Region, regionalizm, regionalizacja - wybrane aspekty teoretyczne

Region, regionalizm, regionalizacja - wybrane aspekty teoretyczne

Wstęp

"Region", "regionalizm", to określenia używane w bardzo wielu
znaczeniach, to także sztuczna konstrukcja stworzona przez specjalistów
w celu porządkowania i klasyfikowania rzeczywistości. Ich zakres
znaczeniowy jest różny w zależności od wybranej dyscypliny naukowej.
Oznacza to, że, w zależności od przyjętych kryteriów, teoretycznie
istnieje nieskończona liczba regionów. Każdy ze sposobów wyodrębnienia
przestrzeni jest jednocześnie uprawniony i zarazem dyskusyjny. Brak
jasnego i czytelnego zawężenia kryteriów delimitacji może powodować ich
błędne interpretowanie. Pojęcie regionalizacji, zależnie od perspektywy
badawczej, może objąć bardzo szeroki zakres zagadnień, także ten,
wiążący się z działaniami w sferze kultury, tożsamości, rozwoju języka
– a zatem w sferze wykraczającej poza domenę nauk politycznych. Trudno
więc znaleźć wspólne stanowisko dla różnych dziedzin nauki. Region
opisuje pewną przestrzeń. Bliższe jednak określenie charakteru tej
przestrzeni zasadniczo różni poszczególne dziedziny. Możemy mówić
bowiem o regionie jako przestrzeni geograficznej, kulturowej,
gospodarczej czy socjologicznej.


Teoria regionu


Znalezienie, jednej, uniwersalnej definicji regionu" nie jest
możliwe. Różnice historyczne, polityczne i kulturowe, jakie napotykamy
przyglądając się poszczególnym krajom Europy i świata, powodują, iż
termin ten jest wielorako interpretowany. "Region" jest pojęciem,
używanym do zdefiniowania różnych obszarów: dużych i drobnych,
jednolitych lub niejednorodnych. Obejmują one (w zależności od
przyjętych kryteriów) obszary kuli ziemskiej albo poszczególne kraje.
Wraz z rozwojem polityki regionalnej Unii Europejskiej, pojawił się
także region - jako część kraju, przejmująca kompetencje sprawowania
władzy od szczebla centralnego. W nauce o stosunkach międzynarodowych
region traktowany jest jako konstrukcja pojęciowa, odzwierciedlająca
ważne cechy badanej rzeczywistości, wyselekcjonowane w zależności od
przyjętych celów badawczych. Stąd też istnieje wiele różnych aspektów
teoretycznych tego pojęcia.[1] Określając najogólniej istotę regionu",
twierdzi się, iż jest to przestrzeń charakteryzująca się cechami,
odznaczającymi ją od innych obszarów.[2]. Jest to część większej
całości zdecydowanie się z niej wyodrębniająca. Wyróżnikami mogą być
elementy charakterystyczne dla wielu dziedzin, w tym dla geografii,
etnografii, gospodarki, polityki, kultury lub cywilizacji. Jest więc w
szerokim znaczeniu rozumiany jako wydzielony, stosunkowo jednorodny
obszar, odróżniający się od terenów przyległych cechami naturalnymi lub
nabytymi.
Pierwotnie terminu region" używano do zdefiniowania zakresu
władzy - w tym rozumieniu, to mieszkańcy określonego terytorium,
podlegający prawu danego władcy. Przestrzeń, zbiorowość, jurysdykcja są
składnikami pierwotnymi pojęcia regionu, które przechowały się w wielu
językach europejskich[3]. Słowo "region" pochodzi od łacińskiego
"regio" i oznacza ruch w kierunku prostym oraz określoną przestrzeń
(prowincja, okręg). Podobnym do "regionu" jest wyraz "rejon", jednakże
inny jest źródłosłów i znaczenie tego wyrazu, albowiem pochodzi on od
francuskiego "rayon" i oznacza promień, plaster (miodu) [4]. W języku
polskim istnieje synonim "regionu" - "kraina", ale nie nadaje się on do
tworzenia pojęć pochodnych, tym bardziej międzynarodowych.
Region, jeżeli nie jest jednostką administracyjną, jest pojęciem
całkowicie płynnym.[5] Możemy mówić o regionach demograficznych,
historycznych, socjologicznych, geograficznych, językowych, etnicznych,
wyznaniowych, kulturowych, ekonomicznych czy politycznych. [6]
W znaczeniu politycznym, region to największa jednostka podziału
administracyjnego kraju o władzy wybieralnej, podmiotowości prawnej i
własnym budżecie o relatywnie dużej powierzchni i znacznej liczbie
ludności. W strukturze organizacji terytorialnej państwa występuje on
jako pośrednie ogniwo zarządzania pomiędzy gminą lub okręgiem
(powiatem), a organami administracji centralnej. Charakter i stopień
autonomii decyzyjnej władz regionalnych zależy zaś od rozwiązań
ustrojowych danego państwa.[7] Zdaniem Z. Chojnickiego, na
ukształtowanie tak pojętego regionu składają się cztery stadia
rozwojowe:
krystalizacja przestrzenno – materialna – prowadzi do formowania się
granic regionu. Etap ten dokonuje się poprzez działanie procesów
różnicowania i integracji różnych systemów wchodzących w skład
głównych układów społeczno – materialnych i działalności zespołowej.
Polega na wiązaniu tych systemów w jedną całość, wyodrębniającą się
przestrzennie i funkcjonalnie;
rozwój świadomości regionalnej - poglądów, przekonań i postaw ludzi
wobec regionu jako terenu ich zamieszkania i działalności. To stan
świadomości społecznej, wyznaczający tożsamość regionalną;
rozwój instytucjonalny regionu, który dokonuje się w dwóch etapach: 1)
wyposażenia regionu w instytucje, które przyczyniają się do integracji
wewnątrzregionalnej. Są to zarówno instytucje polityczne, ekonomiczne,
jak i kulturalne; 2) instytucjonalizacji regionu jako jednostki
podziału terytorialnego kraju, która polega na nadaniu de jure statusu
administracyjnego regionowi, określeniu jego funkcji, a zwłaszcza
kompetencji w zakresie administracji publicznej i specjalnej oraz
wyznaczeniu jego granic terytorialnych, a więc nadaniu mu charakteru
regionu administracyjnego;
stabilizacja regionu, w której ustala się sytuacja wewnętrzna i pozycja
regionu w układzie regionalnym kraju.[8]
Ważnym kryterium wyselekcjonowania regionu, który nie jest ani
wymyślonym tworem naukowców, ani jednostką polityczną o określonej
autonomii, ale realnym bytem, stale obecnym w świadomości i codziennym
życiu mieszkańców, jest poczucie tożsamości terytorialnej obywateli.
Tak pojęty obszar określany jest mianem regionu socjologicznego, czyli
terenu, którego mieszkańcy mają poczucie tożsamości, na tyle silnie
wykształcone, że jest ono podkreślane w codziennym działaniu. Jego
istotą jest więc z jednej strony poczucie więzi z grupą, a z drugiej –
mniejszy lub większy dystans w stosunku do innych środowisk.[9] Zdaniem
A. Kwileckiego, w sensie socjologicznym region stanowi synonim
regionalnej zbiorowości, czyli społeczności ludzkiej, stanowiącej jeden
z typów społeczności terytorialnej. Istotą tej społeczności jest
złączenie jej mniej lub bardziej rozwiniętym poczuciem odrębności i
więzią opartą na emocjonalnym stosunku do zamieszkiwanego terytorium.
[10]
Możemy także mówić o regionie etnicznym. Czynnikami kształtującymi
tak nazwany obszar są podobieństwa lingwistyczne i kulturowe.
Region jest obszarem względnie jednolitym. W jego ramach
prowadzona jest stosowna do potrzeb i uwzględniająca jego specyfikę
polityka społeczna, gospodarcza i kulturalna. Instytucje terytorialne,
które nim zarządzają, winny w związku z tym, charakteryzować się dużą
niezależnością od państwa. Nie bez znaczenia jest tu poczucie
odrębności kulturowej społeczności zamieszkującej dany teren. Regionem
jest zatem homogeniczna jednostka terytorialna, stanowiąca część
większej całości terytorialnej, zamieszkała przez społeczność
wykazującą skłonność do integracji wokół wspólnych wartości etnicznych
i kulturowych. Prowadzi ona do wykształcenia się świadomości
regionalnej, która z kolei może stanowić podstawę do dążeń
autonomicznych. Zbiorowość jakiegoś obszaru, charakteryzująca się pewną
specyficzną kulturą, może odczuwać zagrożenie ze strony państwa, na
którego terytorium się znajduje. Obroną przed unifikacją i asymilacją
jest wówczas podejmowanie działań na rzecz utrwalenia swojej
tożsamości. [11].
W opinii J. Labasse, nieco innym typem regionów, są tzw. regiony
reliktowe (archiwalne). Ich osobliwości wynikają ze szczególnej
przeszłości. Często jest ona na tyle odległa w czasie, że jej ślady
pozostały jedynie w zabytkach kultury materialnej i nazwie dającego się
zidentyfikować obszaru, zaświadczając o jego niegdysiejszej odrębności.
Przykładami takich regionów są Burgundia – kraina historyczna i region
administracyjny w środkowej Francji, na północnych krańcach Masywu
Centralnego, w granicach departamentów: Côte-d'Or, Nièvre, Saône-et-
Loire i Yonne, potężne księstwo już wtedy, kiedy Francja dopiero
powstawała; Andaluzja - kraina historyczna i region autonomiczny w
południowej Hiszpanii, czy Mazowsze i Śląsk w Polsce. Obszary te, o
bogatej i burzliwej historii, zostały wchłonięte przez potężniejsze
organizmy państwowe, a ich mieszkańcy utracili poczucie tożsamości.
Niektóre regiony, które zachowały swoją odrębność polityczną w okresie
kształtowania się państw narodowych, do dziś dysponują dużą
autonomicznością w ramach państw federalnych i regionalnych. Taki
status ma Bawaria - kraj związkowy w południowej części Niemiec czy
Toskania - kraina historyczna i region administracyjny w środkowych
Włoszech.[12]
W płaszczyźnie społecznej granice regionu wiążą się z odmiennością
etniczną, językową, kulturalną i historyczną mieszkańców jego
terytorium. W płaszczyźnie politycznej – wyznacznikiem jest zasięg
legitymizowanej władzy. W płaszczyźnie ekonomicznej wyznaczone są one
stopniem i charakterem rozwoju gospodarczego, zaawansowaniem procesów
urbanizacji, a także miejscem zajmowanym w siatce powiązań
komunikacyjnych z innymi obszarami kraju, itp. Nakładają się one często
na fizyczno - geograficzne granice regionu.
Nieostrość pojęcia region" dostrzegamy także w jego
interpretacji w stosunkach międzynarodowych. Ogólnie, mianem regionu"
określa się tu pojęcie używane dla zdefiniowania grupy państw,
stanowiących swego rodzaju całość, wyodrębnioną na podstawie
określonego kryterium, np. geograficznego, ekonomicznego, politycznego.
Termin ten, jako podstawa rozwijania współpracy regionalnej i tworzenia
organizacji regionalnych, jest jednak w literaturze przedmiotu różnie
interpretowany.[13] W stosunkach międzynarodowych występują pojęcia:
region geograficzny", region polityczny", region bezpieczeństwa" i
ekonomiczny".
Kryterium delimitacji (wyodrębnienia) regionu geograficznego jest
bliskość położenia stanowiących go składników i grupa
charakterystycznych cech.
Jak pisze J. S. Nye, region", to pojęcie niejasne i szeroko
interpretowane. Jego zdefiniowanie zajęło uczestnikom Konferencji
Narodów Zjednoczonych w 1945 roku, wiele godzin. Nye twierdzi, iż
region" w znaczeniu międzynarodowym to: ograniczona liczba państw,
połączonych geograficzną bliskością i pewnym stopniem wzajemnej
współzależności. Kryteriami głównymi jest poziom i zakres wymiany,
formalna organizacja i polityczna współzależność.[14]
T. Łoś – Nowak natomiast, regionem międzynarodowym, określa
obszary państw współpracujących ze sobą w ścisłym sąsiedztwie lub grupę
państw, w której wspólnota dziedzictwa kulturowego, ideałów
politycznych, interesów gospodarczych i społecznych tworzy szczególną
świadomość społeczną.[15] W opinii R. Bierzanka natomiast, bliskość
geograficzna może być najważniejszym pojedynczym czynnikiem regionu,
ale uzasadnieniem jego jest nie tyle bliskość, ile językowe, kulturowe,
gospodarcze, obronne i inne więzi, które łączą narody danego
regionu.[16]
Interpretację regionu" w stosunkach międzynarodowych odnajdujemy
również w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wynika z niej, iż region
to obszar odróżniający się od przyległych obszarów pewną cechą lub
zbiorem cech; jest to jedno z ważnych pojęć geografii, stosowane dla
generalizacji zróżnicowania powierzchni ziemi i jej podziału; w
geografii region nie ma jednolitego zakresu pojęciowego, stąd szerokie
stosowanie tego terminu. Według innego ujęcia termin region stosuje się
na oznaczenie obszarów odróżniających się od przyległych obszarów
cechami określonymi przez przyjęte kryteria delimitacji, które odnosić
się mogą do różnych zjawisk, których sformułowanie zależy od
konkretnych celów badawczych bądź praktycznych (...). Region fizyczno -
geograficzny - kompleks przyrodniczy, wyróżniony dzięki cechom, które
wynikają z położenia, historii rozwoju oraz współczesnych procesów
zmian środowiska geograficznego.[17].
Natomiast The American College Dictionary definiuje region" jako
homogeniczną część powierzchni Ziemi o nieokreślonym obszarze lub
obszar bez względu na granicę czy powierzchnię.[18].
Interpretacji terminu region" dokonała także Rada Europy[19].
Różnorodność podziałów regionalnych na Starym Kontynencie jest bardzo
duża, stąd też Rada Europy zdecydowała się podać prostą definicję
regionu, a mianowicie, iż jest to: szczebel poniżej państwa. Trudno
bowiem znaleźć wspólny mianownik, który mógłby stanowić punkt
odniesienia dla wyodrębnienia regionów w Europie, zidentyfikowanie zaś
ich wymiaru polityczno – prawnego winno być sprawą poszczególnych
państw.[20] Próbą ujednolicenia pojęcia "region" stały się wreszcie
prace związane z uchwaleniem przez członków Rady Europy, Europejskiej
Karty Samorządu Regionalnego. Zdaniem M. Kuleszy, eksperci Rady w
trakcie studiów nad tym dokumentem, przyjęli trzy kryteria
wyodrębnienia regionu. Po pierwsze regionem jest obszar, w którym
występuje władza polityczna pochodząca z wyborów. Po drugie jest to
jednostka terytorialna najwyższego stopnia w systemie terytorialnej
organizacji państwa. Trzecie kryterium stanowi, iż przedmiotem
funkcjonowania regionu są zawsze sprawy interesu ogólnego ( w
przeciwieństwie do samorządu lokalnego, gdzie przedmiotem
zainteresowania władzy politycznej jest interes lokalny). Idąc tym
torem myślenia należy wskazać na cztery główne cechy wykształconego
regionu: wspólnota interesów gospodarczych, reprezentacja pochodząca z
wyboru, więź społeczna oparta na poczuciu wspólnej tożsamości,
bezpośrednie podporządkowanie szczeblowi centralnemu [21]. Ustawodawca
przyjął tu zatem polityczną definicję regionu.
Region, to także sztuczna konstrukcja pojęciowa stworzona przez
Unię Europejską dla celów statystycznych. Od 1988 roku w krajach UE,
obowiązuje jednolita struktura jednostek terytorialnych określana jako
"nomenklatura jednostek terytorialnych dla celów statystycznych" (The
Nomenclature of Territorial Units for Statistics - NUTS). Klasyfikacja
NUTS służy kształtowaniu regionalnych polityk krajów Unii i jest
niezbędna do przeprowadzania analiz stopnia rozwoju społeczno –
gospodarczego regionów pod kątem oceny zróżnicowań regionalnych i
opracowywania programów rozwoju regionalnego. Region dla UE ma
znaczenie statystyczne, służące rozdysponowaniu środków pomocowych w
ramach wyrównywania poziomów życia w poszczególnych obszarach. Polityka
regionalna odbywa się na poziomie regionów o powierzchni około 13, 5
tys. km2 i od ośmiuset tysięcy do trzech milionów mieszkańców (poziom
NUTS 2).[22] Regiony występujące w poszczególnych państwach Unii
Europejskiej wciąż jednak mają zróżnicowany status prawny.[23]
Pojęcie regionalizmu


Z definicją regionu nierozerwalnie łączy się pojęcie regionalizmu.
Nie jest ono precyzyjne i jednoznaczne, nie jest jednak pojęciem
abstrakcyjnym i za każdym razem przedstawia konkretny aspekt
rzeczywistości. Jego plastyczność znaczeniowa pozwala z jednej strony
na dowolne wykorzystywanie, a z drugiej – przyczynia się do pewnego
nieporządku terminologicznego.[24] W literaturze regionalizm jest
tłumaczony m.in. jako wszelkie formy zrzeszania się ograniczonej liczby
państw, bez względu na to, czy zrzeszenie rozwinęło się na podstawach
ściśle geograficznych, czy też na podstawie wspólnych cech językowych,
kulturalnych, tradycyjnych, ideologicznych i innych, które zmuszają do
powiązania narodów ze sobą.[25].
Pojęcie to w stosunkach międzynarodowych jest interpretowane jako
ruch zmierzający do organizowania władzy politycznej w obrębie
naturalnych regionów, albo jako ruch w kierunku budowy wspólnot
regionalnych i subregionalnych, których członkowie są złączeni
historycznymi więzami, wynikającymi z przynależności do mniejszych grup
powiązanych wspólną przestrzenią geograficzną.[26]
E. Osmańczyk regionalizmem nazywa ...współpracę międzynarodową
państw określonego regionu, związanych wspólnotą interesów.[27].
Państwa bowiem są, w jego przekonaniu, głównymi podmiotami tego
zjawiska. Dążą do maksymalnego zaspokojenia swoich potrzeb i interesów
związanych z bezpieczeństwem, rozwojem, suwerennością, prestiżem. E.
Smith i M. Russet twierdzą zaś, że regionalizm, to doktryna, koncepcja,
lub teoria, w myśl której cele międzynarodowej współpracy mogą być
lepiej osiągnięte przez organizacje, skupiające państwa, położone na
terenach mniejszych niż obszar świata.[28].
Na niebagatelny aspekt regionalizmu wskazuje E. Haliżak. W jego
opinii zjawisko to można traktować jako sposób realizacji polityki
zagranicznej państwa w danym regionie geograficznym. Instrumentalizm
podejścia regionalnego polega w tym przypadku na tym, iż jest ono
podporządkowane nadrzędnym celom polityki zagranicznej, pojmowanej
przez pryzmat interesu narodowego i racji stanu. Stąd też od potencjału
i odgrywanej przez państwa roli w stosunkach międzynarodowych zależy
forma i zakres przejawiania się regionalizmu w polityce zagranicznej.
[29].
Regionalizm, to zjawisko, które wynika z istoty regionu, a jego
cechą jest dynamiczność funkcjonowania. Oznacza zainteresowanie pewną
odrębnością i dążenie do jej zachowania, implikuje spójność wewnętrzną.
Podłożem dla kształtowania regionalizmu jest, z jednej strony czynnik
geograficzny, z drugiej zaś, takie czynniki integrujące, jak: tożsamość
lub zbieżność założeń i celów politycznych czy ideologicznych, tradycji
historycznych, więzi gospodarczych, społecznych, kulturowych,
językowych, religijnych, z dostrzegalną w praktyce międzynarodowej
pewną przewagą czynnika politycznego.
E. Haliżak wyodrębnia cztery podstawowe funkcje regionalizmu w
stosunkach międzynarodowych, jako użytecznego instrumentu w
zaspokajaniu potrzeb i interesów ich uczestników: integrującą (w jego
ramach powstaje wspólnota interesów i celów do zrealizowania);
porządkującą (regulacja i utrzymywanie równowagi oraz zapewnianie
tożsamości poprzez istnienie regionalnych instytucji, norm i struktur
działania); przymuszającą (nakłanianie państw – uczestników do
określonych zachowań. Funkcja ta kłóci się z suwerennością państw, co w
efekcie prowadzi do wielu konfliktów); dynamizującą uczestników systemu
regionalnego (dzięki niej system regionalny występuje jako uczestnik
stosunków międzynarodowych, jest źródłem nowych powiązań i instytucji
powstających w jego obszarze).[30].
Najbardziej zaawansowaną formą regionalizmu jest powoływanie do
życia ponadnarodowych struktur organizacyjnych, przejmujących
kompetencje od suwerennych państw – czyli federalizm. W państwach
federalnych regiony mają szerokie kompetencje - w niektórych
przypadkach zachowują się jak prawnomiędzynarodowe podmioty (np.
regiony belgijskie, czy niemieckie), mające na przykład prawo do
zawierania umów międzynarodowych, a w konsekwencji bycia członkiem
organizacji międzynarodowych.[31] Na razie jednak proces ten przebiega
powoli albowiem państwa szczególnie starannie dbają o zachowanie
atrybutów niezależności. Dziś przykładem kraju, kroczącego w tym
kierunku jest Hiszpania, w której poszczególne regiony domagają się
zwiększenia zakresu autonomii.
Rozwój regionalizmu w stosunkach międzynarodowych jest wyrazem
przekonania, iż państwo samodzielnie nie jest w stanie zaspokoić swych
potrzeb i interesów. Nie jest to również możliwe ze względu na różnice
dzielące państwa, oraz przez rozwój globalizmu. Łatwiej bowiem osiągnąć
porozumienie w ramach regionu, gdzie liczba uczestników jest mniejsza,
a problemy trafniej nazwane. W tym ujęciu regionalizm można traktować
jako przeciwieństwo globalizmu, czyli rozwijanie takiej formy
współpracy, której celem jest niwelowanie skutków globalizacji w
stosunkach międzynarodowych. Dynamika powstawania regionalnych
porozumień po zakończeniu II wojny światowej, zdaje się tę tezę
potwierdzać. W tym sensie regionalizm może być traktowany jako proces
skuteczniejszej (dzięki mniejszej liczbie stron) realizacji problemów
globalnych na gruncie regionalnym. Stąd też mianem regionalizmu można
określać wszelkiego rodzaju formy współpracy międzynarodowej w postaci
umów, związków i sojuszy państw położonych blisko siebie. Regionalizm,
umożliwiając bardziej efektywne rozwiązywanie problemów ekonomicznych,
społecznych i politycznych, zapewnia w dużym stopniu bezpieczeństwo,
gdyż eliminuje spory i napięcia w jego obszarze.
Regionalizm może być także rozumiany jako ruch społeczno -
kulturalny[32]., powstający w ramach jakiegoś narodu (państwa), który
pragnie w tych ramach pozostać (region etniczny). [33]. Istotę tak
pojętego zjawiska zapisano w Karcie Regionalizmu Polskiego, uchwalonej
na V Kongresie Regionalnych Towarzystw Kultury w 1994 we Wrocławiu:
Każdy człowiek w różnych stopniu i na różne sposoby uczestniczy w życiu
społeczności lokalnej, regionu, kraju, a niekiedy Europy czy świata.
Ruch regionalistyczny i samorządowy uaktywnia wszystkie środowiska i
wyzwala społecznikowską inicjatywę. Twórcze siły intelektualne,
kompetencje i zaangażowanie skupionych w nim ludzi przyczyniają się do
budowy społeczeństwa obywatelskiego, upodmiotowionego, zdolnego kreować
nowe oblicze regionów i kraju[34].
G. Gorzelak definiuje regionalizm jako zjawisko poszukiwania przez
zbiorowość terytorialną, wewnątrz większego systemu państwowego,
własnej tożsamości, przy czym może być ona warunkowana zjawiskami
etnicznymi, religijnymi lub kulturalnymi.[35]. Ruchy regionalne są
formą projekcji interesów grupowych w ramach społeczeństwa
obywatelskiego, dążą do decentralizacji państwa i wzrostu roli
samorządu terytorialnego. Państwo ma tylko wzmacniać poczucie
bezpieczeństwa. Regionalizm pojmowany w ten sposób, to wyobrażenie
podmiotowej społeczności terytorialnej w pełni korzystającej z prawa do
samostanowienia i samorządu. Występuje przeciw tradycyjnie pojętemu
państwu, opowiada się natomiast za integracją ponadpaństwową. Ideą jest
"świat współpracujących ze sobą regionów", które działają w strukturach
regionalnych, albowiem same nie są w stanie rozwiązać złożonych i
ważnych dla nich problemów. [36].
Na inny aspekt tego pojęcia zwraca uwagę M. Bankowicz. Podaje on,
iż regionalizm to tendencja polityczna polegająca na przekazywaniu
przez państwo kompetencji jednostkom terytorialnym. Niekiedy unitarne
państwo, dążąc do decentralizacji, przyznaje regionom uprawnienia
ustawodawcze i finansowe (proces ten ma szczególne znaczenie w
państwach wielonarodowych). Mają one wówczas własne statuty – swoiste
małe konstytucje i większą swobodę podejmowania decyzji (Włochy,
Hiszpania).

Regionalizacja – czyli kształtowanie się regionu


Cechą szczególną zaprezentowanych wcześniej określeń jest
istnienie wewnętrznych powiązań. Jednak koniecznym jest także
udowodnienie występowania zewnętrznych przesłanek, które przesądzają o
istnieniu regionu. Proces wyodrębniania regionów na podstawie
określonych kryteriów oraz politykę regionalną prowadzoną w ramach
danego ugrupowania, często określa się mianem regionalizacji. Sprowadza
się ona do: eliminowania barier utrudniających współpracę w regionie;
kreacji podstaw prawnych dla wzajemnych akcji i interakcji;
przyjmowania umów o charakterze regionalnym; tworzenia organizacji
międzynarodowych o charakterze regionalnym.
Państwa w relacjach z innymi państwami występują w ugrupowaniach
politycznych. W różnych okresach historii pojawiały się liczne
powiązania pomiędzy krajami, oparte na: wspólnej religii (państwa
Islamu, chrześcijańskie), wspólnym języku i tradycjach (państwa
starożytnej Grecji), wspólnej polityce (Święte Przymierze). W
stosunkach międzynarodowych długą tradycję, jak podaje E. Haliżak, ma
regionalizm w sferze bezpieczeństwa. Jego pierwowzorów należy
dopatrywać się w pierwszych porozumieniach wojskowych.[37] W latach
międzywojennych i po 1945 roku, ten rodzaj regionalizmu traktowany był
jako gwarancja bezpieczeństwa i pokoju międzynarodowego. Konsekwencje
II wojny światowej udowodniły, że swą zbiorową tożsamość państwa
europejskie mogą uratować tylko poprzez politykę współpracy, związaną z
budowaniem systemu zbiorowego bezpieczeństwa. Tak powstałe formy
regionalizmu inspirowane były z zewnątrz, jako wyraz mocarstwowej
polityki Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego, nie uwzględniały
zaś lokalnych potrzeb i uwarunkowań. W praktyce tak pojęty regionalizm
miał zapobiegać konfliktom, powstrzymywać je, eliminować oraz
rozwiązywać. [38]. Miał on przy tym do spełnienia trzy zasadnicze
funkcje: utrzymać bezpieczeństwo wewnętrzne państw, bezpieczeństwo
państw regionu i bezpieczeństwo związane z działalnością państw spoza
regionu. Do tych porozumień, powstałych po II wojnie, zaliczyć możemy
NATO, SEATO, CENTO, ANZUS, Układ Warszawski. Stworzenie w regionie
systemu zbiorowego bezpieczeństwa, dawało przy tym warunki do
współpracy w innych dziedzinach, takich jak np. gospodarka, kultura,
ochrona środowiska. W historii nowożytnej za pierwsze zastosowanie
podejścia regionalnego, fundamentem którego było bezpieczeństwo, można
uznać doktrynę Jamesa Monroe, prezydenta USA, ogłoszoną w grudniu
1823r. Ujmowana ona była w skróconej wersji jako "Ameryka dla
Amerykanów".[39]
W Europie Zachodniej na znaczenie różnic regionalnych i potrzebę
prowadzenia polityki regionalnej, po raz pierwszy zwrócono uwagę w
latach trzydziestych naszego stulecia, w okresie Wielkiego Kryzysu.
Zaczęto wówczas zdawać sobie sprawę, że duże dysproporcje w poziomie
rozwoju pomiędzy poszczególnymi regionami mogą zagrażać stabilności
politycznej państwa. W okresie I wojny światowej znaczny rozgłos
zdobył, lansowany przez F. Naumanna – publicystę i działacza
niemieckiego, pomysł Mitteleuropy jako regionu środkowo –
europejskiego, obejmującego Niemcy i Austro – Węgry, w tym również
ziemie polskie, pozostające pod zaborami. [40]. Koncepcje regionalnego
bezpieczeństwa stanowiły przedmiot ożywionych dyskusji na forum Ligi
Narodów. [41]. Liga stała się próbą stworzenia światowego systemu
bezpieczeństwa i platformy wszechstronnej współpracy między państwami.
Po zakończeniu II wojny światowej misję tę powierzono ONZ.
Inną formą współpracy jest regionalizm ekonomiczny. Mianem tym
definiuje się prowadzoną na preferencyjnych warunkach, gospodarczą
kooperację i integrację państw danego obszaru. [42] Ma ona na celu
ułatwienie swobodnego przepływu towarów i usług oraz koordynację
zagranicznej polityki gospodarczej między krajami w tym samym obszarze
geograficznym. W praktyce oznacza ona eliminację barier taryfowych i
pozataryfowych między gospodarkami danego regionu przy jednoczesnym ich
utrzymaniu w stosunkach z krajami spoza jego granic. Tymi przesłankami
kierowały się państwa, tworzące Europejską Wspólnotę Gospodarczą. W
połowie lat dziewięćdziesiątych nastąpił niezwykle szybki rozwój tej
odmiany regionalizmu. Wyrazem tego była m.in. duża aktywność Unii
Europejskiej na rzecz jej rozszerzenia albowiem państwa, angażując się
w regionalne porozumienia ekonomiczne, zwiększają swoją kartę
przetargową w negocjacjach handlowych, zarówno wobec krajów danego
regionu, jak i spoza niego. Tak pojęty regionalizm jest konieczny dla
ustanowienia obszaru o jednolitych warunkach gospodarczych po to, by
swobodnie dokonywać przemieszczania towarów, usług i kapitału. Do
najważniejszych porozumień na tej płaszczyźnie zaliczyć możemy
ugrupowania takie jak: NAFTA, MERCOSUR, CEFTA, EFTA, ASEAN, OPEC,
SPARTECA. Pamiętać także należy o takich porozumieniach regionalnych
jak: Benelux czy Rada Nordycka.
Nową formą regionalizmu ekonomicznego, rozwijającą się niezwykle
dynamicznie w ostatnim dziesięcioleciu są regiony transgraniczne, które
UE zwyczajowo określa mianem euroregionów.
Szczególnie korzystne przesłanki dla rozwoju regionalizmu
nastąpiły po zakończeniu "zimnej wojny", kiedy to zanikł podział na
sojuszników i państwa nieprzyjacielskie. Próżnię po rywalizacji Wschód
– Zachód zaczęły wypełniać innego typu napięcia np. Północ – Południe,
chrześcijaństwo – islam, demokracja – totalitaryzm. W tym czasie
zaczęły także powstawać lokalne porozumienia, tworzone na bazie
wspólnych trosk i potrzeb państw danego obszaru.[43] Równocześnie
zaczęła rodzić się współpraca państw Europy Środkowej i Wschodniej z
krajami demokracji zachodniej. Zaowocowało to pojawieniem się i
rozwojem wielu struktur subregionalnych, takich jak: współpraca
adriatycko – naddunajska, bałtycka, czarnomorska. Dotychczasowe pojęcie
regionalizmu zostało uzupełnione o zjawisko tzw. nowego europejskiego
regionalizmu, które w Europie przejawiło się w powstaniu takich
ugrupowań jak: Inicjatywa Środkowoeuropejska, Rada Bałtycka,
Euroarktyczna Rada Morza Barentsa, Grupa Wyszehradzka, Rada Państw
Morza Bałtyckiego, Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu –
CEFTA, czy Trójkąt Weimarski.[44]
Interpretując znaczenie pojęć region" i regionalizm" oraz
mechanizmy wpływające na ich powstanie, warto podkreślić istotę
polityki regionalnej. W Europie po zakończeniu II wojny światowej,
stała się ona bowiem stopniowo uznaną i popieraną dziedziną aktywności
państw, a pojawiła się wraz z powstaniem Rady Europy i Europejskiej
Wspólnoty Gospodarczej. Początkowo ograniczała się ona do formy prostej
redystrybucji środków finansowych na rzecz uboższych i zacofanych
regionów, przede wszystkim poprzez wspieranie w nich inwestycji
infrastrukturalnych. Szybko jednak zauważono, że działania te nie
wystarczają. Odwołano się, więc do instrumentów planistycznych oraz
stopniowej regionalizacji państwa. Kraje członkowskie Europejskiej
Wspólnoty Gospodarczej, zdecydowały się na włączenie, polityki
regionalnej do programu działania organizacji wspólnotowej.[45] Region,
choć nie był jeszcze wyposażony w żadne kompetencje, został zauważony
na międzynarodowym forum. Europejska polityka regionalna rozwijała się
stopniowo, pod wpływem pogłębiania się procesów integracyjnych i
poszerzania się Wspólnoty.

Zakończenie

Region, jak to już zostało podkreślone, trudno jest wyodrębnić w
oparciu o jedną tylko cechę czy jedno kryterium. Nie ma także
możliwości uwzględnienia wszystkich elementów go charakteryzujących, a
tym samym odróżniających od pozostałych obszarów. Przedstawiona w
artykule różnorodność w definiowaniu "regionu" i "regionalizmu", miała
przede wszystkim na celu wskazanie wielostronnego pojmowania oraz
ewoluowania znaczenia tych słów, a także szerokiego zainteresowania tą
problematyką badawczą. Ta krótka analiza pozwoliła uchwycić główne
trendy i uporządkować mnogość wypowiedzi na ten temat.




Abstract

It is difficult to define the region. There is also no possibility of
taking account of all the elements which characterize it, thereby
distinguishing from other areas. Presented in the article diversity in the
definition of "region" and "regionalism" was primarily designed to identify
the evolving multilateral understanding and meaning of these words, as well
as a broad research interest in this issue. This brief analysis has helped
to capture the main trends and organize a multitude of speeches on the
subject.


Bibliografia
1. American Heritage Dictionary of the English Language. Boston: Houghton
Mifflin Company, 1992.
2. Barbier B., Mitteleuropa. Definicja geograficzna, "Przegląd
Geograficzny", nr 3 – 4/1991.
3. Barnhart L., (ed.), The American College Dictionary, Appleton –
Century – Crofts New York 1956.
4. Bazylow L., Historia Powszechna 1789 – 1918, Warszawa 1981.
5. Bernatowicz G., Nowy europejski regionalizm, Sprawy Międzynarodowe",
1994 nr 3.
6. Bierzanek R., Współczesne stosunki międzynarodowe, PIW Warszawa 1980.
7. Bierzanek R., Bezpieczeństwo regionalne w systemie ONZ, Warszawa 1977.


8. Buczkowski P., Bondyra K., Śliwa P., Jaka Europa? Regionalizacja a
integracja, Wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1998.
9. Burton J.W., Peace Theory, Knopf New York, 1962.
10. Chojnicki Z., The region in a perspective of change, Regional and
Local Studies. University of Warsaw, 1993.
11. Chvostov V.M. (red.), Historia Dyplomacji t. 1 – 3, Warszawa KiW 1973.


12. Czarny R. M., Regionalizm w stosunkach międzynarodowych 1945 – 1975.
Aspekty polityczno – prawne, WSP Kielce 1986.
13. Czyż T., Region – regionalizacja – regionalizm, "Ruch Prawniczy,
Ekonomiczny i Socjologiczny", z. 2/1992.
14. Czyż T., (red.), Podstawy regionalizacji geograficznej, UAM Poznań
1996.
15. Damrosz J., Region i regionalizm (studium interdyscyplinarne),
Instytut Kultury Warszawa 1987.
16. Długosz D., Samorząd Terytorialny a Federalizm, Biuletyn nr 2/1996
Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996.
17. Domański R., Geografia ekonomiczna, PWN Warszawa – Poznań 1982.
18. Dziewoński K., Teoria regionu ekonomicznego, "Przegląd Geograficzny"
nr 1/1967.
19. Flejterski S., Zarzecki D., (red.), III Ogólnopolska Konferencja
Region 2002. Polska – Unia Europejska. Ostatnia runda, Szczecin, 9
grudnia 2002, MBA – Uniwersytet Szczeciński 2002.
20. Freeman O., Regionalizacja w Europie Zachodniej, Europejska Agencja
Wspierania Samorządów Lokalnych, z. 4, Warszawa 1991.
21. Gorzelak G., Podstawowe pojęcia polityki regionalnej, w: Podstawy
polityki regionalnej, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa
1999.
22. Gorzelak G., Jałowiecki B. (red.), Czy Polska będzie państwem
regionalnym?, UW EIRRiL Warszawa 1993.
23. Griffiths A.L. (red.), Handbook of Federal Countries, McGill-Queen"s
University Press, Montreal 2005.
24. Haliżak E., Regionalizm morski, "Stosunki Międzynarodowe", Warszawa,
nr 16/1992.
25. Haliżak.E., Kuźniar R., Stosunki międzynarodowe, geneza, struktura,
funkcjonowanie. Podręcznik akademicki, UW Warszawa 1996.
26. Haliżak E., Kategoria regionalizmu w nauce o stosunkach
międzynarodowych, "Stosunki Międzynarodowe" 1982.
27. Hettne B., Inotai A., Sunkel O., Globalism and the new regionalism,
Palgrave Macmillan 1999.
28. Historia. Polityka. Stosunki Międzynarodowe. Księga Jubileuszowa na 65-
lecie Profesora Józefa Kukułki, UW ISM Warszawa 1994.
29. Jałowiecki B., Kwestia regionalna, "Wspólnota", 11-19.04.1992.
30. Jones B., Keating M. (red.), The European Union and the regions,
Oxford, UK; Clarendon Press, New York: Oxford University Press, 1995.
31. Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych,
Wydanie XVI rozszerzone, Wiedza Powszechna Warszawa 1989, s. 434 –
435.
32. Kubiak H., Region i regionalizm. Próba analizy typologicznej,
"Przegląd Polonijny", 1994, nr 1 (71).
33. Kukułka J., (red.), Zmienność i instytucjonalizacja stosunków
międzynarodowych, PAN Warszawa 1988.
34. Kwilecki A., Region i badania regionalne w perspektywie socjologii,
"Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny", z. 2/1992.
35. Labasse J., L` Europe des regions, Geographes - Flammarion Paris 1991.
36. L'Estrange Fawcett L., Hurrell A., Regionalism in world politics,
Oxford University Press, 1995.
37. Łodziński S., Polityka regionalna w Unii Europejskiej – Fundusze
Strukturalne i Fundusz Spójności, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii
Sejmu RP, Warszawa 1999.
38. Łomiński B., Stolarczyk M., (red.), Polska i jej sąsiedzi w latach
dziewięćdziesiątych. Polityczne i ekonomiczne aspekty współpracy i
integracji, UŚ Katowice 1998.
39. Maciołek M., Region – problemy z definicją, nieporozumienia i
zagrożenia, "Wspólnota" nr 36/78 z 07.09.1991.
40. Malendowski W., Szczepaniak M., Euroregiony, mosty do Europy bez
granic, Elipsa, Warszawa 2000.
41. Meyer H.C., Mitteleuropa in German Thought and Actions 1815 – 1945,
The Hague Nijhoff 1955.
42. Michałowska G., Tożsamość kulturowa w stosunkach międzynarodowych,
"Stosunki Międzynarodowe", t. 14, 1991.
43. Mikołajewicz Z., Strategiczne problemy rozwoju regionalnego w procesie
integracji europejskiej, PTE Opole 1995.
44. Milczarek D., Subsydiarność, Warszawa 1998, Centrum Europejskie
Uniwersytetu Warszawskiego.
45. Moczulski L., Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Bellona,
Warszawa 2000.
46. Morgan R. (red.), Regionalism in European politics, Policy Studies
Institute London 1986.
47. Morris W., (red.), The American heritage dictionary of the english,
American Heritage Publishing New York, 1975.
48. Naumann F., Mitteleuropa, Georg Reimer Berlin 1915.
49. Nye J.S., International Regionalism: Readings, Boston Little, Brown &
Co.,1968, s. 6 - 7.
50. Omelaniuk J. (red.), Integracja europejska a ruch regionalny w Polsce,
"Silesia" Wrocław – Ciechanów, 1998.
51. Osmańczyk E., Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, PWN Warszawa
1974.
52. Pajewski J., "Mitteleuropa". Studia z dziejów imperializmu
niemieckiego w dobie pierwszej wojny światowej, Instytut Zachodni
Poznań 1959.
53. Parzymies S., Europa regionów, "Sprawy Międzynarodowe", nr 3/1994.
54. Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w
państwach członkowskich, PWN Warszawa 2001.
55. Perkins D., A History of the Monroe Doctrin, Little Brown Boston 1963.


56. Przewłocki J., (red.), Bezpieczeństwo państw Grupy Wyszehradzkiej.
Nadzieja i realia, UŚ Katowice 1995.
57. Regionalizm polski u progu XXI wieku, Kongres Regionalnych Towarzystw
Kultury, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław 23 - 25 IX 1994.
58. Regionalism across Europe, Report September 2006, w:
http://www.aer.eu/fileadmin/user_upload/MainIssues/Regional_Democracy/A
ER_Regionalism_Report/GB-RR_Introduction_and_key_findings.pdf
59. Silski Z., Elementy ekonomiki regionalnej, Politechnika Koszalińska,
Koszalin 1997.
60. Skorowski H., Europa Regionu, Wyd. Fund. ATK, Warszawa 1998/1999.
61. Słownik Języka Polskiego, PAN, t. VII, Warszawa 1981.
62. Słownik łacińsko - polski, (red.) M. Plezi, t. IV, Warszawa, 1974.
63. Smith E., Regionalism within the United Nations, Evantson 1951.
64. Szczepkowski J., Region, regionalizacja, polityka regionalna – teoria
i praktyka, oczekiwania i doświadczenia, "Pomorze Nadwiślańskie" z. 2,
Toruń 1992.
65. Tucker G.F., The Monroe doctrine: a concise history of its origin and
growth, G.B Reed Boston 1885.
66. Wagstaff P. (red.), Regionalizm in the European Union, Exeter:
Intellect 1999.
67. Węc J., Regionalizacja w państwach Unii Europejskiej, "Przegląd
Zachodni", 1994, nr 2.
68. Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa "Gutenberga",
t. XIV, Kraków (1929-1938), Wydawnictwo "Gutenberg Print", Warszawa
1993.
69. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1966.
70. Wróbel A., Pojęcie regionu ekonomicznego a teoria geografii, IG PAN,
"Prace geograficzne" nr 48/1965.
71. Zaleski J., Europa Bałtycka, "Pomorski Przegląd Gospodarczy" nr
6/2000.
72. Żelazny W., Region w Unii Europejskiej, "Przegląd Zachodni" nr 1/1997.
73. Żywczyński M., Historia Powszechna 1789 – 1870, Warszawa PWN, 2001.

-----------------------
[1] Por. T. Czyż, Region – regionalizacja – regionalizm, "Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny", z. 2/1992.; J. Szczepkowski,
Region, regionalizacja, polityka regionalna – teoria i praktyka,
oczekiwania i doświadczenia, "Pomorze Nadwiślańskie" z. 2, Toruń 1992;
D. Długosz, Samorząd Terytorialny a Federalizm, Biuletyn nr 2/1996
Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996; O.
Freeman, Regionalizacja w Europie Zachodniej, Europejska Agencja
Wspierania Samorządów Lokalnych, z. 4, Warszawa 1991; M. Maciołek,
Region – problemy z definicją, nieporozumienia i zagrożenia,
"Wspólnota" nr 36/78 z 07.09.1991.
[2] Słownik Języka Polskiego, PAN, t. VII, Warszawa 1981, s. 34; por.
R. M. Czarny, Regionalizm w stosunkach międzynarodowych 1945 – 1975.
Aspekty polityczno – prawne, WSP Kielce 1986, s. 19.
[3] Region" w sanskrycie: rajach (król), rji (królowa) oraz rjati (on
rządzi); w języku indoeuropejskim: rg (król plemienny); w łacinie:
regio (kierunek, okolica); w języku średnioangielskim: regioun
(królestwo), w starofrancuskim: region (obszar, okręg); w: W. Morris
(red.), The American heritage dictionary of the english, American
Heritage Publishing New York, 1975, s.1095; American Heritage
Dictionary of the English Language. Boston: Houghton Mifflin Company,
1992; Słownik łacińsko - polski, (red.) M. Plezi, t. IV, Warszawa,
1974, s. 493; por. Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna
Wydawnictwa "Gutenberga", t. XIV, Kraków (1929-1938), Wydawnictwo
"Gutenberg Print", Warszawa 1993, s.293.
[4] W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych,
Wydanie XVI rozszerzone, Wiedza Powszechna Warszawa 1989, s. 434 - 435;
por.: R. M. Czarny, Regionalizm w stosunkach międzynarodowych 1945 –
1975. Aspekty polityczno – prawne, op.cit. s. 19.
[5] Ciekawej interpretacji pojęcia region" dokonał J. Zaleski.
Twierdzi on, iż region to "subiektywny pomysł zrodzony w gabinetach
niektórych geografów potrzebny im jako narzędzie badawcze, gdyż
geografia utraciwszy status jednej, całościowej nauki "musi czymś się
zająć", w: J. Zaleski, Europa Bałtycka, "Pomorski Przegląd
Gospodarczy" nr 6/2000, s. 30 i n
[6] Por.: A. Wróbel, Pojęcie regionu ekonomicznego a teoria geografii,
IG PAN, "Prace geograficzne" nr 48/1965; K. Dziewoński, Teoria regionu
ekonomicznego, "Przegląd Geograficzny" nr 1/1967, s. 33 – 50; R.
Domański, Geografia ekonomiczna, PWN Warszawa – Poznań 1982; Z.
Chojnicki, Region w ujęciu geograficzno – systemowym, w: T. Czyż
(red.), Podstawy regionalizacji geograficznej, UAM Poznań 1996, G.
Gorzelak, Podstawowe pojęcia polityki regionalnej, w: Podstawy polityki
regionalnej, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 1999, s. 11 –
21; Z. Silski, Elementy ekonomiki regionalnej, Politechnika
Koszalińska, Koszalin 1997.
[7] J. Węc, Regionalizacja w państwach Unii Europejskiej, "Przegląd
Zachodni", 1994, nr 2, s. 130.
[8] Ibidem, por. Z. Chojnicki, The region in a perspective of change.
Regional and Local Studies. University of Warsaw, 1993, s. 67 – 74.
[9] Por.: G. Michałowska, Tożsamość kulturowa w stosunkach
międzynarodowych, "Stosunki Międzynarodowe", t. 14, 1991, s. 113; por.
H. Skorowski, Europa Regionu, Wyd. Fund. ATK, Warszawa 1998/1999.
[10] A. Kwilecki, Region i badania regionalne w perspektywie
socjologii, "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny", z. 2/1992.
[11] Por.: B. Jałowiecki, Kwestia regionalna, "Wspólnota", 11-
19.04.1992.
[12] J. Labasse, L` Europe des regions, Geographes - Flammarion Paris
1991.

[13] Zob.: L. L'Estrange Fawcett, A. Hurrell , Regionalism in world
politics, Oxford University Press, 1995; B. Hettne, A. Inotai, O.
Sunkel, Globalism and the new regionalism, Palgrave Macmillan 1999.

[14] J.S. Nye, International Regionalism: Readings, Boston Little,
Brown & Co.,1968, s. 6 - 7.; www.questia.com [dostęp 07.02.2011r.].
[15] T. Łoś – Nowak, Euroregion jako czynnik kreujący tożsamość
europejską. Przesłanki, możliwości, zagrożenia, w: W. Malendowski, M.
Szczepaniak, Euroregiony, mosty do Europy bez granic, Elipsa, Warszawa
2000, s. 34 i n.
[16] W związku z tym wyróżnia on sześć regionów: Europę, Azję, Oceanię,
Afrykę, Bliski Wschód i Amerykę, w: R. Bierzanek, Współczesne stosunki
międzynarodowe, PIW Warszawa 1980, s. 280 – 281.
[17] Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1966, t. IX, s. 746.
[18] L. Barnhart (ed.), The American College Dictionary, Appleton –
Century – Crofts New York 1956, s.1020, www.britannica.com [dostęp
07.02.2011r.].
[19] Nieco szerzej pojęcie to zdefiniowało Zgromadzenie Regionów
Europy, zob.: Regionalism across Europe, Report September 2006, w:
http://www.aer.eu/fileadmin/user_upload/MainIssues/Regional_Democracy/AE
R_Regionalism_Report/GB-RR_Introduction_and_key_findings.pdf [dostęp
14.02.2011r.].
[20] I. Pietrzyk, Regionalizacja w krajach Unii Europejskiej, w: Z.
Mikołajewicz, Strategiczne problemy rozwoju regionalnego w procesie
integracji europejskiej, PTE Opole 1995, s. 156 – 157; J. Labasse, L`
Europe des regions, op. cit. s. 122.
[21] M. Kulesza, Zasada subsydiarności jako klucz do reform ustroju
administracyjnego państw Europy Środkowej i Wschodniej (na przykładzie
Polski) w: D. Milczarek, Subsydiarność, Warszawa 1998, Centrum
Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, s. 124.
[22] S. Łodziński, Polityka regionalna w Unii Europejskiej – Fundusze
Strukturalne i Fundusz Spójności, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii
Sejmu RP, Warszawa 1999, s. 1 – 2, I. Pietrzyk, Polityka regionalna
Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN Warszawa
2001.
[23] Dziś do Unii Europejskiej należy kilkaset regionów. Są one
różnorodne pod względem kulturowym i ekonomicznym, o odmiennych
tradycjach i historii. Wchodzą do UE niemieckie landy i austriackie
Bundesländer, belgijskie i hiszpańskie wspólnoty, szwedzkie, fińskie i
holenderskie prowincje, irlandzkie i brytyjskie hrabstwa, luksemburskie
okręgi, duńskie gminy okręgów, francuskie, włoskie, greckie czy
belgijskie regiony, a także portugalskie regionalne komisje
koordynacyjne. Zróżnicowana jest także przeciętna powierzchnia regionów
od 860 km 2 w Luksemburgu, 2 - 3 tys. km 2 w Irlandii i Danii, Wielkiej
Brytanii, do największych, blisko 30 tys. przeciętnych obszarów
regionów Hiszpanii i Finlandii, czy Francji i Niemiec. W opinii M.
Radwana - Rohresnchefa można je podzielić na: państwa federalne, quasi
– federalne i regionalne: chodzi o państwa, w których istnieją regiony
sprawujące władzę ustawodawczą (Niemcy, Belgia, Hiszpania, Włochy);
państwa regionalne: do tej grupy zalicza się Francja wraz z jej
dwudziestoma sześcioma regionami samorządowymi; państwa unitarne: tu
najwyższą jednostką terytorialną jest niewielka samorządowa jednostka
szczebla ponadgminnego, a podział na regiony jest wykorzystywany tylko
do pewnych specjalnych potrzeb (Dania, Irlandia, Wielka Brytania,
Portugalia), szerzej: M. Radwan – Rohresnchef, Zasada subsydiarności w
polityce regionalnej Wspólnoty Europejskiej, w: D. Milczarek,
Subsydiarność, op. cit. s. 206. W. Żelazny wymienia, za ich twórcą - J.
Labasse, jeszcze dwa typy regionów, również istniejących w UE. Są to:
region formalny, czyli taki, który jest administracyjną częścią
składową państwa i który nie implikuje zagadnień politycznych, są to po
prostu nowego typu jednostki administracyjne państwa, takie jak regiony
we Francji czy w Polsce województwa; region integralny, czyli taki,
który implikuje dodatkowo problematykę polityczno – tożsamościową
różnej natury, najczęściej etnicznej: Korsyka, Katalonia, Bretania,
Walia, historyczno – etnicznej: Szkocja, Bawaria, Śląsk czy
historycznej, w której akcentuje się historyczną odmienność rozwoju
gospodarczego regionu czy inną historyczną tradycję polityczną:
Lombardia (czy szerzej Padania), Wielkopolska czy Galicja, W. Żelazny,
Modele integracji europejskiej: nawigacja między Europą państw a Europą
regionów, w: P. Buczkowski, K. Bondyra, P. Śliwa, Jaka Europa?
Regionalizacja a integracja, Wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1998,
s. 36; por. W. Żelazny, Region w Unii Europejskiej, "Przegląd
Zachodni" nr 1/1997.
[24] Po raz pierwszy użycie słowa "regionalizm" przypisuje się Leonowi
de Berluc – Perussis w 1874r,. Upowszechniło się ono ok. 1892r.
Zamieszanie pojęciowe dotyczy np. rozróżnienia terminów
"regionalizacja" i "decentralizacja". Precyzyjne określenie odmienności
prowadzi do wniosku, iż regionalizacja oznacza podział władzy,
natomiast decentralizacja – delegowanie władzy. Wynikiem
decentralizacji, stanowiącej sposób zorganizowania władzy wykonawczej,
jest nowa organizacja wewnętrzna państwa jednolitego, natomiast w
wypadku regionalizacji, która dotyczy także władzy legislacyjnej,
chodzi o sposób zorganizowania autonomii jednostek składowych państwa
złożonego, szerzej: I. Pietrzyk, Regionalizacja w krajach Unii
Europejskiej, w: Z. Mikołajewicz, Strategiczne problemy rozwoju
regionalnego w procesie integracji europejskiej, op. cit. s. 158.
[25] E. Haliżak, Funkcje regionalizmu w stosunkach międzynarodowych, w:
Zmienność i instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych, pod. red.
J. Kukułki, PAN Warszawa 1988, s. 130 i n, por.: J.W. Burton, Peace
Theory, Knopf New York, 1962, s. 35.
[26] R. Bierzanek, Bezpieczeństwo regionalne w systemie ONZ, Warszawa
1977; E. Haliżak, Regionalizm morski, "Stosunki Międzynarodowe",
Warszawa, nr 16/1992; G. Bernatowicz, Nowy europejski regionalizm,
Sprawy Międzynarodowe", 1994 nr 3.
[27] E. Osmańczyk, Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, PWN
Warszawa 1974, s. 3058.
[28] E. Smith, Regionalism within the United Nations, Evantson 1951, s.
12.
[29] Szerzej: E. Haliżak, Regionalizm w polityce zagranicznej USA, w:
Historia. Polityka. Stosunki Międzynarodowe. Księga Jubileuszowa na 65-
lecie Profesora Józefa Kukułki, UW ISM Warszawa 1994, s.55, a także E.
Haliżak, Regionalizm w stosunkach międzynarodowych, w: E. Haliżak, R.
Kuźniar, Stosunki międzynarodowe, geneza, struktura, funkcjonowanie.
Podręcznik akademicki, UW Warszawa 1996, s. 161 – 163; E. Haliżak,
Regionalizm w stosunkach międzynarodowych, w: E. Haliżak, R. Kuźniar,
Stosunki międzynarodowe, geneza, struktura, op. cit., s. 283 – 284; E.
Haliżak, Kategoria regionalizmu w nauce o stosunkach międzynarodowych,
"Stosunki Międzynarodowe" 1982, T. 1.
[30] E. Haliżak, Funkcje regionalizmu w stosunkach międzynarodowych, w:
J Kukułka (red.), Zmienność i instytucjonalizacja stosunków
międzynarodowych, PAN Warszawa 1988.
[31] A.L. Griffiths (red.), Handbook of Federal Countries, McGill-
Queen"s University Press, Montreal 2005, s. 65.
[32] Kolebką regionalizmu była dziewiętnastowieczna Francja. Stał się
on wówczas manifestacją oporu wobec utrwalonej dominacji Paryża i
kulturowego centralizmu. Pierwszym teoretykiem zagadnień regionalnych
był Frederic Le Play, kontynuował jego prace Vidal de la Blanche oraz
Henri de Tourville. Szerzej: H. Kubiak, Region i regionalizm. Próba
analizy typologicznej, "Przegląd Polonijny", 1994, nr 1 (71), s. 29, J.
Damrosz Region i regionalizm (studium interdyscyplinarne), Instytut
Kultury Warszawa 1987, s. 81;
[33]Jego celem jest obrona i rozwój kultury lokalnej. W taki sposób
może się wyrażać protest przeciwko kulturze masowej. Ten nurt
regionalizmu, kultywując swoją odrębność, podkreśla dumę z własnych
wartości społecznych, które przeciwstawia innym regionom tego samego
narodu, szerzej: J. Damrosz, Region i regionalizm..., op. cit. s. 81;
J. Damrosz, Regionalizm u progu XXI wieku, w: Regionalizm polski u
progu XXI wieku, Kongres Regionalnych Towarzystw Kultury, Zakład
Narodowy im. Ossolińskich Wrocław 23 - 25 IX 1994, s. 15 - 16.;
podobnie rzecz ujmuje E. Osmańczyk. Dla niego regionalizm to "ruch
społeczny zapoczątkowany w XIX wieku, dążący do odrodzenia odrębności
kulturalnych określonego regionu kraju", w: E. Osmańczyk, Encyklopedia
spraw międzynarodowych i ONZ, op. cit.; por.: Słownik Języka Polskiego,
PAN, t. VII, Warszawa 1981, s. 34
[34] A. J. Omelaniuk, Ruch regionalny wobec wyzwań przyszłości, w: A.
J. Omelaniuk (red.), Integracja europejska a ruch regionalny w Polsce,
"Silesia" Wrocław – Ciechanów, 1998, s. 121.
[35] G. Gorzelak, Regionalizm i regionalizacja w Polsce na tle
europejskim, w: G. Gorzelak, B. Jałowiecki (red.), Czy Polska będzie
państwem regionalnym?, UW EIRRiL Warszawa 1993, s. 45
[36] S. Parzymies, Europa regionów, "Sprawy Międzynarodowe", nr 3/1994,
s. 17.
[37] E. Haliżak, Regionalizm w stosunkach międzynarodowych, w: E.
Haliżak, R. Kuźniar, (red.), Stosunki międzynarodowe, geneza,
dynamika..., op. cit. s. 292 i n.; E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe
w Regionie Azji i Pacyfiku, op. cit., s. 33.
[38] Szerzej: R. Bierzanek, Bezpieczeństwo regionalne w systemie ONZ,
PISM Warszawa 1977.
[39] Wynikało z niej, iż region Ameryki Środkowej i Południowej jest
wyłączną domeną polityki zagranicznej USA, a nie mocarstw europejskich.
D. Perkins, A History of the Monroe Doctrin, Little Brown Boston 1963,
V. M. Chvostov (red.), Historia Dyplomacji (do 1871), t. 1 – 3, KiW
Warszawa 1973. G.F. Tucker, The Monroe doctrine: a concise history of
its origin and growth, G.B Reed Boston 1885; t.1, s. 527 – 532, L.
Bazylow, Historia Powszechna 1789 – 1918, Warszawa 1981, s. 302 –303;
L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Bellona,
Warszawa 2000, s. 501 – 505; M. Żywczyński, Historia Powszechna 1789 –
1870, Warszawa PWN, 2001.
[40] Szerzej: F. Naumann, Mitteleuropa, Georg Reimer Berlin 1915, J.
Pajewski, "Mitteleuropa". Studia z dziejów imperializmu niemieckiego w
dobie pierwszej wojny światowej, Instytut Zachodni Poznań 1959, H. C.
Meyer, Mitteleuropa in German Thought and Actions 1815 – 1945, The
Hague Nijhoff 1955; B. Barbier, Mitteleuropa. Definicja geograficzna,
"Przegląd Geograficzny", nr 3 – 4/1991.
[41] R. Bierzanek, Bezpieczeństwo regionalne w systemie ONZ, op. cit. ,
s. 37 - 39.
[42] Szerzej: E. Haliżak, Regionalizm w stosunkach międzynarodowych, w:
E. Haliżak, R. Kuźmiar (red.), Stosunki międzynarodowe, geneza,
struktura...op. cit., s. 300 i n.
[43] Jak twierdzi B. Osadnik, po upadku rywalizacji Wschód – Zachód,
odtajały sprzeczności etniczne, terytorialne i religijne, które przez
długie lata poddane były hibernacji. W Europie Środkowo – Wschodniej,
jedną z dróg prowadzących do wypełnienia próżni po rozpadzie bloku
państw socjalistycznych, stała się współpraca regionalna państw
postsocjalistycznych w ramach Grupy Wyszehradzkiej; szerzej:. B.
Osadnik, Nowy regionalizm w polskiej polityce zagranicznej (uwagi
teoretyczne), w: B. Łomiński, M. Stolarczyk (red.), Polska i jej
sąsiedzi w latach dziewięćdziesiątych. Polityczne i ekonomiczne aspekty
współpracy i integracji, UŚ Katowice 1998., s. 56.
[44] B. Osadnik, Nowy regionalizm w Europie Środkowo – Wschodniej.
Grupa Wyszehradzka, w: J. Przewłocki (red.), Bezpieczeństwo państw
Grupy Wyszehradzkiej. Nadzieja i realia, UŚ Katowice 1995, s. 17 – 31.
[45] Por.: B. Jones, M. Keating (red.), The European Union and the
regions, Oxford, UK; Clarendon Press, New York: Oxford University
Press, 1995; P. Wagstaff (red.), Regionalizm in the European Union,
Exeter: Intellect 1999; R. Morgan (red.), Regionalism in European
politics, Policy Studies Institute London 1986, U. Braun – Moser, EU
Regional Policy, w: S. Flejterski, D. Zarzecki, (red.), III
Ogólnopolska Konferencja Region 2002. Polska – Unia Europejska.
Ostatnia runda, Szczecin, 9 grudnia 2002, MBA – Uniwersytet Szczeciński
2002, s. 337 i n.