Jacques Derrida ile Söyleşi

Jacques  Derrida  ile  Söyleşi     Bakmaklar  Dergisi,  Eylül/Ekim/Kasım  2015     Konuşturan:  Nikhil  Padgaonkar   Çeviren:  Merve  Yalçın       N.P.:   Söyleşimize   size   şunu   sorarak   başlamak   istiyorum;   ‘felsefe’   kelimesinden   bugün   bize   neler   kaldı?   Yunanlılar   yaklaşık   üç   bin   yıl   önce   felsefeyi   ‘bilgiyi   sevmek’  olarak  tanımladılar.  Bugün  önemli  olan  ‘sevgi’  mi  yoksa  ‘bilgi’  mi?     J.D.:   Fransa’da   felsefe   derslerini   yaparken   her   akademik   yılın   başında   bahsettiğiniz   etimolojiye   değiniyoruz.   Diyoruz   ki   ‘philosophia’   Yunanca’da   hem   bilgelik   hem   de   zeka,   yetenek   veya   bilgi   anlamına   gelen   ‘sophia’ya   duyulan   sevgi   veya  dostluktur.  Ardından  ‘philia’  nedir  diye  soruyoruz  -­‐  sevgi,  dostluk  veya  arzu   ne   anlama   gelir?   Böylelikle   felsefeyi   bu   tarz   bir   etimoloji   çalışması   yaparak   tanımlamaya   başlıyoruz.   Bugün   sevgi   ve   dostluk   üzerine   birçok   çalışma   yer   alıyor.  Ben  de  dostluğun  politikası  üzerine  bir  kitap  yazdım.  Deleuze  de  dostluk   konusuna   meraklıydı,   Foucault   da   öyle.   Bizler   felsefenin   sahip   olduğu   bu   etimolojik  tanımı  hep  unutuyoruz.  Her  felsefecinin  kendine  ait  bir  felsefe  tanımı   vardır.  Bu  yüzden  bu  konu  felsefeciler  arasındaki  felsefenin  özü  ile  ilgili  yapılan   tartışmaların  tipik  özelliği  haline  gelmiştir  -­‐  bu  sevgi  ne  zaman  ve  nerede  başlar?   Felsefenin   kökeni   nedir?   Elbette   felsefe   kavramını   tanımlamak   için   kelimenin   kendi  tanımından  daha  fazlasına  ihtiyaç  vardır.  Kelimenin  kendisi  hiçbir  zaman   yeterli   değildir.   Felsefenin   Yunanca   bir   kelime   olduğunu   ve   Antik   Yunan’da   doğduğunu   düşündüğümüzde   felsefenin   oldukça   yoruma   açık   olduğu   kanısına   kolayca   varabiliriz   -­‐   neler   oldu,   ne   zaman   oldu   ve   neden   oldu;   her   düşünme   eylemi   felsefeye   girer   mi?   Bildiğiniz   gibi,   Heidegger   felsefeden   önce   Antik   Yunan’da   bir   düşünme   eyleminin   mevcut   olduğundan   bahseder.   Felsefe   bir   şeylere   son   vermek   içindi,   Parmenides   veya   Heraklitos’un   bazı   düşüncelerine   son   vermek   gibi.   Dolayısıyla   bir   bakıma   felsefe,   düşünmeyi   sonlandırmanın   başlangıcıydı.     1    

N.P.:  Yapısökümün  özünde  olumsuz  bir  terim  olmadığı  ve  bir  eleştiri  veya  yıkım   olarak   algılanmaması   gerektiği   görüşünü   yıllardır   savunuyorsunuz.   Hatta   1982’de  sizinle  yapılan  ve  daha  sonra  Le  Monde’de1  yayımlanan  bir  söyleşinizde   yapısökümün   her   zaman   sevgi   ile   yan   yana   durduğunu   ifade   ediyorsunuz.   Buradaki   ‘sevgi’   üzerine   biraz   yorum   yapabilir   misiniz?   Bu   sevgi   ‘philia’dakiyle   aynı  sevgi  mi?     J.D.:   Burada   sevgi,   Öteki’ne   karşı   duyulan   olumlu   arzu   anlamına   gelir.   Öteki’ne   saygı   duymak,   Öteki’ne   ilgi   göstermek,   Öteki’nin   ötekiliğine   zarar   vermemektir   ve   bu   olumlamanın   başlangıcıdır;   bunun   ardından   bu   sevgiden   dolayı   sorular   sormaya   başlarsınız.   Yapısöküm   bir   miktar   olumsuzluk   barındırır,   bunu   inkar   edemem.   Eleştiri   yapmak,   sorular   sormak,   meydan   okumak   ve   bazen   de   karşı   çıkmak   durumunda   kalırsınız.   Bu   konuda   en   son   dediğim   şuydu;   yapısöküm   olumsuz  olmasa  da  işin  içinde  şüphesiz  olumsuzluk  var.  Eleştirmek,  inkar  etmek,   reddetmek   için   öncelikle   ‘evet’   demeniz   gerekir.   Öteki’ne   hitap   ederken,   bu   Öteki’ne   karşı   çıkmak   için   bile   olsa,   ona   bir   çeşit   vaatte   bulunursunuz   -­‐   bu   Öteki’ne   Öteki   olarak   hitap   etmektir,   Öteki’nin   ötekiliğini   azaltmak   için   değildir   ve  Öteki’nin  tekilliğini  göz  önünde  tutmaktır.  Bu  azaltılamayan  bir  olumlamadır,   işin  asıl  ahlakı  budur  diyebiliriz.  Bu  açıdan  bakıldığında,  yapısökümün  bir  ahlakı   vardır.   Bu   ahlak   bildiğimiz   manada   olmasa   da   bir   olumlama   söz   konusudur.   Bildiğiniz   gibi,   Rosensweig’den,   hatta   Levinas’dan   şu   alıntıyı   çok   kullanırım;   ‘evet’  diğerlerinden  çok  farklı  bir  kelimedir,  kelimeyi  telaffuz  etmeseniz  bile  her   dilde   üstü   kapalı   bir   ‘evet’   vardır,   ‘hayır’ı   ne   kadar   çoğaltırsanız   çoğaltın   her   zaman   ‘evet’   vardır.   Bu   durum   Heidegger   için   de   geçerlidir.   Bildiğiniz   gibi   Heidegger,   uzun   bir   sure,   neredeyse   yıllar   boyunca   şunu   söyleyip   durdu;   düşünme   soru   sorma   ile   başlar   ve   soru   sormak   (fragen)   düşünmenin   saygınlığıdır.   Ardından   bir   gün,   bu   söyledikleriyle   çelişmeden;   ‘evet   ama   soru   sormaktan   ve   kendini   düşünmeye   adamaktan   daha   esas   olan   bir   şey   var’   dedi   ve   buna   ‘zusage’   dedi,   yani   karşı   çıkmamak,   kabul   etmek   ve   ‘evet’   diyerek   onaylamak.   Dolayısıyla   zusage   sadece   soru   sormanın   öncesinde   değil   aynı   zamanda   her   türlü   sorgulamayla   birlikte   yer   alıyor.   Bir   soru   sormak   için,   önce   Öteki’ne   onunla   konuştuğunuzu   fark   ettirmeniz   gerekir.   Öteki’ne   karşı   çıkmak                                                                                                                   1

19 Aralık 1944’de Paris’te kurulan, Fransa’nın en önemli günlük gazetelerinden biri. (Ç.N.)

2    

veya   meydan   okumak   için   bile   olsa   ona   en   azından   ‘seninle   konuşuyorum’,   ‘benzer  olduğumuzu  kabul  ediyorum’  demeniz  gerekir.  İşte  benim  sevgi  ile  kast   ettiğim  şey  budur,  olumlamanın  yeniden  doğrulanması  da  diyebiliriz.         N.P.:   Çoğu   okurunuza   göre,   eserlerinizi   okumanın   getirdiği   en   önemli   kazançlardan   biri   ‘dıştan’   bir   bakış   açısıyla   eleştirinin   mümkün   olmadığı   farkındalığına   varmalarıdır.   Çünkü   bireyin   zihni   her   zaman   kalıtsal   olarak   öğrendiği   dil   ile   çalışır   ve   birey   bu   dile   kalıtsal   olarak   sahip   olduğu   için   kaçınılmaz   bir   şekilde   ortak   bir   alanda   işler.   Peki,   eğer   birey   dıştan   bir   bakış   açısına   geçmeden   sorgulamaya   veya   pozisyonunu   değiştirmeye   çalışırsa,   muhafazakar  olma  riski  taşımaya  başlamaz    mı?     J.D.:   Sizin   de   sözünü   ettiğiniz   gibi   her   şey   bu   kalıtım   kavramına   dayanıyor.   Bir   dili   kalıtım   yoluyla   almanız   tamamen   o   dilin   içinde   olduğunuz   veya   pasif   bir   şekilde   o   dil   tarafından   programlandığınız   anlamına   gelmez.   Kalıtım   yoluyla   almak   demek,   o   dili   uygun   bir   şekilde   kullanabilmek,   onu   dönüştürebilmek   ve   seçebilmek   demektir.   Kalıtım,   size   bir   bütün   olarak   verilen   bir   şey   değildir.   Kalıtım   aynı   zamanda;   yorumlamaları,   seçimleri,   tepkileri,   etkileri   ve   sorumlulukları   da   gerektirir.   Bir   kalıtçı   olarak   sorumluluğu   üstlendiğinizde,   yalnızca   kalıtıma   tabi   olmazsınız,   sadece   onu   korumak   veya   olduğu   gibi   muhafaza   etmek   gerekliliğine   sahip   olmazsınız   aslında.   Yapmanız   gereken   onu   yaşatmak   ve   onun   hayatta   kalmasını   sağlamaktır;   ve   bu   bir   süreçtir   –   seçmeyi   ve   yorumlamayı   gerektiren   bir   süreç.   Bu   yüzden,   geleni   sadece   tekrarlamak   ve   muhafaza  edici  pozisyonlar  almak  şüphesiz  oldukça  cazip  gelmektedir.  Fakat  bu   kesinlikle   gerekli   değildir.   Hatta   bana   göre   yeni   bir   şey   meydana   getirebilmek   için  o  şeyi  kalıtsal  olarak  almalısınız,  o  dilin  ve  o  kültürün  içinde  olmalısınız.  Bir   kültürün   bir   şekilde   içinde   olmadan,   o   kültürün   dilini   anlamadan,   hiçbir   şeyi   dönüştüremez  veya  hiçbir  şeyin  yerini  değiştiremezsiniz.       N.P.:  Yani  tekrar  olmadan  değişim  de  olmaz.       J.D.:   Elbette,   bir   tür   tekrar   denebilir.   Fakat   bu   seçim   tekrar   ile   yenilik   arasında   değil   de,   iki   çeşit   tekrar   ile   iki   çeşit   buluş   arasındadır.   Dolayısıyla   geleneğe   3    

yaratıcı  bir  biçimde  saygı  duyanlar  ile  geleneğe  karşı  tepkisel  ve  yaratıcı  olmayan   bir  tavır  takınanlar  vardır.  Ama  yeni  bir  şey  bulmak  ya  da  yeni  bir  şeyin  meydana   gelmesini   sağlamak   için,   geleneğe   ihanet   etmek   ya   da   geleneği   unutmak   gerektiğini   asla   düşünmem.   Fransız   geleneği   üzerine   yaptığım   çalışma   ile   ilgili   bir   şeyler   söylemem   gerekirse,   bana   öyle   geliyor   ki;   bir   şair   veya   yazarı   ne   kadar   iyi   anlamaya   başlıyorsam   o   kadar   iyi   bir   şekilde   o   yazar   veya   şairin   yaptığını   yeniden   üretebiliyorum   ve   bir   o   kadar   daha   çok   şey   yazabiliyorum   ve   yazdıklarını   onaylayabiliyorum.   Bu   da   başkasının   belli   bir   türe   ait   olan   metnini   imzalamak   demektir.   Genet   gibi   yazarlar   hakkında   bir   şeyler   yazdığımda,   onlar   gibi   yazmıyorum.   Yeni   bir   şeyler   üretmek   için   onların   bana   verdiğini   içeren   ve   tamamen   bana   ait   olmayan   ama   başka   bir   imza   olan   kendi   imzamı   taşıyan   bir   şekilde   yazıyorum.   Bu   sadece   felsefe   veya   edebiyat   kuramında   değil,   her   yerde   böyledir.   Başka   biri   ile   konuşabilmek   için   öncelikle   Öteki’nin   ne   dediğini   anlamanız   gerekir,   onu   tekrar   edebilmelisiniz   –   anlamanın   manası   budur   –   ve   ona   cevap   verebilmeli,   karşılık   verebilmelisiniz   ve   sizin   karşılığınız   farklı   olacaktır,   başka   bir   şey   olacaktır.   Sizin   cevabınız   neye   karşılık   verdiğinize   dair   imaları   içerir.   Dolayısıyla   ben   bunu   kendi   mirasınıza   olan   bir   karşılık   –   ve   sorumluluk-­‐  olarak  algılardım.         N.P.:   Çalışmalarınızda   dilin   genelleştirilmiş   bir   ‘yinelenebilirlik’e   tabi   olduğundan   bahsediyorsunuz.   Yani   dil   yeni   ve   beklenmedik   bağlamlara   sokulabilir.     J.D.:   Sanskrit   etimolojisi   hakkında   çok   bilgim   yok   ama   ‘itera’   tekrar,   aynı,   tekrarlama  gibi  anlamlara  geliyor.     N.P.:   Yani   dil   yeni   bağlamlarda   ve   çerçevelerde   kendini   tekrar   üretiyor   ve   böylelikle   dilin   ürettiği   mümkün   bütün   anlamlara   bir   sınır   çizmek   olanaksız   hale   geliyor.  Yinelenebilirlik  özellikle  şöyle  diyor;  birey  bir  metnin  anlamına  o  metnin   yazarının  niyetine  başvurarak  ulaşamaz.  O  halde  yazarın  kendi  kitabının  akıbeti   ile   ilgili   bir   sorumluluk   taşıma   olasılığı   var   mıdır?   Nietzsche   hakkındaki   tartışmalarınızı  düşündüğümüzde  ve  daha  genel  manada  baktığımızda,  bir  yazar   yazdıklarının   yorumlanma   şeklinden   sorumlu   tutulabilir   mi   veya   yazdıkları   4    

yorumlanabilir   mi?   Bir   yazar   için   yazdıkları   hakkında   yapılacak   muhtemel   yorumları  önceden  şekillendirmenin  bir  yolu  var  mıdır?     J.D.:   Eğer   benden   ‘evet   veya   hayır’   gibi   bir   cevap   bekliyorsanız   cevabım   hayır   olacaktır.   Fakat   bana   biraz   daha   zaman   verirseniz   cevabım   da   daha   karasız   olacaktır.   Bir   yazar   veya   felsefeci   elbette   yazdıkları   konusunda   elinden   geldiğince  sorumluluk  sahibi  olmalıdır.  Örneğin,  bir  yazar  politik  açıdan  dikkatli   olmalı   ve   yazdıklarının   sonuçlarını   ve   insanların   yazdıklarından   çıkardıkları   sonuçları   kontrol   edemese   de   öngörebilmelidir.   Bu   bir   gerekliliktir   –   yani   her   şeyi   analiz   etmek   ve   öngörmeye   çalışmak.   Fakat   bunu   tamamıyla   yapmak   da   imkansızdır.   Her   şeyi   kontrol   etmeniz   mümkün   değildir.   Çünkü   bir   çalışmanız   veya   bir   cümleniz   yahut   bir   söyleşiniz   yayımlandıktan   sonra   ve   bir   iz   oluşturduktan   sonra,   artık   o   çalışmanız   elinizden   ve   sizin   kontrolünüzden   çıkmıştır.   O   çalışmanız   çok   farklı   bir   bağlamda   kötüye   kullanılabilir,   ifadenizin   şekli   değişebilir   ve   kastettiğinizin   çok   dışında   bir   anlamda   kullanılabilir.   Nietzsche’den   de   bahsettiğiniz   için   söyleyeyim,   benim   Nietzsche   hakkında   sorduğum  soru  da  buydu.  Nietzsche  elbette  Naziler  tarafından  yanlış  bir  şekilde   yorumlandı.   Şüphesiz   Nietzsche   de   bunu   istemedi,   buna   eminiz.   Fakat   bütün   bunlara   rağmen   Nazilerden   önce   gelen   tek   felsefeci   veya   düşünürün   Nietzsche   olduğunun   söylenmesine   nasıl   bir   açıklık   getirebiliriz?   O   halde   Nietzsche’nin   söylediklerinde   Nazileri   ilgilendiren   bir   şeyler   olmalıydı.   Bu   olasılığı   Nietzsche’nin   kendisinin   de   bir   Nazi   olduğu   varsayımına   varmadan   analiz   etmeye   çalışırsınız   ya   da   Nietzsche’nin   her   söylediğinden   Nazi   yanlısı   olduğu   kanısına   varırsınız.   Fakat   ortada   bir   nesil   olduğu   konusuna   da   açıklık   getirmeliyiz,   ortada   bir   soyağacı   vardı.   Yani   hepimiz   bu   duruma   maruz   kalmış   durumdayız   –   eminim   birçok   kişi   bu   söylediklerimi   tepkili   veya   tutucu   ya   da   muhafazakarlık   olarak   algılayacaktır.   Bunu   önlemek   için   elimden   geleni   yapıyorum  ve  çabalıyorum;  fakat  kontrol  edemeyeceğimi  de  biliyorum.  İnsanlar   bir   cümlenizi   alır   ve   onu   kullanır.   Geçtiğimiz   öğleden   sonra   söylediklerimi   örnek   olarak  alalım:  dilin  üstünlüğüne  ve  tekelleşmesine  engel  olacağı  için  elbette  ben   de   deyimlerin   gelişmesinden   ve   dil   içindeki   farklılıklardan   yanayım.   Fakat   hemen  ardından  da  ayrıca  milliyetçiliğe  karşı  olduğumu  da  ifade  ettim.  Bundan   kastım,   farklılığa   olan   merakın   milliyetçi   bir   şekilde   yeniden   bölüşümüydü.   Bu   5    

sözlerim   üzerine   birileri   çıkıp   şöyle   şeyler   diyebilir;   ‘sen   evrensel   tek   bir   dil   yerine   farklılıkların   tarafındasın,   o   halde   senin   söylediklerini   milliyetçilik   ya   da   muhafazakar   dilsel   şiddet   lehine   kullanabiliriz’.   Yani   ben   bu   durumun   önüne   geçemem.  Ben  sadece  elimden  gelenin  en  iyisini  yapmaya  çabalarım,  ilk  cümleme   birkaç  cümle  daha  eklerim  ve  yanlış  anlaşılmaları  ortadan  kaldırmaya  çalışırım.   Fakat   dediğim   gibi   her   şeyi   kontrol   edemezsiniz   ve   her   şeyi   kontrol   edemiyor   oluşunuz   sizin   sınırlı   bir   canlı   ve   yetersiz   bir   insan   olduğunuzu   göstermez.   Bu   konu   daha   çok   dilin   yapısıyla   ve   bırakılan   izin   yapısıyla   ilgilidir.   Siz   bir   iz   bırakır   bırakmaz,  o  iz  kendi  kaynağından  bağımsız  hale  gelir  -­‐  bu  da  izin  yapısı  gereğidir.   İz  kendi  kökeninden  bağımsız  hale  gelir,  iz  bırakılır  bırakılmaz  başlangıcını  terk   eder.   Dolayısıyla   bir   kitabın   kaderini   tamamen   kontrol   edemezsiniz.   Ben   bu   söyleşinin   akıbetini   kontrol   edemem   örneğin.   Siz   söylediklerimi   şu   anda   kaydediyorsunuz   ve   kayıtlarınızı   tekrar   bir   metin   haline   getireceksiniz,   onları   tekrar   yazacaksınız,   yeni   ifadeler   içine   sokacaksınız,   yeni   bir   bağlam   inşa   edeceksiniz  ve  belki  benim  bir  cümlem  aslında  söylediğimden  bambaşka  bir  hale   bürünecek.  Yani  ben  size  güveniyorum  fakat  şunu  da  biliyorum  ki  söylediğim  her   şeyin  yayımlanma  şeklini  kontrol  edemem.       N.P.:  Ama  burada  üstü  kapalı  bir  güven  söz  konusu  değil  mi,  yani  ima  edilen  bir   bağ.     J.D.:  Evet  bir  güven  söz  konusu,  tam  bir  güven  aslında,  bir  inanç.    

6