Λεξιλογικά και συντακτικά χαρακτηριστικά της θεματικής συλλογής του Γεροντικού (Ἀποφθέγματα τῶν ἁγίων γερόντων, Apophthegmata patrum, collectio systematica)

Μοναστική ορολογία – καινούργιες λέξεις (νεολογισμοί)
ἀνάλαβος, ὁ – ανάλαβος, μέρος της μοναχικής ενδυμασίας
ἀναχωρητής, ὁ
ἀρχιμανδρίτης, ὁ
ἀργολογία, ἡ – άχρηστη φλυαρία
ἀσκητήριον, τό – τόπος όπου ζουν ασκητές, ερημητήριο
διακονητής, ὁ - κοσμικός ο οποίος διακονεί κάποιο μοναχό
ἔγκλειστος – περιορισμένος σε κλειστό χώρο ασκητής
ἐργόχειρον, τό – χειροτέχνημα μοναχού
ἐρημίτης
Εὐχῆται, αἱ - αιρετικοί, ιδίως μοναχοί, που προσέδιδαν υπερβολική μεγάλη σημασία στην προσευχή παραμελούμενοι τις υπόλοιπες όψεις του μοναχικού βίου
κανονική, ἡ - μοναχή, καλόγρια
κακόγηρος καλόγηρος
κοινοβιάρχης, ὁ - ο ιδρυτής (κτήτωρ) ή ο ηγούμενος κοινοβιακής μονής
Σύνταξη των ρημάτων – απαρέμφατα και μετοχές
Δύο παράλληλες τάσεις:
Στις κύριες προτάσεις συχνά απαντούν ουσιαστικοποιημένα απαρέμφατα και μετοχές (έναρθρα): τὸ εἰς Θεὸν πιστεύειν, καὶ τὸ ἐπιποθεῖν τὸν Θεὸν ἀδιαλείπτως,… καὶ τὸ μὴ ἀνταποδοῦναι κακὸν ἀντὶ κακοῦ,… καὶ τὸ συνεχῶς παρακαλεῖν τὸν Θεὸν,… καὶ τὸ προσέχειν εἰς τὰ ἐπερχόμενα , καὶ τὸ μὴ πεποιθέναι ἐπὶ τῇ ἀγαθοεργίᾳ ἑαυτοῦ,… καὶ τὸ παρακαλεῖν τὴν βοήθειαν τοῦ Θεοῦ I.7, ὁ κόπος καὶ ἡ πτωχεία καὶ ἡ ξενιτεία καὶ τὸ ἀνδρίζεσθαι (pro ἡ ἀνδρεία) καὶ ἡ σιωπή I.9.1-2, τῶν… ἐθελόντων Pr.1.3-4, ὁ θέλων IΙ.21.1, ὁ λαμβάνων VI.8.41, τὰ ὁραθέντα (pro τὸ ὅραμα) XVIII.45.126.
Στις δευτερεύουσες προτάσεις – τάση προς αναλυτικότητα της σύνταξης με ἵνα + υποτακτ.: ζητεῖ γὰρ τὸ σῶμα ὑγείαν ἵνα ἐκνεύσῃ τοῦ Θεοῦ III.9.7, Δός μοι ὀλίγα λινάρια ἵνα ποιήσω λέντιον VI.8.9 (σχεδόν όπως στα ΝΕ), καθώς και αντικατάσταση της μετοχής, πχ με ὅτι + οριστ.: Μίσησον πάντα τὰ ἐν τῷ κόσμῳ καὶ τὴν άνάπαυσιν τοῦ σώματος ὅτι ταῦτά σε ἐποίησαν ἐχθρὸν τοῦ Θεοῦ Ι.10.1-3.

Συντακτικά χαρακτηριστικά του АРsys XVIII.45
Υπόταξη και όχι παράταξη: Καὶ ἐρωτωμένη παρ' ἐμοῦ… στενάξασα οὕτως ἤρξατο λέγειν (στχ. 4),Ἐγὼ δὲ ἐλεγχθεῖσα ἐπὶ παράκλησιν τραπεῖσα ἱκέτευον (στχ. 75-76), Ἐλθὲ τοίνυν ὀψομένη ἀμφοτέρους (στχ. 76-77), Καὶ λαβόμενός μου τῆς χειρὸς εἶλκεν ἀγαγῶν δὲ ἐν μεγίστῃ πεδιάδι (στχ. 80-81).
Συχνή χρήση παθητικής σύνταξης: λόγοι δὲ αὐτῆς πρὸς ἅπαντας τοσοῦτοι ἐκινοῦντο (στχ. 14-15), μάχαι συνεχεῖς συνήπτοντο πρὸς ἅπαντας παρ' αὐτῆς (στχ. 16-17), Ταύτῃ γὰρ ὑπὸ τοῦ πατρὸς ἐπετέτραπτο ἡ διοίκησις (στχ. 20), ἐδέδοκτό μοι τῇ ἀθλίᾳ (στχ. 62).
Συχνότερη χρήση της δοτικής: Ἐμοὶ μέν… ὑπῆρχε παιδὶ τυγχανούσῃ (στχ. 4-5), ἐφίσταταί τις μέγας μὲν τῷ σώματι φοβερὸς δὲ τῇ ὄψει, εἶτα τῷ σχήματί με ἐκφοβῶν ὀργίλῳ τῷ προσώπῳ καὶ τραχείᾳ τῇ φωνῃ ἀνηρώτα με (στχ. 65-68).
Συντακτικά χαρακτηριστικά του АРsys XVIII.45 (συνέχεια)
Συχνή χρήση συντακτικών δομών με μετοχή και απαρέμφατο:
Nominativus cum infinitivo: πορνείας δέ μοι καὶ μοιχίας οὐκ ἐπιστεύσαντο τιμωρίαι εἶναι, μέθης δὲ καὶ ἀσελγείας οὐχ ἡγούμην βάσανον εἶναι (στχ. 103-105).
Accusativus cum infinitivo: Τοσαύτη δὲ ἦν αὐτοῦ ἡ σιωπὴ ὡς τοὺς ἀγνοοῦντας αὐτὸν δοκεῖν ἄφωνον εἶναι (στχ. 11-13), συνέβη… τὸν πατέρα ἀποθανεῖν (στχ. 26-27), οὐδὲν ἔλεγον εἰδέναι (στχ. 73).
Genitivus absolutus: τοῦ ἀέρος ἐπικειμένου ἔτι καὶ τῶν ὑετῶν καταφερομένων (στχ. 35-36), Τοῦ δὲ θανάτου… ἐπελθόντος (στχ. 41-42), οὐδὲ τῆς γῆς τὴν ταφὴν αὐτοῦ παραδεχο-μένης (στχ. 52-53).
Accusativus absolutus: Ἐκεῖνος δὲ ἀρνουμένην με ἀνεμίμνησκε πάντα… (στχ. 73-74).
Accusativus cum participio: ὥστε τοὺς τοῦ χωρίου κατασείοντας αὐτῶν τὰς κεφαλὰς (στχ. 30-31), ἀνεμίμνησκε πάντα τὰ ἐν τῇ διανοίᾳ μου μεμελετημένα (στχ. 74-75), τῷ κάλλει τὴν διήγησιν νικῶντα (στχ. 82-83), Ἴθι… καὶ τὴν μητέρα ὀψομένη τὴν σὴν πυρὶ φλεγομένην (στχ. 89-90), ὁρῶ τὴν ἐμαυτῆς μητέρα ἐν τῇ καμίνῳ… βεβαπτισμένην καὶ τοὺς ὀδόντας τρίζουσαν καὶ συγκρούουσαν (στχ. 96-98).
Ευχαριστώ για την προσοχή σας!
Μοναστική ορολογία – λέξεις της ΑΕ με καινούργια
σημασία:
Λέξη
Αρχική σημασία
Καινούργια σημασία
ἀγρυπνία, ἡ
η κατάσταση του αγρύπνου
ολονύκτια μοναχική ακολουθία
ἀγωνιστής, ὁ
αγωνιζόμενος σε αθλητικό αγώνα
ο αγωνιζόμενος κατά των παθών και του Διαβόλου
ἀδελφός, ὁ
σαρκικός αδελφός
μοναχός
ἄσκησις, ἡ
εξάσκηση, εκγύμναση
ασκητισμός
ἀψήφιστος
ο μη ψηφίσας
ταπεινός, τό ἀψήφιστον – η ταπεινοφροσύνη
βιωτικός
κατάλληλος για τη ζωή
(ουσ.) κοσμικός, ο μη μοναχός
γέρων, ὁ
γέρος
γέροντας (= ἀββᾶς, όχι τόσο για μεγάλους στην ηλικία αλλά για μεγάλους στη σοφία μοναχούς)
διάκρισις, ἡ
χωρισμός, απόφαση
η ικανότητα του μοναχού να διακρίνει το θέλημα του Θεού από τους πειρασμούς
κοσμικός, ὁ
ο ανήκων στον κόσμο, εγκόσμιος
ο μη μοναχός, λαϊκός
σχήμα, τό
σχήμα, μορφή
το σχήμα των μοναχών
Η γλώσσα της Εκκλησίας
Λέξεις κληρονομημένες από τα ΑΕ: ἄγγελος, ἅγιος, ἀείμνηστος, αἵρεσις, αἱρετικός, ἀνάστασις, ἀπόκρυφα, ἀπόστολος, ἀφορίζω, Γραφή (= Αγία Γραφή), δεσπότης, διάβολος, διάκονος, εἴδωλον, ἐκκλησία, ἐπίσκοπος, εὐαγγέλιον κτλ.
Λέξεις κληρονομημένες από τη μεταγενέστερη ελληνική γλώσσα (εν μέρει μέσω της Μετάφρασης των Ο'): ἀγγελικός, ἀνάθεμα, ἀποκάλυψις, διαβολικός, ἐθνικός, ἐξαγόρευσις (= εξομολόγηση των λογισμών σε γέροντα), ἐπισκοπή, κληρικός, Κυριακή, λιτανεία, λαϊκός, πατριάρχης κτλ.
Καινούργιες λέξεις (νεολογισμοί): ἀποταξία (ανυπακοή (του Αδάμ στο Θεό), renunciation), ἀρχάγγελος, ἀρχιεπίσκοπος, βάπτισμα, δαιμονιώδης, εἰδωλολατρῶ (-έω), εὐαγγελικός, καρδιογνώστης, μανιχαῖος, ὁμολογητής, ὀρθόδοξος, πνευματικῶς, προσκομιδή, σαλότης, τρισάγιον, ταπεινολογῶ (-έω), τροπάριον, ὑψηλοφροσύνη, φιλαδελφῶ (-έω), φώτισμα, χριστιανός, κτλ.


Σύνταξη των ρημάτων – ο μέλλοντας
Στα Ἀποφθέγματα ο μέλλοντας εκφράζεται με τους εξής τρόπος:
α) Με κανονικούς μελλοντικούς τύπους: εὐαρεστήσω I.1.2, ποιήσω I.2.2, καταλείψει VII.8.3.
β) Με οριστική ενεστώτα (παρόμοια χρήση υπήρχε και σε κλασικούς συγγραφείς όπως και στην ΚΔ – λ.χ. Μτ. κζ' 63 κτλ). Εκφάζει την πεποίθηση ότι κάτι οπωσδήποτε θα συμβεί: τὰ τρία ταῦτα φύλαξον καὶ σώζῃ I.1.6, ἐγὼ φέρω σοι – «εγώ θα σου φέρω» VI.8.11 и 23, Ἐγὼ πάντως φροντίζω – «οπωσδήποτε θα φροντίσω» VI.8.19, φεῦγε τοὺς ἀνθρώπους καὶ σιώπα καὶ σωζῇ XX.13.16. Υπάρχει όμως κάποια σύγχυση στη χρήση των δύο αυτών τύπων, πβ. Εἴ τι θέλει ὁ ἀδελφός μου ἐκεῖνο ποιῶ XVII.33.3 (ΕΝΕΣΤ) και Τὸ θέλημα τοῦ ἀδελφοῦ μου ποιήσω (ΜΕΛΛ) XVII.33.4-5.
γ) Με περιφραστικό τρόπο: μέλλω + απφ., έχω + απφ., θέλω + απφ. (πιο σπάνια) – ἄρτι ἔχω ἐᾶσαι X.177.8, 12, ἔμελλον ἐξελθεῖν Β21, μέλλοντος αὐτοῦ τελευτᾶν Α 50 (πβ. ΚΔ: ἔμελλε τελευτᾶν), ἔχει κοπιάσαι Β21, εἰς πορνείαν ἔχεις ἐμπεσεῖν V.40.5; ταχέως ἔχει τὸ σῶμα σου ἀσθενῆσαι XIV.2.16, ὅταν πολλὰ θέλῃ διαλέγεσθαι II.12.3; Τι θέλετέ μοι δοῦναι καὶ καταβάλλω τὸν άναχωρητὴν ὑμῶν V.42-4-5.
Με δυο διαφορετικούς τρόπους έκφρασης του μέλλοντα: Τί θέλετέ μοι δοῦναι, καὶ καταβάλλω τὸν ἀναχωρητὴν ὑμῶν; V.42-4-5
Με τρεις διαφορετικούς τρόπους: Ἄρτι ἔχω ἐᾶσαι τὸ ἐργόχειρόν μου καὶ ἀπελθεῖν· τελειώσω πρῶτον τὸ ἔργον μου καὶ οὕτως ἀπέρχομαι; X.177.8
Σύνταξη των ονομάτων – συνέχεια
Ανάμειξη των γενών – οὕτως καὶ ὁ ἄνθρωπος ὁ καλῶς πιστεύων καὶ δεχόμενος τὰς δύο διαθήκας – ἅπερ ἐν τῇ ἁγίᾳ ἐκκλησίᾳ εὑρίσκεται Х.151.3-4.
Παραδείγματα αττικής σύνταξης: ἅπερ ἐν τῇ ἁγίᾳ ἐκκλησίᾳ εὑρίσκεται, ἐν δὲ ταῖς αἱρέσεσιν διαφόρως ἐγκαταλείπει Х.151.4-5, Τί ποιήσω ὅταν προσεγγίσῃ τὰ πάθη; Х.38.1-2, Ἐὰν γὰρ εἰσέλθῃ τὰ πάθη Х.38.16, Κατέλαβέ με πάντα τὰ ἀκίνητα κακά XVIII.45.109, αλλά και: ἀληθινά εἰσιν XVIII.41.18, τρία πράγματά εἰσιν XVIII.42.1.
Σύνταξη των ονομάτων – συνέχεια
Χρήση της δοτικής
Ως έμμεσο αντικείμενο – κανονική χρήση, τόσο σε μεταβατικά: ἃ ἐντέλλομαί σοι φύλαξον I.1.2-3, εἰπέ μοι I.6.1, λέγει αὐτῷ I.6.5, όσο και σε αμετάβατα ρήματα: μὴ ἔσο πεποιθὼς τῇ δικαιοσύνῃ σου I.2.2-3, μηδὲ μεταμελοῦ ἐπὶ πράγματι παρελθόντι I.2.3.
Ως επιρρηματικός προσδιορισμός δηλώνοντας χρόνο: τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ XVII.24.3, τῷ χρόνῳ X.60.4, ἐν τῷ ἐσθίειν αὐτούς XVIII.42.7-8, 13, ἐν ὅλοις εἴκοσι ἔτεσιν XX.11.2, αλλά και με αιτιατική: ἐπὶ εἴκοσι ἔτη XX.11.5.
Δηλώνοντας τόπο (στάση/κίνηση): ἐν οἵῳ δ' ἂν καθέζῃ τόπῳ I.1.5-6, ἐν τῇ καρδίᾳ Ι.8.10, ἔρχεται αὐτῷ (ΔΟΤ) ὁ φόβος τοῦ Θεοῦ, αλλά και: Πῶς ἔρχεται ὁ φόβος τοῦ Θεοῦ εἰς τὴν ψυχήν; Α 20 (εἰς + ΑΙΤ). Επίσης με αιτιατική: εἰς πορνείαν ἔχεις ἐμπεσεῖν V.40.5.
Δηλώνοντας μέσο/όργανο (Dativus instrumentalis): τῷ θείῳ καὶ ἐπουρανίῳ πυρωθέντες ἔρωτι Pr. 2.3.
Δοτική κτητική: αὐτῷ ἡ σιωπή Α 60 (Guy: αὐτοῦ), μήτηρ δέ μοι XVIII.45.13.
Hapax legomena λέξεις
ἀναβολίδιον, τό (v.l. ἀναβολίδιν) – Μέγα Γεροντικόν, Δημητράκου: ντουρβάς, Guy: panier
ἀναιρέτρια, ἡ = ἀναιρέτις στα ΑΕ
αὐλίδριον, τό (v.l. αὐλύδριον) = αὐλίδιον (μικρή αυλή)
καλλιγραφίον, τό (sic) = καλλιγραφία (falsa lectio;)
μαννάδιν, τό – μεγάλο καλάθι (Guy: corbeille, Sophocles: basket)
μονοκελλίον, τό (v.l. μονοκέλλιον) – Guy: une cellule, Montanari: ατομικό κελλί, Sophocles: separate cell, not in the immediate vicinity of other cells
παμμαχάριος (sic) – Guy: lutteurs au pancrate (λατ. pancratiarii), παγκρατιαστής. Ενδέχεται να είναι falsa lectio από παμμακάριος (= παμμάκαρ), μολονότι η λέξη μαρτυρείται σε 8 χφφ, χωρίς variae lectiones
παρόλκιν, τό