CAPPADOCIA JOURNAL ÜRGÜP DAVUT A A CAM
’NE DA R YEN TESP TLER Remzi AYDIN
Özet Bu çal mada, Orta Anadolu’nun önemli tarihi ve turistik merkezlerinden biri olan Nev ehir’in Ürgüp ilçesinde bulunan bir cami incelenmi tir. Bölgenin önemli ailelerinin ikamet etti i Kayakap Mahallesi’nde in a edilen caminin kitabesinin bulunmay
bani, mimar ve in a tarihi
gibi bilgilerinin tespit edilmesini engellemektedir. Ba bakanl k Osmanl Ar ivleri’nde tespit etti imiz belgeler neticesinde yap
n bani ve in a tarihine dair önemli sonuçlara ula lm
Camideki süsleme kompozisyonlar ile belgede tespit edilen tarihin süsleme anlay
r.
n paralellik
sergiledi i görülmü tür. Yap üzerindeki incelemelerde, tarihi süreç içerisinde caminin çe itli de
ikler geçirdi i de anla lm
r. Netice olarak elde edilen bilgi, belge ve bulgular do rultusunda
caminin 1734 y ndan k sa bir süre önce, bölgenin önemli hay rseverlerinden Davud A a taraf ndan in a ettirildi i tespit edilmi tir. 19. yüzy l ile 20. yüzy l ba lar nda ise yöre gelene inin de etkisiyle camiye bir de yazl k bölümün ilave edildi i sonucuna var lm
r.
Anahtar Kelimeler: Lale Devri, Nev ehir, Ürgüp, Davud A a.
NEW EVALUATION ON ÜRGÜP DAVUT A A MOSQUE Abstract In this study, a mosque in the town of Ürgüp, an important historic and touristic center in the province of Nev ehir in Central Anatolia, has been researched. Due to the lack of an inscription with the mosque, housed in Kayakap district once inhabited by the prominent families of the area, to establish the donor, architect or the construction date has not been possible. However, some important information about the donor and the construction date of the building has been reached through the documents found in the Ottoman Archive of the Prime Ministry. It has been observed that the compositions of decoration in the mosque and the perception of decoration of the period, pointed by this document, resemble. As a result of the researches carried out on the building, it has also been inferred that the building has gone through some changes in the past. As a result, in the light of information, documents and findings obtained during this study, it has been confirmed that Davud A a, one of the significant benefactors in the area, had the mosque built shortly before 1734. It has also concluded that a summer section was added in the 19th century or the beginning of the 20th with the influence of the local tradition. Keywords: Tulip Era, Nevsehir, Urgup, Davud Agha.
Yrd. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Kayseri. El-mek:
[email protected]
209
CAPPADOCIA JOURNAL
Giri Osmanl döneminde Konya Vilayeti’nin, Ni de Sanca ’na ba günümüzde Nev ehir’e ba
bir kasaba olan Ürgüp,
bir ilçedir. Ürgüp, Damat brahim Pa a’n n, memleketi Mu kara’y
(Nev ehir) imar edip kad k makam
nakletti i 18. yüzy la kadar, bu makama ev sahipli i
yapmaktayd . Bundan sonra idari statüsü ve s brahim Pa a ve yak nlar
rlar de
se de Ürgüp, yine önemini korumu tur.
memleketleri Mu kara’n n yan
s ra Ürgüp’e de çe itli eserler
kazand rm lard r1. 19. yüzy n önemli co rafya eserlerinden biri olan, Kâmûsu’l A’lâm’da, Ürgüp’ün otuz köyden müte ekkil, 2500’ü H ristiyan, kalan slam olmak üzere 22500 nüfusa sahip oldu u ve kazada 70 cami-mescit, be kilise ve 11 kütüphane bulundu u bildirilmektedir2. Bu makalede, Ürgüp’ün Kayakap Mahalllesi’nde bulunan in a tarihi ve banisi kesin olarak belli olmayan bir cami ele al nm belgelerden yararlan lm
r. Bilinmeyen hususlara cevap aran rken, tarihi bilgi ve
r. Bu noktada, Ba bakanl k Osmanl Ar ivleri’nde yer alan belgeler
belirleyici olmu tur. Bunun yan s ra yap
n mimari unsurlar üzerindeki bezeme anlay
ile
benzerlik gösteren ve tarihi bilinen yak n çevre örnekleri ile k yaslamalara da ba vurulmu tur. Ayr ca yap üzerindeki çe itli izlerden hareketle yap daki de edilmi tir. Ele ald
im ve ilaveler de incelemeye konu
z yap ile ilgili imdiye kadar yap lm tek bir ciddi çal ma bulunmaktad r 3.
1. Davut A a Camisi Plan ve Mimari Özellikleri Cami, Ürgüp ilçe merkezindeki kayal k bir alanda konumlanan Kayakap Mahallesi, Davut a Sokak’ta yer almaktad r (Foto. 1–5). Yap bulunmamaktad r. Bu sebeple yap ismine atfen yap
n üzerinde in a veya tamir kitabesi
n banisi, in a tarihi ve mimar ö renilememektedir. Ancak
n Davud A a taraf ndan in a ettirildi i rivayet edilmektedir.
Yap do u-bat do rultuda e imli bir arazinin taraçaland lm
bölümünde in a edilmi tir.
Caminin in as nda, Ürgüp’ün Esbelli Mahallesi’nde yer alan ta ocaklar ndan ç kart lan Esbelli ta kullan lm
r. Harimin beden duvarlar ile avlu duvarlar düzgün kesme ta , yazl k bölüm ve
taraçan n ihata duvarlar ise kaba yonu ta malzemedendir. Caminin do u ve kuzeyinde küçük bir avlusu bulunmaktad r. Avluya geçi , kuzeybat yöne do ru k lan avlu duvar üzerindeki yuvarlak kemerli kap aç kl Kesme ta tan in a edilen avlu duvarlar
n ve avlu giri kap
ki s ra ince erit silme ile çevrelenen giri aç kl 1
ndan sa lanmaktad r (Foto. 6).
n üzeri harpu tal olarak yap lm
n kemer kilit ta
r.
üzerinde yivlenmi kabara,
Mustafa Oflaz, “Ürgüp”, Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt: 42, stanbul, 2012, s. 359–361. emseddin Sami, Kâmûsu’l A’lâm, Cilt: 2, stanbul, 1306, s. 1075–1076. 3 Bu çal mada, yap n in a tarihi, süsleme özelliklerinden hareketle, geni bir aral kapsamas na ra men isabetle 18. yüzy l olarak do ru tespit edilmi tir. Osman Erav ar, Ürgüp ve Çevresindeki Türk- slâm Devri Yap lar , (Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Yüksek Lisans Tezi), Konya, 1993, s. 71–73. Nev ehir ve çevresinin konu edildi i bir ba ka tezde ise yap hakk nda yeni bir ey ortaya konmam r. U ur Sezgin, XVIII. Yüzy lda Nev ehir ve lçelerindeki Osmanl Dini Mimari Eserleri, (Yüzüncü Y l Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Yüksek Lisans Tezi), Van, 2002, s. 93–95. 2
210
CAPPADOCIA JOURNAL yanlar nda ise üzerlerinde alt kollu çiçek motifleri bulunan gülbezekler yer almaktad r. Kemer üzengi ta lar
n yüzeyinde ise içerisi sekiz kollu y ld z kompozisyonu ile doldurulmu gülbezekler
bulunmaktad r (Foto. 7, Çizim 8). Avlu içerisinde yazl k ve k almaktad r. K
k bölüm ile minareye ç
n sa land
k bölüm, avlunun güneybat kö esinde konumlanm
son cemaat mahallinden olu maktad r. K
merdiven yer
olup, harim ve kuzeyindeki
k bölüme sonradan ilave edilen yazl k bölüm ise harimin
do usunda yer almaktad r (Çizim 1). Yap
n minaresi ise k
k bölümün kuzeybat kö esine
yerle tirilmi tir. Avlunun bat cephesinde kö k minareye ç
n sa land
merdiven yer almaktad r (Foto.
8–9). Merdiven avlunun biçimine uygun olarak do u yönden ba lamak üzere üç noktada k lma yapmaktad r. Toplam 17 basamak ile minare merdiveninin sahanl ta
lan merdiven basamaklar
Merdiven sahanl
na ç
lmaktad r. D a do ru
n yüzeyleri içbükey ve düz silmeler ile hareketlendirilmi tir.
ndan sonra üç basamak daha ç
larak kö k minareye ula lmaktad r. Kö k
minare dört s ra ta tan örülmü bir kaide üzerinde yükselmektedir. Kö k minarenin külah , sekiz kö eli dört adet yekpare sütun taraf ndan ta nan ve bu sütunlar birbirine ba layan yekpare dilimli kemerlerin üzerine oturmaktad r (Foto. 10). Kemerlerin her bir yüzü üzerinde, tam ortada, kaz ma tekni inde i lenmi içerisi alt kollu y ld z ile doldurulmu gülbezekler yer almaktad r (Foto. 11). Sekiz kö eli külah n her yüzü ise ka kemer eklindeki yüzeysel oymalar ile bezenmi tir. Kemerler ile külah aras ndaki bölüm ise silmelerle hareketlendirilmi tir. Cami, taraçaland larak kazan lan alan n güneybat na konumland lm
r. Caminin bat
cephesi kaya zemine biti ik olup sa r tutulmu tur (Foto. 12, Çizim 5). Bat cephe arazi yap ndan dolay yan ndan geçen yolun zemininden ortalama 1.80 m. yükseklikte bir kota sahiptir. Ayn sebepten kaynakl olarak güney cephede, zemin seviyesinden ortalama 1.50 ile 3.50 m. aras ndaki farkl kotlardad r. Güney cephenin tam ortas nda bir adet demir parmakl kl , dü ey dikdörtgen pencere aç kl
yer almaktad r (Foto. 13, Çizim 6). Do u cephe düz bir zemin üzerinde
yükselmektedir. Cephe üzerinde iki adet bas k kemerli dikdörtgen pencere aç kl Cephenin güneyindeki pencere aç kl
üzerinde demir pencere parmakl
bulunmaktad r. mevcuttur. Cephe
arazinin e imi ile ayn yönde oldu undan payanda ile desteklenmi tir. Kal n ve uzun olan payanda cephedeki pencerelerin aras na yerle tirilmi tir (Foto. 14–15, Çizim 7). Caminin son cemaat mahali olarak kullan lan kuzey cephesi, sivri kemerli derin bir eyvanla vurgulanm
r (Foto. 16). Di er
cephelerde oldu u gibi bu cephenin de saçak k sm kaval ve düz silmeler ile çevrelenmi tir. Eyvan içerisindeki kuzey cephe duvar
n ortas nda harim giri kap
mevcuttur (Foto. 17). Kap
üstünde ve yanlar nda günümüzde kapat lm olan birer adet pencere aç kl 16). Bas k kemerli harim giri ku at lm
r. Kemer kilit ta
kap
n
bulunmaktad r (Foto.
n etraf , üç taraftan yüzeyi bezemesiz silmeler ile
n üzerinde kabartma olarak i lenmi bitkisel bezemeli gülbezek yer
almaktad r. Kemerin üst k sm nda yüzeyden ta
lm
211
kemer kö eli i, onun üstünde ise içerisi üç
CAPPADOCIA JOURNAL ra kasetle doldurulmu yatay dikdörtgen kitabe panosu bulunmaktad r. Kitabe panosunda herhangi bir bezeme veya yaz unsuru mevcut de ildir. Kap
n üst k sm nda, kapat lm
pencerenin s val
yüzeyinde, kalemi i celi-sülüs hatl “çifte vav” kompozisyonu i lidir (Foto. 18, Çizim 4). Harim güney-kuzey do rultuda dikdörtgen bir plana sahiptir (Çizim 1, Foto 19–20). Harimin üzeri içten sivri tonoz ile örtülü olup d tan düz toprak damd r. Harimin ana kayaya biti ik bat cephesinde herhangi bir aç kl k yer almamaktad r. Bat cephede sadece e ya koyma amaçl olarak yap lm iki adet ni bulunmaktad r (Foto. 21, Çizim 2,5). Harimin do u cephesinde sadece iki adet evli pencere mevcuttur. Bu pencerelerden kuzeydekinin kenar nda alç üzerine kalemi i ile yap lm bitkisel kompozisyonlar i lenmi tir (Foto 22). Harimin kuzey cephesindeki kapat lm pencerelerden her biri de evlidir. D
cephede bas k kemerli bir form gösteren kap aç kl
iç k mda yuvarlak
kemerlidir (Foto. 20). Harimin güney cephesinin tam ortas nda mihrap ve mihrab n üst k sm nda pencere yer almaktad r (Foto. 19). Bu pencere de di erleri gibi evli olarak düzenlenmi tir. Ye il, rm , kahverengi ve siyah renkli ya olmu tur. Mihrab n etraf
boya ile kaplanm
ta mihrap büyük oranda tahrip
n bordürlerle çevrili oldu u mevcut izlerden anla lmaktad r. Mihrab n
büyük oranda sa lam kalm
kavsaras alt s ra mukarnasa sahiptir. Kavsara kö eliklerinde etraf
sarma klarla çevrelenmi birer adet gülbezek motifi yer almaktad r (Foto. 23–24). Mihrab n bat nda güney cephe duvar na biti tirilmi ta minber bulunmaktad r. Minberin kö k k sm ile korkuluklar günümüze ula amam
r. Ta bir kaide üzerine kurulan minberden günümüze yan
aynal klar, pabuçluklar ve 8 basamakl merdiven ula
r. Yan aynal klar n alt nda üç adet
pabuçluk bulunmaktad r. Mihrapta oldu u gibi minber üzerinde de ye il, k rm
ve kahverengi ya
boya uygulamalar görülmektedir. Minber yan korkuluklar ile pabuçluklar n yüzeyi oyma tekni inde lenmi bitkisel ve geometrik kompozisyonlar ile bezelidir (Foto. 25–27). Caminin kuzeydo usunda, dilatasyon izlerinden yap ya sonradan eklendi i anla lan, yamuk planl yazl k bölüm yer almaktad r (Çizim 1, Foto. 28–29). Yazl k bölüme giri , caminin do u cephesinin kuzey ucuna biti tirilerek yap lm hafif sivri kemerli bir kap aç kl
ile sa lan r (Foto.
30). Bu kap ile ayn aks üzerinde, caminin do u cephesini desteklemek üzere yap lm payandan n kuzey yüzüne yerle tirilmi mihrap bulunmaktad r (Foto. 31). Mihrap ni ini örten yekpare ta kavsara istiridye kabu u formundad r. Kavsaran n etraf kemer eklinde bir silme ile çevrilidir. Kavsaran n üzerinde kalemi i boya izleri görülmektedir (Foto. 32). Mihrap ni inin içerisinde günümüze ula amayan kalemi i ile yap lm
perde ve ask
kandil kompozisyonunun yer ald
kaynaklarda ifade edilmektedir4. 2. Süsleme: Genel olarak sade bir süsleme program na sahip olan camide bezeme unsurlar kap lar, mihraplar, minber ve minare gibi mimari ö eler üzerindedir. A rl kl olarak ta malzeme üzerinde oyma tekni i ile yap lan bezemeler görülmekle birlikte s va üzerine kalemi i tekni iyle yap lm 4
Erav ar, s. 73.
212
CAPPADOCIA JOURNAL süslemeler de mevcuttur. Avlu ve harim giri kap ld zlarla doldurulmu
ile kö k minare üzerindeki mütevaz süslemeler, içleri çiçek ve
gülbezeklerden ibarettir (Foto. 7, 11). Yap daki esas süsleme
kompozisyonlar mihrap ve minber üzerinde görülmektedir. Mihrab n etraf
çevreleyen bordürler
maalesef tahrip olmu tur. Mevcut durumunda bordürlerde herhangi bir süsleme bulunmamaktad r. Kavsara k sm
ise içerisi Türk üçgenleri ile doldurulmu
mukarnaslara sahiptir. Kavsara
kö eliklerinde ise simetrik bir düzenleme görülmektedir. Buradaki süsleme kompozisyonunu sarma klar içerisine yerle tirilmi gülbezekler meydana getirmektedir (Foto. 24). Yap daki en süslü unsur minber üzerinde yer almaktad r. Korkuluk ve kö k k sm günümüze ula amayan minberin yan aynal k ve pabuçluklar
n aras
bitkisel bezemeler doldurmaktad r. Minberin yan aynal klar
üzerindeki süsleme kompozisyonlar neredeyse simetriktir. Minberin do u cephe pabuçluklar
n
aras ndaki her bir yüzey, vazo içerisinden ç kan lale ve papatya demetleri ile süslenmi tir. Yan aynal
n ortas nda, üç kademeli olarak i lenmi alt yaprakl bir gülbezek ile ortas nda alt kollu
ld z yer almaktad r. Gülbeze in etraf ok ucu eklindeki bezemelerle çevrelenmi ve güne kursu görünümü kazand lm
r. Aynal
n güney kö esinde, vazodan yukar ya ve yana do ru “S” biçimli
vr mlar yaparak uzanan sarma k motifi yer al rken, kuzey kö esinde ise ayn
ekilde vazodan
karak yanlara ve yukar do ru uzanan uzun sapl ve yaprakl lale kompozisyonu i lenmi tir (Foto. 26). Minberin bat cephesindeki pabuçluklar
n aras ndaki yüzeyler bo b rak lm
r. Aynal kta ise
do u cephedekinden farkl olarak sarma k motifinin yerini vazodan yukar do ru dik olarak ç kan dallar ile üzerindeki be yaprakl çiçek motifi alm ba ka ö e ise yazl k bölümün mihrap kavsaras
r (Foto. 27). Oyma tekni inde yap lm
bir
r. stiridye kabu u formundaki kavsara bu
bölümdeki tek süsleme unsurudur (Foto. 31–32). Kalemi i tekni iyle yap lm süslemeler, giri kap
n üzerindeki “çifte vav”, harimin do u
cephesinin kuzeyindeki pencerenin üzerindeki bitkisel bezeme ve yazl k bölüm mihrap kavsaras üzerindeki renkli boyalardan ibarettir. Kap üzerindeki “çifte vav” hatt beyaz s val zemin üzerine siyah boya ile yap lm olup, uçlar üçlü yapraklar ile sonlanmaktad r (Foto. 18). Harim penceresinin kenar ndaki alt yapraktan olu an çiçekler ile di er yapraklar, beyaz s va üzerine mavi renk boya ile lenmi tir (Foto. 22). Yazl k bölüm mihrab kal nt lar
n kavsaras
n üzerinde ise sadece mavi renkli boya
görülebilmektedir (Foto. 32). Yazl k bölüm mihrap ni inin içerisinde bulundu u
kaynaklardan ö renilen perde ve ask
kandil kompozisyonundan5 günümüze sadece boya kal nt lar
ula abilmi tir. 3. De erlendirme ve Sonuç Yap da herhangi bir kitabenin bulunmay de
yap
n bani, in a tarihi, mimar ve geçirdi i
imleri ö renmemizi engellemektedir. Bununla birlikte kitabe d ndaki çe itli veriler belli
ölçüde görü ileri sürmemize imkân vermektedir. Bu çerçevede, Ba bakanl k Osmanl Ar ivleri’nde 5
Erav ar, s. 73.
213
CAPPADOCIA JOURNAL tespit etti imiz belgeler, caminin banisinin kimli ini kesinle tirmektedir.
a tarihini ise yakla k
olarak belirlememizi mümkün k lmaktad r. Yap ya ili kin en eski tarihli belgeler, hicri 29 Zilkade 1158 tarihine ait olup, miladi kar
ise 23 Aral k 1745 tarihine denk gelmektedir (Ek 1–4). Birbiri
ile ayn tarihte düzenlenmi dört belge, yap da imam ve hatip olarak görev yapacak ki ilerin atamalar na yönelik yaz lm
r. Ürgüb Naibi taraf ndan kaleme al nan belgelerde; yap
n banisinin
Davud A a ad nda bir hay r sahibi oldu u “Kasaba-i Ürgübde Kayakapu mahallesinde vaki’ ashabhayratdan Davud A a nam sahibü’l hayr n bina eyledü ü cami’ erif ...” eklinde ifade edilmi tir6. Bahsi geçen Davud A a’n n kimli i hakk nda tarih vesikalar ve yay nlarda herhangi bir bilgi bulunamam
r. Bununla birlikte Davud A a’n n Ürgüp’e su temin eden Damad brahim Pa a’n n
suyollar emini olarak tayin etti i Dervi A a’n n o lu oldu u ileri sürülmektedir. Davud A a’n n soyundan gelen ve caminin kuzeybat ndaki kona n varislerinden olan Mustafa Cazg r’da bulunan büyük bir bak r sini üzerinde yaz
oldu u belirtilen “E’l-hacc Davud A a, yapan Es-seyyid Suad,
7
1156” ifadesi, Davud A a’n n 1743–1744’ y nda ya ad tarihler ile sinidekinin yakla k olmas bu anlat
ortaya koymaktad r. Belgelerdeki
n do ru oldu unu göstermektedir. Netice olarak
bani Davud A a’n n bölgenin önemli isimlerinden biri oldu u anla lmaktad r. mam ve hatip atamas na yönelik olarak ayr ayr yaz lm
23 Aral k 1745 tarihli her iki belgede de, caminin
in as ndan sonra görev yapacaklar için verilmi ilk berat n tarihi de belirtilmi tir. Belgelerdeki “… Ürgüb kad
Mevlana Ali zide fazlühu arz itme in mezbur Davud’un kendi tedarik eyledi ü
otuzdokuz akçe mahlulesinden yevmi sekiz akçesi hatib ve alt akçesi imam olanlara ber-vech-i tahsis tevcih ve mahalline kayd ve kasr- yedd hazinemande olunmak ferman olma la hala cami’ erifde imam (hatib)8 olan i bu rafi’ tevki’ refi’-ü
an- hakani hakk nda müzil inayet-i padi ahanem
zuhura getürüb binyüzk rkalt senesi Ramazan- erifin yirminci günü tarihiyle tevrih virilen ru eni humayun mucibince bu berat- hümayun virdim ve buyurdum ki…” ifadeleri yap ya ilk görevli atamas
n, 24 ubat 1734 tarihinde padi ah taraf ndan verilen berat ile yap ld
Bu bilgiden caminin in as görevli atamas
n bahsi geçen tarihten önce tamamland
n yap labilmesi için önce yap
tespit edilmektedir.
anla lmaktad r. Bir yap ya
n tamamlanmas gereklidir. Ayr ca bu ataman n
gerçekle mesi için merkezden izin al nmas zorunludur. Netice olarak caminin in as atamas
n onayland
Belgede yap
24
ubat 1734 tarihinden k sa bir süre önce yap ld
n görevli
büyük olas kt r.
n görevlisine verilecek ücretin Develi mukataas ndan pay alan ve vefat etmi
ah slardan kalan paralar ile ödenece i de belirtilmi tir (Ek 1, 2)9. Ayn dosya içerisinde yer alan di er belgelerde ise 1745 y nda camide imam ve hatip olarak görev yapan Seyyid Ali Halife’nin yapt
i kar
nda herhangi bir alaca
n kalmad
6
bir hüccetle kay t alt na al nm
r (Ek 3,
BOA., Fon Kodu: AE.SMHD.I., Dosya No: 15, Gömlek No: 900-1; BOA., Fon Kodu: AE.SMHD.I., Dosya No: 10, Gömlek No: 664-1. 7 Nazife Gürlek, “Davud A a Kona ”, Kayakap Bülteni, Say : 8, Ürgüp, 2014, s. 5. 8 Di er belgede metin ayn olmakla birlikte verilecek ücretle görev tan de mektedir. 9 BOA., Fon Kodu: AE.SMHD.I., Dosya No: 15, Gömlek No: 900-1; BOA., Fon Kodu: AE.SMHD.I., Dosya No: 10, Gömlek No: 664-1.
214
CAPPADOCIA JOURNAL 4)10. Yap ya dair bir ba ka belge ise 27 Mart 1839 tarihli Sultan II. Mahmud’un berat
r. mam ve
hatip atanmas na yönelik beratta yine caminin banisinin ad Davud A a olarak geçmekte; içerikte ise görev de
imine yönelik bilgiler yer almaktad r11. Berat bahsi geçen tarihte caminin i ler vaziyette
oldu unu göstermektedir (Ek 5). Yap da yer alan az orandaki süsleme unsurlar da belgelerde bahsi geçen tarih ile benzer bir tarihlendirme yap lmas na imkân tan maktad r. Vazodan ç kan çiçek demetleri, öteden beri görülen ve 18. yüzy n ikinci yar ndan itibaren sanat n hemen her alan nda ve her malzeme üzerinde kl kla kullan lan süsleme kompozisyonlar
r12. nceledi imiz Davud A a Camisi’nin minberi
üzerindeki kompozisyonlar n en yak n benzerlerini Nev ehir Damat
brahim Pa a Külliyesi
içerisindeki cami (1726)13 ile Kayseri Hasinli Camisi (1714)14 minberlerinde görmekteyiz. Her iki minberde de Davud A a Camisi minberinde oldu u gibi yan aynal k merkezinde birer gülbezek yer almaktad r. Ayn
ekilde pabuçluklar aras ndaki alanlar da vazodan ç kan natüralist üslupta çiçek
motifleri ile bezenmi tir 15. Hasinli Camisi’nin giri aç kl
16
ve mihrab nda da vazodan ç kan
natüralist üslupta lale ve karanfil demetleri yer almakta17 ve Davud A a Camisi minberindekiler ile ayn üslupta i lenmi lerdir. Lale Devri ve sonras nda in a edilen hemen her yap türünde ve malzeme üzerinde benzer süsleme kompozisyonlar yap lar
görmek mümkündür. Bunlar ba kent
n yan s ra ta radaki yap larda da kar
brahim Pa a Camisi (1720) cümle kap
stanbul
za ç kmaktad r. stanbul Nev ehirli Damat
18
, Üsküdar Ahmediye Camisi (1722) minberi19, Kayseri
Ali Hoca Camisi (1708) mihrab , anl urfa R zvaniye Camisi (1716–1717) ah ap kap kanatlar ve mihrab 20 ba kent ve ta radaki yap lar üzerinde görülen vazodan ç kan lale, karanfil, papatya çiçeklerinin natüralist üslupta kullan ld
baz yap lard r. Bu kompozisyonun yo un olarak
görüldü ü bir ba ka yap türü ise çe melerdir. Emetullah Gülnu Valide Sultan Çe mesi (1729)21, Azapkap Saliha Sultan (1732)22, Kaptan Hac Hüseyin Pa a (1732), Topçuba 10
smail A a (1731),
BOA., Fon Kodu: AE.SMHD.I., Dosya No: 15, Gömlek No: 900-2; BOA., Fon Kodu: AE.SMHD.I., Dosya No: 10, Gömlek No: 664-2. 11 BOA., Fon Kodu: C.EV., Dosya No: 282, Gömlek No: 14375. Beratta camide imam ve hatiplik yapan Es-seyyid Mustafa’n n, görevinden karde i Es-seyyid Mehmed Yekta Halife lehine vazgeçti i bildirilmektedir. Görev kar ödenecek ücretin di er belgelerde oldu u gibi Develi Mukataas gelirlerinden kar lanaca da ifade edilen bir di er husustur. 12 Azade Akar, “Tezyini San’atlar zda Vazo Motifleri”, Vak flar Dergisi, Say : 8, Ankara, 1969, s. 269–271; Gülbün Ünver, “Osmanl Sanat nda Vazolu ve Vazosuz Çiçek Demetleri” Vak flar Dergisi, Say : 9, Ankara, 1971, s. 322. 13 lknur Aktu , Nev ehir Damat brahim Pa a Külliyesi, Ankara, 1992, s. 67. 14 Y ld ray Özbek, Celil Arslan, Kayseri Ta nmaz Kültür Varl klar Envanteri, Cilt: I, Kayseri, 2008, s. 183–184. 15 Aktu , s. 67; Alper Alt n, Kayseri Minberleri (Cumhuriyet Dönemine Kadar), (Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, 2011, s. 148–151. 16 Erkan Atak, Anadolu’da Lale Devri Mimarisi ( stanbul D Örnekler Üzerine Bir Ara rma), (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Doktora Tezi), Çanakkale, 2014, s. 495. 17 Remzi Ayd n, Kayseri Mihrablar , (Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Yüksek Lisans Tezi), Konya, 2006, s. 70–71. 18 Duygu lkhan Söylemez, Bat la ma Dönemi stanbul Cami Cephelerinde Ta Süsleme (1703–1839), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Yüksek Lisans Tezi), Konya, 2010, s. 177. 19 Gülçin Erol Canca, “Üsküdar Ahmediye Külliyesi ve Lâle Devri Mimarisi çinde Bir De erlendirme”, Üsküdar Sempozyumu VI, Cilt: 1, stanbul, 2009, s. 201. 20 Atak, s. 224–225, 116–118, 495. 21 Fazilet Koçyi it, Lale Devri stanbul Çe meleri, (Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Doktora Lisans Tezi), Kayseri, 2013, s. 182. 22 H. Örcün Bar ta, Azapkap Saliha Sultan Çe mesi, Ankara, 1995, s. 41–58.
215
CAPPADOCIA JOURNAL Kemanke (1731)23 ve Bereketzade (1732)24 çe meleri, vazodan ç kan natüralist üslupta çiçek motiflerinin görüldü ü ba kent örneklerinden baz lar
r. Niksar Halil Efendi Çe mesi (1710–
1711)25 ve Kayseri, Nize Köyü, Isba Çe mesi (1735 öncesi) vazodan ç kan lale kompozisyonlar
n
görüldü ü ta ra örnekleridir. Isba Çe mesi, Lale Devri Ba Mimar Kayserili El-Hac Mimar Mehmed A a’n n do um yeri Nize Köyü’ne yapt rd
dört çe meden ayakta kalan tek örnek olmas
26
sebebiyle ayr bir önem ta maktad r . Yukar daki örneklerden görülece i üzere lalenin vazo içerisindeki kullan ba lar ndan itibaren artmaya ba lam
r. Ele ald
18. yüzy n
z Davud A a Camisi’nin minberindeki bu
kompozisyon ile dönemdeki di er örneklerin benzerli i dikkate al nd
nda, belgede tespit etti imiz
1734 tarihinin büyük oranda do ru olma ihtimali artmaktad r. Yap
n in a edildi i tarihten sonraki y llarda çe itli müdahalelere maruz kald
üzerindeki
mevcut izlerden anla lmaktad r. Halihaz rda do u cephedeki payanda ile payandan n kuzeyinde meydana getirilen yazl k bölümün camiye sonradan ilave edildi i dilatasyon izlerinden anla lmaktad r. Bu ilavenin ne zaman yap ld Bununla birlikte yazl k bölümün güney duvar izleri kalan perde ve ask
gösteren herhangi bir veri bulunmamaktad r. n ortas ndaki mihrap ni inde günümüze sadece boya
kandil kompozisyonu ço unlukla 19. yüzy l ile 20. yüzy l ba lar nda
görülmektedir. Nev ehir ve çevresinde benzer mihrap bezemesine sahip camiler bulunmaktad r. Faku
Köyü (1847–1848), Ortahisar Sultan Alâeddin (1857), Gül ehir Ovaören Köyü (1896),
ahin Efendi Köyü (1901–1902), Ortahisar Ali Reis (1902), Aksalur Re adiye (1910) ve Uçhisar Karamano lu (1911–1912)27 camilerinin mihrap ni lerinde ask
kandil ve perde motifleri tek veya
birlikte kullan lm lard r. Yukar da s ralanan örneklerin tarihlerinden yola ç
larak Davud A a
Camisi’nin yazl k bölümünün, mihrap ni inde oldu u belirtilen benzer kompozisyonlardan hareketle, 19. yüzy l ile 20. yüzy n ba lar aras nda yap ya ilave edildi i ileri sürülebilir. Yap daki de
ikliklerin bir k sm da harimin son cemaat mahallindedir. Giri aç kl
üzerindeki pencere aç kl klar
n sonradan kapat ld
n her iki yan ile
harimdeki izlerden anla lmaktad r. D
cephenin yüzeyindeki s valar n bütünlük göstermesi üç pencerenin de ayn tarihte kapat ld göstermektedir. Giri
aç kl
n üzerindeki pencerenin s val yüzeyinde yer alan “çifte vav”
kompozisyonu ile yazl k bölümün mihrab nda var oldu u belirtilen kalemi i bezemeler, muhtemelen ça da r. Harim do u cephe kuzey penceresinin kenar ndaki kalemi i bezemelerin de ayn tarihte yap lm
olmas muhtemeldir. Genel olarak de erlendirildi inde kalemi i süslemelerin tamam
ayn tarihte yap ld
söylenebilir. Ancak bu ilavelerin ne zaman yap ld
n
kesin olarak belirtmek
23 H. Örcün Bar ta, stanbul Çe meleri Beyo lu Cihetinden Meyva Taba Motifleriyle Bezenmi Tek Cepheli An t Çe meler, Ankara, 1991, s. 19–21, 44–49, 62–68. 24 H. Örcün Bar ta, stanbul Çe meleri Bereketzade Çe mesi, stanbul, 1989, s. 18–25. 25 Atak, s. 426. 26 Sultan Murat Topçu, “Kayserili Mimar El-Hac Mehmet A a’n n Kayseri’deki Hayrat ” Karadeniz, Say : 13, Ardahan, 2012, s. 50. 27 Mehmet P nar, Nev ehir Mihraplar , (Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, 2011, 77–79, 82–84, 92–94, 95–97, 98–99, 100–102, 103–104.
216
CAPPADOCIA JOURNAL mevcut veriler do rultusunda mümkün de ildir. Sonuç olarak mevcut belge, bilgi ve izler çerçevesinde caminin Davud A a taraf ndan yapt ld
ve 1734 y
itibariyle in a edildi i tespit edilmi tir. Yap
n mimari unsurlar üzerindeki
süslemeler de bu tarihi do rulayacak mahiyettedir. Lale Devri’nin en önemli aktörü Damat brahim Pa a’n n hem erileri, bölgesel özellikler ile dönemin süsleme anlay mütevaz
bir eseri memleketlerinde vücuda getirmi lerdir.
restorasyon çal malar
n ivedilikle tamamlanarak, yap
elzemdir.
217
bir arada sergileyen
ncelememiz s ras nda ba lanan
n hizmete aç lmas , ayakta kalmas için
CAPPADOCIA JOURNAL KAYNAKÇA 1. AR V KAYNAKLARI Ba bakanl k Osmanl Ar ivi, Fon Kodu: Ali Emiri, I. Mahmud, Dosya No: 15, Gömlek No: 900–1, 2. Ba bakanl k Osmanl Ar ivi, Fon Kodu: Ali Emiri, I. Mahmud, Dosya No: 10, Gömlek No: 664–1, 2. Ba bakanl k Osmanl Ar ivi, Fon Kodu: Cevdet Evkaf, Dosya No: 282, Gömlek No: 14375. 2. ARA TIRMA VE YAYINLAR AKAR, Azade, “Tezyini San’atlar 271.
zda Vazo Motifleri”, Vak flar Dergisi, Say : 8, Ankara, 1969, s. 267–
AKTU , lknur, Nev ehir Damat brahim Pa a Külliyesi, Ankara, 1992. ALTIN, Alper, Kayseri Minberleri (Cumhuriyet Dönemine Kadar), (Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, 2011. ATAK, Erkan, Anadolu’da Lale Devri Mimarisi ( stanbul D Örnekler Üzerine Bir Ara rma), (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Doktora Tezi), Çanakkale, 2014. AYDIN, Remzi, Kayseri Mihrablar , (Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Lisans Tezi), Konya, 2006.
Yüksek
BARI TA, H. Örcün, stanbul Çe meleri Bereketzade Çe mesi, stanbul, 1989. BARI TA, H. Örcün, stanbul Çe meleri Beyo lu Cihetinden Meyva Taba Cepheli An t Çe meler, Ankara, 1991.
Motifleriyle Bezenmi Tek
BARI TA, H. Örcün, Azapkap Saliha Sultan Çe mesi, Ankara, 1995. CANCA, Gülçin Erol, “Üsküdar Ahmediye Külliyesi Ve Lale Devri Mimarisi çinde Bir De erlendirme”, Üsküdar Sempozyumu VI, Cilt: 1, stanbul, 2009, s. 191–202. ERAV AR, Osman, Ürgüp ve Çevresindeki Türk- slâm Devri Yap lar , (Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Yüksek Lisans Tezi), Konya, 1993. GÜRLEK, Nazife, “Davud A a Kona ”, Kayakap Bülteni, Say : 8, Ürgüp, 2014, s. 4–7. KOÇY T, Fazilet, Lale Devri stanbul Çe meleri, (Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Doktora Lisans Tezi), Kayseri, 2013. OFLAZ, Mustafa, “Ürgüp”, Türkiye Diyanet Vakf 361.
slam Ansiklopedisi, Cilt: 42, stanbul, 2012, s. 359–
ÖZBEK, Y ld ray-Celil, ARSLAN, Kayseri Ta nmaz Kültür Varl klar Envanteri, Cilt: I, Kayseri, 2008. PINAR, Mehmet, Nev ehir Mihraplar , (Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, 2011. SEZG N, U ur, XVIII. Yüzy lda Nev ehir ve lçelerindeki Osmanl Dini Mimari Eserleri, , (Yüzüncü Y l Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Yüksek Lisans Tezi), Van, 2002. SÖYLEMEZ, Duygu lkhan, Bat la ma Dönemi stanbul Cami Cephelerinde Ta Süsleme (1703–1839), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Yüksek Lisans Tezi), Konya, 2010. EMSEDD N SAM , Kamusu’l Alam, Cilt: 2, stanbul, 1306. TOPÇU, Sultan Murat, “Kayserili Mimar El-Hac Mehmet A a’n n Kayseri’deki Hayrat ” Karadeniz, Say : 13, Ardahan, 2012, s. 47–62. ÜNVER, Gülbün, “Osmanl Sanat nda Vazolu ve Vazosuz Çiçek Demetleri” Vak flar Dergisi, Say : 9, Ankara, 1971, s. 321–325.
218
CAPPADOCIA JOURNAL EKLER Ek 1: Ürgüb’de Kayakapu Mahallesi’ndeki Davud A a Camisi’ne mamet Tevcihine Dair lam. (BOA., Fon Kodu: AE.SMHD.I., Dosya No: 15, Gömlek No: 900-1.)
219
CAPPADOCIA JOURNAL Ek 2: Ürgüb’de Kayakapu Mahallesi’nde Davud A a Camisi’nde Hitabet Tevcihine Dair Arz. (BOA., Fon Kodu: AE.SMHD.I., Dosya No: 10, Gömlek No: 664-1.)
220
CAPPADOCIA JOURNAL Ek 3: Seyyid Ali Halife’nin maml k Görevinden Alaca Fon Kodu: AE.SMHD.I., Dosya No: 15, Gömlek No: 900-2.)
221
Kalmad
na Dair Hüccet. (BOA.,
CAPPADOCIA JOURNAL Ek 4: Seyyid Ali Halife’nin Hatiplik Görevinden Alaca Fon Kodu: AE.SMHD.I., Dosya No: 10, Gömlek No: 664-1.)
222
Kalmad
na Dair Hüccet. (BOA.,
CAPPADOCIA JOURNAL Ek 5: Ürgüb Kasabas nda Vaki Davud A a Camisi mamet Cihetinin Devrine Dair Sultan II. Mahmud’un Berat (BOA., Fon Kodu: C.EV., Dosya No: 282 Gömlek No: 14375).
223
CAPPADOCIA JOURNAL MLER
Çizim 1: Davud A a Camisi Rölöve Plan (Mim. Nazife Gürlek).
Çizim 2: Davud A a Camisi A-A Kesiti (Mim. Nazife Gürlek).
224
CAPPADOCIA JOURNAL
Çizim 3: Davud A a Camisi B-B Kesiti (Mim. Nazife Gürlek).
Çizim 4: Davud A a Camisi C-C Kesiti (Mim. Nazife Gürlek).
225
CAPPADOCIA JOURNAL
Çizim 5: Davud A a Camisi Bat Cephe Rölövesi (Mim. Nazife Gürlek).
Çizim 6: Davud A a Camisi Güney Cephe Rölövesi (Mim. Nazife Gürlek).
226
CAPPADOCIA JOURNAL
Çizim 7: Davud A a Camisi Do u Cephe Rölövesi (Mim. Nazife Gürlek).
Çizim 8: Davud A a Camisi Kuzey Cephe Rölövesi (Mim. Nazife Gürlek).
227
CAPPADOCIA JOURNAL FOTO RAFLAR
Foto. 1: Davud A a Camisi’nin Kuzeybat dan Genel Görünü ü.
Foto. 2: Davud A a Camisi’nin Kuzeyden Genel Görünü ü.
228
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 3: Davud A a Camisi’nin Kuzeydo udan Genel Görünü ü.
Foto. 4: Davud A a Camisi’nin Güneybat dan Genel Görünü ü.
229
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 5: Davud A a Camisi’nin Güneydo udan Genel Görünü ü.
Foto. 6: Davud A a Camisi Avlu Giri Aç kl
230
Genel Görünü ü.
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 7: Davud A a Camisi Avlu Giri Aç kl
ve Üzerindeki Bezemeler.
Foto. 8: Davud A a Camisi Avlu Genel Görünü ü.
231
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 9: Minareye Ç
n Sa land
Avlunun Bat ndaki Merdivenin Genel Görünü ü.
Foto. 10: Kö k Minarenin Genel Görünü ü.
232
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 11: Kö k Minare Kemerleri Üzerinde Yer Alan Bezemelerden Bir Örnek.
Foto. 12: Bat Cephe Genel Görünü ü.
233
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 13: Güney Cephe Genel Görünü ü.
Foto. 14: Do u Cephe Genel Görünü ü.
234
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 15: Do u Cepheyi Destekleyen Pencereler Aras ndaki Payandan n Görünü ü.
Foto. 16: Kuzey Cephe ve Son Cemaat Mahali Genel Görünü ü.
235
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 17: Harim Giri Aç kl
Foto. 18: Harim Giri Aç kl
236
Genel Görünü ü.
Üzerindeki Bezemeler.
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 19: Harimin Kuzeyden Genel Görünü ü.
Foto. 20: Harimin Güneyden Genel Görünü ü.
237
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 21: Harim Bat Cephe Genel Görünü ü ve Üzerinde Yer Alan Ni ler.
Foto. 22: Harim Do u Cephe Genel Görünü ü ve Üzerindeki Pencere Aç kl klar .
238
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 23: Güney Cephenin Ortas nda Yer Alan Mihrab n Genel Görünü ü.
Foto. 24: Mihrap Kavsaras ve Üzerindeki Süslemelerden Detay.
239
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 25: Minber Genel Görünü ü.
Foto. 26: Minberin Do u Cephe Pabuçluk ve Yan Aynal
240
Üzerindeki Bezemeler.
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 27: Minberin Bat Cephe Yan Aynal
Üzerindeki Bezemeler.
Foto. 28: Yazl k Bölümün Üstten Genel Görünü ü.
241
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 29: Yazl k Bölümün Kuzeyden Genel Görünü ü.
Foto. 30: Yazl k Bölümün Güneyden Görünü ü ve Bu Bölüme Geçit Veren Kap Aç kl
242
.
CAPPADOCIA JOURNAL
Foto. 31: Yazl k Bölüm Mihrap Ni inden Detay.
Foto. 32: Yazl k Bölüm Mihrap Kavsaras Üzerindeki Kalemi i Boya zleri.
243
