Modern Era, Maxwell Macmillan International, New York 1992.

Tomasz Wiślicz

w laickiej antropologii francuskiej III Republiki17, oraz kilka prac na temat historyczności bólu: Andrew Hodgkissa18 Davida Morrisa19, Elaine Scarry20, Lisy Silverman21, Roselyne Rey22 czy Jean Pierre’a Peter’a23. Za piątą płaszczyznę badań Porter uznał rozważania nad historycznym wymiarem płci biologicznej i kulturowej, w tym również nad seksualnością. Tu oczywiście trzeba wymienić przede wszystkim książki Thomasa Laqueura, zwłaszcza jego słynne Making Sex z 1990 roku24. Spośród dziesiątków wartościowych pozycji można też wspomnieć prace: Alice Dreger na temat dziejów hermafrodytyzmu25, Rudolfa Dekkera i Lotte van de Pol o transwestytyzmie kobiecym26, Elizabeth Foyster o konstruowaniu męskości w czasach wczesnonowożytnych27, Laury Gowing o ciałach podporządkowanych u narodzin nowoczesności28 czy Tima Hitchcocka badania nad angielską seksualnością i powstaniem dominującej normy heteroseksualnego stosunku penetracyjnego29. Szóstym tematem jest ciało polityczne. W zakresie tym mieszczą się, na przykład, prace o inkarnacji majestatu, takie jak 17 J. M. Hecht, The End of the Soul. Scientific Modernity, Atheism, and Anthropology in France, Columbia University Press, New York 2003. 18 A. Hodgkiss, Fom Lesion to Metaphor: Chronic Pain in British, French and German Medical Writings, 1800–1914, Rodopi, Amsterdam–Atlanta 2000. 19 D. B. Morris, The Culture of Pain, University of California Press, Berkeley–Los Angeles–London 1991. 20 E. Scarry, The Body in Pain: The Making and Unmaking the World, Oxford University Press, New York 1985. 21 L. Silverman, Tortured Subjects. Pain Truth, and the Body in Early Modern France, University of Chicago Press, Chicago 2001. 22 R. Rey, Histoire de la douleur, Editions la Découverte, Paris 1993. 23 J.-P. Peter, De la douleur, EDIMA, Paris 1993. 24 T. Laqueur, Making Sex: Body and Gender from the Greeks to Feud, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1990. 25 A. Dreger, Hermaphrodites and the Medical Invention of Sex, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1998. 26 R. Dekker, L. van de Pol, The Tradition of Female Tranvestism in Early Modern Europe, St. Martin’s Press, New York 1989. 27 E. Foyster, Manhood in Early Modern England: Honour, Sex & Marriage, Longman, New York 1999. 28 L. Gowing, Common Bodies. Women, Touch and Power in Seventeenth-Century England, Yale University Press, New Haven 2003. 29 T. Hitchcock, English Sexualities, 1700–1800, St. Martin’s Press, New York 1997.

39

Historia ciała: koncepcja, realizacje, perspektywy

The Fabrication of Louis XIV Petera Burke'a30, Le main de Richelieu Christiana Jouhauda31 czy Le corps de l’histoire Antoine de Baecque’a32. Temat ten wywodzi się jeszcze od protoplastów dziedziny – Ernsta Kantorowicza i Marca Blocha. Wielką tradycję, sięgającą Michela Foucaulta, ma też zagadnienie dyscyplinowania i kontroli ciała – znaczące są tu na przykład dotyczące Niemiec prace Richarda Evansa (o karze śmierci)33 i Isabel Hull (o kontrolowaniu zachowań seksualnych przez państwo)34. Wdzięcznym polem badań jest również okres Wielkiej Rewolucji Francuskiej, którego dotyczy wiele opracowań35. Również siódme pole badań jest na swój sposób kontynuacją zainteresowań protoplastów, w tym wypadku Norberta Eliasa. Porter zatytułował ten temat „Ciało, cywilizacja i jej braki”. Do kategorii tej można zaliczyć prace Constance Classen36, Georges’a Vigarello37, Jérôme Thomas’a38, Alaina Corbina39 czy Hansa Petera Duerra, zagorzałego krytyka teorii Eliasa40. Powyższy przegląd jest siłą rzeczy skoncentrowany na nauce anglosaskiej, lecz historia ciała rozwija się również bardzo intere30

P. Burke, The fabrication of Louis XIV, Yale University Press, New Haven

31

Ch. Jouhaud, Le main de Richelieu ou le pouvoir cardinal, Gallimard, Paris

1992. 1991.

40

32 A. de Baecque, Le corps de l’histoire. Métaphores et politique (1770–1800), Calmann-Lévy, Paris 1993. 33 R. J. Evans, Rituals of Retribution. Capital Punishment in Germany 1600–1987, Oxford University Press, Oxford 1996. 34 I. V. Hull, Sexuality, State, and Civil Society in Germany 1700–1815, Cornell University Press, Ithaca 1996; zob. też L. Roper, Oedipus and the Devil: Witchcraft, Sexuality and Religion in Early Modern Europe, Routledge, London–New York 1994. 35 Np. D. Outram, The Body and the French Revolution. Sex, Class, and Political Culture, Yale University Press, New Haven 1989. 36 C. Classen, Worlds of Sense: Exploring the Senses in History and Across Cultures, Routledge, London–New York 1993. 37 G. Vigarello, Czystość i brud: higiena ciała od średniowiecza do XX wieku, tł. B. Szwarcman-Czarnota, W.A.B., Warszawa 1996. 38 J. Thomas, Corps violents, corps soumis. Le policement des moeurs à la fin de Moyen Age, l’Harmattan, Paris–Budapest–Torino 2003. 39 A. Corbin, We władzy wstrętu: społeczna historia poznania przez węch. Od odrazy do snu ekologicznego, tł. A. Siemek, Volumen, Warszawa 1998. 40 H. P. Duerr, Nacktheit und Scham. Der Mythos vom Zivilisationsprozess 1, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1988.

Tomasz Wiślicz

sująco we Francji, która ostatnio doczekała się nawet trzytomowej syntezy41, oraz w Niemczech, gdzie już od dłuższego czasu została zinstytucjonalizowana jako tak zwana Körpergeschichte42. Dynamiczny rozwój tej dziedziny badań historycznych w ciągu ostatnich 20 lat nie wynikał jednak ani z „wewnętrznej logiki rozwoju nauk historycznych” (jeżeli założymy, oczywiście, że taka istnieje), ani z odnalezienia nowych źródeł czy wynalezienia specyficznej metody badawczej, która stymulowałaby rozwój historii ciała. Dziedzina ta, jak już zauważył Roy Porter, jest przede wszystkim odpowiedzią środowiska historyków na problemy społeczne i zjawiska polityczne czy kulturowe ostatnich dziesięcioleci – epidemię AIDS, rozwój genetyki, ruchy feministyczne i tak zwanych mniejszości seksualnych czy na sztukę współczesną, skupioną na ciele. Dodałbym, że nie mniej ważne są też koligacje naukowe, czyli wyraźne wpływy zagadnień nurtujących inne nauki humanistyczne i społeczne. Stanowiłoby to dowód na stopniowe zarzucenie przez historyków swoistego „izolacjonizmu” naukowego, w którym trwała historiografia (zwłaszcza anglosaska), pomimo medialnych sukcesów szkoły „Annales”, nastawionej na interdyscyplinarność badań. Pojawienie się i dynamiczny rozwój historii ciała można zatem rozpatrywać zarówno w kontekście kultury końca XX wieku, jak i w kontekście rozwoju/przemian nauki w tym okresie. Należałoby chyba dodać jeszcze jeden kontekst – stan nauk historycznych w ostatnich dziesięcioleciach. W czasie, gdy kształtowała się historia ciała, historia naukowa pogrążona była w głębokim kryzysie tożsamości, spowodowanym tak zwanym zwrotem lingwistycznym, utożsamianym zwykle z krytyką postmodernistyczną. Załamaniu uległa dotychczasowa epistemologia historyczna, jako że zanegowano możliwość dostępu badacza do świata rzeczy czy wydarzeń z przeszłości, podważono scjentystyczną metodologię, przejętą z nauk społecznych, zanegowano opozycję między historią i literaturą, faktem i fikcją. W tym świetle historia jako nauka przestała być poszukiwaniem 41 Histoire du corps, vol. 1–3, red. A. Corbin, J.-J. Courtine, G. Vigarello, Editions du Seuil, Paris 2005–2006. 42 Zob. np. syntetyczną pracę Erfindung des Menschen. Schöpfungsträume und Körperbilder 1500–2000, red. R. van Dülmen, Böhlau, Wien 2000.

41

Historia ciała: koncepcja, realizacje, perspektywy

42

prawdy historycznej, a stała się co najwyżej autorefleksją nad sposobami tworzenia przez historyka przekonującego opowiadania, podającego się za prawdziwe. Na tym tle pojawienie się historii ciała może być uznane za reakcję historyków, którzy wbrew krytyce znaleźli sobie uzasadniony naukowo i społecznie przedmiot badań. Co więcej, wybierając nowy przedmiot swojego zainteresowania, historycy porwali się na zjawisko uważane dotychczas za ahistoryczne, przynależne raczej czasowi ewolucji niż historii. Dali w ten sposób wyraz przekonaniu, charakterystycznemu dla dziewiętnastowiecznego historyzmu, że wszystko może stać się przedmiotem analizy historycznej. Z drugiej strony, historii ciała w żadnym wypadku nie można interpretować jako inicjatywę wsteczną wobec postmodernizmu. Przeciwnie, wydaje się, że jej atrakcyjność wynikła z „przetrawienia” krytyki postmodernistycznej, wyciągnięcia z niej wniosków i zastosowania ich dla nowej pragmatyki badawczej. Pożegnano się zatem z niektórymi, nieaktualnymi metodami scjentystycznymi, dostosowano język opisu do norm obowiązujących w innych naukach humanistycznych i społecznych, uwrażliwiono historię na ujęcia teoretyczne, zrezygnowano z ciągot nomotetycznych, dopuszczono również wielość równoważnych wzorców interpretacyjnych. W rezultacie, trudno przedstawić syntetycznie ustalenia tych ponad dwudziestu lat badań nad historią ciała. Przeważają bowiem badania cząstkowe, nieprowadzące do syntezy. Równouprawnienie hermeneutyki i danych empirycznych, a zarazem skłonność do ujęć teoretycznych sprawiają wrażenie chaosu. Jest to jednak błędne odczucie, spowodowane przede wszystkim pewną wyjątkowością metodologiczną historii ciała wśród innych kierunków historiografii. Fakt, że historia ciała nie daje jednolitej interpretacji dziejów ciała, nie znaczy wszakże, że nie dostarcza ona wiedzy na ten temat. Jak zatem wyglądają obecne ustalenia czy też aktualna wizja tych dziejów? Jako że przedmiotem historii jest zmiana, czy też dynamika w ujęciu chronologicznym, ustalenia jej można zamknąć w opisie pewnych procesów. Zakresem czasowym tych procesów jest zasadniczo przejście do nowoczesności i – rzadziej – od nowoczesności do ponowoczesności (to drugie przejście jest

Tomasz Wiślicz

raczej tematem innym nauk, więc ograniczymy się do pierwszego). W przypadku historii ciała przejście do nowoczesności opisywane jest w następujących procesach: 1. Dyscyplinowanie ciała, w wymiarach: – obyczajowym (czynności fizjologicznych, zachowań seksualnych itp.) – politycznym. 2. W kwestii wyobrażeń na temat płci: od ciała jednopłciowego do dwupłciowego. 3. W zakresie wyobrażeń anatomicznych: – od ciała płynnego do ciała mechanicznego – od ciała humoralnego do ciała neurologicznego – od ciała przepuszczalnego do ciała zamkniętego. 4. W kwestii związków między duszą a ciałem: od ciała zrośniętego z duszą do dualizmu duszy i ciała. 5. W kwestii wyobrażeń społecznych: od ciała zbiorowego do ciała indywidualnego. 6. W kwestii wyobrażeń biologicznych i antropologicznych: – od ciała wielogatunkowego do ciała jednogatunkowego, jednoznacznie wyodrębnionego ze świata zwierząt (ale zarazem do szczegółowego zróżnicowania ras ludzkich) – oraz od ciała polimorficznego do ciała jednorodnego. 7. I w końcu – w kwestii narracji o ciele: – od ciała tajemniczego do opisanego – od ciała teologicznego do medycznego – od ciała symbolicznego do fizjologicznego. Koncepcje te są zatem bardzo zróżnicowane i opisują przejście ku nowoczesności w rozmaitych kategoriach, czasem wzajemnie sprzecznych. Rozległy obszar zainteresowań historii ciała przy jednoczesnej heterogeniczności metodologii badawczej stanowi chyba największe zagrożenie, lub może wyzwanie, dla tej dziedziny. Raczej nie grozi jej – czego obawiał się Porter – zejście na śliskie drogi socjobiologii. Bardziej należy obawiać się „przeteoretyzowania” – odejścia od danych źródłowych i zatracenia historycznego uzasadnienia wniosków, ahistorycznego stosowania koncepcji odnoszących się do współczesności, czy utraty perspektywy humanistycznej, czego przejawem jest zapominanie, że badane ciało nie

43

Historia ciała: koncepcja, realizacje, perspektywy

jest abstrakcyjną ideą, lecz odnosi się do podstawowego zespołu doświadczeń konkretnych i niepowtarzalnych jednostek ludzkich43. Niemniej jednak należy stwierdzić, że historia ciała może przekuć swoje słabości w zalety i stać się nowym wzorcem uprawiana historii naukowej – uwrażliwionej teoretycznie, świadomej zagadnień nurtujących inne nauki społeczne i humanistyczne, dopuszczającej wielość interpretacji. W takim wypadku poważnym wyzwaniem stałaby się kwestia ewentualnego zastosowania ustaleń historycznych przez inne dyscypliny nauk humanistycznych i społecznych, przyzwyczajone do tego, że historia dostarcza „sprawdzonych faktów”.

43

44

Za czarny przykład może służyć książka: Ph. Mellor, Ch. Shilling, Re-forming the Body. Religion, Community and Modernity, Sage, London 1997.