Ωστόσο, ο Motschenbacher (2010, 2011, 2014) επιχειρεί να δείξει ότι η (μεταδομιστική) queer γλωσσολογία, μπορεί να εφαρμοστεί στην κοινωνιογλωσσολογική θεωρία. Με αυτό το στόχο, απαντά σε τρία συνηθισμένα σημεία κριτικής κατά της queer γλωσσολογίας:
1) την υποτιθεμένα περιορισμένη της συνάφεια,
2) την βαθειά εμπλοκή της όχι μόνο σε ζητήματα ακτιβισμού αλλά, κυρίως, βολονταρισμού και
3) την πρακτική εφαρμογή της.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
15
ΙΙ. Δείξη & ενδεικτικότητα
Το δεύτερο θέμα αφορά τις ενδεικτικές σχέσεις μεταξύ των κατηγοριών, ή πιο απλά την ενδεικτικότητα: ίσως την πιο χαρακτηριστική ιδιότητα της γλώσσας (εκτός του ότι είναι αποκλειστικά ανθρώπινη). Τι εννοώ; Πολύ απλά: Οι πιο εύχρηστες και βασικές εκφράσεις (η ύπαρξη των οποίων δεν έχει αμφισβητηθεί σε καμία γλώσσα) είναι τα βασικά δεικτικά εγώ-εδώ-τώρα. Δηλαδή η σύνδεση μιας γλωσσικής έκφρασης με την κοινωνική κατηγορία ομιλουν προσωπο (εγώ), μιας με την κατηγορία τοποσ (εδώ) και μιας άλλης με την κατηγορία χρονοσ (τώρα).
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
28
Αυτές είναι τόσο βασικές ώστε από εκείνες προκύπτουν ακόμη δύο: η κειμενική δείξη όπου ο χωροχρόνος γίνεται μεταφορικό μέσο για τη χαρτογράφηση κάθε προφορικού ή γραπτού κειμένου, και η κατ εξοχήν κοινωνική δείξη (που είναι εν μέρει παρασιτική στην προσωπική, εφόσον καλύτερό παράδειγμά της είναι ο ενικός οικειότητας/πληθυντικός της απόστασης –τα εσύ/εσείς ή τιμητικοί τίτλοι σε άλλες γλώσσες που δεν έχουν αυτή τη διάκριση προσώπου, δηλ. πάντοτε όροι αναφοράς σε άλλο άτομο, παρόν ή απόν).
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
29
Το βασικότερο χαρακτηριστικό των δεικτικών εκφράσεων είναι ότι κάθε φορά που τις χρησιμοποιούμε αναφερόμαστε σε διαφορετικά πράγματα:
το εγώ μπορεί να αναφέρεται σε οποιοδήποτε ομιλούν πρόσωπο,
το εδώ σε κάθε (εγγύ) χώρο και
το τώρα σε κάθε (εγγύ) χρόνο.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
30
Από τη δείξη στην ενδεικτικότητα
Παράλληλα όμως η ενδεικτικότητα είναι πολύ ευρύτερο φαινόμενο στη γλώσσα. Το να λες [n'íko] αντί για [níko] είναι ενδεικτικό γεωγραφικής ή/και κοινωνικής καταγωγής. Όπως και το να λες «είμαι πουστράκι» αντί για «είμαι αδερφή» ή «είμαι γκέι», κλπ. είναι ενδεικτικό προσωπικής τοποθέτησης σε σχέση με το ζήτημα του αυτοπροσδιορισμού σε σχέση με τη σεξουαλικότητα. Δεν πρόκειται για αθώα συνώνυμα. Δεν είναι καν συνώνυμα γιατί συνάπτουν διαφορετικές ενδεικτικές σχέσεις.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
31
Ένα καθημερινό παράδειγμα
Το νέας εσοδείας «πουστράκι» χρησιμοποιείται συχνά σε μια ακτιβιστική προσπάθεια ανατροπής του πληγωτικού δυναμικού της λέξης (αλλά και αντιπαράθεσης με το κατεστημένο της πολιτικής ορθότητας) και ενδεικνύει –δηλαδή δείχνει– (ριζοσπαστικές) queer ευαισθησίες ή και ταυτίσεις. Αυτό δεν είναι καν διαθέσιμο για το καθωσπρέπει (και συχνά πολιτικά ορθό) αγγλοσαξονικό δάνειο γκει αλλά ούτε και για το απολύτως ντόπιο (αλλά λαϊκότερο και πολιτικά πιο ουδέτερο) αδερφη.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
32
Όλη η γλωσσική παραγωγή είναι ουσιαστικά για το εγώ-εδώ-&-τώρα (και όταν δεν είναι τότε παίρνουμε μέτρα για να το δείξουμε, χρησιμοποιώντας και πάλι δεικτικά όπως εσύ-εκεί-&-τότε).
Συνεπώς η σχέση των straight/ετεροφυλόφιλος-η-ο, gay/γκέι/ομοφυλόφιλος/πούστης/αδερφή/κουνιστός/από τους άλλους κλπ. λεσβία/γκούνα/φορτηγατζού/σαπφίδα/ από τις άλλες κλπ. έχουν όχι μόνο διακριτές αλλά και πολύπλοκες ενδεικτικές σχέσεις. Η καθεμιά τους αποτελεί η ίδια, δε, μια κατηγορια –που τη γράφουμε με μικρά κεφαλαία για να την ξεχωρίζουμε από τη λέξη που την ονομάζει.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
33
Άρα, μια θεωρία που όπως η queer θεωρία, θεωρεί ότι μάχεται όχι μόνο προϋπάρχουσες και εγκατεστημένες κατηγορίες αλλά και την κατηγοριοποίηση γενικά –τότε είναι άτοπη γλωσσολογικά και αν επιμείνουμε σε αυτή, τότε δεν μπορεί να υπάρξει queer γλωσσολογία. Αλλά αυτό δεν είναι διόλου απαραίτητο. Και ο λόγος για τον οποίο στάθηκα στα παραπάνω είναι ακριβώς επειδή αποτελούν προϋπόθεση για μια στιβαρή queer γλωσσολογία –πράγμα που είναι και το ζητούμενο.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
34
Ολοκληρώνοντας, πρέπει κανείς να αναφερθεί στη διαμάχη για το περιεχόμενο της queer γλωσσολογίας (που συνεχίζεται από τα μέσα της δεκαετίας του 1990). Κατά τον Leap, αυτή η διαμάχη είναι «ένα[ς] από τους πολλούς τρόπους με τους οποίους η queer γλωσσολογία καθρεφτίζει τη ρευστότητα και τις ρωγμές των κοινωνιογλωσσικών εμπειριών που καλείται να θεωρητικοποιήσει» (2013:643).
Ακόμη και αν έχει κανείς σοβαρές επιφυλάξεις για αυτή την εικονικότητα, η σαφής αναγνώριση της queer γλωσσολογίας ως σοβαρής επιρροής στο editorial του πρώτου τεύχους του περιοδικού Journal of Language and Sexuality (Leap & Motschenbacher 2012) μαρτυρά ανανεωμένο ενδιαφέρον (αλλά και μια νέα επένδυση) στην queer γλωσσολογία ως θεωρητική πλατφόρμα.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
35
Διά ταύτα;
Αυτή η νέα queer γλωσσολογία είναι η γλωσσολογία στην οποία πέφτει το βάρος να αποδείξει το στοχασμό της για τις κατηγορίες –γιατί η ίδια σήκωσε ένα γάντι (κατά του «αριστοτελισμού») που κανείς δεν της πέταξε. Αντίθετα, υπάρχει συμφωνία για την ασάφεια των ορίων των κατηγοριών.
Άρα, η queer γλωσσολογία έχει χρέη και ευελπιστώ ότι θα τα ξεπληρώσει με σκληρή δουλειά. Και επειδή αυτή η δουλειά βαραίνει ανθρώπους σαν εμένα και τους συναδέλφους μου, θεωρώ ότι δικαιούμαι να μιλώ για το τι καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
36
Συγκεκριμένα, η queer θεωρία θα έβρισκε μέσα από τέτοιες ατραπούς σοβαρή συνδρομή στο εύλογο ενδιαφέρον της για την ανασημασιοδότηση. Η
προσέγγιση του Lakoff θα την εξυπηρετούσε πολύ στο να δείξει τι καταλήγει να είναι εστιακό ή πρότυπο μέλος μιας κατηγορίας και πώς αυτό μπορεί να είναι γίνει αντικείμενο διαπραγμάτευσης, εν τέλει και ακτιβισμού.*
*Ευχαριστίες στην Αγγελική Αλβανούδη για την παρατήρηση.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
27
ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ: ΒΗΜΑ 3
Άρα, η Butler (1990, αλλά ακόμη και 2009) που μιλά για τις κατηγορίες σαν να ήταν γενικώς και αυτονόητα ακόμη «αριστοτελικές», φτιάχνει απλά έναν βολικό αχυράνθρωπο. Σε ομιλία της στην Αθήνα το 2009, όταν τέθηκε το θέμα, έκανε χιούμορ, αλλά τελικά συμφώνησε, σε ένα ενδιαφέρον τετ-α-τετ, ότι πρόκειται για μια απαραίτητη συζήτηση.
Ειδικά εφόσον ο Lakoff (και πλήθος άλλων) δεν είναι μόνο συνάδελφός της εδώ και πολλά χρόνια στο Berkeley, αλλά και –εν πολλοίς– ιδεολογικός της συνοδοιπόρος, θα πρέπει
1. να ληφθεί υπόψη η σχετική έρευνα, πράγμα που
2. θα κάνει να κοπάσει η γενικευμένη κατηγοριοφοβία στην queer θεωρία.
Αλλά αυτό θα γίνει μόνο με (πολύ) διάβασμα για όλα όσα έχουν ήδη γίνει.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
26
Ο Lakoff για τις κατηγορίες
Η θεωρία του μιλά για τις γνωστές από πριν στα μαθηματικά fuzzy categories, τις «ασαφείς κατηγορίες» --κατηγορίες που δεν έχουν δηλαδή σαφή όρια, όπως τετραγωνο, πολυεδρο, κλπ. Εκεί γίνεται σαφές ότι όλες οι γλωσσικές εκφράσεις (λέξεις, αλλά και μορφήματα, ακόμη και ολόκληρες φράσεις ή εκφράσεις, σταθερές ή όχι τόσο σταθερές) αποτελούν γραμματικές κατηγορίες. Ακόμη και λέξεις σχεδόν κενές περιεχομένου ή με λίγο περιεχόμενο όπως το και (Canakis 1995) ή τα που και να (Canakis 1995, Nikiforidou 2006) στα ελληνικά. Αυτό δεν αμφισβητήθηκε ουδέποτε έκτοτε και από κανένα γλωσσικό ρεύμα (ακόμη και τα αντίπαλα γλωσσολογικά ρεύματα). Οι κατηγορίες με ασαφή όρια είναι πλέον γεγονός, όχι υπόθεση.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
25
-
Ο συγγραφέας απαντά μεν ικανοποιητικά στο ζήτημα της συνάφειας (εφόσον αποσυνδέει την queer γλωσσολογία από τα queer υποκείμενα) και σε κάποιο βαθμό και στην εφαρμοσιμότητα (υποδεικνύοντας τρόπους με τους οποίους μπορεί να εφαρμοστεί στη μελέτη του φυσικού λόγου). Ωστόσο –παρότι κανείς δεν αμφισβητεί την πολιτική πλευρά της έρευνας για τη γλώσσα, το φύλο, και τη σεξουαλικότητα– η κριτική που αφορά τις queer πολιτικές παραμένει εξίσου ανοιχτή με πριν
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
16
Και εξηγούμαι: είναι προφανώς δυνατόν να αμφισβητήσει κανείς την ετεροκανονικότητα χωρίς να μοιράζεται μια queer ατζέντα ή να συνυπογράφει στα προ(σ)τάγματα της queer γλωσσολογίας. Λεπτομερής κριτική της queer γλωσσολογίας δεν θα γίνει εδώ, αλά δυο λόγια θα πρέπει να ειπωθούν –και η Kira Hall (2013:640) –από τις πρώτες που έβαλε το queer στη γλωσσολογία– το κάνει το ίδιο εύγλωττα και εύστοχα όπως όταν πρότεινε (με την Anna Livia) τον όρο στα 1997:
Από πολιτική σκοπιά ανησυχώ ότι η queer θεωρία, εμμένοντας στην αναλυτική διάκριση μεταξύ πρακτικής και ταυτότητας, αγνοεί την υποκειμενικότητα εκείνων που φτιάχτηκε για να υποστηρίξει. Από κοινωνικοπολιτισμική γλωσσολογική σκοπιά, ανησυχώ ότι αυτή η διάκριση οδηγεί σε μια στατική ανάλυση των δεικτικών διαδικασιών που γεννούν κοινωνική σημασία.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
17
Το δεύτερο σημείο της κριτικής της Hall αφορά την (γλωσσική και κοινωνική) κατηγοριοποίηση εν γένει. Αυτή η κατηγοριοποίηση μπορεί να είναι «ασαφής» (παρά αριστοτελική) και δυναμική παρά στατική, αλλά είναι αναπόφευκτη—όπως ακριβώς και οι ενδεικτικές σχέσεις μεταξύ των ίδιων κατηγοριών, όπως θα δούμε παρακάτω. Η πρωτότυπη, κατά τα άλλα, συζήτηση του Motschenbacher (2010:170ff) σχετικά με το πώς η έμφυλη ταύτιση (= η εμφυλοποίηση) των ανθρώπων σχετίζεται με τον πληγωτικό λόγο και με ενδεχόμενα ευ/α-γενείς συμπεριφορές παραβλέπει ακριβώς αυτό το σημείο: διότι η εμφυλοποίηση έχει να κάνει με την κατηγοριοποίηση ή οποία δεν είναι ζήτημα γλωσσικών τρόπων –και άρα ευγένειας/αγένειας– εφόσον δεν είναι απόλυτα συνειδητή/ηθελημένη (δεν είναι αποτέλεσμα πρόθεσης του/της ομιλητή/τριας).
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
18
Μήπως τελικά το στοίχημα για την queer γλωσσολογία έγκειται σε αυτό το σημείο; Πώς θα μιλήσουμε για το αναπόφευκτο της εμφυλοποίησης και της κατηγοριοποίησης, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα την ευελιξία και μη στατικότητα αυτής της κατηγοριοποίησης που είναι, μεταξύ άλλων, και κοινωνικά καθορισμένη (βλ., Lakoff, στερεότυπα, μετωνυμία, κλπ);*
*Οφείλω τη διατύπωση στην Αγγελική Αλβανούδη
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
19
2. Κατηγοριοποίηση και ενδεικτικότητα: όρια της queer γλωσσολογίας
Η queer γλωσσολογία, όπως και η queer θεωρία πριν από εκείνη, υιοθετεί μια προβληματική άποψη για την κατηγοριοποίηση ως ζήτημα βούλησης. Αυτή η οπτική της κατηγοριοποίησης είναι μάλιστα αναπόσπαστο κομμάτι της queer πολιτικής ατζέντας (βλ. Butler 1990), η οποία και κληροδοτείται (μαζί με τα χρέη της) στην queer γλωσσολογία. Συνεπώς, η κριτική που αφορά την πολιτική ατζέντα της queer γλωσσολογίας δεν είναι κατ' ανάγκη (και σίγουρα όχι αυτονόητα) διακριτή από την κριτική για την εφαρμοσιμότητά της.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
20
ΠΕΡΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗΣ
Τι συμβαίνει λοιπόν με τις κατηγορίες & την κατηγοριοποίηση;
Μια σύντομη –αλλά όχι κατ'ανάγκη και πρόχειρη– εκδοχή μπορεί να πούμε ότι προϋποθέτει 3 βήματα:
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
21
ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ: ΒΗΜΑ 1
Στα 1970 αρχίζει η σοβαρή αμφισβήτηση των αναγκαίων και ικανών συνθηκών (γνωστή και ως «αριστοτελική κατηγοριοποίηση») για την κατηγοριοποίηση με αποτέλεσμα την ανάπτυξη της θεωρίας των πρω[το]τύπων (prototype theory) από τις γνωστικές ψυχολόγους Rosch & Mervis. Αυτή η θεωρία συμπληρώνει, αλλά και εναντιώνεται, στην «αριστοτελική λογική» που διέπει τις κατηγορίες μας στο δυτικό κόσμο, τουλάχιστον από τον από τον Ληνναίο και μετά.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
22
ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ: ΒΗΜΑ 2
Ενώ η ανθρωπογλωσσολογία έχει ήδη προηγηθεί των παραπάνω με την μνημειώδη διαγλωσσική έρευνα των Berlin & Kay (1969) για τους χρωματικούς όρους, η δουλειά για την κατηγοριοποίηση μπαίνει δυναμικά στη γλωσσολογία αρκετά αργότερα, με τον George Lakoff, ο οποίος εκδίδει δύο σχετικά έργα: ένα άρθρο το 1982 ["On linguistic categories"] και ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα θεωρητικά γλωσσολογικά βιβλία του 20ου αιώνα το 1987 (μαζί με το Syntactic Structures του Chomsky), το
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
23
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
24
Σας ευχαριστώ
για την προσοχή σας!
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
37
Η ανάδυση της queer θεωρίας, που τοποθετείται στις αρχές της δεκαετίας του 1990, έφτασε στη γλωσσολογία αργότερα από άλλους κλάδους. Οι αναζητήσεις για το ενδεχόμενο μιας queer γλωσσολογίας προηγήθηκαν της διαμάχης ταυτότητας και επιθυμίας (κατά λίγα χρόνια) και αμφισβήτησαν τις ταυτοτικές κατηγορίες και τους κανονιστικούς λόγους που τις υποστυλώνουν (βλ. τα άρθρα στο Livia & Hall 1997). Η «στροφή προς την επιθυμία» είναι μια σαφής συνεισφορά προς αυτή την κατεύθυνση. Ωστόσο, θα ήταν ανακριβές να εξισώσουμε την έρευνα που βασίζεται στην επιθυμία με την queer γλωσσολογία. Τα τελευταία χρόνια, οι υπέρμαχοι queer της γλωσσολογίας, οι οποίοι αυτοχαρακτηρίζονται ως «κριτικ[οί] ερευν[ητές] της ετεροκανονικότητας από γλωσσολοιγική σκοπιά» (Motschenbacher & Stegu 2013:522), επιχειρούν να την επαναπροσδιορίσουν έτσι ώστε να περιλαμβάνει όλη τη γκάμα της γλωσσικής έρευνας για τη σεξουαλικότητα. Με αυτή την έννοια, μελέτες που αμφισβητούν τον ετεροκανονιστικό καθεστώς και τον έμφυλο διπολισμό που το στηρίζει μπορούν να προσδιοριστούν «queer». Έχοντας αναπτυχθεί στο πλαίσιο των σπουδών γλώσσας-και-φύλου, η queer γλωσσολογία διατηρεί στενές επαφές με αυτό το πεδίο (2013:521) και αποποιείται την υποτιθέμενα στενή ευθυγράμμισή της με τις ΛΟΑΤΚ σπουδές, δηλώνοντας ανοιχτά ότι στόχος της είναι η μελέτη τόσο της ομο- όσο και ετερο-σεξουαλικότητας. Αυτή η νέα εκδοχή της queer γλωσσολογίας, που αναδύθηκε στον απόηχο της θεωρητικής διαμάχης μεταξύ ταυτότητας και επιθυμίας, επιβεβαιώνει τις απαρχές της στην queer theory επιμένοντας στην κριτική προσέγγιση της ετεροκανονικότητας, που γίνεται πλέον το βασικό της χαρακτηριστικό, ενώ κρατά αποστάσεις από τις πολιτικές ταυτότητας και την θεωρητική διαμάχη ταυτότητας και επιθυμίας (βλ. Leap 2013:643).
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
13
Συνολικά, ωστόσο, η διαμάχη ταυτότητας και επιθυμίας έφερε την επιθυμία στο προσκήνιο, εφόσον η ταυτότητα έχει πολύ μακρότερη ιστορία (Yannakopoulos 2006), και υπογράμμισε τη σημασία των διατομεϊκών (transactional) –δηλ., τελικά, των διεπιστημονικών– ερευνών. Ταυτόχρονα, έγινε πιο σαφές ότι η ταυτότητα και η επιθυμία χρησιμοποιούνται συχνά μετωνυμικά –η μία αντί της άλλης— σε ορισμένα συμφραζόμενα (υπό τον όρο ότι οι επιθυμίες και οι ταυτότητες είναι διανοήσιμες). Διότι οι επιθυμίες μπορεί να είναι κομβικές στην δόμηση ταυτοτήτων, και οι ταυτότητες συχνά γίνονται αντικείμενο ερωτικής επιθυμίας (Canakis 2010). Τέλος, μελέτες που έχουν εμπνευστεί πρωταρχικά από τη μία ή την άλλη έννοια δεν συνιστούν αναγκαστικά απόδειξη ότι η άλλη έννοια δεν είναι εξίσου συναφής (και μάλιστα, συχνά, για τα ίδια γλωσσικά δεδομένα). Και όντως, οι πρόσφατες προτάσεις για την εμβέλεια της queer γλωσσολογίας ενσωματώνουν (αναγκαστικά, κατ' εμέ) μελέτες που ασχολούνται τόσο με την ταυτότητα όσο και με την επιθυμία στο ευρύτερο συμφραζόμενο της ετεροκανονικότητας στη γλώσσα. Είναι όμως η queer γλωσσολογία απλά το άθροισμα των «σχολών» της επιθυμίας και της ταυτότητας; Αυτό απαιτεί μια συζήτηση την οποία επιχειρώ αμέσως παρακάτω.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
12
Τις τελευταίες δύο δεκαετίες η μελέτη της γλώσσας και σεξουαλικότητας έχει αρχίζει να συμπληρώνει την πολύ εκτενέστερη και εδραιωμένη έρευνα της γλώσσας και του φύλου, προσκαλώντας μας να επανεξετάσουμε τη σχέση φύλου και σεξουαλικότητας. Όπως ακριβώς η έρευνα για τη γλώσσα και το φύλο εμπνεύστηκε από το πολιτικό πρότζεκτ του φεμινισμού (στις διάφορες και συχνά συγκρουόμενες εκδοχές του) και τον αγώνα εναντίον της πατριαρχίας και του σεξισμού, έτσι και η μελέτης της γλώσσας-και-σεξουαλικότητας αναπτύχθηκε εν πολλοίς με φόντο τα κινήματα για τη σεξουαλική απελευθέρωση και τα δικαιώματα μειονοτικών ομάδων (cf. Kulick 2000, Cameron & Kulick 2003). Επιπλέον, όπως ακριβώς το φύλο ερμηνεύθηκε συχνά ωσάν να αφορούσε αποκλειστικά τη θηλυκότητα και τις γυναίκες, έτσι και η σεξουαλικότητα στο πρόσφατο παρελθόν εξισώθηκε παραπλανητικά με τις σεξουαλικές μειονότητες, με τα μη-ετεροφυλόφιλα άτομα (άτομα που φιγουράρουν συγκεντρωμένα σε συχνά αμήχανα ακρωνύμια όπως ΛΟΑΤ, ΛΟΑΤΚ, κ.ο.κ.). Η πολιτική δράση και η ακαδημαϊκή παραγωγή και στους δύο αυτούς χώρους ήταν ανέκαθεν σε αμοιβαία όσμωση, πράγμα που συνεχίζεται –όπως γίνεται εδώ απόψε.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
4
1. Θεωρητικοποιώντας τη σχέση γλώσσας & σεξουαλικότητας: ταυτότητα, επιθυμία & queer γλωσσολογία
1. Η σεξουαλικότητα ως ταυτότητα
2. Η σεξουαλικότητα ως επιθυμία
3. Queer γλωσσολογία –η μελέτη γλώσσας, φύλου και σεξουαλικότητας ως κριτική προσέγγιση της ετεροκανονικότητας
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
3
Περίληψη
This paper focuses on three major approaches to the study of language and sexuality: identity, desire and so-called queer linguistics which has been often invoked as a platform by the previous too in a complex theoretical configuration. Recent studies investigating the discursive construction of sexuality in Modern Greek argue that critical approaches to heteronormativity, the hallmark of queer linguistics, can hardly be dissociated from issues of identity and desire in language, since heteronormativity specifically aims at regulating their correlation vis-à-vis gender norms. These studies investigate the indexical relation between language, gender, and sexuality as experienced by socially positioned agents whose subjectivity is constructed with reference to their desires and whose desires allude to intelligible (and eroticizable) subjectivities. Therefore, any attempt at reductive theorizing based on an exclusivist platform, inspired by either identity or desire alone, fails to capture crucial aspects of sexually relevant language. Ιn the background of such work, this paper investigates the limits of current queer theorizing in linguistics --to the extent that it still ignores processes categorization along with a (more justified) manifest distrust of categories. I briefly propose ways in which the new queer linguistics, inaugurated over the last couple of years along with the launching of "The Journal of Language and Sexuality", can have a viable future within linguistics (which it purports to be serving).
Keywords: Sexuality, gender, identity, desire, queer linguistics, indexicality, processes of categorization.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
2
Μήπως όμως έτσι απλώς τις αντικαθιστά κατ' όνομα μόνον; Για την ώρα ναι: διότι στο βαθμό που παλαιότερη έρευνα (που δεν αυτοπροσδιορίζεται ως queer) έχει ακολουθήσει αυτήν την κατεύθυνση, μπορεί να συμπεριληφθεί στους κόλπους αυτής της νέας queer γλωσσολογίας. Και όλη η γνωστή έρευνα έχει κάνει ακριβώς αυτό –εδώ και πάνω από 30 χρόνια, δηλαδή πριν καν υπάρξει queer θεωρία, πολλώ δε μάλλον queer γλωσσολογία.
Ακόμη και αν αναρωτιόμαστε, λοιπόν, αν είναι απλά ζήτημα ονοματολογίας παρά περιεχομένου, δεν θα έπρεπε να παραβλέψουμε ότι η πρόσφατη έρευνα έχει επιχειρήσει μια πολύ πιο συστηματική ενσωμάτωση της queer θεωρίας στη γλωσσολογίας (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι πάντοτε πειστική). Διότι η γλωσσολογία –όχι μόνο λόγω θετικιστικών καταβολών, αλλά κυρίως λόγω του ερευνητικού αντικειμένου της: του πιο πολύπλοκου κώδικα που γνωρίσαμε ποτέ– δεν προσφέρεται για θεωρητικές προσεγγίσεις που δεν μπορούν να εγγυηθούν μια κάποια επαληθευσιμότητα –και συνεπώς προβλεψιμότητα– με βάση κάποια δεδομένα. Το ίδιο το αντικείμενο, η γλώσσα, βγάζει τέτοιες προσεγγίσει νοκ-άουτ μετά από λίγους γύρους εξαντλώντας τες.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
14
Τα ζητήματα σεξουαλικής ταυτότητας συνδέθηκαν από νωρίς με πολιτικά κινήματα και ομάδες πίεσης και αποτέλεσαν την κατεξοχήν πλατφόρμα για τη μελέτη της γλώσσας-και-σεξουαλικότητας, όπως άλλωστε και για τη γλώσσα-και-φύλο. (cf. Pavlidou 2006, 2011, Makri-Tsilipakou 2010). Η ταυτότητα, ως έννοια με ευρεία κυκλοφορία στις κοινωνικές και τις ανθρωπιστικές επιστήμες ήταν η προφανέστερη υποψήφια ως αναλυτικό εργαλείο. Η χρήση του όρου «ταυτότητα» στον καθημερινό λόγο, συχνά δυσδιάκριτη από τις ακαδημαϊκές τις χρήσεις –ή και μερικά επικαλυπτόμενη με αυτές (Brubaker & Cooper 2000), συνδέθηκε με την αυξημένη κοινωνική ορατότητα και αναγνωρισιμότητα. Από τα 1970 έως και τα 1990, η ταυτότητα κυριάρχησε ως έννοια στη μελέτη της γλώσσας με σεξουαλική συνάφεια (Kulick 2000), παρά τις συχνές κατηγορίες περί ουσιοκρατίας στις οποίες κλήθηκε να απαντήσει. Επιπλέον, μιας και η παλαιότερη ερευνητική παραγωγή στο χώρο εστίασε στη σεξουαλικότητα των μη-ετεροφυλόφιλων, η έρευνα γλώσσας-και-σεξουαλικότητας έγινε συνώνυμη με αυτό που κάποιοι ονομάζουν «γκέι και λεσβιακή γλώσσα» (Kulick 2000), αφήνοντας γενικά την ετεροφυλοφιλία εκτός του πεδίου ερεύνης της. Αυτή η εξίσωση σεξουαλικότητας και ομοφυλοφιλίας είχε ως αποτέλεσμα να αγνοηθεί η ετεροφυλοφιλία και ως συνέπεια και το κανονιστικό της δυναμικό –η ετεροκανονικότητα (Cameron & Kulick 2003).
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
5
Queer γλωσσολογια, κατηγοριοποιηση και ενδεικτικοτητα:
Εξερευνωντασ τα ορια
Κώστας Κανάκης
Πανεπιστήμιο Αιγαίου
[email protected]
Οι Brubaker & Cooper (2000:1) μάλιστα υποστηρίζουν ότι η ταυτότητα καλείται να κάνει τόση πολλή θεωρητική δουλειά ώστε καταλήγει αμφίσημη και δύσχρηστη ως αναλυτικό εργαλείο. Δείχνουν μάλιστα πολύ πειστικά ότι ακόμη και οι κονστρουκτιβιστικές χρήσεις του όρου παίρνουν την ύπαρξή της ως αξιωματικά δεδομένη, τείνοντας να «πραγμοποιούν την 'ταυτότητα', να την θεωρούν 'πράγμα', παρότι ένα εύπλαστο πράγμα, που οι άνθρωποι 'έχουν', 'διαμορφώνουν' και 'κατασκευάζουν'» (2000:28). Σε αυτό το θεωρητικό/διανοητικό κλίμα, λοιπόν, η ταυτότητα κατέληξε να θεωρείται ότι περιορίζει, και δη τεχνητά, τη μελέτη της γλώσσας-και-σεξουαλικότητας στον σεξουαλικό προσανατολισμό, ο οποίος είχε ήδη συνδεθεί με τις σεξουαλικές μειονότητες (Kulick 2002, Cameron & Kulick 2003) και μάλιστα, θα έλεγα, μετωνυμικά.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
7
Η εν θερμώ διαφωνία μεταξύ των δύο θεωρητικών τάσεων –καθ' ον χρόνο, μάλιστα, αμφότερες οι πλευρές επικαλούνται την «queer γλωσσολογία»— έδωσε αφορμή σε μελέτες που άλλοτε επιβεβαίωσαν και άλλοτε αμφισβήτησαν τη διάκριση ταυτότητας και επιθυμίας στο πλαίσιο της διαμόρφωσης μιας πειστικής queer γλωσσολογίας, πέραν των ευσεβών ακτιβιστικών πόθων των φορέων τους (οι οποίοι, όπως έχει δείξει η τελευταία 25ετία, προφανώς δεν μπορούν να συμπίπτουν με τους θεωρητικούς). Ο Valentine (2006, 2008), για παράδειγμα, δείχνει πώς η επιθυμία ετεροφυλόφιλων ανδρών για προεγχειρητικές ΑπΘ τρανσέξουαλ άτομα μπορεί να παραγραφεί εάν χρησιμοποιήσουμε την ταυτότητα ως εργαλείο προσέγγισης των σχετικών γλωσσικών δεδομένων. Ισχυρίζεται ότι αυτοί οι άντρες γίνονται αόρατοι λόγω της μη-διανοησιμότητας των επιθυμιών τους σε σχέση με τις υπάρχουσες ταυτοτικές κατηγορίες. Από την άλλη μεριά, οι Morrish & Leap (2007) υποδέχονται την επιθυμία ως κεντρική όψη της έρευνας γλώσσας-και-σεξουαλικότητας αλλά όχι και ως αποκλειστική θεωρητική πλατφόρμα. Ανταυτού, υποστηρίζουν μια εννοιολόγηση της «σεξουαλικότητας ως σύνθετης, πολυσθενούς κατασκευής της οποίας τις ιδιαιτερότητες θα πρέπει να αποκαλύψουμε και όχι να προϋποθέτουμε προ-συνομιλιακά» (2007:36).
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
11
Η αναφορά στην queer θεωρία και την queer γλωσσολογία στα συμφραζόμενα της κονστρουκτιβιστικής ταυτοτικής έρευνας δεν είναι καθόλου προφανής επιλογή, δεδομένου ότι η ταυτότητα έχει αποτελέσει τον ιστορικό στόχο του queer θεωρητικού λόγου (cf. Bersani 1995). Από την άλλη πλευρά, όμως, πολύ πιο πρόσφατες προσεγγίσεις της queer γλωσσολογίας (Motschenbacher 2010, 2011) τείνουν να είναι ευρύτερες και επιχειρούν να ενοποιήσουν την έρευνα. Στο προσχέδιο των Bucholtz & Hall (2004) για ένα αναλυτικό θεωρητικό πλαίσιο, στο οποίο «η ταυτότητα εννοείται ως αποτέλεσμα/απόρροια διυποκειμενικά διαπραγματευόμενων τακτικών και ιδεολογιών» (2004:469), η επιθυμία θεωρείται ακόμη μια όψη της ταυτότητας. Οι Cameron & Kulick (2005:119), απαντώντας στις Bucholtz & Hall, αναγνωρίζουν ότι τα σημεία διαφωνίας μεταξύ τους αφορούν την διακριτότητα της επιθυμίας από την ταυτότητα και την χρησιμότητα της ψυχανάλυσης ως αναλυτικής προσέγγισης. Πρέπει να σημειώσουμε ότι και οι δύο ερευνητικές ομάδες αναγνωρίζουν και την ταυτότητα και την επιθυμία ως όψεις της έρευνας για τη σεξουαλικότητα. Ωστόσο, είναι σαφές ότι οι Bucholtz & Hall είναι πρόθυμες να θεωρήσουν την επιθυμία μόνο στο πλαίσιο της διαπραγμάτευσης της ταυτότητας, ενώ οι Cameron & Kulick αντιμετωπίζουν την επιθυμία ως κομβικό συστατικό της σεξουαλικής γλώσσας και κινητήριο δύναμη για τη διαμόρφωση σχετικής ταυτότητας. Πρόκειται δηλαδή για διαφορές προοπτικής που υποστηρίζουν την εκκίνηση με βάση μία από τις δύο έννοιες, χωρίς όμως να υποστηρίζουν, τελικά, μια πραγματικά αποκλειστική, αναγωγική θεωρία.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
10
Αυτό ασφαλώς δεν σημαίνει ότι είναι αδύνατον να διακρίνουμε μεταξύ σεξουαλικής ταυτότητας –ανάλογη με το σεξουαλικό προσανατολισμό και τις σχετικές κατηγορίες– και την έννοια της ταυτότητας ως υποκειμενικότητας, ή/και διυποκειμενικότητας, αίσθησης εαυτού, αίσθησης του ανήκειν, κ.ο.κ. Η Fuss (1989, 1991) υποστηρίζει ότι υπάρχει η τάση να συγχέεται η ταυτότητα με την ουσία, σαν να ήταν το ίδιο πράγμα, ότι οι δύο έννοιες τείνουν να θεωρούνται πρακτικά ταυτόσημες. Ωστόσο, η ταυτότητα έχει τη δική της διανοητική ιστορία, μια ιστορία που συμπλέει εν μέρει με εννοιολογήσεις της ταυτότητας ως ουσίας στο δυτικό κόσμο –πράγμα που κάνει τις δύο έννοιες δυσδιάκριτες. Αυτή η κριτική επανέρχεται σταθερά σε μελέτες που εστιάζουν στη χρησιμότητα της ταυτότητας e.g. Brubaker & Cooper 2000, Kulick 2000, Valentine 2006, 2008).
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
6
O Kulick (2000), εστιάζοντας στη βιβλιογραφία για τη γκέι και λεσβιακή γλώσσα, υποστηρίζει ότι αυτή η γραμμή έρευνας, που εμπνέεται πρωτίστως από την έννοια της ταυτότητας και ευθυγραμμίζεται στενά με τις σχετικές πολιτικές ταυτότητας, δεν συνιστά έρευνα του πεδίου γλώσσα-και-σεξουαλικότητα αλλά μάλλον, πολύ στενότερα, του σεξουαλικού προσανατολισμού. Αντίθετα, ο ίδιος μας προτρέπει να εμπλακούμε ενεργά στη διερεύνηση 'όλων αυτών που αναμφίβολα κάνουν τη σεξουαλικότητα σεξουαλικότητα –δηλαδή, τη φαντασία, την επιθυμία, την απώθηση, τον φόβο, και το υποσυνείδητο' (2000:270). Επιμένει σε μια επιστροφή σε αυτά τα ζητήματα που θεωρεί ότι αποτελούν τον πυρήνα της μελέτης γλώσσας-και-σεξουαλικότητας. Κατά την άποψή του, η σεξουαλικότητα είναι μέρος της ευρύτερης μελέτης της επιθυμίας στη γλώσσα, και μπορεί να προσεγγιστεί από μια ψυχαναλυτική (λακανική) προοπτική. Αυτό το σημείο, το οποίο αναπτύσσεται περεταίρω στο (2003) και Cameron & Kulick (2003, 2005) και έχει προκαλέσει ένθερμη διαφωνία, έχει προκύψει από την queer κριτική της ταυτότητας (και των ταυτοτικών πολιτικών των ΛΟΑΤΚ) από τα 1990 και μετά (βλ. Bersani 1995). Συγκεκριμένα, εκκινεί από τον υποτιθέμενο συντηρητισμό των πολιτικών ταυτότητας στην μετά Stonewall εποχή και σε μια θεωρούμενη απροθυμία παραγωγής ανοιχτού λόγου για τις σεξουαλικές πρακτικές σε μια εποχή που η ορατότητα των ΛΟΑΤΚ ήταν ήδη πολύ μεγάλη στις ΗΠΑ. Η ταυτότητα έμοιαζε να είναι μια προνομιακή πλατφόρμα για τη διεκδίκηση πολιτικών δικαιωμάτων, όπως το σύμφωνο συμβίωσης και ο γάμος, καθώς και η πρόσβαση στην ΙΥΑ (ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή) ή/και την υιοθεσία.
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
8
Παρότι η ψυχαναλυτική οπτική που προτείνει ο Kulick δεν έχει χρησιμοποιηθεί ακόμη εκτενώς, η επιθυμία έχει δώσει νέα ώθηση στις σπουδές γλώσσας-και-σεξουαλικότητας την τελευταία δεκαετία (και μάλιστα όχι πάντα αποκλείοντας την έννοια της ταυτότητας). Παράλληλα, όμως, θεωρητικοί όπως οι Bucholtz & Hall (2004) έχουν εκφράσει έντονες αμφιβολίες σχετικά με την έρευνα που επικεντρώνεται στην επιθυμία και το περιοριστικό αποτέλεσμα που έχει ο κατηγοριακός [και εν προκειμένω διπολικός] διαχωρισμός της ταυτότητας από την επιθυμία για τη σχετική έρευνα. Ισχυρίζονται ότι «μια τέτοια προσέγγιση περιορίζει τεχνητά την εμβέλεια του πεδίου παραβλέποντας την στενή σχέση που υπάρχει μεταξύ ταυτότητας και επιθυμίας» (2004:469). Επιπλέον, υποστηρίζουν ότι «αυτή η σχέση προκύπτει καθαρά στην queer γλωσσολογία, μια προσέγγιση της γλώσσας-και-σεξουαλικότητας η οποία ενσωματώνει στοιχεία από την φεμινιστική, της queer και την κοινωνιογλωσσολογική θεωρία για την ανάλυση της σεξουαλικότητας ως ευρέως κοινωνικοπολιτισμικού φαινομένου» (2004:469).
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
9
Στυλ κύριου τίτλου
Στυλ υποδείγματος κειμένου
Δεύτερου επιπέδου
Τρίτου επιπέδου
Τέταρτου επιπέδου
Πέμπτου επιπέδου
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
#
Στυλ κύριου τίτλου
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
#
Στυλ κύριου τίτλου
Στυλ υποδείγματος κειμένου
Δεύτερου επιπέδου
Τρίτου επιπέδου
Τέταρτου επιπέδου
Πέμπτου επιπέδου
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
#
Στυλ κύριου τίτλου
Στυλ υποδείγματος κειμένου
Δεύτερου επιπέδου
Τρίτου επιπέδου
Τέταρτου επιπέδου
Πέμπτου επιπέδου
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
#
Στυλ κύριου τίτλου
Κάντε κλικ στο εικονίδιο για να προσθέσετε μια εικόνα
Στυλ υποδείγματος κειμένου
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
#
Στυλ κύριου τίτλου
Στυλ υποδείγματος κειμένου
Στυλ υποδείγματος κειμένου
Δεύτερου επιπέδου
Τρίτου επιπέδου
Τέταρτου επιπέδου
Πέμπτου επιπέδου
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
#
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
#
Στυλ κύριου τίτλου
Στυλ υποδείγματος κειμένου
Στυλ υποδείγματος κειμένου
Στυλ υποδείγματος κειμένου
Δεύτερου επιπέδου
Τρίτου επιπέδου
Τέταρτου επιπέδου
Πέμπτου επιπέδου
Στυλ υποδείγματος κειμένου
Δεύτερου επιπέδου
Τρίτου επιπέδου
Τέταρτου επιπέδου
Πέμπτου επιπέδου
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
#
Στυλ κύριου τίτλου
Στυλ υποδείγματος κειμένου
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
#
Στυλ κύριου τίτλου
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
#
Στυλ κύριου υπότιτλου
Στυλ κύριου τίτλου
Στυλ υποδείγματος κειμένου
Δεύτερου επιπέδου
Τρίτου επιπέδου
Τέταρτου επιπέδου
Πέμπτου επιπέδου
Στυλ υποδείγματος κειμένου
Δεύτερου επιπέδου
Τρίτου επιπέδου
Τέταρτου επιπέδου
Πέμπτου επιπέδου
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
#
Στυλ κύριου τίτλου
Στυλ υποδείγματος κειμένου
Δεύτερου επιπέδου
Τρίτου επιπέδου
Τέταρτου επιπέδου
Πέμπτου επιπέδου
10/5/2014
Κ. Κανάκης * Queer γλωσσολογία
#
12/5/2014
Στυλ υποδείγματος κειμένου
Δεύτερου επιπέδου
Τρίτου επιπέδου
Τέταρτου επιπέδου
Πέμπτου επιπέδου
#
