Współredakcja książki / co-editor: Historia - Archiwa - Gdańsk, red. R. Kubicki, A. Przywuska, Gdańsk 2014, ss. 447.

,MWXSVMEŏ%VGLM[Eŏ+HEĄWO

2

,MWXSVMEŏ%VGLM[Eŏ+HEĄWO 789(-%()(=/3;%2)463*)7363;-'>)7ā%;3;-&-)62%83;- ;63'>2-'Û963(>-2

Gdańsk 2014

Redakcja: Rafał Kubicki i Aniela Przywuska współpraca Kazimierz Kozłowski, Władysław Stępniak Skanowanie: Paweł Tarełko, autorzy artykułów. Reprodukcje fotografii, dokumentów i map z zasobu Archiwum Państwowego w Gdańsku, Oddziału w Gdyni i archiwum rodzinnego Rafała Potrzebowskiego. Autorzy ponoszą wyłączną odpowiedzialność za przestrzeganie praw autorskich do reprodukcji materiałów ilustracyjnych. Korekta: własna autorów Recenzent: Waldemar Chorążyczewski

Znak graficzny w kolorze

© Copyright by Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Archiwum Państwowe w Gdańsku, autorzy artykułów C65 M1 Y96 K0

ISBN NDAP: 978-83-64806-07-0 ISBN APG: 978-83-933332-3-3 Uczestnicy projektu: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych Archiwum Państwowe w Gdańsku Wydział Historyczny Uniwersytetu Gdańskiego Wydawcy: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych ul. Rakowiecka 2D, 02-517 Warszawa, tel. +48 22 565 46 00; Archiwum Państwowe w Gdańsku, ul. Wałowa 5 80-858 Gdańsk, tel. +48 58 301 74 64

C93 M46 Y97 K15

C99 M82 Y0 K0 C0 M0 Y0 K60

C60 M40 Y0 K0

C100 M88 Y0 K0 C0 M0 Y0 K60

C0 M0 Y0 K85 C0 M60 Y100 K0 C100 M70 Y0 K20

Skład, druk i oprawa: „BERNARDINUM” Sp. z o.o. 83-130 Pelplin, tel./fax +48 58 536 17 57, +48 58 536 43 76 +48 58 536 17 26 Nakład: 300 egzemplarzy Na okładce: gmach magazynowy Archiwum Państwowego w Gdańsku wybudowany w latach 1948–1950. Stan w 1951 roku. Foto. Kazimierz Lelewicz.

Znak graficzny biały

7ā3;3 2%'>)02)+3(=6)/836%%6',-;–;4%ă78;3;=', ;(>-);-ÛÉ(>-)7-Ç8Ç63'>2-'Û963(>-2 463*(6,%&'>)7ā%;%&-)62%8%

Profesor Czesław Biernat zapisał się w dziejach archiwów polskich w sposób szczególny. Uczony, archiwista i historyk całą swą drogę zawodową związał z Gdańskiem, jego bogatymi dziejami i funkcjonowaniem jako ważnego portu morskiego w historii Rzeczypospolitej, a także miejscem przechowywania cennych źródeł stanowiących zasób Archiwum Państwowego. Wiedza i umiejętności nabyte w trakcie prac związanych z tym zasobem prowadziły Go do dociekań natury teoretycznej, których wyniki prezentowane w licznych publikacjach, w tym w pierwszej po II wojnie światowej w archiwistyce polskiej syntezie, prezentującej problemy archiwistyki współczesnej. Ponad pół wieku pracy zawodowej w jednej instytucji – Archiwum Państwowym w Gdańsku – uzupełniała okresowo aktywność Czesława Biernata jako profesora Uniwersytetu Gdańskiego i wychowawcy młodzieży akademickiej. Istotne znaczenie miała także współpraca Profesora z Polską Akademią Nauk, co przyczyniało się do postępu wiedzy na temat historii Gdańska. Jakże liczne prace, obok ważnych monografii liczne artykuły i recenzje, stanowią w ogólnym dorobku nauki polskiej ważną pozycję. W każdym niemalże przypadku prace te charakteryzuje dociekliwość badawcza oraz dążenie do wypracowania własnych ocen, jakże często odmiennych od przyjętych stereotypów czy poglądów innych autorów. Dostrzegamy to zarówno w pracach historycznych jak i z dziedziny archiwistyki, traktowanej zarówno jako działalność praktyczna jak i dyscyplina naukowa. Były w życiu Profesora sytuacje, w warunkach ustroju PRL, w których wykazywał On niezłomną postawę naukową i moralną. W całej rozciągłości utożsamiał się z środowiskiem archiwistów polskich, problemy którego były mu bardzo bliskie. Darzony powszechnym szacunkiem uczestniczył we wszystkich ważnych przedsięwzięciach naukowych i organizacyjnych Archiwów Państwowych. Zajmował pozycję Primus Inter Pares wśród dyrektorów Archiwów Państwowych. Znany i szanowany za granicą dzięki prowadzonym pracom w archiwach innych państw i publikacjom wydawanym w kilku językach obcych. Za ten wielki dorobek naukowy, metodyczny i organizacyjny oraz pełną godności postawę, przepojoną życzliwością wobec innych, pragnę Panu Profesorowi najserdeczniej podziękować. Władysław Stępniak

7ā3;3 (=6)/836%%6',-;914%ă78;3;)+3;+(%ă7/9

Profesor Czesław Biernat to wielka postać polskiej archiwistyki drugiej połowy XX w. Całe swoje życie zawodowe związany z Archiwum Państwowym w Gdańsku, odcisnął w nim trwały ślad swej działalności. Widoczny jest on do chwili obecnej w codziennym funkcjonowaniu archiwum, jego organizacji, wręcz osobistym stosunku pracowników do przechowywanych zasobów archiwalnych, a nawet sposobie typowania archiwaliów przeznaczonych do przejęcia do zbiorów Archiwum. Jak zwykle bywa w przypadku wielkich osobowości, prywatnie Profesor dał się poznać jako osoba niezwykle skromna, o wysokim poziomie etyki w relacjach międzyludzkich. Autorytet i szacunek, którym darzyli Go wszyscy pracownicy archiwum wynikał właśnie z tych cech osobowości oraz oczywiście z ogromnej wiedzy w dziedzinie archiwalnej i historycznej. Niestety, efektem ubocznym ze wszech miar pozytywnych cech charakteru Profesora jest obecnie niemal zupełny brak fotografii dokumentujących jego aktywność oraz niezadowalający poziom znajomości jego pracy i osiągnięć w gronie współczesnych archiwistów. Liczę na to, że niniejsza publikacja, oprócz hołdu złożonego Profesorowi, pozwoli przybliżyć młodszym archiwistom postać wybitnego archiwisty i historyka. W czasie, gdy w 1995 r. rozpoczynałem pracę w gdańskim Archiwum Państwowym profesor Czesław Biernat od kilku lat przebywał już na emeryturze. Niemniej jednak był wciąż aktywny zawodowo i bywało, że całe dnie spędzał w swojej pracowni na czwartym piętrze budynku archiwum, która odkąd pamiętam była „pokojem Profesora”. W miarę upływu lat aktywność Profesora stopniowo uległa ograniczeniu, jednak jeszcze w połowie pierwszej dekady XXI w. miałem przyjemność z Nim rozmawiać. Zajęty był wówczas zbieraniem materiałów do wspomnień, które właśnie opracowywał, a jako że pamięć ludzka jest zawodna, zwrócił się do mnie o możliwość skorzystania z materiałów archiwalnych przechowywanych w naszym archiwum zakładowym. Do chwili obecnej wspomnienia te jeszcze się nie ukazały na rynku wydawniczym, jednak mam nadzieję, że to nastąpi. Profesor należy do pokolenia, które najwcześniejszą młodość przeżywało w odrodzonej Polsce. Naznaczone zostało nie tylko doświadczeniem wojny i okupacji niemieckiej, a potem panowaniem komunizmu, ale doczekało też okresu przemian demokratycznych ostatniej dekady XX w. Zapewne wiele osób z dużym zainteresowaniem zapoznałoby się z Jego refleksją na temat czasów, w których przyszło Mu żyć. Obecne czasy szybkością życia i tempem zmian różnią się zasadniczo od epoki, w której profesor Czesław Biernat był u szczytu

8 sił i odnosił swe największe sukcesy naukowe i zawodowe. Życzę nam, współczesnym pracownikom Archiwum Państwowego w Gdańsku, by pomimo rozlicznych trudności, zachowali w sobie takie cechy Profesora, jak skromność, pracowitość, sumienność i oddanie archiwum. Piotr Wierzbicki

7ā3;3 (>-)/%2%;=(>-%ā9,-7836='>2)+3 92-;)67=8)89+(%ă7/-)+3 Profesor Czesław Biernat należy do grona znaczących postaci w środowisku historyków gdańskich okresu powojennego. Jego zainteresowania naukowe i działalność organizacyjna obejmują zarówno historię gospodarczą Gdańska w okresie nowożytnym, jak i problematykę związaną z archiwistyką, przede wszystkim archiwoznawstwem (źródłoznawstwem) i archiwistyką właściwą (teorią i metodyką archiwalną oraz prawem archiwalnym). Szczególne miejsce w zainteresowaniach Profesora Biernata zajmowały dzieje gospodarcze Gdańska w okresie Rzeczpospolitej szlacheckiej. Potwierdzają to liczne publikacje, dotyczące przede wszystkim organizacji handlu zbożowego w Gdańsku, działalności gdańskiego portu morskiego oraz statystyki handlu morskiego Gdańska i pośrednio całej Polski. Czesław Biernat jest też współautorem, wraz z Edmundem Cieślakiem, popularnonaukowych „Dziejów Gdańska” (1969) i jednym z autorów wielotomowej syntezy dziejów miasta (tomu III/2: 1793−1815). Przez całe życie zawodowe związany z Archiwum Państwowym w Gdańsku (od 1950 r., a od 1969 r. jako dyrektor), jest uczniem Stanisława Hoszowskiego, pod kierunkiem którego studiował w gdańskiej Wyższej Szkole Pedagogicznej i na UMK w Toruniu. W 1961 r. przygotował pracę doktorską z zakresu historii gospodarczej. Dalsze badania poświęcił przede wszystkim zagadnieniom z zakresu archiwistyki. Habilitował się w 1977 r., a tytuł profesora nadzwyczajnego otrzymał w 1980 r. Pracę w archiwum Profesor łączył przez wiele lat z dydaktyką w Uniwersytecie Gdańskim. Chciałbym w tym miejscu szczególnie podkreślić rolę Czesława Biernata w organizacji i funkcjonowaniu specjalności archiwistycznej w naszej uczelni. Dzięki Jego bliskim kontaktom z historykami ówczesnej Wyższej Szkoły Pedagogicznej, a wcześniej również pracownikami archiwum, formalna decyzja o powołaniu specjalizacji archiwistycznej zapadła tuż po powstaniu UG, w pierwszej połowie 1970 r. Zgodnie z planem studiów pierwsi studenci rozpoczęli realizację tej specjalności zawodowej od roku akademickiego 1972/1973. Czesław Biernat był też współautorem profilu specjalizacji, uwzględniającej potrzebę przygotowywania archiwistów dla archiwów bieżących. Przez kolejne lata Czesław Biernat prowadził część zajęć na specjalizacji, będąc jednocześnie zatrudniony na pół etatu w Instytucie Historii UG, gdzie wchodził też w skład powołanej w marcu 1972 r. Rady Naukowej. Profe-

10 sor Biernat przygotował w tym czasie podręcznik archiwistyki „Problemy archiwistyki współczesnej”, który przez dłuższy czas pełnił w kształceniu archiwistów rolę głównego kompendium wiedzy z tego zakresu. Wśród historyków badających bogate źródła zgromadzone w Archiwum Państwowym w Gdańsku, bardzo dobrze znany jest też, opracowany przez Czesława Biernata przewodnik po zasobie archiwum do 1945 r. (1992 r., uzupełniona wersja niemiecka 2000 r.). Oczywiście nie miejsce tu na dokonywanie oceny niezwykle bogatego życia zawodowego Profesora. Chcę jedynie podkreślić Jego umiejętność łączenia odpowiedzialnej pracy organizacyjnej i administracyjnej z rzetelnością w działalności naukowej. Z pewnością prace Profesora Biernata stanowią szczególnie ważny wkład w rozwój organizacyjny i naukowy Archiwum Państwowego, a jego aktywność i zaangażowanie odegrały również znaczącą rolę w kształtowaniu oblicza i profilu dydaktycznego Instytutu Historii UG. Wiesław Długokęcki

PRZEDMOWA

Ponadstuletnie dzieje Archiwum Państwowego w Gdańsku to okres wielu, nieraz niezwykle dramatycznych, wydarzeń historycznych. W tym i czas drugiej wojny światowej, która miała najbardziej znaczący wpływ na obecny stan zachowania jego zasobu. Archiwum to jednak nie tylko bogate zbiory, dokumentujące prace i trud wielu pokoleń Pomorzan – naszych poprzedników i nas, żyjących współcześnie, na przełomie XX i XXI w., ale też archiwiści, którzy choć mieli i mają wielki wpływ na jego funkcjonowanie, to zazwyczaj pozostają w cieniu. Archiwum gdańskie od samego początku miało szczęście do wybitnych postaci, by wymienić jego pierwszego dyrektora dra Maxa Bära. Również i później pracowało w nim wielu wyróżniających się archiwistów. Z pewnością najtrudniejszy czas w dziejach archiwum gdańskiego przypadł na pierwsze powojenne lata. Tylko dzięki wysiłkom, podejmowanym w niezwykle trudnych warunkach przez świadomych swej misji i oddanych instytucji pracowników, udało się wówczas uratować i zabezpieczyć poważnie zdekompletowany zbiór materiałów historycznych. W tym okresie prace te prowadził nieliczny, ale bardzo zaangażowany zespół polskich archiwistów, na czele którego stał jako kierownik, a potem dyrektor dr Marcin Dragan. Już w 1950 r. pracę w archiwum rozpoczął Czesław Biernat, który był z nim związany przez kolejne ponad pięćdziesiąt lat, przechodząc wszystkie stopnie kariery zawodowej, od archiwisty do dyrektora, i naukowej, zwieńczonej tytułem profesora. Należy podkreślić, że początki aktywności zawodowej Czesława Biernata przypadły na szczególnie ciężkie czasy stalinowskie, a potem różne fazy funkcjonowania systemu komunistycznego w PRL. Profesor nigdy nie uległ tej atmosferze i zawsze zajmował konsekwentną i niezmienną postawę, dając jej czytelny wyraz w życiu zawodowym i naukowym. Chcąc wskazać na szczególne znaczenie osoby Profesora w funkcjonowaniu naszej instytucji, przygotowaliśmy niniejszą księgę pamiątkową. W ten sposób pragniemy podkreślić znaczącą rolę, jaką odegrał on w dziejach archiwum, sytuując je wśród wiodących ośrodków w kraju, oraz przypomnieć kolejnym pokoleniom archiwistów dokonania Czesława Biernata w dziedzinie archiwistyki i badań historycznych. Upoważnia nas do tego trwała wartość prac Profesora, które stanowią istotny wkład w rozwój archiwistyki polskiej i badań nad historią gospodarczą Gdańska. Księga składa się z czterech części, poprzedzonych kalendarium życia zawodowego i naukowego oraz bibliografią prac Profesora. Artykuły zawarte w części pierw-

12 szej – „Działalność naukowa i zawodowa Czesława Biernata” pomyślano jako prezentację Jego osoby i dokonań z zakresu archiwistyki, badań historycznych, działalności organizacyjnej w ramach prac Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych oraz funkcjonowania specjalizacji archiwistycznej w Instytucie Historii Uniwersytetu Gdańskiego. W części drugiej – „Historia” i trzeciej – „Archiwoznawstwo i źródłoznawstwo” zamieszczono studia ofiarowane Profesorowi przez młodszych kolegów i współpracowników z licznych instytucji naukowych w kraju i za granicą. Warto podkreślić, że ich treść nierzadko pozostaje w ścisłym związku z badaniami prowadzonymi w zakresie historii Gdańska i Pomorza oraz źródłoznawstwa przez samego Profesora. Część czwarta – „Archiwistyka i prace Archiwum Państwowego w Gdańsku” obejmuje teksty napisane w większości przez obecnych pracowników gdańskiego archiwum. Prezentują one prace prowadzone przez nich w ostatnich latach oraz aktualnie. Mając świadomość, że niniejsza księga stanowi jedynie skromny dowód naszej pamięci o dokonaniach zawodowych i naukowych Profesora Czesława Biernata, pozwalamy sobie na koniec wyrazić nadzieję, że przyczyni się ona do lepszego utrwalenia wiedzy o Jego pracach i do przekazania jej kolejnym pokoleniom archiwistów. Zachowania trwałej pamięci o osobie niezwykłej w bardzo bogatych tradycjach gdańskiego archiwum. Rafał Kubicki Aniela Przywuska

8%&90%+6%890%836-%

Paweł Adamowicz (Gdańsk) Marek Andrzejewski (Gdańsk) Henryk Bartoszewicz (Warszawa) Grzegorz Berendt (Gdańsk) Andrzej Biernat (Warszawa) Joanna Bławat-Obin (Gdańsk) Ewa Borecka (Gdańsk) Klemens Bruski (Gdańsk) dyrektor i pracownicy Archiwum Państwowego (Bydgoszcz) Jarosław Drozd (Gdynia) Jerzy Dygdała (Toruń) Roman Dzięgielewski (Gdańsk) Tomasz Gałązka (Gdynia) Mirosław Gliński (Gdańsk) Urszula Głowacka-Maksymiuk (Siedlce) Janusz Grabowski (Warszawa) Stefan Hartmann (Berlin) Małgorzata Janusz (Malbork) Andrzej Januszajtis (Gdańsk) Józef Judziński (Olsztyn) Dariusz Kaczor (Gdańsk) Adam Koperkiewicz (Gdańsk) Jan Kornek (Opole) Sławomir Kościelak (Gdańsk)

14

8%&90%+6%890%836-%

Małgorzata Kośka (Warszawa) Krzysztof Maciej Kowalski (Gdańsk) Tadeusz Krawczak (Warszawa) Jacek Krochmal (Warszawa) ks. Zdzisław Kropidłowski (Gdańsk – Bydgoszcz) Jerzy Kukliński (Gdańsk) ks. Maciej Kwiecień (Gdańsk) Jan Macholak (Szczecin) Krystyna Morcinek-Chojnowska (Gdańsk) Beata Możejko (Gdańsk) ks. Anastazy Nadolny (Pelplin) Henryk Paner (Gdańsk) Danuta Papst (Malbork) Maria Pelczar (Gdańsk) Barbara Popielas-Szultka (Słupsk) Aleksandra Skibicka (Malbork) Tadeusz Stegner (Gdynia) Stefania Sychta (Gdańsk) ks. Władysław Szulist (Lipusz) Zygmunt Szultka (Słupsk) Katarzyna Szyszkiewicz-Klare (Magdeburg) Błażej Śliwiński (Gdańsk) Andrzej Tomczak (Toruń) Jerzy Trzoska (Gdańsk) Hubert Wajs (Warszawa) Ludwika Wesołowska-Olszewska (Gdańsk) Bogdan Wierzba (Mÿgind – Dania)

74-786)Ę'-

Słowo Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych prof. Władysława Stępniaka .................................................................................... 5 Słowo dyrektora Archiwum Państwowego w Gdańsku Piotra Wierzbickiego ..................... 7 Słowo dziekana Wydziału Historycznego Uniwersytetu Gdańskiego prof. Wiesława Długokęckiego .................................................................................. 9 Przedmowa ....................................................................................................................... 11 Tabula Gratulatoria ......................................................................................................... 13 Kalendarium życia zawodowego i naukowego Czesława Biernata, oprac. Lidia Potykanowicz-Suda ................................................................................ 15 Bibliografia prac Czesława Biernata za lata 1953–2001, oprac. Lidia Potykanowicz-Suda ................................................................................ 23

1. Działalność naukowa i zawodowa Czesława Biernata Wiesława Kwiatkowska, Archiwistyka w działalności naukowej Czesława Biernata ..... 43 Edmund Kizik, Problematyka gospodarcza w badaniach Czesława Biernata ................ 59 Rafał Kubicki, Spór archiwalny polsko-gdańsko-niemiecki i jego skutki – w badaniach Czesława Biernata ........................................................................ 77 Józef Borzyszkowski, Profesor Czesław Biernat. Archiwa i archiwiści wśród historyków .................................................................. 89 Andrzej Klubiński, Holenderska archiwistyka z polskiej perspektywy – z dziejów modernizacyjnego nurtu współpracy międzynarodowej archiwistyki polskiej na łamach „Archeionu” ........................................................ 95

Marek Stażewski, Organizacja i funkcjonowanie specjalizacji archiwistycznej w Instytucie Historii Uniwersytetu Gdańskiego w latach 1972–2014 ................. 107

2. Historia Peter Letkemann, Fischwirtschaft in Danzig .................................................................. 121 Andrzej Groth, Dobra Józefa Łaszewskiego w świetle katastru fryderycjańskiego z 1772/1773 roku .................................................................... 133 Aniela Przywuska, Z dziejów osady Olszowiec 1731–1901 [–1973] ............................. 153 Andrzej Romanow, Ekonomiczne podstawy funkcjonowania polskich przedsiębiorstw prasowo-wydawniczych w Prusach Zachodnich od połowy XIX do początku XX w. ...................................................................... 159 Rafał Potrzebowski, Historia II wojny światowej w pamięci rodzinnej – rejs śmierci 25 IV–5 V 1945 roku ......................................................................... 171

3. Archiwoznawstwo i źródłoznawstwo Rafał Kubicki, Znaczenie zbiorów dawnych archiwów miejskich w badaniach nad historią dominikanów w XIII–XVIII w. – na przykładzie miast Prus Krzyżackich i Królewskich ......................................... 189 Roman Stelmach, Losy archiwaliów poklasztornych w dobie sekularyzacji klasztorów śląskich (1810–1825) ....................................................................... 207 Jolanta Musiał, Źródła do badań nad inteligencją gdyńską okresu międzywojennego ....................................................................................... 235 Andrzej Regliński, Ewidencja ludności w przedwojennej Gdyni na podstawie akt Komisariatu Rządu oraz kartoteki meldunkowej ..................... 269 Ryszard Techman, Materiały źródłowe Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie dotyczące współpracy Straży Granicznej ze Służbami Specjalnymi w okresie międzywojennym ............................................................... 289

Katarzyna Kubicka, Akta miasta Gdańska – losy wojenne i rewindykacja ................... 309 Kazimierz Kozłowski, Ludzie Trójmiasta w odbudowie Pomorza Zachodniego w pierwszych powojennych latach w świetle źródeł archiwalnych.......................... 323

4. Prace Archiwum Państwowego w Gdańsku Janina Strehlau, Kancelaria Państwowego Szpitala dla Psychicznie i Nerwowo Chorych w Starogardzie Gdańskim-Kocborowie w latach 1893–1939 ............................................................................................. 339 Elżbieta Strehlau, Kancelaria Starostwa Powiatowego w Starogardzie Gdańskim w latach 1945–1950 ................................................ 357 Stanislaw Flis, „Baltic Connections” – źródła do dziejów stosunków miast bałtyckich i żeglugi na Bałtyku, 1450–1800 ........................................... 375 Piotr Warmbier, Zastosowanie komputerów, strona internetowa i digitalizacja zasobu w praktyce Archiwum Państwowego w Gdańsku ............... 389 Piotr Wierzbicki, Archiwum Państwowe w Gdańsku – budowa, odbudowa i rozbudowa w latach 1901–2014 ..................................................... 397 Marcin Kurr, Janina Strehlau, Działalność pracowni naukowej Archiwum Państwowego w Gdańsku w latach 2005–2014 ................................. 407 Konrad Gałąska, Realizacja programu KULTURA+ w Archiwum Państwowym w Gdańsku ................................................................ 411 Jarosław Sianko, Problematyka konserwacji zasobu Archiwum Państwowego w Gdańsku .................................................................... 415 Magdalena Pac Pomarnacka, Spojrzenie praktyczne na działalność pracowni konserwacji masowej Archiwum Państwowego w Gdańsku .................. 433