Εισαγωγική Παρουσίαση John Rawls - Δικαιοσύνη ως Ακριβοδικία (Justice as Fairness) (Νοέμβριος 2016)

ΚΟΡΔΟΥ ΝΑΤΑΣΣΑ – 17/10/2016 Υποψ. Διδάκτωρ Πολιτικής Φιλοσοφίας Πανεπιστήμιο Αθηνών

ΠΜΣ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ & ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ Η ΙΣΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΗΣ Καθ. ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΜΟΛΥΒΑΣ (Ακαδημαϊκό Έτος 2016-2017)

JOHN RAWLS (1921-2002) Δικαιοσύνη ως Ακριβοδικία (Justice as Fairness) ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ  

 

 

 

ου

Αμερικανός πολιτικός φιλόσοφος. Ο σπουδαιότερος πολιτικός φιλόσοφος του 20 αιώνα. Η Θεωρία της Δικαιοσύνης (1971) συνιστά έργο – σταθμός, σημείο αναφοράς για όλη τη σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία. Παρουσιάζει συστηματικά τη θεωρία δικαιοσύνης του που αποκαλεί «δικαιοσύνη ως ακριβοδικία» (justice as fairness) η η Justice as Fairness (1957), A Theory of Justice (1 έκδοση 1971 - 2 έκδοση 1999), Political Liberalism (1993), Law of People (1999), Justice as Fairness: A Restatement (2001) Ανήκει στο ρεύμα του Εξισωτικού Φιλελευθερισμού. … Αναβίωσε την πολιτική θεωρία. Γενικά, η φιλοσοφία του Rawls αναβάθμισε την κανονιστική σκέψη. Επιχειρεί την ανακατασκευή του παραδοσιακού φιλελευθερισμού. Παραδοσιακός φιλελευθερισμός: αξίωνε τυπικά την ελευθερία, άφησε την ισότητα στη μέση (αρκέστηκε στην ισότητα ευκαιριών), ενώ αγνόησε πλήρως την αδελφοσύνη. Αυτή τη στρέβλωση είναι που θέλει να αποκαταστήσει ο Rawls. Το ιδεώδες της εύτακτης κοινωνία του (well ordered society) παραπέμπει σε μια ιδέα αμοιβαίας αλληλεξάρτησης των ατόμων για την πραγμάτωση των δυνατοτήτων του. Ο ατομικισμός του Rawls δεν βρίσκεται σε σύγκρουση με την αλληλεξάρτηση αυτή. Ξεκινά από το μηδέν. Θέλει να ξεκινήσει όπως οι κλασικοί φιλόσοφοι, δηλαδή από την αρχή, από το μηδέν, από τις βασικές προκείμενες, προκειμένου να οικοδομήσει την δίκαιη κοινωνία. Προγραμματικός του στόχος να «χτυπήσει» το ρεύμα του ωφελιμισμού, την ενορασιοκρατία και τον περφεξιονισμό. Ωφελιμισμός: κριτήριο κρίσης των ηθικών νόμων, η μεγιστοποίηση της ευημερίας. Παραδοσιακός ο ωφελιμισμός – Bentham και Mill. Ωφελιμισμός 20 αιώνα μέσω του έργου των Sidgwick και Moore. Κεντρική ιδέα η μεγιστοποίηση του συλλογικού αγαθού, η μεγιστοποίηση του προσδοκώμενου οφέλους. Ο ωφελιμισμός περιέχει τρία βασικά στοιχεία: 1) Συνεπειοκρατία– προτεραιότητα αγαθού έναντι του ορθού, 2) Ευημερισμός (ηδονιστικό μοντέλο, προτιμησιακό μοντέλο, μοντέλο συμφερόντων, 3) Τρόπος προσαφαίρεσης





Rawlsιανή θεώρηση = Δεοντοκρατική θεώρηση. Προτεραιότητα ορθού έναντι του αγαθού. Μινιμαλιστική θεωρία (απίσχνανση του αγαθού), χωρίς να καταργεί πλήρως την ενορασιοκρατία. Αναστοχαστική διαδικασία - αναστοχαστική ισορροπία (reflective equilibrium). Όχι μία κυρίαρχη αρχή, αλλά πλέγμα αρχών που αλληλεπιδρούν - «ΕΠΑΛΛΗΛΗ ΣΥΝΑΙΝΕΣΗ» ( Overlapping consensus): Οι αρχές της δικαιοσύνης που κατασκευάζει έχουν σκοπό να εκφράσουν την «επάλληλη συναίνεση», δηλαδή ένα «κοινό απόθεμα θεμελιωδών πολιτικών αξιών». Συμβολαιοκρατική θεωρία – αναβίωση ιδέας κοινωνικού συμβολαίου. Όλες οι θεωρίες κοινωνικού συμβολαίου στηρίζονται στην υποτιθέμενη συναίνεση των κοινωνών (hypothetical consent). Το Rawlsιανό κοινωνικό συμβόλαιο αντιχομπσιανό, καντιανής έμπνευσης. …

[1]

ΚΟΡΔΟΥ ΝΑΤΑΣΣΑ – 17/10/2016 Υποψ. Διδάκτωρ Πολιτικής Φιλοσοφίας Πανεπιστήμιο Αθηνών

ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ RAWLSΙΑΝΗΣ ΘΕΩΡΗΣΗΣ Κεντρικό ερώτημα: Ποια θα ήταν η μορφή της κοινωνίας, η οποία θα θεμελιωνόταν στη συναίνεση των έλλογων ανθρώπων; Ο Rawls θέλει να αποφανθεί ποιες θα ήταν οι βασικές αρχές δικαιοσύνης αυτής της κοινωνίας. Για να φτάσει σε αυτές, διατυπώνει το περίφημο thought of experiment. ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΟ ΠΕΙΡΑΜΑ (Thought experiment): Αποψίλωση, βήματα αφαίρεσης, αποστασιοποίηση από τις «πυκνές» μας απόψεις. Πρόκειται για μία στοχαστική διαδικασία απίσχνασης της ύπαρξής μας, απίσχναση του αγαθού. Έτσι, φτάνουμε σε έναν απογυμνωμένο εαυτό με έναν οριοθετημένο τρόπο. Καταλήγουμε σε μια ισχνή θεωρία περί αγαθού, η οποία συνίσταται στο μίνιμουμ των υποθέσεων που κάνουμε για το ποιοι είμαστε και ποια είναι η κοινωνία. ΠΕΠΛΟ ΤΗΣ ΑΓΝΟΙΑΣ (veil of ignorance):    

Ρητορικό σχήμα. Περικόπτουμε τη γνώση που θα μας επέτρεπε να ράψουμε μία κοινωνία στα μέτρα μας. Τα άτομα πίσω από το πέπλο της άγνοιας έχουν αποδυθεί κάθε χαρακτηριστικό τους, με την εξαίρεση του ορθού λόγου. Όχι ενδεχομενικά στοιχεία στην απονομή δικαιοσύνης. Αποκλείει ό,τι θεωρεί ηθικά αυθαίρετο: φυλετικά χαρακτηριστικά, ταξική καταγωγή, παραγωγικά χαρίσματα, φυσικά χαρίσματα Ρήξη με ιδέα επάξιας ανταμοιβής

ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΘΕΣΗ (Original Position):    

Πρόκειται για νοητικό πείραμα. Τη χαρακτηρίζει ως my favor interpretation. Η έμπνευση της πρωταρχικής θέσης προέρχεται από τον Χιουμ. Συνιστά το τελικό δικαστήριο του πρακτικού λόγου, η ύψιστη οπτική γωνία του πρακτικού λόγου, (όπως π.χ. η οπτική του «φρόνιμου» του Αριστοτέλη, ή ο «πολιτικός φιλόσοφος» στον Πλάτωνα, ή «η κρίση της ιστορίας» στον Μαρξ). Δηλαδή όλα κρίνονται υπό αυτήν την σκοπιά.

Η πρωταρχική θέση προσπαθεί να προσδιορίσει: I.

Τι είναι το υποκείμενο; (δηλ. που εντοπίζουμε τη βάση της αξίας των προσώπων)

II.

Τι είναι η κοινωνία;

III. Ποιες οι περιστάσεις δικαιοσύνης; Ι. Περιστάσεις Δικαιοσύνης: Οι περιστάσεις δικαιοσύνης είναι αυτές που θέτουν το πρόβλημα της δικαιοσύνης. Τις δανείζεται από τον Χιουμ, ο οποίος υποστήριξε ότι ζήτημα δικαιοσύνης τίθεται είτε λόγο σπάνης των πόρων, ή εξαιτίας δυνητικά απεριόριστων αναγκών. ΙΙ. Κοινωνία: Πρόκειται για ένα συνεργατικό εγχείρημα κοινωνικής αντικοινωνικότητας, συνύπαρξη συνεργασίας και σύγκρουσης, έχουμε αξιώσεις ο ένας από τον άλλον. Δεν την αντιλαμβάνεται ως Ένωση (Union), όπως οι Κοινοτιστές. ΙΙΙ. Πρόσωπα: O Rawls αποστασιοποιείται τόσο από τη λοκιανή αντίληψη (πρόσωπο = ιδιοκτήτης του εαυτού του), όσο και από την ωφελιμιστική προσέγγιση (πρόσωπα = locus of the good). Η προσέγγισή του καντιανής έμπνευσης. Σημαντική την ικανότητα του προσώπου να διαμορφώνει αντιλήψεις περί αγαθών, να διαμορφώνει σχέδια ζωής. Ξεχωρίζει δύο ιδιότητες των προσώπων: - αίσθημα δικαιοσύνης (sense of justice). Δεν υπάρχει περιεχόμενο δικαιοσύνης, απλά υπογραμμίζει το γεγονός ότι θέλουμε να λύνουμε τις διαφορές μας επί τη βάση αρχών - ικανότητα διαμόρφωσης αντιλήψεων περί αγαθού (conception of the good) και όχι η ίδια η αντίληψη περί αγαθού καθαυτή, άρα όχι περφεξιονιστική θεωρία. Προφίλ προσώπων - rational maximizers, μεγιστοποιητές του ορθολογικού τους συμφέροντος, να μεγιστοποιούν το αγαθό τους, εργαλειακή ορθολογικότητα - reasonable - φορτισμένος κανονιστικός όρος που θέτει φραγμούς στο rational maximizer. Προσπαθεί να συλλάβει το τί είναι εύλογο να πω εγώ και εσύ να το δεχτείς, να μπω δηλαδή στην οπτική του άλλου, καντιανή αντίληψη - mutually disinterested - αμοιβαία αδιάφορα, αλλά όχι φθόνος. Αδιάφορο το τί θα έχουν οι άλλοι, δεν επηρεάζει τις δικές μου προτιμήσεις και αξιώσεις [2]

ΚΟΡΔΟΥ ΝΑΤΑΣΣΑ – 17/10/2016 Υποψ. Διδάκτωρ Πολιτικής Φιλοσοφίας Πανεπιστήμιο Αθηνών

… Α. Πρωταρχική θέση (μινιμαλιστική θεώρηση περί αγαθού) Β. Συνταγματικό επίπεδο (έσχατη πολιτική μας αρχή) Γ. Νομοθετικό Επίπεδο Δ. Διοικητικό επίπεδο, επίπεδο καθημερινότητας Από το Α προς το Δ, αρχίζει η σταδιακή πύκνωση και από την ισχνή και μινιμαλιστική θεωρία και αντίληψη περί αγαθού στην πρωταρχική θέση, φθάνουμε στην πλήρη θεωρία περί αγαθού στο διοικητικό επίπεδο της καθημερινότητας. Πρόκειται για μία στοχαστική διαδικασία, μια νοητική κατάσταση που μπορώ να την κάνω οποιαδήποτε στιγμή.

ΚΡΙΤΗΡΙΟ MAXIMIN   

Πρόκειται για το κριτήριο που θεωρεί ότι θα υιοθετούσε το άτομο πίσω από το πέπλο της άγνοιας. Στηρίζεται στο νόμο της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας των οικονομικών (law of diminishing marginal utility) – στοιχείο ωφελιμισμού. Η συλλογική επιλογή των ατόμων θα τείνει προς τη μεγιστοποίηση της ωφέλειας για τους λιγότερο ευνοημένους στη μελλοντική κοινωνία. Θεωρεί ότι τα περισσότερα άτομα, φοβούμενα για τη δική τους μελλοντική θέση, θα επιλέξουν να εξασφαλίσουν ένα όσο γίνεται υψηλότερο βαθμό ελάχιστης εγγυημένης ευημερίας (κριτήριο maximin) γι’ αυτούς που θα είναι περισσότερο άτυχοι …

ΑΡΧΕΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ 1. Αρχή ελευθερίας. Ίσες βασικές ελευθερίες για όλους (ελευθερίες σε μορφή λίστας, π.χ. ελευθερία λόγου, έκφρασης, κλπ). Η πρώτη διατύπωση έκανε λόγο για «το πλέον εκτεταμένο σύστημα ελευθεριών», ενώ αργότερα η διατύπωση έκανε λόγο για «εξίσου επαρκές σύστημα ελευθεριών». Διάκριση σε ελευθερία και αξία ελευθερίας. 2. α) αρχή της ακριβοδίκαιης ισότητας ευκαιριών (αξιώματα και θέσεις ανοιχτές για όλους, υπό συνθήκες ακριβοδίκαιης ισότητας ευκαιριών) β) αρχή της διαφοράς (κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες, μόνο όταν ευνοούν τους λιγότερο ευνοημένους) Σημειώνεται ότι στη ΘΔ η αρχή της διαφοράς θεμελιώνεται ως ορθολογική επιλογή (αρχή της αποδοτικότητας), μεταγενέστερα, όμως, παίρνει άλλη μορφή και στηρίζεται στο ιδεώδες της αδελφοσύνης) Λεξικογραφική διάταξη: πρώτη αρχή είναι η αρχή των ίσων ελευθεριών για όλους, μετά ακολουθεί η ακριβοδίκαιη ισότητα ευκαιριών και μετά έρχεται η αρχή της διαφοράς. Η ελευθερία μπορεί να περιοριστεί μόνο προς χάριν της ίδιας της ελευθερίας και όχι για χάρη της ισότητας ή της μεγαλύτερη οικονομικής αποτελεσματικότητας. Άρα ξεκινά από την ισότητα και την ανατρέπει παραγωγικά - παραγωγική ερμηνεία της ισότητας – παραγωγική ανισότητα. Αποκατάσταση προς όφελος του ασθενέστερου. Ανατροπή ισότητας με έναν επωφελή, παραγωγικό τρόπο με δύο, όμως, προϋποθέσεις, την ωφέλεια και τη συναίνεση.

ΙΣΟΤΗΤΑ ΣΤΟΝ RAWLS: ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΙΣΟΤΗΤΑ    

Γενικά ο Rawls γράφει για «τάση» προς ισότητα, όχι για απόλυτη ισότητα απόλυτη, όπως π.χ. κάνει ο Dworkin. Ισότητα = αξίωση σε οτιδήποτε είναι διανεμητέο + συμμετοχή στη διαδικασία (πολιτική συμμετοχή). Πρόκειται για βαθύ δικαίωμα - κανείς δεν μπορεί να αποκλειστεί από το διανεμητέο, αλλά ούτε και από την διαδικασία διανομής. Πρεσβεύει την δημοκρατική ισότητα και την αντιπαραβάλλει με την φιλελεύθερη ισότητα και με την τυπική ισότητα ευκαιριών (βλέπε σχήμα σελ.97 ΘΔ):

α) Ατομικό όφελος + ιδέα αποδοτικότητας = κλασικός πρωτόλειος φιλελευθερισμός. Φυσική ελευθερία, το ελάχιστο δηλαδή της ισότητας. Να αφήσουμε τα ταλέντα στην τύχη τους. Νεοφιλελευθερισμός (π.χ. Nozick) β) Ιδέα αποδοτικότητας + ακριβοδίκαιη ισότητα ευκαιριών (όχι μόνο ισότητα ευκαιριών δηλαδή) = ένας πιο παρεμβατικός φιλελευθερισμός. Δηλαδή, ναι μεν ελευθερία, αλλά και κάποιο κράτος πρόνοιας ως δίχτυ ασφαλείας. γ) Αρχή της διαφοράς + ακριβοδίκαιη ισότητα ευκαιριών = δημοκρατική ισότητα. Το πέρασμα γίνεται μέσω της [3]

ΚΟΡΔΟΥ ΝΑΤΑΣΣΑ – 17/10/2016 Υποψ. Διδάκτωρ Πολιτικής Φιλοσοφίας Πανεπιστήμιο Αθηνών

σταδιακής άρσης της τυχαιότητας ΠΕΔΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ RAWLSΙΑΝΗ ΘΕΩΡΙΑΣ - ΒΑΣΙΚΗ ΔΟΜΗ (Basic Structure) 



 



 



Ο Rawls πραγματεύεται την «κοινωνική δικαιοσύνη», στο πλαίσιο μιας «κλειστής» κοινωνίας, δηλαδή μίας κοινωνίας στην οποία τα άτομα εντάσσονται μόνο με τη γέννησή τους και την οποία δεν εγκαταλείπουν παρά μόνο με το θάνατό τους. Σε αυτήν την κλειστή κοινωνία, το πεδίο αναφοράς της Rawlsιανής θεώρησης είναι καθαρά το "πολιτικό επίπεδο" (ούτε π.χ. το ενωσιακό, ούτε το προσωπικό). Άλλο οι αρχές της δικαιοσύνης των θεσμών και άλλο οι αρχές δικαιοσύνης για τις ατομικές πράξεις. Με τον όρο "πολιτικό επίπεδο", αναφέρεται στη «βασική δομή» (basic structure) της κοινωνίας Πρόκειται για τον τρόπο με τον οποίο οι μείζονες κοινωνικοί θεσμοί συναρμόζονται σε ένα ενιαίο σύστημα και από την άλλη, για τον τρόπο, με τον οποίο οι θεσμοί αυτοί αποδίδουν θεμελιώδη δικαιώματα και καθήκοντα και διαμορφώνουν τον καταμερισμό των πλεονεκτημάτων, τα οποία ανακύπτουν μέσω της κοινωνικής συνεργασίας. Συνίσταται στους "κύριους" θεσμοί της κοινωνίας, στους οποίους περιλαμβάνει το πολιτικό σύνταγμα και τις κύριες οικονομικές και κοινωνικές διαρρυθμίσεις και παραθέτει ορισμένα παραδείγματα αυτών των θεσμών, όπως τη νομική προστασία της ελευθερίας της σκέψης και της συνείδησης, τον ελεύθερο ανταγωνισμό, την ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και την οικογένεια. Ουσιαστικά, δηλαδή, αναφέρεται στις νομικά αναγνωρισμένες μορφές ιδιοκτησίας, τη βασική οργάνωση της οικονομίας, καθώς και το θεσμό της οικογένειας. Ιδιαίτερη έμφαση αποδίδει ο Rawls και στο επίθετο "δημόσιο" που πρέπει να χαρακτηρίζει ένα σύστημα κανόνων, προκειμένου αυτό το σύστημα να συγκροτεί ένα θεσμό. Συνιστά το κύριο, βασικό και πρωταρχικό αντικείμενο της δικαιοσύνης στη θεωρία του. Το αποκλειστικό αντικείμενο εφαρμογής των αρχών δικαιοσύνης του. Δηλαδή, οι αρχές δικαιοσύνης της Θεωρία Δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας του Rawls δεν αξιώνουν εφαρμογή ούτε "μέσα", ούτε "έξω" από τη βασική δομή, αλλά ακριβώς πάνω στη βασική δομή. Η έννοια της βασικής δομής κάπως «αόριστη», αφού ούτε διατυπώνει έναν αναλυτικό εξαντλητικό κατάλογο των θεσμών που τη συγκροτούν, αλλά ούτε και σαφή και ξεκάθαρα κριτήρια, τα οποία θα πρέπει να πληρούν αυτοί οι "κύριοι" θεσμοί. Επικεντρώνεται στο πώς «αυτή γίνεται διαισθητικά κατανοητή», και σε θεσμούς που αναμφίβολα συνιστούν μέρος της βασικής δομής, τουλάχιστον για τον τύπο της σύγχρονη δυτικής κοινωνίας που έχει κατά νου κατά την επεξεργασία της Θεωρίας του.

ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΑ ΑΓΑΘΑ     

Πρόκειται για το διανεμητέο στη Rawlsιανή θεώρηση (στον Dworkin π.χ. είναι οι πόροι, στον Sen οι ανάγκες) Πρόκειται για οτιδήποτε χρήσιμο για την εκπλήρωση των στόχων μας: πλούτος, ευκαιρίες, δικαιώματα, κοινωνικές βάσεις αυτοσεβασμού. Ο βαθμός των πρωταρχικών αγαθών που κατέχουμε συνιστά δείκτη ευημερίας, δείκτης του ευ ζην. Χαρακτηρίζονται από πολλαπλότητα + αφαίρεση. Η επιλογή των ΠΑ εξυπηρετεί την ουδετερότητα της κοινωνίας.

ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ  

Κονστρουκτιβιστική προσέγγιση – Rawlsιανός κονστρουκτιβισμός. Ολιστική προσέγγιση: δηλαδή λειτουργεί ως σύστημα, ως σύνολο, υπό την έννοια ότι οι Rawlsιανές αρχές της δικαιοσύνης, για να παράγουν ένα δίκαιο αποτέλεσμα στη βασική δομή για την οποία διατυπώθηκαν, θα πρέπει να εφαρμοστούν στο σύνολο της βασικής δομής. Αυτό σημαίνει ότι δεν δύναται στην Rawlsιανή θεώρηση να απομονώνουμε ούτε αρχές, ούτε θεσμούς.



Ideal Theory: Ο Rawls, καθιστά εξαρχής σαφές ότι η θεωρία που διατυπώνει αναφέρεται καθαρά σε θεωρητικό και ιδεατό επίπεδο και επιχειρεί να διατυπώσει αρχές δικαιοσύνης, στις οποίες θα κατέληγαν τα άτομα σε μία πρωταρχική θέση, η οποία μάλιστα είναι όχι μόνο υποθετική (υποθεσιολογική), αλλά και μη ιστορική.



Η ΘΔ δεν δίνει δημόσιες πολιτικές, απλά καθοδηγητικά νήματα. Πρόκειται για μία πολύ αφαιρετική θεωρία. Ο Rawls δεν φιλοδοξεί να παρουσιάσει μία θεωρία με αξιώσεις οικουμενικής αλήθειας. Η φιλοδοξία του είναι να προτείνει ένα σύνολο θεσμών που να επιτρέπουν στους ανθρώπους με διαφορετικές αντιλήψεις να συνυπάρχουν και να συνεργάζονται με αμοιβαίο όφελος. [4]