ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ: από το \"προσωρινό\" στο \"μόνιμο\" | REFUGEE SETTLEMENT: from \"temporary\" to \"permanent\"

[

ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

από το “προσωρινό” στο “μόνιμο”

Διάλεξη 9ου Εξαμήνου Σπουδαστική Ομάδα

Κουτσονικολή Ευφροσύνη Παλαπάνης Ειρηναίος - Στυλιανός Επιβλέπουσα Καθηγήτρια

Βαΐου Κωνσταντίνα

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών - Αθήνα, Φεβρουάριος 2017 -

]

02 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Η παρούσα εργασία δεν θα ήταν εφικτή χωρίς την καθοδήγηση και την υποστήριξη της καθηγήτριάς μας, Κωνσταντίνας Βαΐου και τη βοήθεια των οικογενειών και των φίλων μας, ιδιαίτερα της Ευτυχίας Χατζηστεφάνου

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 03

06 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

I

Πρόλογος

Αφορμή για την παρούσα εργασία αποτέλεσε η σύγχρονη προσφυγική κρίση που παρατηρείται σε παγκόσμιο επίπεδο. Κατά το 2013, μόνο στη Συρία, περίπου 20.000 άνθρωποι οδηγούνταν στην αυτο-εξορία, με αποτέλεσμα σήμερα ένας στους 10 Σύριους να αποτελεί πρόσφυγα. Από το 2010, με τα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης, του εμφυλίου πολέμου και της τρομοκρατίας, ο αριθμός των εισροών από τη Βόρεια Αφρική και την Ασία εμφάνισε κατακόρυφη αύξηση, με Σύριους, Αφγανούς, Πακιστανούς -και όχι μόνο- πρόσφυγες να εισρέουν κατά χιλιάδες στην Ελλάδα και τον Ευρωπαϊκό χώρο. Η έλευση των προσφύγων αποτέλεσε μείζον θέμα της ελληνικής επικαιρότητας, με την παραμονή τους να προκαλεί διχογνωμίες και ποικίλες αντιδράσεις. Μια από τις δυσκολίες που έθεσε αυτή η συνεχής προσφυγική ροή ήταν και η ανάγκη στέγασης του μεγάλου πληθυσμού. Έτσι, εμφανίστηκε στη χώρα μας ο “προσφυγικός καταυλισμός” (refugee camp, στις διεθνείς αναφορές), μια νέα δομή για τα ελληνικά δεδομένα, που όμως χρησιμοποιείται από τους διεθνείς οργανισμούς σε ανάλογες περιπτώσεις εδώ και δεκαετίες. Αποτελεί την ύστατη προσωρινή λύση, ώστε να εξασφαλιστεί η ζωή και η ασφάλεια των παθόντων προσφύγων. Πολύ γρήγορα όμως, η λύση αυτή ξεφεύγει από τα όρια του προσωρινού. Σε αυτό συμβάλει η αλληλεπίδραση ποικίλων παραγόντων, πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών. Με μια γρήγορη έρευνα, μπορεί κανείς να αντιληφθεί ότι παγκοσμίως η έκταση των προσφυγικών καταυλισμών είναι τεράστια, και η διάρκειά τους ξεπερνά κατά πολύ τις εκτιμήσεις των ειδικών, με αποτέλεσμα σήμερα κάποιοι να μετρούν σχεδόν 30 χρόνια ζωής, και άλλοι να έχουν μετατραπεί σε μόνιμες πόλεις, ενώ η μέση “διαμονή” του πρόσφυγα στους καταυλισμούς αυτούς έχει ξεπεράσει πλέον τα 17 χρόνια. Σαφώς, τα ελληνικά παραδείγματα δεν έχουν αντίστοιχο χρονικό βάθος και χωρικό εύρος, αλλά η ένταση του προσφυγικού φαινομένου παγκοσμίως, και κατ’ επέκταση η στεγαστική επίλυσή του, δείχνει ότι οι κλίμακες έχουν αλλάξει, και προοιωνίζει διαδικασίες για την πόλη που δε γνωρίζουμε ακόμα και προοπτικές που σίγουρα πρέπει να μας προβληματίσουν.

08 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

I.1 Στόχος Εργασίας και Πεδία Προβληματισμού Βασική επιδίωξη της έρευνάς μας είναι η μακροσκοπική προσέγγιση της επίλυσης της εγκατάστασης των προσφύγων, όπως αυτή εκφράζεται μέσω των προσφυγικών καταυλισμών/οικισμών, ώστε να εξετάσουμε πώς εξελίσσεται στο χώρο και στο χρόνο, και ποια επίδραση έχει στο χωρο-κοινωνικό περιβάλλον σε πολλαπλές κλίμακες, ξεφεύγοντας από τα στενά όρια διάρκειας και έκτασης με τα οποία είναι συνυφασμένη. Ο προσφυγικός καταυλισμός παρά τη χρονική αοριστία που τον χαρακτηρίζει, αντιμετωπίζεται καθολικά με εφήμερα μέσα. Κατ’ επέκταση, προκύπτουν διάφορα ερωτήματα: Μπορούμε να ορίσουμε εξαρχής τη διάρκεια ζωής ενός προσφυγικού καταυλισμού; Πόσο διαρκεί αυτή η καθ’ όλα “προσωρινή λύση” και πόσο προσωρινή είναι τελικά; Πώς επηρεάζονται οι τόποι/χώρες προσέλευσης από την παρουσία των προσφύγων; Ποιο αντίκτυπο έχουν στο γεωγραφικό χώρο και τις δομές (χωρικές, κοινωνικές κλπ.) της ευρύτερης περιοχής; Είναι η επίδρασή τους αμιγώς αρνητική; Ποιό ρόλο, και σε ποιό βαθμό, μπορεί και πρέπει να έχει ο σχεδιασμός στη βελτίωση της προσφυγικής εγκατάστασης, ιδιαίτερα υπό το πρίσμα της “μονιμότητας”;

I.2 Μέθοδος Προκειμένου να προσεγγίσουμε τα παραπάνω ερωτήματα, η έρευνα πραγματοποιείται σε τρία επίπεδα διερεύνησης: Αρχικά, επιχειρείται μια “τυπολογική” προσέγγιση της εγκατάστασης των προσφύγων και του προσφυγικού καταυλισμού, και της σχεδιαστικής και οργανωτικής διαχείρισης του δεύτερου, με βάση τους κανονισμούς των αρμόδιων φορέων. Στη δεύτερη ενότητα, εξετάζονται κάποια σύγχρονα ελληνικά παραδείγματα ώστε να παρατηρηθούν τα μεγέθη που αντιμετωπίζει ο ελληνικός χώρος και κατόπιν τέσσερις περιπτώσεις προσφυγικής εγκατάστασης μεγάλης έκτασης. Τα παραδείγματα αφορούν (1) το Προσφυγικό κύμα του 1922 στην Ελλάδα, Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 09

(2) τους καταυλισμούς στο Dadaab της Κένυας, (3) τη “Ζούγκλα” του Calais στη Γαλλία και (4) τους καταυλισμούς στο Zaatari της Ιορδανίας. Κοινός παρανομαστής των παραδειγμάτων εκτεταμένης κλίμακας είναι η αφετηρία με βλέψεις “προσωρινότητας”, η οποία πέρασε ή πρόκειται να περάσει σε “μονιμότερες” εξελίξεις. Σκόπιμα, επιλέχθηκαν περιπτώσεις που ανήκουν σε διαφορετικές γεωγραφίες και χώρες με διαφορετικές προσφυγικέςμεταναστευτικές πολιτικές, ώστε να μελετήσουμε τη δυναμική του καταυλισμού σε μια ποικιλία συνθηκών. Η μελέτη των παραδειγμάτων θα γίνει χωρικά, χρονικά, πολεοδομικά, ποσοτικά, οργανωτικά και κοινωνικά. Τέλος, η τρίτη διερεύνηση αφορά στην κριτική οπτική των καταυλισμών και της σχέσης τους με το περιβάλλον του, σε μια προσπάθεια κατανόησης και ερμηνείας συμπεριφορών εντός

και

εκτός της δομής του χώρου του καταυλισμού,

ώστε να εξετάσουμε τα διάφορα θέματα που θα πρέπει να απασχολήσουν τη θεωρητική βάση των μελλοντικών σχεδιαστικών προσεγγίσεων και πολιτικών.

Πώς μια πρόχειρη κατασκευή με αφορμή την έκτακτη ανάγκη περνάει από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” και τι σημαίνει αυτό για την πόλη;

10 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

“Γενιές ανθρώπων που ζουν σε προσωρινές συνθήκες δεν είναι κάτι προσωρινό.”

“Generations of people living in temporary conditions is not temporary.” Ruben Pater Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 11

12 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

II

Για το προσφυγικό φαινόμενο

II.1 Ορισμοί Σε κάθε μέρος του πλανήτη υπάρχουν άνθρωποι που εγκαταλείπουν την πατρίδα τους, καθημερινά. Η μετεγκατάσταση αυτή δεν αποτελεί φαινόμενο των νεότερων χρόνων καθώς η μετακίνηση πληθυσμών μεταξύ των εθνικών κρατών συνδέεται με την επίσημη σύσταση των κρατών.1 Η αναγκαστική και βίαιη μετακίνηση πληθυσμών όμως, δημιούργησε μία νέα συνθήκη, την προσφυγιά. Με τον όρο αυτό, αναφερόμαστε στην κατάσταση των ανθρώπων που βρίσκονται εκτός της χώρας καταγωγής τους και είναι απρόθυμοι ή ανίκανοι να επιστρέψουν εκεί είτε λόγω βάσιμου φόβου δίωξης για λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε κάποια ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα ή πολιτικών πεποιθήσεων είτε λόγω απειλής για τη ζωή ή την ασφάλειά τους ως αποτέλεσμα ένοπλων συγκρούσεων και άλλων μορφών εκτεταμένης βίας που διαταράσσουν σοβαρά τη δημόσια τάξη.2 Με τα ποσοστά των κατατρεγμένων και προσφύγων να αυξάνονται τον 20ο αιώνα, εξαιτίας εχθροπραξιών, η Κοινωνία των Εθνών προέβη στην διαμόρφωση της Συνθήκης της Γενεύης3 το 1951. Το αρχικό νομικό κείμενο μαζί με το συμπληρωματικό πρωτόκολλο του 1976, ορίζει τις πληθυσμιακές ομάδες, οι οποίες χρήζουν διεθνούς προστασίας (People/Persons of Concern - PoC),4 στις οποίες ανήκει κάθε άνθρωπος που έχει κάποια από τις παρακάτω ιδιότητες: Πρόσφυγας το άτομο που εγκατέλειψε τη χώρα του και αδυνατεί να γυρίσει εξαιτίας της κατάστασης που επικρατεί εκεί και του κινδύνου που διατρέχει λόγω της φυλής, της εθνικότητας του, της θρησκείας, της πολιτικής ή της κοινωνικής του αντίληψης Εσωτερικά Εκτοπισμένος-η το άτομο που εγκατέλειψε το σπίτι του εξαιτίας διωγμού (αντίστοιχου με του πρόσφυγα) αλλά δεν μετέβη σε άλλη χώρα Ανιθαγενής ή Άπατρις το άτομο που δεν έχει ιθαγένεια, δεν ανήκει σε κάποιο κράτος και εξαιτίας αυ14 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

τού στερείται βασικά δικαιώματα Επαναπατρισθέντας o πρόσφυγας ή εσωτερικά εκτοπισμένος που επιστρέφει όταν έχει αποκατασταθεί η ασφάλεια Αιτών- ούσα ασύλου το άτομο που ζητά άσυλο σε άλλη χώρα καθώς έχει εγκαταλείψει τη δική του Οι παραπάνω ομάδες τυγχάνουν προστασίας από τη διεθνή κοινότητα και η κάθε χώρα υποδοχής φέρει την υποχρέωση της περίθαλψής τους. Ο ενδεδειγμένος τρόπος διαχείρισης μεγάλου πληθυσμού PoC, είναι η προσωρινή στέγαση έκτακτης ανάγκης σε δομές φιλοξενίας (μέχρι να γίνει ενσωμάτωση ή αποχώρηση από την χώρα), ενώ καθώς η πλειονότητα των PoC αφορά προσφυγικό πληθυσμό, είθισται η χρήση των όρων προσφυγικές δομές και προσφυγικοί καταυλισμοί. Καθώς η προστασία και εγκατάσταση των προσφύγων αποτελεί ζήτημα παγκόσμιας μέριμνας κρίνεται απαραίτητη η διαφοροποίηση των προσφύγων και των μεταναστών, επειδή οι δύο έννοιες συχνά συγχέονται. Κατά την συνθήκης της Γενεύης: “Ένας οικονομικός μετανάστης εγκαταλείπει τη χώρα του με τη θέλησή του προς ανεύρεση μιας καλύτερης ζωής, συνεχίζοντας να απολαμβάνει την προστασία της χώρας του/της. Ένας πρόσφυγας δεν έχει επιλογές όταν εγκαταλείπει τη χώρα του εξαιτίας του φόβου δίωξης”.5 Με τις εκάστοτε συνθήκες και την κινητοποίηση των αρμόδιων φορέων υπήρξε δραστηριοποίηση για την προστασία των πληγεισών ομάδων, αλλά δεν απετράπη η αύξηση της έντασης της προσφυγικής μετακίνησης των τελευταίων δεκαετιών. Ήδη από το 1975, όταν ξεκίνησαν οι επίσημες καταγραφές του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.), ο συνολικός πληθυσμός των προσφύγων έφτανε τα 2.775.314, με αναλογία 1 προς 605 στον παγκόσμιο πληθυσμό.6 Με την πάροδο του χρόνου και τα πολιτικά γεγονότα να μην ευνοούν την γενικότερη σταθερότητα, ο πληθυσμός των παγκοσμίως καταγεγραμμένων προΑπό το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 15

Χώρες Προέλευσης Α

Χώρες Ασύλου Β

1975 Παγκόσμιος Πληθυσμός Προσφύγων 2.775.314 Παγκόσμιος Πληθυσμός 4.061.399.000 Πρόσφυγες/Πληθυσμός 1 στους 1.464 16 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Top 3 χώρες Ασύλου Γκαμπόν: 1 στους 11 Ακτή Ελεφαντοστού: 1 στους 22 Δημ. του Κονγκό: 1 στους 45

Χώρες Προέλευσης Γ

Χώρες Ασύλου Δ

2015 Παγκόσμιος Πληθυσμός Προσφύγων 15.664.491 Παγκόσμιος Πληθυσμός 7.349.472.000 Πρόσφυγες/Πληθυσμός 1 στους 469

Top 3 χώρες Ασύλου Λίβανος: 1 στους 5 Ιορδανία: 1 στους 11 Τουρκία: 1 στους 31

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 17

σφύγων αυξήθηκε κατακόρυφα. Με βάση την τελευταία ολοκληρωμένη έκθεση του 2015, 65.300.000 άνθρωποι εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους,7 εκ των οποίων 63.910.000 θεωρούνται PoC,8 με 21.300.000 να είναι πρόσφυγες.9 Με 1 πρόσφυγα για κάθε 436 ανθρώπους πλέον,10 είναι προφανές πως η θέση τόσο των ίδιων όσο και των ανθρωπιστικών φορέων δυσχεραίνει συνεχώς. Επιπροσθέτως, η συσσώρευση μεγάλου συνόλου ανθρώπων σε συγκεκριμένες ζώνες (Μέση Ανατολή, Βόρεια και Κεντρική Αφρική), επιβαρύνει ακόμα πιο πολύ τις περιοχές αναπτυσσόμενων χωρών, ενώ το συνολικό κόστος των δομών φιλοξενίας αυξάνεται συνεχώς, φτάνοντας στα 5.300.000.000 δολάρια το 201311 (από 300.000 δολλάρια το 1950).

II.2 Τόποι εγκατάστασης [ ο προσφυγικός καταυλισμός ] Όσον αφορά τις καταστάσεις που προκύπτουν από πολέμους και άλλες συγκρουσιακές συγκυρίες, η Ύπατη Αρμοστεία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες (UNHCR) επιδιώκει τρεις επιλύσεις για τους πρόσφυγες και τους διεθνώς εκτοπισμένους πληθυσμούς: (1) τον εθελοντικό επαναπατρισμό, (2) την τοπική ένταξη ή (3) την επανεγκατάσταση σε τρίτη χώρα, οι οποίες και αποτελούν “βιώσιμες λύσεις”12. Υπάρχει, ωστόσο, μια τέταρτη, “προσωρινή” λύση: ο προσφυγικός καταυλισμός, η οποία υλοποιείται όταν οι προηγούμενες δεν είναι διαθέσιμες. Καθώς, όμως, νέες παγκόσμιες κρίσεις αναδύονται και άλλες χρόνιες παραμένουν, η ζωή στους καταυλισμούς μετατρέπεται σε κανόνα για ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού των παγκοσμίως εκτοπισμένων ανθρώπων, με αποτέλεσμα ο καταυλισμός να θεωρείται σήμερα ως η συνήθης λύση, που ενεργεί ως το τελευταίο καταφύγιο για την προστασία του πρόσφυγα σε περίπτωση ανάγκης. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της UNHCR για το έτος 2011, από τους 10,4 εκατομμύρια αναγνωρισμένους πρόσφυγες, ο τύπος στέγασης είναι γνωστός για τα 7,7 εκατομμύρια περίπου από αυτούς, με το 56% να έχει ιδιωτική στέγαση, ενώ το 34% να διαμένει σε καταυλισμούς13. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι πολλοί πρόσφυγες αυτο-εγκαθίστανται, παρά τις περιοριστικές πολιτικές που 18 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

ακολουθούν οι κυβερνήσεις στις χώρες υποδοχής. Ωστόσο, οι προσφυγικοί καταυλισμοί μπορούν εύκολα να χαρακτηριστούν ως το πιο εμφανές στοιχείο της βοήθειας που παρέχεται στους πρόσφυγες. Μπορεί για την κοινή γνώμη οι καταυλισμοί να αποτελούν στοιχείο των αναπτυσσόμενων χωρών, αλλά τα δεδομένα τείνουν να αλλάξουν καθώς ήδη, λόγω των πρόσφατων κυμάτων προσφυγικών ροών, αρχίζουν και εμφανίζονται και στον ευρωπαϊκό χώρο. Βέβαια, η σύγχυση δικαιολογείται αφού οι πρόσφυγες στρέφονται στα γειτονικά κράτη για προστασία, επιβαρύνοντας δυσανάλογα τις αναπτυσσόμενες χώρες. Όμως, παρότι οι καταυλισμοί αποτελούν συχνά ένα “τριτοκοσμικό φαινόμενο”, η παρουσία τους αποτελεί πλέον ένα βασικό γνώρισμα που συνοδεύει τον πρόσφυγα στο Δυτικό Κόσμο. Έτσι, σήμερα, οι καταυλισμοί αποτελούν το “σπίτι” σχεδόν του μισού παγκόσμιου προσφυγικού πληθυσμού, γεγονός που τους καθιστά την πλέον εμβληματική χωρική έκφραση της προσφυγικής παρουσίας, και αυτοί θα αποτελέσουν τη βάση μελέτης στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας. Στη διεθνή βιβλιογραφία, η αναφορά στον προσφυγικό καταυλισμό γίνεται με τη χρήση της λέξης “camp” (στρατόπεδο ή κατασκήνωση σε ελληνική μετάφραση), που αφήνει νύξεις για άλλου τύπου δραστηριότητες και σκοπούς από αυτούς που καλείται να εξυπηρετήσει ο προσφυγικός καταυλισμός. Γενικότερα, δεν διατίθεται σαφής ορισμός του καταυλισμού ούτε από την UNHCR ούτε από τη διεθνή βιβλιογραφία . Στις περισσότερες, όμως, περιπτώσεις ο όρος μιλά για μεγάλες ομάδες καταφυγίων για πρόσφυγες, με προσωρινά μέσα στέγασης, όπως σκηνές, που παρέχονται από εξωτερική βοήθεια. Στην παρούσα έρευνα θα χρησιμοποιηθεί ο όρος “προσφυγικός καταυλισμός” για να αναφερθούμε στην οργανωμένη αυτή ομάδα καταφυγίων στέγασης προσφύγων, τέτοια που να απαιτεί την ανάπτυξη εγκαταστάσεων πέραν της κατοικίας, προκειμένου να τεθούν θέματα κλίμακας, διάρκειας και σχεδιαστικών προσεγγίσεων, όπως εφαρμόζονται και εξελίσσονται κατά το χρόνο ζωής αυτής της δομής.

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 19

Α Προσφυγικός καταυλισμός στη Mrajeeb Al Fhood της Ιορδανίας

Β Προσφυγικός καταυλισμός στο Zaatari της Ιορδανίας

Δ Άποψη καταυλισμού στο Zaatari της Ιορδανίας

20 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Ε Ο καταυλισμός Lusenda στη λίμνη Tangyanika

Γ Ο καταυλισμός Nizip 2 στην Τουρκία

ΣΤ Ο καταυλισμός στην πόλη Azraq της Ιορδανίας

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 21

[ χρονική απροσδιοριστία ] Σε αυτό το σημείο ίσως είναι πρόσφορο να αντιπαραβάλουμε τις οδηγίες και τους χρονικούς προσδιορισμούς που ακολουθούνται σε περίπτωση ανάγκης για παροχή στέγασης (ύστερα από κάποια φυσική καταστροφή), όπως έχουν εκδοθεί κατά καιρούς από διάφορους οργανισμούς όπως η UNHCR, το Διεθνές Κίνημα Ερυθρού Σταυρού και Ερυθράς Ημισελήνου (IFRC) και η United States Agency for International Development (USAID), και έχουν ως εξής.14 1)Emergency Sheltering (Καταλύματα έκτακτης ανάγκης): Πρόκειται κατά κύριο λόγο για σκηνές που τοποθετούνται δίπλα στην κατεστραμμένη κατοικία. Διαρκούν σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, συνήθως για μερικές ημέρες. 2)Temporary Sheltering (Προσωρινά καταλύματα): Συνήθως επιλέγονται σκηνές ή containers, που οργανώνονται σε ομάδες δημιουργώντας καταυλισμούς, με τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνεται η παροχή αγαθών και υπηρεσιών, όπως οι δομές υγιεινής και η διανομή τροφής. Πρόκειται για προσωρινά καταλύματα που παρέχονται για χρονικό διάστημα 1-3 μηνών. 3)Temporary or Transitional Housing (Προσωρινοί Οικισμοί): Σε αυτή την περίπτωση, παρέχονται στους δικαιούχους καταλύματα με τμήμα οικιακού εξοπλισμού, αλλά και υπηρεσίες κοινής ωφέλειας, όπως ηλεκτροδότηση, ύδρευση και χώροι υγιεινής. Η χρονική τους διάρκεια διαφοροποιείται αναλόγως της έκτασης της καταστροφής και της ιδιαιτερότητας της περιοχής, και προτείνεται να μην ξεπερνά τα 5 χρόνια, κάτι που σπάνια επιτυγχάνεται. 4)Permanent Housing (Μόνιμοι οικισμοί): Περιλαμβάνει την επιστροφή των παθόντων σε μόνιμα, νέα ή αποκατεστημένα, ασφαλή κελύφη - κατοικίες. Σε περίπτωση φυσικής καταστροφής, την ευθύνη για την παροχή και τη διαχείριση της στέγασης επωμίζεται το Κράτος, η τοπική αυτοδιοίκηση, και - κατόπιν κρατικής άδειας για σύμπραξη - διάφοροι άλλοι φορείς και οργανώσεις, που συμμετέχουν στην παροχή καταφυγίου και την εξεύρεση λύσεων. Παρά τις αδυναμίες και αστοχίες που μπορεί να προκύψουν στην εκάστοτε περίπτωση, δεν 22 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

πρέπει να ξεχνάμε ότι υπάρχει η βάση ώστε η προσπάθεια για την ελάφρυνση των επιπτώσεων της καταστροφής να είναι αλληλέγγυα και αμεσότερη, καθώς πρόκειται συνήθως για γηγενείς πληθυσμούς. Οι παραπάνω οδηγίες δηλώνουν το σαφή ορισμό της διάρκειας και της μορφής που λαμβάνει η στέγαση στην εκάστοτε ανάγκη μετά από κάποια φυσική καταστροφή και σε καμία περίπτωση δεν αφορούν τους προσφυγικούς καταυλισμούς οπότε και δεν ακολουθούνται σε περίπτωση ανάγκης για τη στέγαση των προσφύγων. μπορούν να είναι χρήσιμοι όμως ως ένα μέτρο σύγκρισης με τα παραδείγματα που θα μελετήσουμε στη συνέχεια. Οι χρονικοί προσδιορισμοί για τη διάρκεια ζωής ενός συγκεκριμένου προσφυγικού καταυλισμού είναι από συγκεχυμένοι έως ανύπαρκτοι. Βέβαια, το να οριστεί επίσημα η χρονική διάρκεια ενός καταυλισμού είναι κάτι ιδιαίτερα δύσκολο, αν ληφθεί υπόψιν η πολυπλοκότητα των παραγόντων που συμβάλουν στην κατασκευή, τη λειτουργία και την εξέλιξή του. Μπορούμε επομένως να μιλάμε για “εγκατάσταση” των προσφύγων στο πλαίσιο ενός προσφυγικού καταυλισμού; Άλλωστε η λέξη “εγκατάσταση” αφορά μια μόνιμη ή μακροχρόνια διαμονή σε έναν ορισμένο τόπο, κάτι που έρχεται σε σαφή ρήξη με τον στόχο του καταυλισμού και την προσέγγιση που αυτός υποδεικνύει. Κατά γενική ομολογία, ο καταυλισμός δηλώνεται ως μια ομάδα προσωρινών καταφυγίων και όχι μια βιώσιμη λύση, και στόχος του δεν είναι η ένταξη των προσφύγων στη χώρα υποδοχής, καθώς δεν αποτελεί παρά ένα στάδιο προς τη βιωσιμότερη επίλυση (συνήθως την επιστροφή στην πατρίδα προέλευσης). Εντούτοις, η ιστορία αποδεικνύει ότι οι καταυλισμοί περιστασιακά μπορούν να περάσουν σε καταστάσεις μονιμότητας. Για παράδειγμα, κάποια προάστια στην Ινδία ξεκίνησαν ως καταυλισμοί προσφύγων από το Θιβέτ,15 και πόλεις στη Νιγηρία και το Κονγκό προέρχονται από την εγκατάσταση των μαζικά εκτοπισμένων ατόμων που προέκυψαν λόγω των πολέμων των αυτοχθόνων πληθυσμών.16 Κάθε ορισμός και προσέγγιση αφήνει χώρο για συγχύσεις, τουλάχιστον ως Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 23

προς την χρονική απροσδιοριστία της εκάστοτε επίλυσης. Σε κάθε περίπτωση, ο καταυλισμός στη φάση κατασκευής του αντιμετωπίζεται ως δομή προσωρινού χαρακτήρα, χωρίς να διασαφηνίζεται η προβλεπόμενη χρονική του διάρκεια.17 Καθώς όμως, η UNHCR, οι χώρες υποδοχής, οι τοπικές κοινότητες, οι ανθρωπιστικές οργανώσεις, και οι πρόσφυγες αντιδρούν με διαφορετικούς τρόπους στις εκάστοτε προσφυγικές περιπτώσεις, η διάρκεια, η έκταση και οι προοπτικές εξέλιξης του καταυλισμού, όταν αυτός είναι οργανωμένος (δηλαδή κατασκευάζεται με τη βοήθεια ανθρωπιστικών οργανώσεων), μεταλλάσσονται ποικιλοτρόπως.

II.3 Διεθνή Εγχειρίδια για το σχεδιασμό Προσφυγικών Καταυλισμών Οι καταυλισμοί των προσφύγων αποτελούν σύμφωνα με τη διεθνή προσέγγιση, μια γρήγορη λύση έκτακτης ανάγκης με βασικό στόχο την έγκαιρη και προσωρινή στέγαση των προσφύγων. Βασικός στόχος είναι να κατασκευαστούν εύκολα, γρήγορα αλλά και αποτελεσματικά, διασφαλίζοντας την προστασία της ζωής των προσφύγων, την πρόσβαση σε νερό, τη διατήρηση της υγιεινής και την ασφάλεια. Με βάση την παραδοχή ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι ανθρώπινες ανάγκες είναι έγκυρα, ισάξια και ταυτόσημα παγκοσμίως, η θεμελιώδης προσέγγιση του σχεδιασμού των καταυλισμών χαρακτηρίζεται από ουδετερότητα.18 Υπεύθυνοι για το σχεδιασμό ενός καταυλισμού είναι συνήθως οι αρχιτέκτονες του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.). Το βασικό μοντέλο - πρότυπο για την οργάνωση του προσφυγικού καταυλισμού περιγράφεται στο Handbook for Emergencies της UNHCR για τους Πρόσφυγες, ο οποίος αποτελεί παγκοσμίως τον κυρίαρχο οδηγό για την κατασκευή ενός καταυλισμού. Εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1979, ενώ ακολούθησαν δύο αναθεωρήσεις, το 1998 και το 2007. Η πρώτη έκδοση του εγχειριδίου της UNHCR προέκυψε ύστερα από συστάσεις τους Frederick Cuny και του μη κερδοσκοπικού οργανισμού Intertect Relief and Reconstruction Corp, τον οποίο ο ίδιος ίδρυσε. Ο Cuny και η ομάδα του μελέτησαν οικισμούς προσφύγων που δημιουργήθηκαν μεταξύ 1971 και 1977, και ανέπτυξαν μεθόδους (π.χ. 24 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

το community module) που αποτέλεσαν τη βάση της σχεδιαστικής προσέγγισης που προτείνει το εγχειρίδιο. Η τρίτη έκδοση περιλαμβάνει μια σειρά από αναθεωρήσεις, οι οποίες έχουν γίνει με βάση δεδομένα και διαπιστώσεις από τις μη κυβερνητικές οργανώσεις και εταίρους της UNHCR που δρουν στους καταυλισμούς.19 Το εγχειρίδιο αυτό περιλαμβάνει συμβουλές για τη διαχείριση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης, οδηγίες για την υποστήριξη εργασιών που αφορούν την υγεία, την τροφοδοσία, την αποχέτευση, το νερό, και κατευθύνσεις για την υποστήριξη κοινοτικών υπηρεσιών, την καταγραφή των προσφύγων, τη διοίκηση και τη στελέχωση ενός καταυλισμού. Από τα τέσσερα κεφάλαια του εγχειριδίου, μόνο το ένα (έκτασης 16 σελίδων), περιγράφει τις στρατηγικές σχεδιασμού για την στέγαση των προσφύγων και την οργάνωση των καταυλισμών με ένα μικρό μέρος να αφιερώνεται στο χωρικό σχεδιασμό. Οι μοναδικές άλλες κατευθυντήριες γραμμές που έχουν δημοσιευθεί - από το Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης και το Νορβηγικό Συμβούλιο Προσφύγων - είναι κυριολεκτικά αντίγραφα του κειμένου της UNHCR. Στην επιλογή της τοποθεσίας όπου θα κατασκευαστεί ο προσφυγικός καταυλισμός λαμβάνονται υπόψιν ζητήματα προσβασιμότητας, τοπογραφίας, κλίματος, επικίνδυνων συνθηκών για την υγεία και παροχής νερού. Στην ουσία, η επιλογή γίνεται με βάση ποσοτικά κριτήρια και εκτενείς οδηγίες για τις τεχνικές απαιτήσεις του καταυλισμού. Έκδηλη είναι η αμηχανία των εγχειριδίων για τη σχέση του καταυλισμού με το ευρύτερο περιβάλλον του. Προτείνεται η επιλογή τοποθεσίας μακριά από σύνορα και αστικές περιοχές ώστε να τηρούνται μέτρα ασφαλείας και υγιεινής αλλά και για να αποφεύγονται συγκρούσεις με τους τοπικούς πληθυσμούς. Το βασικό εργαλείο του σχεδιασμού είναι το masterplan. Ο πρόσφυγας δεν αντιμετωπίζεται ως αυτοτελής οντότητα. Η μικρότερη μονάδα οργάνωσης είναι η σκηνή ή η προσφυγική οικογένεια, η οποία αποτελεί την εναρκτήρια βάση του καταυλισμού. Η μονάδα της οικογένειας οργανώνεται σε clusters (=ενότητες, 16 σκηνές), Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 25

blocks (=τετράγωνα, 16 ενότητες), sectors (= τομείς, 4 τετράγωνα), και τέλος σε camp (=πλήρης καταυλισμός, 4 τομείς), το οποίο στην ιδανική περίπτωση φιλοξενεί 20.000 πρόσφυγες. Σε κάθε σκηνή αναλογούν 6 ως 10 πρόσφυγες και σε κάθε τομέα 5.000 άτομα. Ο συνολικός χώρος που αναλογεί σε κάθε πρόσφυγα μέσα στον καταυλισμό είναι περίπου 30-45 τετραγωνικά μέτρα και εντός σκηνής περίπου 3,5 τετραγωνικά μέτρα. Οι μονάδες του καταυλισμού οργανώνονται ιεραρχικά, καταμετρούνται και εξοπλίζονται με συγκεκριμένες παροχές, πάντα με βάση την υγιεινή και την τάξη. Σύμφωνα με τις οδηγίες, ο καταυλισμός πρέπει να διαθέτει αποχωρητήρια, κέντρα σίτισης, σημεία διανομής, κέντρα υγείας, και ένα νοσοκομείο. Κάθε ενότητα έχει συγκεκριμένο αριθμό αποχωρητηρίων (1 τουαλέτα ανά 20 άτομα ή ιδανικά ανά 1 οικογένεια) και χωματερών (1 χωματερή ανά 500 άτομα), κάθε τετράγωνο διαθέτει κεντρική τοποθεσία με βρύσες (1 βρύση ανά 100 άτομα και όχι πάνω από 100 μέτρα μακριά από την περιοχή στέγασης), και κάθε τομέας διαθέτει ένα σχολείο.

Α

26 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Γ

Β

Α Η οργάνωση του καταυλισμού

Δ

(Σχεδιάγραμμα: Francis McCabe)

Β Κοινότητα σε σχήμα U, όπως προτείνεται στο Handbook for Emergencies Γ Διάταξη “Hollow Square” Δ Διάταξη “Community Road”

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 27

Συνολικά, η οργάνωση του καταυλισμού είναι πιστή στη δομημένη συγκρότηση, τη χαμηλή πυκνότητα, και το σαφή διαχωρισμό των λειτουργιών. Ο καταυλισμός οργανώνεται συνήθως σε ορθογώνιες περιοχές, δημιουργώντας μια ιεραρχική δομή χώρων από τη μικρότερη μονάδα (σκηνή) μέχρι το σύνολο του καταυλισμού. Μικρότερα μονοπάτια και μη αμαξωτοί δρόμοι διαχωρίζουν τις ενότητες και τα τετράγωνα, ενώ οι δρόμοι μηχανοκίνητης κυκλοφορίας διαχωρίζουν τους τομείς. Οι δρόμοι και τα πεζοδρόμια αποτελούν το 20-25% του καταυλισμού και οι ανοιχτοί χώροι και κοινόχρηστες εγκαταστάσεις το 15-20%. Η ελάχιστη απόσταση μεταξύ γειτονικών σκηνών είναι 1,5 μέτρο περίπου. Η έννοια της υγιεινής και της ασφάλειας διαμορφώνει τον καταυλισμό σε άμεσο επίπεδο: ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στις συνθήκες υγειονομίας και τον έλεγχο των φορέων ασθενειών. Συνήθως μεριμνάται μια περιοχή καραντίνας σε περίπτωση που υπάρξει κρούσμα κάποιας ασθένειας. Στο κέντρο ή στην είσοδο του καταυλισμού τοποθετούνται διάφορα γραφεία, αγορές, κοινοτικά κέντρα και άλλες εγκαταστάσεις. Οι πρόσφυγες τοποθετούνται μακριά από το προσωπικό που απαρτίζει την ανθρωπιστική βοήθεια και τις βάσεις λειτουργίας του, οι οποίες συχνά βρίσκονται στην περίμετρο του καταυλισμού ώστε να διασφαλίζεται η εύκολη απόδραση σε περίπτωση αναταραχών. Η προέλευση των προσφύγων αποτελεί πρωτεύον κριτήριο κατανομής μέσα στον καταυλισμό. Η οργάνωση του καταυλισμού στοχεύει στη όσο το δυνατόν μεγαλύτερη μείωση της ανάμειξης διαφορετικών προσφυγικών ομάδων και στην ομοιογένεια των διάφορων μονάδων του καταυλισμού. Διαφορετικές εθνικές ομάδες συνήθως στεγάζονται σε διαφορετικά τετράγωνα του καταυλισμού, ενώ ομάδες με παρόμοιες θρησκευτικές ιδιαιτερότητες και πολιτισμικές καταβολές διαμένουν στις ίδιες κοινότητες, κυρίως λόγω του φόβου της βίας και των διάφορων συμπλοκών που ενσκήπτουν μεταξύ των προσφύγων. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι αποθαρρύνεται η δημιουργία ενός “άκαμπτου” πλέγματος, ώστε ο καταυλισμός να μπορέσει να μεταβληθεί αναλόγως και να απορροφήσει τις ενδεχόμενες αλλαγές κατά τη διάρκεια ζωής του, για παράδειγμα την αύξηση του πληθυσμού. Προτείνεται οι πρόσφυγες να συμμετέχουν όσο το δυνατόν περισσότερο σε όλες τις φάσεις του σχεδιασμού και 28 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

της κατασκευής των καταλυμάτων και της οργάνωσης του καταυλισμού, η προσέγγιση να είναι “εκ των κάτω” (bottom-up), και να υπάρχει συνεχής επικοινωνία μεταξύ των προσφύγων και των αρωγών ώστε οι κοινωνικές δομές των πρώτων να διατηρούνται και να αποτυπώνονται - όσο είναι δυνατόν - στο masterplan. Τα πράγματα στην πράξη όμως διαφέρουν αισθητά. Ο καταυλισμός μετατρέπεται σε ένα πεδίο διαχωρισμού βασιζόμενος σε μια μοντερνιστική προσέγγιση πολεοδομικής οργάνωσης. Προτείνεται μια εξιδανικευμένη πόλη που θυμίζει την αστικό σχεδιασμό του μοντέρνου κινήματος του 1920 με κύρια χαρακτηριστικά την πίστη στην τάξη και την υγιεινή. Τα εγχειρίδια χαρακτηρίζονται - στην πλειονότητα της έκτασής τους - από μια ουδέτερη και τεχνοκρατική γλώσσα και προβάλουν μια αναπτυξιακή προσέγγιση βασισμένη στον ορθολογισμό, επηρεασμένα από το βιομηχανοποιημένο δυτικό κόσμο. Κύριος στόχος είναι να βρεθεί μια βάση σταθερότητας και βελτίωσης.20 Όταν όμως το μοντέλο εφαρμοστεί στο πλαίσιο των ιδιαιτεροτήτων ενός συγκεκριμένου τόπου, αναδύεται η ασυμβατότητα αυτής της ουδέτερης προσέγγισης του σχεδιασμού. Τα εγχειρίδια εστιάζουν στη οργάνωση σε καθαρά τεχνικό επίπεδο. Οι καταυλισμοί άλλωστε αποτελούν την τελευταία σανίδα σωτηρίας των προσφύγων σε κατάσταση “έκτακτης ανάγκης” και τις περισσότερες φορές πρέπει να στηθούν σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Παρ’ όλα αυτά, πρέπει να τονιστεί ότι δεν λαμβάνονται υπόψιν οι κοινωνικές, πολιτικές και συλλογικές συνέπειες που έχουν οι αποφάσεις σε ευρύτερο χωρικό και χρονικό πλαίσιο. Το μοντέλο είναι πανομοιότυπο και προτείνεται η εφαρμογή του ανεξάρτητα από τις ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου, αφήνοντας περιθώρια για σχεδιαστικές αστοχίες και καθώς οι καταυλισμοί εγείρονται σε ένα πλαίσιο βίας και σύγκρουσης, ο σχεδιασμός είναι ευάλωτος σε εν γένει αυθαίρετη ανάπτυξη.

II.4 Παρατεταμένες Προσφυγικές Καταστάσεις (Protracted Refugee Situations) Η προσφυγική παρουσία πλέον έχει ξεπεράσει τον προσωρινό χαρακτήρα, έστω και ποσοτικά. Οι αναλύσεις της UNHCR φανερώνουν ότι οι πρόσφυγες περνούν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στην “εξορία”. Υπολογίζεται ότι ο μέΑπό το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 29

σος όρος διάρκειας των μεγάλων προσφυγικών καταστάσεων, έχει αυξηθεί από τα 9 χρόνια το 1993, στα 17 χρόνια στο τέλος του 2003, ενώ πλέον η μέση διάρκεια παραμονής των προσφύγων πλησιάζει τα 20 χρόνια. Ο συνολικός αριθμός περιπτώσεων αυξημένης προσφυγικής παρουσίας αυξήθηκε δραματικά μεταξύ 1994 και 2004. Κατά το 2004, το 61% των προσφύγων ζούσε σε παρατεταμένη κατάσταση στις πιο ασταθείς περιοχές του κόσμου.21 Το 2011, υπολογίζεται ότι σχεδόν τα δύο τρίτα των προσφύγων παγκοσμίως βρίσκονταν σε καταστάσεις φαινομενικά ατελείωτης εξορίας. Σύμφωνα με την UNHCR, υπάρχουν περίπου 30 μεγάλες τέτοιες περιπτώσεις παγκοσμίως, και οι 25 χώρες που πλήττονται περισσότερο από την παρατεταμένη παρουσία των προσφύγων ανήκουν στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Ο μεγαλύτερος προσφυγικός καταυλισμός βρίσκεται στο Dadaab της Κένυας, αριθμεί περίπου 330.000 Σομαλούς πρόσφυγες και περίπου 24 χρόνια ζωής. Για τον προσδιορισμό μιας Παρατεταμένης Προσφυγικής Κατάστασης (PRS) η UNHCR χρησιμοποίησε το 2004 την “ωμή” συνθήκη: “οι προσφυγικοί πληθυσμοί 25.000 ή περισσότερων ατόμων να βρίσκονται σε εξορία για πέντε ή περισσότερα χρόνια σε αναπτυσσόμενες χώρες”. Γρήγορα, όμως, έγινε κατανοητό πως ο ορισμός αυτός ήταν ανεπαρκής. Ο συνολικός αριθμός των προσφύγων σε ένα καταυλισμό δεν είναι σταθερός και η σύνθεση του πληθυσμού συχνά αλλάζει. Πολλοί από τους πρόσφυγες, αφού ξεπεράσουν την έκτακτη κατάσταση, προχωρούν στην ενεργή αναζήτηση λύσεων για τον εαυτό τους. Επίσης οι περισσότερες παρατεταμένες προσφυγικές καταστάσεις συμβαίνουν σε ένα εύρος από περιβάλλοντα, συμπεριλαμβανομένων των καταυλισμών, αγροτικών οικισμών και αστικών κέντρων. Αναγνωρίστηκε επιπλέον ότι στις περισσότερες από αυτές τις καταστάσεις δεν υπήρχε η προοπτική επίλυσης στο εγγύς μέλλον. Τέλος, κρίθηκε ότι οι χώρες προέλευσης, χώρες υποδοχής και η διεθνής κοινότητα εμπλέκονται στις αιτίες πρόκλησης αυτών των παρατεταμένων καταστάσεων. Εν ολίγοις, ο ορισμός έπρεπε να περιλαμβάνει όχι μόνο τα ανθρωπιστικά στοιχεία του φαινομένου αλλά και τις πολιτικές και στρατηγικές πτυχές του. Επομένως, πλέον ως παρατεταμένη προσφυγική κατάσταση ορίζεται “εκείνη κατά την οποία οι πρόσφυγες βρίσκονται στην εξορία για 5 ή περισσότερα χρόνια, χωρίς άμεσες προοπτικές εφαρμογής βιώσιμων επιλύσεων ”.22 30 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Όπως υποστηρίζεται στις έρευνες της UNHCR, οι παρατεταμένες προσφυγικές καταστάσεις δεν είναι αναπόφευκτες, αλλά είναι μάλλον το αποτέλεσμα της πολιτικής δράσης και της απραξίας, τόσο στη χώρα προέλευσης όσο και στη χώρα ασύλου.23 Η αδυναμία εδραίωσης ειρηνευτικών διαδικασιών στις χώρες προέλευσης, αποτρέπει την επιστροφή των προσφύγων. Παράλληλα, η επικρατούσα τάση είναι ο πολιτικός αντίλογος στις χώρες υποδοχής. Σε αυτό έρχεται να προστεθεί η ελλιπής συνεργασία των παραγόντων και των αρχών και η ανεπάρκεια ή άτοπη σπατάλη των χορηγιών, με αποτέλεσμα οι εκάστοτε καταστάσεις να λιμνάζουν, να μη μπορούν να βρεθούν τοπικές λύσεις και οι πρόσφυγες να θεωρούνται “βάρος”, και τελικά να εμποδίζονται η κίνηση και η απασχόλησή τους και οι ίδιοι να περιορίζονται σε υπερπλήρεις καταυλισμούς. Κατά καιρούς έχουν γίνει προσπάθειες διευθέτησης αυτών των παρατεταμένων καταστάσεων. Η προσέγγιση περιλαμβάνει την επίλυση των συγκρουσιακών καταστάσεων στις χώρες προέλευσης, την προώθηση του εθελοντικού επαναπατρισμού, την ενσωμάτωση σε τοπικό επίπεδο και την επανεγκατάσταση. Την πιο ενδιαφέρουσα προσέγγιση της UNHCR όμως, αποτέλεσε η μετατόπιση από τα προγράμματα μακροχρόνιας φροντίδας και συντήρησης, τα οποία η ίδια η UNHCR χαρακτήρισε ελαττωματικά,24 προς την εξεύρεση λύσεων που να βασίζονται στην αυτοδυναμία του πρόσφυγα, κυρίως μέσω της εκπαίδευσης και της νόμιμης εργασίας. Σύμφωνα με τα πορίσματα του ίδιου οργανισμού, οι όποιες λύσεις πρέπει να λαμβάνουν υπόψιν τις επιπτώσεις της προσφυγικής παρουσίας στις χώρες φιλοξενίας, και αναγνωρίζεται ότι δεν μπορούν να είναι καθολικά εφαρμόσιμες. Κατά την UNHCR “οι συνέπειες της παρουσίας τόσο πολλών ανθρώπινων όντων σε μια στατική κατάσταση, περιλαμβάνουν χαμένες ζωές, πόρους που σπαταλώνται και αυξημένες απειλές για την ασφάλεια”. Τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι το φαινόμενο έχει παγκόσμια εμβέλεια και οι επιπτώσεις του, γεωγραφικές, χρονικές, ανθρωπιστικές, πολιτικές, τείνουν να επεκτείνονται. Οι χρόνιες και στάσιμες καταστάσεις προσφύγων αποτελούν μια μακροχρόνια πρόκληση για τη διεθνή κοινότητα τις τελευταίες 6 δεκαετίες. Παρά τη σοβαρότητα του προβλήματος, όμως, οι παρατεταμένες προσφυγικές καταστάσεις δεν έχουν αποτελέσει εξέχον θέμα στην διεθνή πολιτική ατζέντα. Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 31

Παραπομπές

(ΙΙ.1)

1. Ζαχαριάς Α. (2006), Προσωρινή στέγαση λαθρομεταναστών : ένα

σύγχρονο κοινωνικό φαινόμενο, Διάλεξη, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

2. UNHCR (2000), A Handy Guide to UNHCR Emergency Standards

and Indicators, http://idp-key-resources.org/documents/2000/ d04187/000.pdf, σελ. 8 3. UNHCR Greece (2016), Συνοπτικό Κείμενο για τη Συνθήκη της Γενεύης (FAQ), https://www.unhcr.gr/fileadmin/Greece/General/ Geneva1951faq.pdf 4. UNHCR Greece (Δεκέμβριος 2016), Νομική Προστασία, https://www. unhcr.gr/prostasia/nomiki-prostasia.html, UNHCR (Δεκέμβριος 2016), ‘Persons of Concern to UNHCR, http://unhcr.ph/what-we-do/personof-concern-to-unhcr, τελευταία επίσκεψη: 20/1/2017 5. UNHCR Greece (2016), Συνοπτικό Κείμενο για τη Συνθήκη της Γενεύης (FAQ), ό.π. 6. UN (2015), The refugee Project, http://www.therefugeeproject. org/#/1975, τελευταία επίσκεψη: 20/1/2017 7. UNHCR (2015), Figures at a Glance, http://www.unhcr.org/figures-ata-glance.html, τελευταία επίσκεψη: 20/1/2017 8. UNHCR (2015), UNHCR Statistics - The World in numbers, http://popstats.unhcr.org/en/overview#_ga=1.30871423.1520454097.146762668 4 9. UNHCR (2015), ό.π. 10. UN (2015), ό.π. 11. UNHCR (2015), ό.π. (ΙΙ.2) 12. UNHCR (2007), Handbook for emergencies, https://emergency.unhcr.org/, σελ.7 13. UNHCR (2012), Global Analysis 2012, http://www.unhcr. org/52a722559 14. Καραϊσκου Ά., Σταυρίδου Μ. (2011), Στέγαση έκτακτης ανάγκης μετά από φυσικές καταστροφές : ο προσωρινός οικισμός και η σχέση του με τον αστικό ιστό, Διάλεξη, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, σελ. 20-21 15. Kennedy J. (2008), Structures for the Displaced: Service and Identity in Refugee Settlements, Katholieke Universiteit Leuven, Αγγλία, σελ.40 16. Grbac P. (Οκτώβριος 2013), Civitas, polis, and urbs - Reimagining the refugee camp as the city, Refugee Studies Centre Oxford Department of International Development, University of Oxford, σελ.19 17. UNHCR (2007), ό.π. (ΙΙ.3) 18. M. Herz (2008), Refugee Camps or Ideal Cities in Dust and Dirt, Urban 32 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Transformation, Ruby Press, σελ.283

19. UNHCR (2007), ό.π., σελ.7 20. M. Herz (2008), ό.π., σελ. 285

(ΙΙ.4)

21. Milner J., Loescher G. (2011), Responding to protracted refugee sit-

uations, Lessons from decade of discussion, Oxford Department of International Development, University of Oxford, σελ. 3 22. UNHCR (2006), The State of The World’s Refugees 2006: Human Displacement in the New Millennium,http://www.unhcr.org/publications/sowr/4a4dc1a89/state-worlds-refugees-2006-human-displacement-new-millennium.html, Κεφ.5, σελ. 105-108 23. UNHCR, ExCom (Ιούνιος 2004) ‘Protracted refugee situations’, Standing Committee, 30η Συνάντηση, http://www.unhcr.org/research/ eval/4a1d43986/protracted-refugee-situations.html 24. UNHCR ( Νοέμβριος 2008) ‘Protracted Refugee Situations: A discussion paper prepared for the High Commissioner’s Dialogue on Protection Challenges’, http://www.unhcr.org/research/ eval/4a1d43986/protracted-refugee-situations.html

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 33

34 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

IΙI

Μελέτη Παραδειγμάτων

Η επίλυση της στέγασης των προσφύγων, χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη ποικιλομορφία. Ειδικότερα, όταν πρόκειται για τον καταυλισμό, το δομημένο περιβάλλον σχετίζεται άμεσα τον “εξ άνωθεν” προσδιορισμό των μεταβλητών από τη στιγμή δημιουργίας του. Σε κάθε περίπτωση, ο καταυλισμός, παρά τη γενική χρονική αοριστία που χαρακτηρίζει την προσφυγική παρουσία, κατασκευάζεται με “ημερομηνία λήξης”, και με αυτή την οπτική λειτουργούν μέχρι και σήμερα οι μηχανισμοί της ανθρωπιστικής βοήθειας και των κυβερνήσεων, μη λαμβάνοντας υπόψιν όλα εκείνα τα στοιχεία που καθορίζουν μια προσφυγική κατάσταση να αποκτήσει παρατεταμένη διάρκεια. Η διάταξη στοχεύει στη διευκόλυνση της διάσωσης των ανθρώπινων ζωών και τη διανομή της βοήθειας σε έκτακτη ανάγκη, αλλά δεν ενδιαφέρεται για το πώς ο σχεδιασμός του καταυλισμού θα λειτουργήσει μακροπρόθεσμα. Ένας προσφυγικός καταυλισμός όμως, πολύ γρήγορα μπορεί να ξεφύγει από τις διαδικασίες του έκτακτου, επηρεάζοντας όχι μόνο “τα εντός” δεδομένα στον καταυλισμό, αλλά και “τα εκτός” - δεδο36 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

μένα είτε υλικά είτε άυλα- δημιουργώντας καινούριες δυναμικές σε διάφορες κλίμακες. Η διεθνής προσέγγιση δημιουργεί την εικόνα ενός καταυλισμού ως μια απομονωμένη δομή, αλλά στην πραγματικότητα ο καταυλισμός δεν είναι σταθερός, αμετάβλητος και χρονικά απομονωμένος από το περιβάλλον του. Μελετώντας την εξέλιξη τεσσάρων περιπτώσεων προσφυγικής εγκατάστασης που ανήκουν στη διεθνή εμπειρία, και ξεκίνησαν έστω σε πρώτο στάδιο με τη λογική του “προσωρινού”, θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε το εύρος των εσωτερικών και εξωτερικών μεταβολών που επιφέρει η προσφυγική παρουσία, ξεπερνώντας τα χρονικά και χωρικά όρια με τα οποία την έχουμε συνδέσει. Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 37

III.1 Στην Ελλάδα σήμερα Από τον 20ο αιώνα - με την πρώτη μεγάλη προσφυγική ροή του 1922 - η Ελλάδα αποτέλεσε χώρα υποδοχής μεγάλου αριθμού αλλοεθνών, κυρίως εξαιτίας της γεωγραφικής της θέσης. Η πλειονότητα των αφίξεων αυτών, ήταν αρχικά (το διάστημα 1990 - 2011) οικονομικοί μετανάστες από τις χώρες της Πρώην Σοβιετικής Ένωσης και των Βαλκανίων αλλά και πρόσφυγες εμπόλεμων ζωνών της Αφρικής και της Ασίας. Από το 2010, με τα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης και τη συνέχεια του εμφυλίου πολέμου και της τρομοκρατίας στη Συρία, ο αριθμός των εισροών από τις χώρες της Βόρειας Αφρικής και της Ασίας έχει αυξηθεί ραγδαία ενώ το σύνολό του αποτελείται κυρίως από Σύριους πρόσφυγες (και σε μικρότερο ποσοστό: Αφγανούς, Πακιστανούς, Ιρακινού, Αλγερινούς κ.α.).1 Στο διάστημα 2014-2016 καταγράφηκαν οι περισσότερες αφίξεις με εκατοντάδες ανθρώπους να καταφθάνουν στα ελληνικά νησιά και το 2015 να σημειώνονται περισσότερες και 200.000 αφίξεις ημερησίως.2 Η διαχείριση ενός τόσο μεγάλου αριθμού ανθρώπων ήταν προφανώς δύσκολη ενώ τα επακόλουθα της συνθήκης του Δουβλίνο ΙΙ3 και η επιμέρους αντιμετώπιση της προσφυγικής ροής από χώρες της Ε.Ε. (με κλείσιμο των συνόρων, δημιουργία τείχους κλπ) δυσχέραιναν την κατάσταση στη χώρα. Οι προσπάθειες των κρατικών φορέων και τον εθελοντικών οργανισμών για κάλυψη των αναγκών προσωρινής στέγασης του τεράστιου πληθυσμού προσφύγων στράφηκαν στην αξιοποίηση κάθε δυνατής εγκατάστασης: επανάχρηση υπαρχόντων μη λειτουργικών κτιρίων, διαμονή φιλοξενίας σε ιδιωτικές κατοικίες, μίσθωση ιδιωτικών ξενοδοχειακών και μη, μονάδων και διαμερισμάτων, διαμόρφωση ειδικών χώρων υποδοχής, καταγραφής και ταυτοποίησης προσφύγων (hot spots) και χώρων έκτακτης εγκατάστασης (refugee camps - emergency sites). Η σταθεροποίηση του πληθυσμού προσφύγων και η εξασφάλιση στέγασης στο τμήμα που θα εγκατασταθεί μόνιμα (περί το 30% του συνολικού πληθυσμού προσφύγων, εγκαθίσταται μόνιμα στην πρώτη χώρα υποδοχής, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της UNHCR και των αρμόδιων κρατικών φορέων) αποσκοπεί στην εξάλειψη των προσφυγικών καταυλισμών και την εύρεση μόνιμης κατοικίας και ενσωμάτωσης στην ελληνική κοινωνία.

38 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Ενδεικτικά, παρουσιάζεται η μετάβαση της στεγαστικής κατάστασης στον παρακάτω πίνακα.4 Αναφορά 28 Νοεμβρίου 2016 (περίοδος Απριλίου Οκτωβρίου 2016)

Αναφορά 26 Δεκεμβρίου 2016

Αναφορά 24 Ιανουαρίου 2017 (τρέχουσα κατάσταση)

Σημεία - χώροι διαμονής

19.594

20.982

19.343

Χώροι σε διαμερίσματα

11.281

11.752

12.703

484

484

417

Χώροι σε ξενοδοχεία - κτίρια

6.223

4.992

5.159

Χώροι μεταγκατάστασης (relocation sites) καταυλισμοίκατασκηνώσεις (σκηνές-containers)

960

960

360

Χώροι για ασυνόδευτα παιδιά

646

646

704

Χώροι σε σπίτια ιδιωτών

Παρά την εντατική προσπάθεια διευθέτησης του ζητήματος της στέγασης με κτιριακή αξιοποίηση, το σύνολο του προσφυγικού πληθυσμού είναι πολύ μεγαλύτερο από τις παρεχόμενες θέσεις δικαιούχων, με αποτέλεσμα να εντείνεται η εγκατάσταση σε δομές φιλοξενίας έκτακτης ανάγκης (προσφυγικοί καταυλισμοί). Πλέον καταγράφονται 47.157 προστατευόμενοι άνθρωποι (PoC) σε όλη την Ελλάδα (33.243 στην ηπειρωτική Ελλάδα και 13.914 στα νησιά), οι οποίοι στεγάζονται σε δομές συνολικής χωρητικότητας 73.720 θέσεων (64.794 θέσεις στην ηπειρωτική Ελλάδα και 8.926 στα νησιά).5 Στον παρακάτω χάρτη προσδιορίζονται τα 49 σημεία δομών φιλοξενίας με συνοπτικές πληροφορίες πληθυσμού και χωρητικότητας.

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 39

40 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Οι οργανωμένοι χώροι φιλοξενίας έκτακτης ανάγκης, αποτελούνται από τις δομές εγκατάστασης (καταυλισμούς) και τους χώρους καταγραφής, ταυτοποίησης και οργάνωσης (Recognition and Indentification Centers κατά την UNHCR, RICs). Οι τελευταίοι, λεγόμενοι και hot spots, αν και δεν είχαν αρχική πρόβλεψη για χώρους καταλύματος, απέκτησαν στην συνέχεια εξαιτίας της συγκέντρωσης μεγάλου αριθμού ανθρώπων. Το σύνολο των παραπάνω δομών λειτουργεί υπό την αιγίδα της UNHCR και των κρατικών φορέων σε συνεργασία με ανθρωπιστικούς φορείς και εθελοντική δράση ιδιωτών, προκειμένου να καλυφθούν οι άμεσες ανάγκες με κατασκευή καταλυμάτων και διανομή τροφίμων και μη βρώσιμων προϊόντων. Στη συνέχεια παρατίθενται περιληπτικά, κάποια ενδεικτικά παραδείγματα χώρων φιλοξενίας. Ελαιώνας

Α Νύχτα στον καταυλισμό

Β Η ζωή στον καταυλισμό το 2016

Γ Η τοποθεσία

Τον Αύγουστο του 2015, ξεκίνησε η λειτουργία ενός χώρου φιλοξενίας στην περιοχή του Ελαιώνα. Το σημείο που επιλέχθηκε από τις κρατικές αρχές, περιελάμβανε την περιοχή ενός εγκαταλελειμμένου εργοταξίου, παρά το ρέμα του προφήτη Δανιήλ, μέσα στην βιομηχανική περιοχή της Αθήνας. Ο αρχικός σχεδιασμός (Ελαιώνας Ι) προέβλεπε τη αξιοποίηση ενός χώρου 16 στρεμμάτων, όπου θα τοποθετούνταν containers προκειμένου να στεγασθούν περίπου 700

Σύριοι πρόσφυγες. Διαμορφώθηκε έτσι ο καταυλισμός έκτακτης

ανάγκης (emergency sheltering) με στοιχεία δομής προσωρινού καταυλισμού (temporary sheltering). Καθώς τα καταλύματα καλύφθηκαν αμέσως και υπήρχε δυνατότητα επέκτασης, πραγματοποιήθηκε η διαμόρφωση 8 ακόμα στρεμμάτων με αντίστοιχες μονάδες κατοικίας τον Δεκέμβριο του 2015 (Ελαιώνας ΙΙ) Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 41

ενώ το φθινόπωρο του 2016 προσαρτήθηκε ένα ακόμα κομμάτι στον καταυλισμό (Ελαιώνας ΙΙΙ), φτάνοντας την συνολική έκταση στα 37 στρέμματα γης. [ δομές και εξέλιξη ] Ο συνολικός πληθυσμός υπολογίζεται πλέον, στους 2.183 ανθρώπους (PoC), η πλειονότητα των οποίων είναι Συριακής καταγωγής (55%). Η συνολική χωρητικότητα του Ελαιώνα είναι 2.500 θέσεις, μέσω 300 containers τα οποία τοποθετούνται γραμμικά.7 Οι χώροι υγιεινής καλύπτουν τις ανάγκες με 515 βρύσες, 316 αποχωρητήρια και 303 χώρους ντουζ (εντός και εκτός των containers).8 Σε όλο τον καταυλισμό υπάρχει 24ωρη παροχή ηλεκτρικού ρεύματος και δυνατότητα σύνδεσης στο διαδίκτυο (WiFi) ενώ σε πολύ μικρή απόσταση υπάρχουν σταθμοί M.M.M. (μετρό και λεωφορείο) για την κάλυψη ιατροφαρμακευτικών και χρηματικών αναγκών. Η διαχείριση του καταυλισμού πραγματοποιείται από την UNHCR, το οποίο συνεργάζεται με τους υπόλοιπους ανθρωπιστικούς οργανισμούς του καταυλισμού προκειμένου να εξασφαλίσουν την παροχή των βασικών αγαθών (τρόφιμα κλπ) αλλά και τη διαμόρφωση της συνείδησης κοινότητας μεταξύ των κατοίκων του χώρου. Έτσι, συχνά οργανώνονται δράσεις εκπαίδευσης και συλλογικής ενημέρωσης (σε θέματα SGBV, δικαιωμάτων κλπ) και δραστηριοποίησης, σε 2 ειδικά διαμορφωμένους χώρους (με οπτικοακουστικά συστήματα κλπ). Παράλληλα λειτουργεί κανονικά ένας χώρος νηπιαγωγείου και μία μορφή “άτυπου σχολείου” εκμάθησης ελληνικών και προετοιμασίας για τα παιδιά που θα μαθητεύσουν σε δημόσια σχολεία την επόμενη χρονιά. Τέλος, ιδιαίτερη σημασία έχει η αναφορά του καταυλισμού Ελαιώνα ως “πρότυπο δομής φιλοξενίας” τόσο για την ομαλή λειτουργία του καθώς οι εντάσεις μέσα στο χώρο είναι μηδενικές - ανεξάρτητα από την συνεχή αστυνομική φύλαξη - αλλά και για την αρχική πρόβλεψη για περιβαλλοντικές επιπτώσεις η οποία προστάτευσε την περιοχή από περαιτέρω επιβάρυνση. Παρά το γεγονός αυτό όμως, οι αρμόδιοι φορείς προγραμματίζουν την βραχυπρόθεσμη μείωση του πληθυσμού και την οριστική διακοπή της λειτουργίας του καταυλισμού σε ορίζοντα 5 ετών.

42 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Σχιστό

Δ Ο καταυλισμός το 2015

Ε Ο καταυλισμός το 2016

ΣΤ Η τοποθεσία

Τους πρώτους μήνες του 2016 ξεκίνησε η διαμόρφωση του πρώην στρατοπέδου Στεφανάκη στο Σχιστό, σε χώρο φιλοξενίας, με σκοπό να εκτονωθεί η μεγάλη συσσώρευση προσφύγων στο λιμάνι του Πειραιά. Το στρατόπεδο θεωρήθηκε κατάλληλος χώρος καθώς παρείχε κάποιες βασικές υποδομές ύδρευσης και ρεύματος αλλά και κλειστούς χώρους που χρησιμοποιήθηκαν ως χώροι συγκέντρωσης και κατοικίας. O καταυλισμός που στήθηκε, ορίστηκε ως δομή έκτακτης ανάγκης (emergency sheltering). [ δομές και εξέλιξη ] Οι υπάρχοντες κοιτώνες συμπληρώθηκαν με 157 μικρές σκηνές από μουσαμά και πλαστικό και 3 μεγάλης χωρητικότητας σκηνές - αίθουσες (rub halls) εξασφαλίζοντας χωρητικότητα 2.000 ατόμων.9 Ο πληθυσμός υπολογίζεται στα 790 άτομα (PoC), η πλειονότητα των οποίων είναι αφγανικής καταγωγής (95%).10 Οι χώροι υγιεινής περιλαμβάνουν 30 βρύσες, 40 αποχωρητήρια και 28 ντους ενώ η συλλογή απορριμάτων και ο καθαρισμός του χώρου πραγματοποιείται από το WASH.11 Οι ιατροφαρμακευτικές και χρηματικές συναλλαγές πραγματοποιούνται με μετάβαση στην πόλη (2-10 χλμ), υπάρχει δυνατότητα σύνδεσης στο διαδίκτυο (WiFi) και οι εθελοντικοί οργανισμοί οργανώνουν εκπαιδευτικές δραστηριότητες για τα παιδιά και τους μεγαλύτερους σε θέματα ισότητας, έμφυλης βίας κλπ. Παρά τις συνολικές προσπάθειες και την αστυνομική φύλαξη, οι εντάσεις είναι συχνές τόσο μέσα στον καταυλισμό, όσο και έξω από αυτόν με εμπλοκή προσφύγων και κατοίκων της ευρύτερης περιοχής.

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 43

Σκαραμαγκάς

Ζ Ο καταυλισμός το 2015

Η Η τοποθεσία

Θ Ο καταυλισμός και η πόλη

Tον Απρίλιο του 2016 ξεκίνησε η επίσημη λειτουργία ενός ακόμα χώρου φιλοξενίας προσφύγων, στην περιοχή του Σκαραμαγκά. Στον χώρο της παλιάς προβλήτας τοποθετήθηκαν 30 σκηνές και 400 containers συνολικής χωρητικότητας 3.200 ατόμων.12 Η περιοχή ορίστηκε ως καταυλισμός έκτακτης ανάγκης (emergency sheltering) ενώ προστέθκαν συμπληρωματικές δομές προσωρινών καταλυμάτων (temporary sheltering). Ο συνολικός πληθυσμός των κατοίκων του καταυλισμού είναι 3.396 άτομα (PoC) με το μεγαλύτερο ποσοστό να καλύπτεται από Σύριους πρόσφυγες (65%).13 [ δομές και εξέλιξη ] Η συνολική έκταση του καταυλισμού έχει παροχή ηλεκτρικού ρεύματος και νερού μέσω 400 βρυσών και διατίθενται 400 αποχωρητήρια και 400 χώροι ντους (εντός των containers).14 Ο χώρος φυλάσσεται συνεχώς ενώ δεν υπάρχει δυνατότητα σύνδεσης στο internet. Οι χρηματικές ανάγκες καλύπτονται από την πόλη (σε απόσταση 2-10 χλμ) ενώ για τις ιατροφαρμακευτικές ανάγκες λειτουργεί σύστημα περίθαλψης εντός του χώρου του καταυλισμού. Οι οργανισμοί και οι εθελοντικές ομάδες δραστηριοποιούνται εξίσου στον τομέα της εκπαίδευσης και της ενημέρωσης σε θέματα SGVV, PWSN, UASC κλπ και στην διαμόρφωση κοινοτικής συνείδησης αλλά οι εντάσεις μεταξύ των κατοίκων του καταυλισμού, δεν εκλείπουν. Τέλος, ο καθαρισμός και η συλλογή απορριμμάτων πραγματοποιείται από το 44 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

WASH αλλά τα θέματα μόλυνσης δεν έχουν προληφθεί ούτε για τους πρόσφυγες που ζουν σε περιοχή ναυτιλιακής βιομηχανίας αλλά και ούτε για την ήδη επιβαρυμένη περιοχή που δέχεται πρόσθετη ρύπανση. Φιλιππιάδα

Ι Οι σκηνές του καταυλισμού

ΙΑ Πανοραμική άποψη του 2016

ΙΒ Η τοποθεσία

Από τον Φεβρουάριο του 2016 ξεκίνησε η μετατροπή του πρώην στρατοπέδου Πετροπουλάκη στην Φιλιππιάδα, σε χώρο φιλοξενίας προσφύγων. Ο χώρος διαμορφώθηκε με 90 σκηνές της UNHCR συνολικής χωρητικότητας 700 ατόμων,15 αποτελώντας ένα καταυλισμό έκτακτης ανάγκης (emergency sheltering). Ο πληθυσμός των πρώτων μηνών αυξανόταν καλύπτοντας τις θέσεις κατά το ήμισυ αλλά πλέον μειώθηκε στους 233 ανθρώπους (PoC), με την πλειονότητα να είναι παιδιά από τη Συρία (85%).16 [ δομές και εξέλιξη ] Το στρατόπεδο έχει πλήρες σύστημα ύδρευσης και ηλεκτροδότησης και συνεχή κάλυψη διαδικτύου (WiFi). Υπάρχουν 9 βρύσες, 59 αποχωρητήρια και 10 χώροι ντους κοινής χρήσης και οι χρηματικές και ιατροφαρμακευτικές υπηρεσίες παρέχονται στην κοντινότερη πόλη (σε απόσταση μεγαλύτερη των 10 χλμ από τον καταυλισμό).17 Υπάρχει συνεχής αστυνομική φύλαξη αν και οι εντάσεις μέσα στο καταυλισμό εκλείπουν. Παρέχονται εκπαιδευτικές και ενημερωτικές δυνατότητες μέσα από εθελοντικές δράσεις ενώ η καθαριότητα αποτελεί μέριμνα του WASH. Παρά το γεγονός πως ο καταυλισμός είναι σχετικά μικρός και λειτουργεί Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 45

ομαλά, η περιβαλλοντική επιβάρυνση του πλησίον ποταμού που δέχεται τα λύματα (από τον καταυλισμό) αποτελεί σημαντικό πρόβλημα της περιοχής. Τέλος, άξια αναφοράς είναι η πρωτοβουλία των προσφύγων για δημιουργία της πρώτης δανειστικής βιβλιοθήκης σε ελληνικό καταυλισμό προσφύγων. Οι ίδιοι δραστηριοποιήθηκαν και με τη βοήθεια των εθελοντών βρήκαν τον κατάλληλο χώρο και τα πρώτα βιβλία ενώ με κάποιες δωρεές από ισπανικά πανεπιστήμια ενισχύθηκε τόσο η λειτουργία της βιβλιοθήκης όσο και η διαμόρφωση μίας καθημερινότητας και απασχόλησης για τους κατοίκους του καταυλισμού.

IΙΙ.2 Η εμπειρία της προσφυγικής εγκατάστασης του 1922 Τον 20ο αιώνα το νεοσύστατο ελληνικό κράτος κλήθηκε να αντιμετωπίσει την μεγαλύτερη προσφυγική ροή που είχε καταγραφεί ποτέ παγκοσμίως. Στο διάστημα 1913-1923 η μετακίνηση και εγκατάσταση προσφύγων από τον οθωμανικό και βαλκανικό χώρο ήταν συνεχής, ως συνέπεια της γενικότερης μετακίνησης πληθυσμών εξαιτίας των Βαλκανικών Πολέμων, του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου και του Ελληνοτουρκικού πολέμου - Μικρασιατικής εκστρατείας. Το φθινόπωρο του 1922, με την ήττα του ελληνικού στρατού και την καταστροφή της Σμύρνης, δόθηκε αφετηρία στην μεγαλύτερη μετακίνηση ελληνικού πληθυσμού από τα παράλια της Μικράς Ασίας στην Ελλάδα, οπότε ο αριθμός έφτασε τους 1.500.000 ανθρώπους.18 Οι συνθήκες ήταν πρωτόγνωρες και η αντιμετώπισή τους απαιτούσε μέριμνα από εθνικούς και διεθνείς φορείς. Οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν σε πρόχειρους ή πιο οργανωμένους χώρους εντός και εκτός των πόλεων, ενώ δημιουργήθηκαν και καθαρά προσφυγικοί οικισμοί. Τα αποτελέσματα της πληθυσμιακής αυτής άφιξης ήταν άμεσα και οι αλλαγές που επήλθαν στην Ελλάδα, άλλαξαν ριζικά την δομή και την εικόνα της χώρας, με τα πολεοδομικά και κοινωνικά ίχνη τους να είναι αισθητά έως και σήμερα, σχεδόν έναν αιώνα αργότερα. [ Ο πληθυσμός ] Το πολιτικό σκηνικό προξένησε τη μεγάλη εισροή προσφύγων τη δεκαετία 1913 - 1923. Μεταξύ 1913 και 1919 πραγματοποιείται ανταλλαγή πληθυσμών μετα46 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

ξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας και παλιννόστηση Έλληνων του Πόντου και του Καυκάσου. Η πιο κρίσιμη περίοδος αποδεικνύεται η διετία 1922-1923, καθώς το 1922 εισέρχεται ένα μεγάλο κύμα προσφύγων από τη Μικρά Ασία μετά την αποτυχία της Μικρασιατικής Εκστρατείας και την Καταστροφή της Σμύρνης, και το 1923 πραγματοποιείται υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας σύμφωνα με την Συνθήκη της Λωζάνης. Η πλειονότητα των προσφύγων που κατέφθασε στην Ελλάδα ήταν ελληνικής καταγωγής που είχε γεννηθεί στην Μ. Ασία και ο αριθμός τους έφτασε το 1.300.000 ανθρώπους στα επόμενα 5 χρόνια (1923 - 1928).19 [ Ο τόπος & ο χώρος - υποδομές & ανάπτυξη ] Η άφιξη του μεγάλου αυτού πληθυσμού βρήκε το ελληνικό κράτος απροετοίμαστο. Δεν υπήρχαν υποδομές ούτε πόροι για να φιλοξενηθεί ο όγκος των ανθρώπων, το μεγαλύτερο ποσοστό των οποίων εγκαταστάθηκε μέσα ή κοντά στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας, δηλαδή την Αθήνα και τον Πειραιά, όπου και κατέφθασαν τα πλοία από την Τουρκία. Η πρώτη ενέργεια ήταν η πρόχειρη εγκατάσταση σε υπάρχοντες χώρους που, είτε διατίθενται από το κράτος, είτε καταλήφθηκαν από τους ίδιους του πρόσφυγες. Μετά την εξασφάλιση της προσωρινής στέγασης των προσφύγων, το κράτος σε συνεργασία με ιδιωτικές πρωτοβουλίες και φιλανθρωπικές ομάδες (Αμερικάνικος Ερυθρός Σταυρός, Σουηδικός Ερυθρός Σταυρός κλπ) οργάνωσε υπηρεσίες περίθαλψης που αφορούσαν την διανομή τροφίμων, φαρμάκων, ρούχων, σκεπασμάτων και τεντών αλλά και την παροχή πρώτων βοηθειών. Η μεγάλη ανάγκη στέγασης ήταν αδύνατον να καλυφθεί με τα παραπάνω εντατικά μέσα, για αυτό το ελληνικό κράτος σε συνεργασία με βοήθεια από την Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ) προσπάθησε να την καλύψει με κάποιες βασικές κινήσεις: ●

Την επίταξη 8.000 ακινήτων (μεμονωμένων δωματίων ή ολόκληρων κατοικιών) μέσα στην πόλη για κατοίκηση μικρής διάρκειας, όπου οι πρόσφυγες συγκατοικούσαν με τους προγενέστερους ενοίκους20

●

Την θέσπιση του Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων (ΤΠΠ, 1922 - 1925) ενός φιλανθρωπικού οργανισμού που παρείχε πόρους για υποτυπώΑπό το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 47

δεις κατασκευές στέγασης. Με τη στήριξη κρατικών επιχορηγήσεων, ο φορέας προχώρησε στην κατασκευή 4 προσφυγικών συνοικιών, την Καισαριανή, την Κοκκινιά, τον Βύρωνα και την Νέα Ιωνία όπου κατασκευάστηκαν 4.000 οικήματα με 9.283 δωμάτια, τα οποία ήταν είτε κατασκευές “πρώτης ανάγκης” είτε προσωρινά καταλύματα με μεγάλη ποικιλία τύπων και υλικών (από μικρά δωμάτια έως διώροφες κατοικίες, κατασκευασμένα από ξύλο ή πλίνθους). Παρά το γεγονός πως ένα σημαντικό μέρος του προσφυγικού πληθυσμού στεγάσθηκε, οι συνθήκες διαβίωσης, ήταν αρκετά άσχημες καθώς συνήθως κάθε δωμάτιο αναλογούσε σε μία οικογένεια - ανεξαρτήτως του αριθμού των μελών της - , οι κατασκευές είχαν φθορές και στερούνταν μόνωσης ενώ οι επιλογές των χώρων ήταν εκτός πόλης με αποτέλεσμα να απουσιάζουν βασικές υποδομές (ύδρευση, ηλεκτρισμός, δίκτυα). ●

Την δράση του Υπουργείου Υγιεινής και Αντιλήψεως με κονδήλια της Τράπεζας της Ελλάδος

●

Την προώθηση της αυτοστέγασης με τους πρόσφυγες να μεριμνούν για την κατοικία τους βασιζόμενοι στους πόρους που διέθεταν. Από αυτή την κίνηση προέκυψαν 2 φαινόμενα: η εγκατάσταση σε παραπήγματα ή η κατάληψη κτιρίων και η εγκατάσταση σε ιδιόκτητα οικήματα. Στην πρώτη περίπτωση οι δυσμενέστεροι οικονομικά πρόσφυγες, εγκαθίσταντο σε παράγκες από ξύλο ή τενεκέδες, σε αποθήκες, σε σιδηρόδρομους, σε δημόσια ή θρησκευτικά κτίρια (Δημοτικό Θέατρο Αθήνας, σχολεία, εκκλησίες, μοναστήρια κλπ) και σε πλατείες, σε αστικά κενά στις παρυφές τις πόλης, σε κοίτες ποταμών ή κοντά σε εργατικές γειτονιές. Αντίθετα, στην δεύτερη, οι πιο ευκατάστατοι πρόσφυγες προχωρούσαν σε αγορά κατοικιών μέσα στα αστικά κέντρα.

●

Την ίδρυση της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ, 1923 1930), ενός ανεξάρτητου θεσμού που με εξωτερική χρηματοδότηση και έσοδα από τη λειτουργία21 του δραστηριοποιήθηκε στην εγκατάσταση των προσφύγων στην ύπαιθρο και στον αστικό χώρο. Τα περίχωρα της Αθήνας και του Πειραιά (οι 4 προσφυγικοί καταυλισμοί) και οι περιφερειακές πόλεις απέκτησαν 16.700 νέα οικήματα έως το 1926. Αρχικά, οι κατοικίες αυτές ήταν μονώροφα καταλύματα, κατασκευασμένα από πλίνθους ή λάσπη, βότσαλα και άχυρο ή διώροφα φτιαγμένα από

48 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

A Πρόσφυγες στο Θησείο

Β Πρόσφυγες στο Δημοτικό Θέατρο Αθηνών, 1925

Γ Προσωρινή στέγαση των προσφύγων σε σκηνές στην Αθήνα

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 49

Δ Λεκανοπέδιο Αττικής - Προσφυγικοί συνοικισμοί, συνεταιρισμοί και κηπουπόλεις

50 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

οπτόπλινθους, τσιμεντόλιθους και τούβλα. Σε κάθε κατοικία στεγάζονταν έως 4 οικογένειες με 36 τ.μ. να αντιστοιχούν στην κάθε μία. ●

Την προώθηση της αγροτικής εγκατάστασης, για λόγους αστικής αποσυμφόρησης. Ο “αγροτικός αναδασμός” υπήρξε στόχος του κράτους για αρκετά χρόνια, όμως η πίεση του προσφυγικού ζητήματος κατάφερε στην εφαρμογή του όταν οι φορείς προχώρησαν στην συνολική παραχώρηση 9.350.00022 στρεμμάτων γης (καλλιεργήσιμης και δασικής) σε 305.000 οικογένειες προσφύγων.

●

Την δημιουργία της Υπηρεσίας Διαχειρίσεως Αστικών Προσφυγικών Συνοικισμών (1927), με στόχο την συνδρομή στην ολοκλήρωση των ημιτελών κατοικιών και την ανάληψη νέων κατασκευών στους προσφυγικούς οικισμούς της Αθήνας και του Πειραιά (π.χ. οι ξύλινες κατασκευές, τα λεγόμενα “Γερμανικά”, της Κοκκινιάς) ”Η Επιτροπή έχει πλήρη επίγνωση ότι η προσωρινή στέγαση των θυμάτων στην περίοδο 1922-1924 δεν είναι παρά στοιχειώδης προσπάθεια περίθαλψης και ότι η πραγματική κοινωνική ένταξη των προσφύγων θα αρχίσει μόνο τη στιγμή που η οριστική αποκατάσταση θα γίνει κοινωνική συνείδηση και συγκεκριμένος στόχος των δυνάμεων που κατέχουν την εξουσία” Β. Γκιζελή

Το 1930 όταν πλέον η εγκατάσταση των προσφύγων θεωρείται οριστική, συνεχίζει να καταγράφεται οικιστικό έλλειμμα. Τότε, το Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας στρέφεται στην δόμηση καθ’ ύψος, αυξάνοντας τους συντελεστές προκειμένου να κατασκευασθούν πολυκατοικίες συνολικής χωρητικότητας 1.057 διαμερισμάτων. Οι λεγόμενες “προσφυγικές πολυκατοικίες” εμφανίστηκαν το 1933 στην λεωφόρο Αλεξάνδρας και το 1934 στις υπόλοιπες προσφυγικές περιοχές (Κοκκινιά, Δουργούτι κλπ), προσέφεραν συγκατοίκηση με μηδενικές ανέσεις, ενώ η αναφορά τους ως τα “προσφυγικά” διατηρήθηκε με το πέρας των δεκαετιών. Τα παραπάνω έργα συνέβαλλαν ουσιαστικά και άμεσα στην στεγαστική αποκατάσταση της προσφυγικής κοινότητας, όμως επικεντρώθηκαν μόνο σε αυτή τους την ανάγκη. Η πλειονότητα των οικισμών δεν διέθετε σύστημα ύδρευσης Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 51

Ε Λεκανοπέδιο-Προσφυγικές παραγκουπόλεις, 1951

ΣΤ Παλιά Κοκκινιά - Οι παράγκες της Αγίας Σωτήρας, 1929

52 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

ούτε ηλεκτρισμού και οι οδικές υποδομές ήταν ανύπαρκτες. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα των μεγάλων προσφυγικών οικισμών όπου χρησιμοποιούνταν πηγάδια (Καισαριανή, Βύρωνας, Κοκκινιά) είτε λόγω της έλλειψης νερού, είτε λόγω της κερδοσκοπίας των παρόχων του. Παρά την ευρύτερη αμέλεια στην διαμόρφωση υποδομών όμως, η δημόσια υγεία αποτέλεσε εκ των πραγμάτων έναν τομέα, ο οποίος απαιτούσε ιδιαίτερη προσοχή. Για αυτό τον λόγο, η ΕΑΠ προέβη στην ίδρυση της Υγειονομικής Υπηρεσίας με σκοπό την φροντίδα των νοσούντων προσφύγων αλλά και την αντιμετώπιση της ελονοσίας (στην ύπαιθρο) και της φυματίωσης (στις πόλεις) μέσω ενός ολοκληρωμένου προγράμματος για όλους τους πολίτες, γηγενείς και μη. Μέρος αυτού του προγράμματος ήταν και η ίδρυση υγειονομικών μονάδων (νοσοκομείων και ιατρικών κέντρων) και κέντρων προστασίας ανηλίκων σε όλη την χώρα, με την βοήθεια της ΚτΕ. Οι μονάδες αυτές απέκτησαν μόνιμη υπόσταση και εξασφάλισαν την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη του συνόλου του πληθυσμού. Έτσι το 1923, ορίστηκε νομικά η οργάνωση υπηρεσιών υγείας σε κάθε νομό της Ελλάδας ενώ ιδρύθηκε το Υπουργείο Υγιεινής και Κοινωνικής Πρόνοιας ως ανεξάρτητος φορέας για την υγεία. [ Οι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες - διαχείριση και στρατηγική εξέλιξης ]

Η διαχείριση και εγκατάσταση ενός τόσο μεγάλου πληθυσμού, είχαν σημαντικές και αμετάκλητες συνέπειες στην πληθυσμιακή και την πολεοδομική μορφή όλης της χώρας αλλά κυρίως της πρωτεύουσας. Τα πρώτα χρόνια πραγματοποιούνται συνεχείς μετακινήσεις εντός του ελλαδικού χώρου ως το 1928, χρονολογία που θεωρείται πως το μεγαλύτερο μέρος του προσφυγικού πληθυσμού είχε εγκατασταθεί “ημι - μόνιμα” πλέον. Τότε έλαβε χώρα επίσημη απογραφή (ΓΣΥΕ) στην οποία και γίνεται εμφανές το μεγάλο ποσοστό του προσφυγικού πληθυσμού σε σχέση με τους γηγενείς (39% ντόπιος πληθυσμός και 27,7% προσφυγικός πληθυσμός).23 Η εγκατάσταση του πληθυσμού αυτού - υπό καλές ή κακές συνθήκες - και η ανάγκη για επιβίωση επέσυρε την ανάμειξή του με τις παραγωγικές διαδικασίες. Η προσπάθεια για αγροτικό εποικισμό είχε μερική επιτυχία, καθώς ένα τμήμα Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 53

του προσφυγικού πληθυσμού παρέμεινε στην επαρχία “συμπληρώνοντας” χωρικά κενά και συμβάλλοντας στη γεωργία. Το μεγαλύτερο μέρος του προσφυγικού πληθυσμού όμως, έχοντας αστικές καταβολές, κινήθηκε προς τα αστικά κέντρα. Σε σύντομο χρονικό διάστημα έγινε εμφανής η σημαντική συνδρομή του προσφυγικού δυναμικού, τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο. Οι Μικρασιάτες, βασιζόμενοι στην εμπειρία τους, εισήγαγαν νέες μεθόδους καλλιέργειας, καινοτομίες στην βιοτεχνία ενώ ήταν οι πρώτοι που ασχολήθηκαν με το εμπόριο συστηματικά (με δράση στη νόμιμη αλλά και παράνομη) οικονομία και έθεσαν τις βάσεις της βιομηχανίας στην Ελλάδα του 20ου αιώνα. Οι 4 μεγάλοι προσφυγικοί οικισμοί (Νέα Ιωνία, Καισαριανή, Βύρωνας, Κοκκινιά) εξελίχθηκαν σε βιομηχανικά κέντρα έχοντας ήδη το 1926, 36 βιομηχανικές κοινότητες παραγωγής ποικίλων ειδών.24 Η μεγάλη συσσώρευση στα κέντρα, η ανάγκη για εργασία αλλά η αύξηση του ποσοστού γυναικών προσφύγων έναντι των αντρών (εξαιτίας των μαχών), επηρέασαν το αυξανόμενο ποσοστό της γυναικείας απασχόλησης και την θέση της γυναίκας στην κοινωνία. η γυναίκα γίνεται αρχηγός της προσφυγικής οικογένειας, γεγονός που επηρεάζει το σύνολο της κοινωνίας. Παρά την ευρύτερη προσπάθεια ενσωμάτωσης των παθόντων πληθυσμών, η συμβίωση ντόπιων και προσφύγων δεν ήταν απόλυτα ειρηνική. Οι εντατικές διαδικασίες που συμπεριελάμβαναν επίταξη ακινήτων, αποζημιώσεις προϋπάρχουσας ιδιοκτησίας και υποχρεωτική συγκατοίκηση όξυναν τις αναμενόμενες κοινωνικές εντάσεις γηγενών - προσφύγων ενώ δημιούργησαν ανισότητες μεταξύ του προσφυγικού πληθυσμού, καθώς οι πλούσιοι πρόσφυγες ήταν σε ευμενέστερη - οικονομικά και κοινωνικά - θέση από τους φτωχούς. Η αντίδραση της πλειονότητας του ντόπιου πληθυσμού στην άφιξη των προσφύγων ήταν αρνητική εξαρχής, ενώ όταν δημιουργήθηκαν και πολιτικές πλευρές (αντιβενιζελικοί-συντηρητικοί-γηγενείς και βενιζελικοί-φιλελεύθεροι-πρόσφυγες) οι προστριβές έφτασαν στα άκρα. Τότε, ξεκίνησαν οι συχνές επιθέσεις και από τις δύο πλευρές, οι διαμάχες, τα φαινόμενα εμπρησμών σε προσφυγικούς οικισμούς από αυτόχθονες (πχ στον Βόλο) αλλά και η προτροπή για μετεγκατάσταση των ετεροχθόνων σε άλλες περιοχές. Η σημαντικότερη διαφορά της προσφυγικής ροής του 1922 με τα επόμενα 54 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

παραδείγματα είναι η μεγάλη αλλαγή που επέφερε στο σύνολο της χώρας, ορίζοντας νέους κανόνες και ανατρέποντας οριστικά το πολεοδομικό σκηνικό. Ουσιαστικά, η αλλαγή αυτή θα μπορούσε να οριστεί στο νομικό και στο πολεοδομικό κομμάτι. Η μεγάλη αυτή πληθυσμιακή κρίση επέφερε ένα πρωτοφανές στεγαστικό πρόβλημα, το οποίο απαιτούσε οριστική επίλυση. Καθώς η αρχικά “προσωρινή” φιλοξενία μετατρεπόταν σε μόνιμη εγκατάσταση (εξαιτίας των πολιτικών γεγονότων) κρίθηκε αναγκαία η λήψη ενός συνόλου νομοθετημάτων που θα έθεταν άμεση λύση ενώ θα διαμόρφωναν και την βραχυπρόθεσμη συνύπαρξη και ενσωμάτωση των προσφύγων. Έτσι το 1923 εμφανίστηκε ο πρώτος νόμος περί σχεδίου πόλης25, που αν και παραβιάστηκε σε πολλές περιπτώσεις με την αυθαίρετη και συχνά εξαιρετέα δόμηση των προσφυγικών κατοικιών, αποτέλεσε την αφετηρία των πολεοδομικών κανονισμών της Ελλάδας. Ακολούθησε πλήθος διαταγμάτων για την οριοθέτηση οικιστικών ζωνών και τη δόμηση εντός και εκτός αυτών (προσδιορισμός διαστάσεων για δρόμους, πλατείες, δημόσιους κήπους, τοποθέτηση και διαστάσεις των οικοπέδων για δημόσια κτίρια, κλπ., αρτιότητα των οικοπέδων, ύψη των κτιρίων, αριθμός των ορόφων, συντελεστής κάλυψης, κλπ.), την πολεοδομική ανάπτυξη μέσα στο οικιστικό περιβάλλον (γενικοί όροι υγιεινής, ασφαλείας και αισθητικής των πολεοδομικών σχεδίων, έργα ύδρευσης, συγκοινωνιακών δικτύων, εξυγίανσης και εξωραϊσμού των πόλεων, έργα που αναφέρονται στους κοινόχρηστους χώρους, στους χώρους ελεύθερου χρόνου, κλπ., υποχρεώσεις των Δήμων και των Κοινοτήτων κλπ), την ασφάλεια των κατασκευών και τις προδιαγραφές των κτιρίων (συνθήκες ηλιασμού και αερισμού, ογκομετρικός καθορισμός του κτιρίου, εγκαταστάσεις θέρμανσης, συνθήκες υγιεινής και ασφαλείας κατά τη διάρκεια κατασκευής της οικοδομή, κλπ.). Επιπροσθέτως, το 1929 εκδόθηκε ο Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός (ΓΟΚ) - του οποίου η διαδικασία προετοιμασίας είχε ξεκινήσει το 1910 - καθώς βάσει των συνθηκών κρίθηκε πλέον απαραίτητος. Παράλληλα, υλοποιήθηκε μια ριζοσπαστική ιδέα που αποτέλεσε το μεγαλύτερο έργο για την εξασφάλιση της υδροδότησης της Αθήνας: η κατασκευή του φράγματος και η διαμόρφωση της τεχνητής λίμνης στον Μαραθώνα. Την περίοδο εκείνη, τέθηκαν λοιπόν οι βάσεις της πολεοδομικής “τάξης” - μεγάλο Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 55

τμήμα των οποίων ισχύει έως και σήμερα - , γεγονός που αποτελεί ιδιαίτερα θετική “συνέπεια” της προσφυγικής εισροής. “[...] την περίοδο της λειτουργίας του μπορούμε να τη θεωρήσουμε σαν την πρώτη περίοδο της κρατικής στεγαστικής πολιτικής.” Β. Γκιζελή Δυστυχώς, η μεγάλη ανάγκη στέγασης οδήγησε σε έναν οικοδομικό αναβρασμό που ήταν αδύνατον να ελεγχθεί. Δημιουργήθηκαν οικοδομικές εταιρείες με καθαρά κερδοσκοπικά κίνητρα ενώ πολλοί γηγενείς εργολάβοι αναλάμβαναν οικοδομική δράση αγνοώντας στοιχειώδεις κανόνες. Το κράτος συχνά εθελοτυφλούσε σε τέτοιες καταστάσεις, προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος της μαζικής στέγασης. Έτσι, οι ανάγκες καλύφθηκαν με νέες πόλεις να δημιουργούνται και παλιές να επεκτείνονται. “Ολόκληραι συνοικίαι ιδρύονται εκ του μηδενός - κατ’αρχήν προσωρινώς, αργότερον δε μονίμως.” Kayser & Thompson (με βάση τις πληροφορίες της ΓΣΥΕ) Με την δόμηση χιλιάδων νέων κατοικιών, το πολεοδομικό σκηνικό άλλαξε οριστικά και αμετάκλητα, τόσο στην πρωτεύουσα όσο και στην υπόλοιπη χώρα. Χαρακτηριστικά αναφέρονται οι αριθμοί των νέων οικημάτων της πρωτεύουσας ως το 1925: 1.764 στον Βύρωνα, 1.998 στην Καισαριανή, 3.864 στην Νέα Ιωνία, 400 στον Υμηττό, 2.670 στο Παγκράτι (οι πρώτες μόνιμες προσφυγικές κατοικίες) και 1.925 στην Καλλιθέα.26 “Οι μεγάλοι προσφυγικοί συνοικισμοί της Αθήνας και του Πειραιά είναι πραγματικές πόλεις των δεκαπέντε, είκοσι ή και τριάντα χιλιάδων κατοίκων.” C. Howland (Πρόεδρος της ΕΑΠ) Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της παραπάνω προσφυγικής κατοίκησης είναι η κατεύθυνση “διασπαστικής ανάπτυξης” από μέρους της ΕΑΠ. Οι πληθυσμοί χωρίστηκαν σε μικρές κοινότητες, για την βέλτιστη λειτουργία των οικισμών φαινομενικά, ενώ πρακτικά ο στόχος ήταν η εσκεμμένη διάσπαση των προσφύ56 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Ζ Κτηματολόγιο Νέας Κοκκινιάς, π.1928

H Παλιά προσφυγική κατοικία στη Νίκαια, 2002

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 57

Προσφυγικοί οικισμοί στο εσωτερικό και στα όρια της πόλης

Η πόλη “απορροφά” τους οικισμούς

Θ Επέκτραση του σχεδίου της Αθήνας 1900-1940

58 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Η πόλη εξαπλώνεται

γων μέσα στην χώρα ώστε να μην ανατραπεί το status quo του υπάρχοντος κοινωνικού και αστικού ιστού. Οι ευπορότεροι πρόσφυγες εγκαθείσταντο μέσα στις προνομιούχες περιοχές (μέσα στην πόλη και κοντά στα ανάκτορα), ενώ οι μη έχοντες κατοικούσαν διασπασμένοι στους προσφυγικούς οικισμούς και παραπήγματα δημιουργώντας “θύλακες” φτώχειας που συχνά δεν ήταν διακριτοί. Με αυτή την πολιτική διάστικτου κοινωνικού διαχωρισμού27 και τις συχνές ελλείψεις σε υποδομές εντός των προσφυγικών οικισμών (εγκαταστάσεις, διαμόρφωση ελεύθερου χώρου κλπ) ήταν αναμενόμενη η ανάληψη δράσης από μέρος των προσφύγων. “Μπορείς να περνάς 100 φορές την ωραία λεωφόρο που συνδέει την Αθήνα και το Φάληρο και να αγνοείς πως δυο βήματα από εκεί η αθλιότητα παίζει ένα από τα πιο σπάνια δράματα που συναντάμε στην Ευρώπη [...] Οκτώ χιλαδες πρόσφυγες είναι στοιβαγμένοι στο Δουργούτι εδώ και δώδεκα χρόνια.” M. Paz (αναφ. Πολύζος) Αρχικά, αυτοοργανώθηκαν για διαχειριστικά θέματα εντός των συνοικιών (καθαριότητα οικισμού, διαμόρφωση κοινόχρηστων χώρων κλπ), προσπαθώντας να βελτιώσουν την καθημερινότητά τους με τα λίγα μέσα που διέθεταν. Φρόντιζαν το καταλύματά τους και επηρεασμένοι από τις καταβολές τους προσέδωσαν σε αυτά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, διαμορφώνοντας μία άτυπη μορφή ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Απέκτησαν δεσμούς με την γη αλλά και αναμεταξύ τους, ενισχύοντας το αίσθημα ενότητας και ασφάλειας της συνοικίας. Η ιδιωτική ζωή εναλλασσόταν με τη δημόσια και οι συνοικίες αναπτύχθηκαν με τον δικό τους τρόπο. “[..] μεγάλες περιοχές τρωγλών γίνονταν απροσδόκητα ελκυστικές. Η χρήση ωραίων χρωμάτων, οι γλάστρες, οι πάγκοι, τα στέγαστρα και άλλες έξυπνες διακοσμητικές επινοήσεις δίνουν σ΄αυτές την εμφάνιση της καλύτερης ανώνυμης ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής, είτε ενός εκλεπτυσμένου εξωπραγματικού σκηνικού. Παράλληλα υπάρχει σωστή αντίληψη της ανθρώπινης κλίμακας και αυτές οι τρώγλες δεν θα ήταν διόλου τρώγλες αν δεν συνέτρεχαν σε αυτό οι ασυμβίβαστα μικρές τους διαστάσεις και η ευτελής τους κατασκευή.” Παπαϊωάννου Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 59

Καθώς η παραμονή φαινόταν βέβαιη πλέον, υπήρξε έντονη πολιτική συσπείρωση από πλευρά των προσφύγων με ανάλογες δράσεις (μεγάλες καταλήψεις του ‘25 - ‘26, συνεχείς διαδηλώσεις για τα δικαιώματά τους και τη αναγκαία αλλά ελλιπή κρατική μέριμνα, κλπ) και συχνή ένταξη σε πολιτικές πλευρές. Τα αντιμαχόμενα συμφέροντα και οι χωρικές τους διαστάσεις, επηρέασαν και τις εκλογικές περιφέρειες δημιουργώντας φαινόμενα gerrymandering, τα οποία διαμόρφωσαν σημαντικά την χωροταξική και περιφερειακή μορφή της Ελλάδας.28 Εν τέλει, με την πάροδο των δεκαετιών οι Μικρασιάτες πρόσφυγες εντάχθηκαν πλήρως στον κοινωνικό ιστό, βελτίωσαν την διαβίωσή τους και εγκατέλειψαν τα παραπήγματα. Η χρήση της γης για στέγαση αποτέλεσε κρίσιμο παράγοντα επιβίωσης και ενσωμάτωσης ενώ η κρίση που αντιμετώπισε η χώρα απέφερε και θετικά αποτελέσματα. Τέθηκαν βάσεις σε πολλούς τομείς ενώ λήφθηκαν ριζοσπαστικές για την εποχή αποφάσεις, αλλά με σημαντικό κοινωνικό κέρδος. Σήμερα, έναν αιώνα σχεδόν αργότερα, ίσως να μην υπάρχει εμφανής κοινωνική διαφορά, όμως η οικονομική ανάπτυξη και οι νομοθετικές και πολεοδομικές επεμβάσεις είναι αισθητές, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Συνηθισμένες διαδικασίες (εμπορικές, γεωργικές, οικονομικές, νομοθετικές), έργα υποδομών και κτιριακοί όγκοι (προσφυγικά χαμηλά σπίτια - προσφυγικές πολυκατοικίες) και κοινωνικά πρότυπα παραμένουν βάσεις και ταυτόχρονα, “ίχνη” μιας προγενέστερης προσφυγικής κρίσης.

60 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

IΙΙ.3 Dadaab στην Κένυα Η περιοχή Dadaab είναι μία κατοικημένη περιοχή στο δυτικό τμήμα της Κένυας, μόλις 83 χλμ δυτικά των συνόρων της χώρας με τη Σομαλία, στην οποία κατέφυγαν Σομαλοί πρόσφυγες ύστερα από την έναρξη του εμφυλίου πολέμου στη χώρα τους, το 1991. Η εισροή των προσφύγων συνεχώς αυξανόταν χωρίς την προοπτική επαναπατρισμού, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν 5 διαφορετικοί καταυλισμοί στην ευρύτερη περιοχή του Dadaab ως το 2011. Με τη βοήθεια των ΜΚΟ και των διεθνών φορέων δημιουργήθηκαν υποδομές ενώ πρόσφυγες από πολλές ακόμα γειτονικές χώρες συγκεντρώνονταν στο Dadaab με συνέπεια ο συνολικός πληθυσμός να φτάσει τις 439.00029, αποτελώντας τον μεγαλύτερο καταυλισμό παγκοσμίως. [ η εξέλιξη - ο πληθυσμός ] Η πρώτη μαζική εισροή προφύγων πραγματοποιήθηκε το 1991 και σε διάστημα ενός χρόνου είχε δημιουργηθεί μία πρώτη αυτοσχέδια μορφή καταυλισμού. Το 1992, με τη βοήθεια του UNHCR, δημιουργήθηκε ο πρώτος οργανωμένος καταυλισμός Ifo Camp, για τη στέγαση των Σομαλών προσφύγων.30 Καθώς όμως ο αριθμός των ανθρώπων που κατέφθαναν στην περιοχή αυξανόταν συνεχώς, αποφασίστηκε η δημιουργία νέων καταυλισμών, που θα απέτρεπε την συνεχή διεύρυνση του Ifo Camp και θα διευκόλυνε τη συνολική λειτουργία. Έτσι, υπό την αιγίδα της UNHCR συγκροτήθηκαν 2 ακόμα “οικισμοί” με ιδιαίτερη πολεοδομική οργάνωση: ο καταυλισμός Dagahaley με αρχικό σχεδιασμό από τον Γερμανό αρχιτέκτονα Werner Schellenberg και ο καταυλισμός Hagadera σε σχέδια του Σουηδού αρχιτέκτονα Per Iwansson. Η αρχική χωρητικότητα των καταυλισμών αυτών ήταν κάποιες δεκάδες χιλιάδες ενώ οι πρόσφυγες συνεχώς αυξάνονταν με ραγδαίο ρυθμό. Εκτός από τους Σομαλούς πρόσφυγες πολέμου ξεκινήσαν να συρρέουν και μετανάστες από πολλές γειτονικές χώρες (Αιθιοπία, Νότιο Σουδάν, Λαϊκή Δημοκρατια του Κονγκό, Μπουρούντι, Ουγκάντα, Ρουάντα, Σουδάν, Τανζανία. Ερυθραία) αλλά και Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 61

από το Ναϊρόμπι, την πρωτεύουσα της Κένυας, οι οποίοι αντιμετώπιζαν έντονο πρόβλημα λειψυδρίας, έλλειψης φαγητού αλλά και επιβίωσης εξαιτίας των επιθέσεων της τρομοκρατικής οργάνωσης al-Shabaab. Οι υποδομές δεν επαρκούσαν για την επιβίωση των ανθρώπων που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή και που συνεχώς αυξάνονταν κατά χιλιάδες. Έτσι, ξεκίνησε η δημιουργία 2 ακόμα καταλυσμών, του Ifo Camp 2 και του Kambioos Camp. Με τα νέα δεδομένα, μπορούσαν να φιλοξενηθούν περί τις 90.000 άνθρωποι αλλά ο πληθυσμός έφτασε τις 430.000 (PoC) τον ίδιο χρόνο, με συνεχή αύξουσα πορεία που αναμενόταν να ξεπεράσει τις 500.000 το ίδιο έτος.31 Καθώς η εγκατάσταση στους καταυλισμούς του Dadaab μετατρέπονταν σε μόνιμη κατοίκηση, το κράτος της Κένυας σε συνεργασία με αρμόδιους φορείς (the United Nations High Commissioner for Refugees Global Initiative on Somali Refugees / GISR, UNHCR, Government of Kenya Department of Refugee Affairs / DRA,

International

Organization of Migration / IOM) ξεκίνησε μία προσπάθεια εθελοντικού επαναπατρισμού των Σομαλών προσφύγων, το 2013. Η πλειονότητα αρνήθηκε να εγκαταλείψει το Dadaab αλλά ο συνολικός πληθυσμός μειώθηκε αισθητά στις 349,280.32 Α Αεροφωτογραφία των 5 καταυλισμών του Dadaab 62 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

[ ο τόπος και ο χώρος - υποδομές και ανάπτυξη ]

Η έλλειψη σημαντικής βλάστησης αλλά η ύπαρξη δέντρων

Πό

ας, σε απόσταση 110 χιλιομέτρων από την πόλη Garissa.

λη

Κατα υ λι σ μ

ταυλισμών, βρίσκεται στην κομητεία της Garissa της Κένυ-

ός

Η περιοχή όπου συγκροτήθηκε το σύμπλεγμα των 5 κα-

διευκόλυνε την κατασκευή πρόχειρων καταλυμάτων από ξύλο στην πρώτη φάση δημιουργίας του καταυλισμού. Με τη συνδρομή των ανθρωπιστικών οργανώσεων και του κράτους της Κένυας εξασφαλίστηκαν οι πιο οργανωμένες δομές, η παροχή προσωρινών καταλυμάτων, η εξασφάλιση χώρων υγιεινής και εγκαταστάσεων παροχής νερού και τροφίμων. Αναλυτικότερα, οι υποδομές και η εξέλιξη των καταυλισμών στο Dadaab, όπως προκύπτουν από τις αναφορές της UNHCR.33 -

To Ιfo Camp, το πρώτο εκ των 5 καταυλισμών του Dadaab, δημιουργήθηκε το 1991 και αριθμεί 84.181 κατοίκους, οι οποίοι φιλοξενούνται σε φυλασσόμενο χώρο συνολικής έκτασης 12,3 τ.χλμ. Αρχικά, ο οικισμός έχει οργανωθεί σε 9 περιοχές με οριοθετημένα τετράγωνα όπου τοποθετήθηκαν ξύλινα καταλύματα. Ο πληθυσμός μεγάλωνε, ο συνωστισμός στην περιφραγμένη περιοχή αυξανόταν και η πρώτη ύλη για την κατασκευή χώρων στέγασης παρέμενε η ξυλεία, με αποτέλεσμα να πληγεί η πανίδα και η περιβαλλοντική καταστροφή να δημιουργεί περαιτέρω προβλήματα στον καταυλισμό (έλλειψη σκίασης, αύξηση θερμοκρασίας, αδυναμία απορροής όμβριων υδάτων κλπ) Για αυτό το λόγο και ορίστηκε μία

Επέκταση Συνόλου

περιοχή έκτασης 4.125 τ.χλμ με αποκλειστική χρήΑπό το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 63

ση την φύτευση. Η ζωή στον οικισμό συνεχίστηκε σε αυτούς τους χώρους για 21 χρόνια, όταν το 2012 ένα μεγάλο τμήμα της γης επλήγη από πλημμύρες. Πολλοί χώροι κατοικίας καταστράφηκαν ενώ άλλοι χρειάζονταν επισκευές. Τότε, με πρωτοβουλία των ανθρωπιστικών οργανώσεων κατασκευάστηκαν προσωρινά καταλύματα από ξύλο και καραβόπανο καθώς η κυβέρνηση της Κένυας απαγόρευσε την κατασκευή ή επισκευή μόνιμων καταλυμάτων. Παράλληλα με την κατασκευή αυτή, προχώρησαν και στην κατασκευή καναλιού για την αποτροπή μελλοντικών πλημμυρών. Εκτός από τα καταλύματα που παρέχουν στέγαση, λαμβάνεται μέριμνα για την παροχή “καταφυγίου” και ασφάλειας στις ευάλωτες ομάδες. Τα ασυνόδευτα παιδιά, φιλοξενούνται από οικογένειες και μπορούν να χρησιμοποιήσουν ασφαλείς χώρους παιχνιδιού (child friendly spaces), οι γυναίκες και τα παιδιά που αντιμετωπίζουν κινδύνους μπορούν να φιλοξενηθούν στις δομές Safe Haven, όπου εκτός από στέγαση έχουν πρόσβαση και σε υπηρεσίες ενώ οι οικογένειες που δέχονται απειλή για τη ζωή τους μπορούν να προστατευθούν στο καταφύγιο στην ειδική περιοχή προστατευόμενων κατοίκων (Protection Area). Οι βασικές ανάγκες του πληθυσμού, καλύπτονται μέσω 7 γεωτρήσεων και της συνεχούς παροχής τροφίμων ενώ η σίτιση ενισχύεται από συμπληρωματικά και φαρμακευτικά προγράμματα. Οι 12.930 χώροι υγιεινής είναι κοινόχρηστοι με αναλογία 7 ατόμων/αποχωρητήριο - χώρο υγιεινής. Στον τομέα της εκπαίδευσης, έχουν στελεχωθεί εθελοντικά 8 σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, 2 σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, 1 κέντρο βασικής εκπαίδευσης ενηλίκων, 1 κέντρο επαγγελματικής κατάρτισης νέων (Youth Education Pack Centre) ενώ λειτουργούν και κάποιες υπηρεσίες για παιδιά και ενηλίκους με ειδικές ικανότητες. Στο συνολικό πρόγραμμα παιδείας, συμβάλει και η ενημερωτική δράση 64 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

ομάδων νέων για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την πρόληψη της σεξουαλικής και έμφυλης βίας, τη συζήτηση κοινωνικών θεμάτων, την ισότητα και τη δικαιοσύνη, την εξάλειψη του αναλφαβητισμού, τον αθλητισμό κλπ. Το σύστημα υγείας μπορεί να προσφέρει υπηρεσίες σε 10.000 κατοίκους ημερισίως μέσα από 6 σημεία παροχής πρώτων βοηθειών και 1 νοσοκομείο με καταρτισμένο προσωπικό. Εξαιτίας του μεγάλου αριθμού γεννήσεων και των συνθηκών που ευνοούν την εξάπλωση σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων, δόθηκε έμφαση στην 24ωρη λειτουργία υπηρεσιών μαιευτικής και στα κέντρα αναφοράς και ελέγχου του ιού HIV (HIV checkpoints), με υποχρεωτικό έλεγχο και περίθαλψη όλου του γυναικείου πληθυσμού. Συμπληρωματικά, για την αντιμετώπιση του υποσιτισμού ξεκίνησαν προγράμματα συμπληρωματικής σίτισης και φαρμακευτικής αγωγής ενώ λειτούργησε ειδικό τμήμα φροντίδας των εξασθενημένων παιδιών (Stabilisation Center for Children). -

O καταυλισμός της Hagadera αριθμεί 106.765 κατοίκους σε έκταση 8,7 τ.χμλ, αποτελώντας τον μεγαλύτερο πληθυσμιακά καταυλισμό του Dadaab, ο οποίος τέθηκε σε λειτουργία το 1992. Η μεγάλη συγκέντρωση στην περιοχή είχε ως αποτέλεσμα και την επέκταση του οικισμού έξω από τα προσχεδιασμένα του όρια, όπου η εγκατάσταση 20.000 προσφύγων δημιούργησε τα λεγόμενα “περίχωρα της Hagadera”. Για αυτό το λόγο και ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού μεταφέρθηκε σε κοντινή περιοχή όπου δημιουργήθηκε ο καταυλισμός Kambioos, το 2011. Ο χώρος έχει οριστεί σε 28 περιοχές αποτελούμενες από 260 τετράγωνα συνολικά, τα οποία οριοθετούνται από κύριες και δευτερεύουσες χωμάτινες οδούς. Στο χώρο των τετραγώνων έχουν τοποθετηθεί 365 καταλύματα “προσωρινής κατοίκησης” (temporary shelters), φτιαγμένα από ξύλο και επενδεδυμένα με καραβόπανο. Καθώς οι παραπάνω κατασκευές χρησιμοποίησαν το μεγαλύτερο μέρος της υπάρχουσας ξυλείας μειώνοντας τα αποθέματα για περαιτέρω κατασκευή, κατέστη Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 65

αδύνατο να οργανωθεί κάποια άλλη υποδομή κατοικίας, παρά το γεγονός ότι ο πληθυσμός συνεχώς αυξάνεται και τα υπάρχοντα καταλύματα έχουν δεχθεί εκτεταμένες φθορές. Για την προστασία και τον έλεγχο του μεγάλου αυτού πληθυσμού, διαμορφώθηκαν μονάδες καταγραφής των κατοίκων, των νέων αφίξεων αλλά και των γεννήσεων από τους αντίστοιχους ανθρωπιστικούς φορείς. Συμπληρωματικά, οργανώθηκαν 3 αστυνομικές μονάδες με στελέχωση από το κράτος της Κένυας. Η εύρεση νερού επιτυγχάνεται μέσω 7 γεωτρήσεων που εξασφαλίζουν 23 λίτρα νερό ημερίως/ανά άτομο, μέσα από τις 108 δημόσιες βρύσες. Η παροχή τροφίμων και ειδών επιβίωσης γίνεται συλλογικά, με ένα κεντρικό σημείο διανομής. Οι χώροι υγιεινής είναι εξίσου κοινόχρηστοι, όμως ο καθαρισμός των χώρων αυτών και η συνολική συλλογή απορριμάτων γίνεται με ιδιαίτερη οργάνωση από μικρές επιτροπές, οι οποίες επιμελούνται την μεταφορά και αποβολή τους σε 28 ειδικά υγειονομικά σημεία. Εξαιτίας του μεγάλου ποσοστού προσφύγων 5-18 ετών, η δράση των ΜΚΟ έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στον τομέα της παιδείας. Έτσι ξεκίνησε η λειτουργία 7 δημοτικών σχολείων, 2 γυμνασίων - λυκείων, 1 κέντρου βασικής εκπαίδευσης ενηλίκων και 1 κέντρου εκπαίδευσης Πληροφορικής. Παράλληλα, οργανώνονται δομές εκμάθησης τεχνών και επαγγελματικών τεχνικών και δράσεις συμμετοχής και ενημέρωσης που προωθούν την ισότητα, την χειραφέτηση των γυναικών και την συζήτηση πάνω σε θέματα σεξουαλικής και έμφυλης βίας. Τέλος, στον τομέα της υγείας, λειτουργεί 1 κεντρικό νοσοκομείο και 4 μικρότερες κλινικές, ικανές να ανταποκριθούν σε 454 ασθενείς ημερησίως, ενώ αναλαμβάνουν σημαντική δράση στον τομέα των γεννήσεων που χρήζει ειδικής προσοχής μέσα στον καταυλισμό. -

Ο καταυλισμός Dagahaley με έκταση 8,2 τ.χλμ και μεικτό πληθυσμό

66 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

87.170, σύμφωνα με τον τον αρχικό του σχεδιασμό έχει χωριστεί σε 10 περιοχές, κάθε μία από της οποίες περιλαμβάνει 10 τετράγωνα, οριοθετημένα με χωμάτινους δρόμους. Ο οργανωμένος χώρος έχει κατανεμηθεί στους κατοίκους αναλογικά με τον χώρο που χρειάζεται κάθε οικογένεια ή κάθε άτομο. Όμως εξαιτίας της περιορισμένης έκτασης σε σχέση με τον αριθμό των προσφύγων, συχνά κάθε κατάλυμα ή τετράγωνο χρησιμοποιείται από τριπλάσιο αριθμό ανθρώπων από αυτόν που του αναλογεί. Η ύπαρξη τόσο μεγάλου πληθυσμού σε έναν περιφραγμένο χώρο, είχε ως αποτέλεσμα συχνές καταπάτησεις ιδιοκτησίας αλλά και τα κρούσματα βίας. Προκειμένου να διασφαλιστεί η καλύτερη λειτουργία του καταυλισμού, χρησιμοποιήθηκαν σώματα ασφαλείας - περιφρούρησης από τις αρχές της Κένυας, ενώ δημιουργήθηκε και ένα κέντρο καταγραφής των κατοίκων και ανάθεσης υποθέσεων επαναπατρισμού ή εισαγωγής και εξαγωγής στο Dagahaley. Η παροχή νερού σε όλη την κατοικημένη έκταση εξασφαλίζεται ένα υδρευτικό δίκτυο 7,63 χλμ, με 9 εγκαταστάσεις γεωτρήσεων και 6 χαλύβδινες δεξαμενές. Η συνολική λειτουργία του καταυλισμού υποστηρίζεται από την παροχή ενέργειας μέσω ηλιακών πανέλων και διανέμονται ηλεκτρικές συσκευές εξοικονόμησης ενέργειας. Στην ίδια περιβαλλοντική λογική, δημιουργήθηκε φυτώριο για παροχή ξυλείας για την κατασκευή καταλυμάτων από τους νεοαφιχθέντες στον καταυλισμό ενώ οι περιφερειακές υποβαθμισμένες περιοχές διαμορφώθηκαν κατάλληλα για να δεχθούν φύτευση. Τέλος, η κοινότητα σε συνεργασία με την επιτροπή καθαρισμού (WASH committee) είναι υπεύθυνη για τα απορρίμματα ενώ δεν υπάρχει δίκτυο αποχέτευσης. Η εκπαίδευση στηρίζεται στη λειτουργία 7 δημοτικών σχολείων, 2 σχολείων δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και ενός κέντρου επαγγελματικής κατάρτισης ενηλίκων (Youth Education Pack) όπου παρέχεται η δυνατότητα ενασχόλησης με τέχνες και αθλήματα για τη απόκτηση δεξιοτήτων. Επιπροσθέτως, δίνεται έμφαση στην ενημέρωση και την διαμόρφωση πνεύματος ισότητας και σεβασμού, μέσα από δράσεις για τη χειραφέτηση των γυναικών και την αποφυγή σεξουαλικής και έμφυλης Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 67

βίας. Η ιατρική περίθαλψη εξασφαλίζεται από τους ανθρώπινους και υλικούς πόρους της οργάνωσης Γιατροί Χωρίς Σύνορα σε 2 σημεία του καταυλισμού. Παρά τα προβλήματα στον τομέα της υγείας, δόθηκε προτεραιότητα στα παιδιά, μέσα από την πραγματοποίηση προγραμμάτων αποκλειστικής σίτισης και περίθαλψης παιδιών τα οποία μαστίζονταν από ασιτία. -

Το Ifo 2 Camp ξεκίνησε την λειτουργία του τον Ιούλιο του 2011, προκειμένου να αποσυμφοριστούν οι καταυλισμοί Dagahaley και Ιfo. Σε διάστημα 4 ετών είχε φτάσει τους 51.436 φιλοξενούμενους πρόσφυγες, σε χώρο συνολικής έκτασης 10 τ.χλμ. Η συνολική επιφάνεια γης διαιρέθηκε σε 2 “υπό-καταυλισμούς”, την ανατολική (Ifo 2 East) και τη δυτική (Ifo 2 West). Οι περιοχές αυτές οργανώθηκαν σε 9 ξεχωριστούς τομείς, οι οποίοι διαιρέθηκαν σε 4-9 τετράγωνα έκαστος. Η αρχική εγκατάσταση έγινε σε 16.000 σκηνές (Ιούλιος - Οκτώβριος 2011), το μεγαλύτερο μέρος των οποίων καταστράφηκε εξαιτίας των καιρικών συνθηκών. Προς αντικατάσταση αυτών, δόθηκαν 10.000 νέες σκηνές το διάστημα 2012-2013 ενώ το 2014 - 2015 κατασκευάστηκαν περισσότερα από 4.500 καταλύματα από ξύλο με πλαστική επένδυση από την UNHCR. H προσπάθεια κατασκευής καταφυγίων από μη ευτελή υλικά που θα παρείχαν περισσότερη προστασία στους ενοίκους, απετράπει από την κενυάτικη κυβέρνηση, η οποία απαγόρευσε και σε αυτό το camp την κατασκευή χώρων στέγασης με προοπτική μόνιμης κατοίκηση. Για την προστασία των προσφύγων, οργανώθηκαν 25 αστυνομικές μονάδες, οι οποίες επανδρώθηκαν με προσωπικό από αρμόδιους φορείς και το κράτος της Κένυας ενώ για την ασφάλεια των ασυνόδευτων ή ορφανών παιδιών ξεκίνησαν προγράμματα μέριμνας υιοθεσίας μέσα στον καταυλισμό με την εγκατάσταση 3 αντίστοιχων κέντρων. (Child Education and Welfare Centres / CEWC)

68 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Η σίτιση εντός του οικισμού καλύπτεται με γενική διανομή τροφίμων ή οποία ενισχύεται με συμπληρωματικά και φαρμακευτικά προγράμματα σε περιπτώσεις ασθένειας ή υποσιτισμού. Οι ανάγκες για νερό καλύπτονται από 6 δεξαμενές που γεμίζουν από τις 7 γεωτρήσεις. Οι χώροι υγιεινής καλύπτουν το 80% των κατοίκων και με πρόγραμμα της UNHCR θα αυξηθούν για πλήρη κάλυψη των αναγκών του συνολικού πληθυσμού (ανάγκες ΑΜΕΑ κλπ). Ο σχεδιασμός του καταυλισμού έγινε με βάση τις οικολογικές αρχές που έλειπαν στους υπόλοιπους χώρους φιλοξενίας του Dadaab. Ορίστηκαν περιοχές φύτευσης ποικίλων δέντρων και μικρότερων φυτών (green belts), δημιουργήθηκαν φυτώρια για την παροχή ξυλείας στους κατοίκους και τοποθετήθηκαν φωτοβολταϊκά πανέλα. Για την εκπαίδευση έχουν κατασκευαστεί 10 δημοτικά σχολεία, 1 δευτεροβάθμιας και πολλαπλά τμήματα προσχολικής αγωγής (Early Child Development Education) στα οποία λαμβάνουν μέρος 28.410 παιδιά. Δύο ακόμα ειδικά σχολεία το Mwangaza Primary School και το Nasib Secondary School παρέχουν εκπαίδευση με μεθόδους διαδραστικής μάθησης και πρόσβαση σε τεχνολογικά μέσα (Instant Network Schools / INS) ενώ η συνεχής ενημέρωση και δράση της κοινότητας πραγματοποιείται με: ●

σχολικές περιβαλλοντικές ομάδες, εκπαιδευτικά σεμινάρια (training sessions) και συγκεντρώσεις (barazas) σε θέματα οικολογίας, υπό τον συντονισμό της επιτροπής περιβάλλοντος του καταυλισμού (Camp Environment Committee)

●

με αυτοοργανωμένη ομάδα διαχείρισης απορριμμάτων που αποτελείται από μέλη των ανθρωπιστικών φορέων και μέλη της προσφυγικής κοινότητας

●

ομάδα προώθησης των συνθηκών υγιεινής, με μέλη ΜΚΟ και κατοίκους του καταυλισμού

Για την υγειονομική περίθαλψη των προσφύγων του καταυλισμού, λειτουργεί 1 νοσοκομείο, 1 μαιευτική κλινική και 3 σημεία παροχής βασιΑπό το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 69

κών ιατρικών υπηρεσιών, στελεχωμένα από τον Ερυθρό Σταυρό της Κένυας. Όπως σε όλους τους καταυλισμούς του Dadaab, και στο Ifo 2 Camp, δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στην συνεχή λειτουργία υπηρεσίων μαιευτικής, ελέγχου και περίθαλψης φορέων HIV. -

Το Kambioos αποτελεί τον νεότερο χώρο φιλοξενίας προσφύγων στο Dadaab. Ο σχεδιασμός του το 2011, έγινε με σκοπό να αποσυμφορηθούν οι υπόλοιποι καταυλισμοί, για αυτό και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού των 20.480 ατόμων αποτελείται από πρόσφυγες που έμεναν στην Hagadera. Εκτός από τους Σομαλούς πρόσφυγες, στον καταυλισμό φιλοξενούνται και εσωτερικοί μετανάστες από το Ναϊρόμπι, οι οποίοι αναζήτησαν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης (εξασφάλιση νερού, φαγητού και καταφυγίου). Ο οργανωμένος χώρος καταλαμβάνει έκταση 5 τ.χμλ και είναι χωρισμένος σε 5 τομείς, με 7 τετράγωνα η κάθε μία. Η πλειονότητα των κατοίκων στεγάζεται σε σκηνές, με 350 οικογένειες να κατοικούν σε προσωρινά καταφύγια από ξύλο και καραβόπανο που κατασκευάστηκαν το 2013. Ένα χρόνο αργότερα η UNHCR ξεκίνησε την κατασκευή 260 αυτοσχέδιων καταφυγίων από τούβλο (Improvised Mud Block Shelters / IMBS), όμως η κυβέρνηση της Κένυας σταμάτησε και αυτήν την προσπάθεια στην λογική της αποτροπής δημιουργίας χώρων μόνιμης εγκατάστασης. Το Kambioos σχεδιάστηκε με σκοπό να εκπληρώσει το όραμα ενός νέου μοντέλου οικολογικού προσωρινού χώρου φιλοξενίας. Υπό την καθοδήγηση της UNHCR και του Lutheran World Federation (LWF), έγινε μελέτη των περιβαλλοντικών επιπτώσεων της κατασκευής του καταυλισμού, οριοθετήθηκαν οι χώροι πρασίνου (green belts) στους οποίους φυτεύθηκαν δενδρίλια και προωθήθηκε η ενημέρωση και διαμόρφωση περιβαλλοντικής συνείδησης μεταξύ των κατοίκων. Η σίτιση ξεκίνησε με εβδομαδιαίες διανομές φαγητού η προμήθεια των οποίων γινόταν από την Hagadera, όμως από τον Ιούνιο του 2013

70 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

το παγκόσμιο πρόγραμμα σίτισης (World Food Programme/WFP) εξασφάλισε μονάδα διανομής φαγητού εντός του οικισμού. Για την παροχή νερού, εγκαταστάθηκαν 3 γεωτρήσεις, από τις οποίες μόνο η μία λειτουργεί τροφοδοτώντας όλο τον καταυλισμό μέσω ολοκληρωμένου δίκτυου ύδρευσης. Οι χώροι υγιεινής είναι αυτόνομοι σε κάθε κατάλυμα και η διαχείριση των απορριμμάτων και αποβλήτων γίνεται από τα μέλη της κοινότητας. Για την ασφάλεια του καταυλισμού, δημιουργήθηκαν 40 μονάδες που στελεχώθηκαν με 14 μέλη του αστυνομικού σώματος της Κένυας, τον Ιανουάριο του 2014. Για την δημιουργία κλίματος συνεργασίας μεταξύ της αστυνομίας και των προσφύγων ξεκίνησε η δράση “Tango Talk” κατά την οποία γίνεται μηνιαία ανοιχτή συζήτηση και πληροφόρηση με αντιπροσώπους των σωμάτων ασφαλείας και των ομάδων “Ειρήνης και Προστασίας” (Community Peace & Protection Teams / CPPT) που απαρτίζονται από κατοίκους του καταυλισμού. Σε αντίστοιχη λογική, ξεκίνησαν κοινωνικές δράσεις διαλόγου για την προστασία και την χειραφέτηση των προσφύγων, την στήριξη και ομοιογένεια μεταξύ των ευπαθών ομάδων (άτομα με αναπηρία, επιζήσαντες σεξουαλικής ή έμφυλης βίας, ηλικιωμένους κλπ), τη βελτίωση των γραφειοκρατικών διαδικασιών και την παιδική προστασία. Για την τελευταία, δημιουργήθηκαν “προστατευμένες περιοχές” (Protection areas) με 20 προσωρινά καταλύματα, στα οποία μπορούν να κατοικούν άτομα και οικογένειες που δέχονται οποιαδήποτε απειλή. Οι δομές εκπαίδευσης βρίσκονται σε πρώιμο στάδιο, με την ύπαρξη 3 δημοτικών σχολείων και οργάνωση τμημάτων χειροτεχνίας και βιοτεχνικής παραγωγής (σαπουνιού, κιμωλίας κλπ) ενώ λειτουργεί και κέντρο τεχνολογίας και επικοινωνίας. Τέλος, με την οργάνωση χώρου αγοράς, δόθηκε η ευκαιρία αξιοποίησης των παραγόμενων προϊόντων, ανάπτυξης εμπορίου και απασχόλησης σημαντικού αριθμού κατοίκων. Ο υγειονομικός τομέας στηρίζεται στη λειτουργία ενός σημείου ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης (ικανό να εξυπηρετήσει 10.000 άτομα) και Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 71

B

Γ

Δ 72 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Ε

ΣΤ

Β Ο καταυλισμός Ifo Γ Ο καταυλισμός Hagadera Δ Ο καταυλισμός Dagahaley Ε Ο καταυλισμός Ifo 2 ΣΤ Ο καταυλισμός Kambioos

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 73

Ζ Αναταραχές, 2009

Η Εργασία στην πράσινη ζώνη

Ι Καταυλισμός Ifo, 1996

IA Καταυλισμός Ifo, 1992

74 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Θ Σχολείο στον καταυλισμό του Dagahaley, 2009

IB Καταυλισμός Ifo 2

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 75

σε 24ωρη παροχή υπηρεσιών μαιευτικής και ελέγχου ιών (HIV κλπ). Σε περίπτωση εξειδικευμένων περιστατικών οι ασθενείς πρέπει να μεταφερθούν στο νοσοκομείο της Hagadera - κάτι που δεν είναι εφικτό για όλους- αλλά υπάρχει μέριμνα για μελλοντική δημιουργία μαιευτικής κλινικής εντός του Kambioos, από το Al-Khair Foundation. [ οι “πολιτικές” και κοινωνικές συνθήκες - διαχείριση και στρατηγική μελλοντικής εξέλιξης ] Η εξέλιξη των καταυλισμών του Dadaab οφείλεται στην συνεργασία των ανθρωπιστικών φορέων (με επικεφαλής την UNHCR) και της κυβέρνησης της Κένυας, με την τελευταία να οριοθετεί τις δράσεις προκειμένου να αποτραπεί η μονιμοποίηση της προσφυγικής εγκατάστασης. Το σημαντικότερο επίτευγμα της διαμόρφωσης αυτών των οικισμών - ύστερα από την επιβίωση των κατοίκων - θεωρείται η διαμόρφωση συλλογικής συνείδησης και χειραφέτησης τόσο των γυναικών όσο και του συνολικού πληθυσμού. Με τη καθοδήγηση των οργανώσεων, οι κάτοικοι συντονίστηκαν σε ομάδες και άρχισαν να συζητούν και να διαχειρίζονται τα θέματα που τους αφορούν, πραγματοποίησαν εκλογές και όρισαν ως ηγέτες περιοχών και τμημάτων των οικισμών, άτομα από τον προσφυγικό πληθυσμό, με απαραίτητη την ισάριθμη εκλογή ανδρών και γυναικών ανά θέση. Συγκεκριμένα:34 ●

Στο Ifo, κάθε ένας από τις 18 τομείς και κάθε ένα από τα 212 τετράγωνα έχουν το δικό τους αρχηγό, με επικεφαλής τους 2 γενικούς υπεύθυνους και τον διαχειριστή της UNHCR

●

Στην Hagadera, υπάρχουν 2 άτομα επικεφαλής (1 άντρας και 1 γυναίκα) για όλο τον καταυλισμό, μαζί με τον υπεύθυνο της UNHCR

●

Στο Ifo 2, μέσα από τις πρώτες εκλογές του 2013, ανακηρύχθηκαν συνολικά 236 αρχηγοί τμημάτων (118 άντρες και 118 γυναίκες), 34 υπεύθυνοι περιοχών (17 άντρες και 17 γυναίκες) και 2 γενικοί υπεύθυνοι (1 άντρας και 1 γυναίκα). Ύστερα από την εκλογή τους, οι υπεύθυνοι εκπαιδεύτηκαν στους ρόλους και τα καθήκοντά τους ενώ όρισαν γενικό Κώδικα Δεοντολογίας των θέσεών τους.

●

Στο Kambioos εκλέχθηκαν 2 επικεφαλής του καταυλισμού (1 άντρας και

76 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

1 γυναίκα), 10 υπεύθυνοι περιοχών και 70 αρχηγοί τμημάτων. Ένα σημαντικό ακόμα στοιχείο για την περίπτωση του Daddab, αποτελεί το γεγονός πως οι εγκαταστάσεις που πραγματοποιήθηκαν σε σχετικά μικρό διάστημα και εξασφάλισαν νερό και τροφή - αγαθά που έχουν εκλείψει σε πολλές περιοχές της Αφρικής - , δημιούργησαν νέα κύματα προσφυγικών ροών, τόσο από μη εμπόλεμες ζώνες/χώρες του Αφρικανικού Κέρατος όσο και από το εσωτερικό της χώρας (Κένυας). Η συσσώρευση ξεπέρασε τις αρχικές εκτιμήσεις δημιουργώντας αρκετά προβλήματα διαχείρισης ενώ η έντονη ανομοιογένεια είχε ως φυσικό επακόλουθο την δημιουργία προστριβών.35 Παρά την κοινωνική οργάνωση δομών, τη δράση των ομάδων των κατοίκων και την ύπαρξη μονάδων ασφάλειας, πολλές φορές η κατάσταση εντός των καταυλισμών ξέφευγε από τον έλεγχο των αρμόδιων. Χαρακτηριστικά:36 ●

Στο Dagahaley: τo 2011 ξέσπασαν διαμάχες μεταξύ των προσφύγων για λόγους ιδιοκτησίας-καταπάτησης που κατέληξαν σε μεγάλη πυρκαγιά από την οποία καταστράφηκε η κεντρική αγορά

●

Στη Hagadera: το 2011 σημειώθηκαν πολλαπλές απαγωγές προσωπικού ανθρωπιστικών φορέων και εκρήξεις από υπόγειους αυτοσχέδιους μηχανισμούς οι οποίες είχαν ως θύματα (τραυματίες και νεκρούς) αστυνομικούς - απεσταλμένους της Κενυάτικης Κυβέρνησης, το 2014 απετράπει νέα προσπάθεια απαγωγής μελών της UNHCR

●

Στο Ifo: σημειώνονται συχνές εκρήξεις από αυτοσχέδιους εκρηκτικούς μηχανισμούς (IEDS) και χειροβομβίδες παράλληλα με εγκλήματα ληστειών και δολοφονιών ανάμεσα στους μετανάστες

●

Στο Ifo 2: το 2011 απήχθησαν 2 μέλη του MSF και ελευθερώθηκαν 2 χρονια αργότερα, το 2012 κατά τη διάρκεια συμπλοκής 2 μέλη του NRC τραυματίστηκαν, 1 μέλος πέθανε και 4 αιχμαλωτίστηκαν. Οι τελευταίοι διασώθηκαν 3 ημέρες αργότερα, στη Σομαλία.

Κατά την Κυβέρνηση της Κένυας, τα περιστατικά βίας στο Dadaab συνδέονται με εξτρεμιστικές οργανώσεις με αποτέλεσμα, όταν οι πόλεις Nairobi και Garissa δέχθηκαν τρομοκρατικές επιθέσεις, να θεωρηθεί ως “επίθεση” οργανωμένη στον καταυλισμό. Ύστερα από αυτά τα γεγονότα και με τις εκτιμήσεις για αύξηση του πληθυσμού με 900.000 νέους μετανάστες, ξεκίνησαν άμεσες διαδικασίες Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 77

περιορισμού - κλεισίματος των 5 καταυλισμών. Το 2013, υπογράφηκε συμφωνία μεταξύ Σομαλίας και Κένυας (με την έγκριση της UNHCR) για εθελοντικό επαναπατρισμό των Σομαλών προσφύγων. Οι διαδικασίες ξεκίνησαν και 80.000 - 100.000 επέστρεψαν στη χώρα τους ενώ πολλοί περισσότεροι αρνούνταν να εγκαταλείψουν τους καταυλισμούς.37 Η πίεση εκ μέρους της Κένυας συνεχιζόταν και καθώς η μείωση του πληθυσμού δεν πραγματοποιούνταν, η χώρα ανακοίνωσε το οριστικό κλείσιμο του Dadaab τον Μάιο του 2016. Οι πρώτες ενέργειες ξεκίνησαν άμεσα, με την απομάκρυνση των οργανισμών, προκειμένου να πραγματοποιηθεί η εκκένωση της περιοχής έως τον Νοέμβριο του 2016, όμως ύστερα από προσφυγή του UNHCR δόθηκε παράταση 6 μηνών από το Ανώτατο Δικαστήριο της Κένυας .38

78 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

IΙΙ.4 “Ζούγκλα του Calais” στη Γαλλία Από το 1999 έχουν υπάρξει ποικίλοι καταυλισμοί γύρω από το Calais, όπου πρόσφυγες και παράνομοι μετανάστες βρίσκουν καταφύγιο σε ακατοίκητη γη, ενώ μετακινούνται σε νέες τοποθεσίες όταν επεμβαίνουν οι Γαλλικές αρχές. Ο όρος “ζούγκλα” είναι ένα αδόκιμο παρωνύμιο που είχε δοθεί στους καταυλισμούς αυτούς όπου διέμεναν αυτοί που προσπαθούσαν να διασχίσουν την Μάγχη και να εισέλθουν στο Ηνωμένο Βασίλειο. [ ο πληθυσμός ] Οι κάτοικοι των καταυλισμών ήταν μείγμα προσφύγων οι οποίοι προσπαθούν να ξεφύγουν από την βία και τον πόλεμο που επικρατούν στις χώρες τους, αιτούντων ασύλου και οικονομικών μεταναστών. Οι διάφοροι πληθυσμοί, οι περισσότεροι από τη Συρία, το Αφγανιστάν και το Σουδάν, διέμεναν εκεί, επωφελούμενοι κυρίως από την κυκλοφορία των φορτηγών οχημάτων μεταξύ των δύο χωρών. Στις αρχές του 2014 εκτιμάται από την εφημερίδα Guardian ότι στο Calais διέμεναν περίπου 1.300 πρόσφυγες, κυρίως από την Ερυθραία, τη Σομαλία και τη Συρία. Τον Ιούλιο του 2015 η Telegraph ανέφερε ότι 3.000 κατοικούσαν στη “ζούγκλα”. Από το Νοέμβριο του 2015 και έπειτα εκτιμάται ότι οι κάτοικοι της “ζούγκλας” ανέρχονταν στους 6.000, αν και ο αριθμός δεν είναι εξακριβωμένος: κατά το BBC, ο συνολικός πληθυσμός της “Ζούγκλας” σύμφωνα με κάποια επίσημα στοιχεία ήταν 3.700, αλλά η οργάνωση Help Refugees έκανε λόγο για 5.497 κάτοικους. Μέχρι το τέλος Μαρτίου 2015, είχαν γίνει 25.020 αιτήσεις ασύλου, ενώ δεν υπήρξε ολοκληρωμένη καταμέτρηση ούτε των προσφύγων που συνέχιζαν να διαμένουν στο Calais ούτε και αυτών που είχαν περάσει (παράνομα ή νόμιμα) στο Ηνωμένο Βασίλειο.39

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 79

[ η εξέλιξη ] Πριν από το 1999, όλο και αυξανόμενα πλήθη μεταναστών και προσφύγων, μεταξύ των οποίων γυναίκες και παιδιά, βρέθηκαν να κοιμούνται στους δρόμους του Calais και τις γύρω πόλεις. Το 1999, μετά από αίτημα της Γαλλικής Κυβέρνησης, ο Ερυθρός Σταυρός της Γαλλίας δημιούργησε τον καταυλισμό προσφύγων στη Sangatte σε μια γιγαντιαία αποθήκη περίπου 800 μέτρα από την είσοδο της σήραγγας που συνδέει τη Γαλλία με το Ηνωμένο Βασίλειο. Η Sangatte είχε σχεδιαστεί για να στεγάσει 600 άτομα, αλλά μέχρι το 2002 ήταν γεμάτη με 2.000 ανθρώπους που ζούσαν κάτω από άθλιες συνθήκες. Οι εντάσεις δε μεταξύ των εθνοτικών ομάδων στη Sangatte μεγάλωναν στα σημεία όπου ήταν πιο εύκολη η πρόσβαση στο σταθμό των τρένων των σιδηροδρομικών εμπορευματικών μεταφορών Fréthun Eurotunnel, 5 χιλιόμετρα έξω από το Calais.40 H διοίκηση του Eurotunnel δήλωσε το 2001 ότι κάθε βράδυ σταματούσε περίπου 200 πρόσφυγες, κυρίως από τη Sangatte, οι οποίοι προσπαθούσαν να περάσουν παράνομα στη Βρετανία, και κάλεσε τη Γαλλία να κλείσει τον καταυλισμό. Μέχρι το 2002, η εταιρεία Eurotunnel είχε δαπανήσει περίπου 8.000.000€ για μέτρα ασφαλείας γύρω από την περιοχή όπως φράχτες, συρματοπλέγματα, κάμερες και 360 φύλακες, οι οποίοι περιπολούσαν καθημερινά.41

Α Οι 3 τοποθεσίες εγκατάστασης της “Ζούγκλας” 80 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Στις 3 Δεκεμβρίου του 2002, ο τότε Υπουργός Εσωτερικών της Γαλλίας, Nicolas Sarkozy, ανακοίνωσε το οριστικό κλείσιμο της Sangatte, ζητώντας σε αντάλλαγμα την υπόσχεση της βρετανικής κυβέρνησης να δεχθεί 1.000 Κούρδους πρόσφυγες και περίπου 250 Αφγανούς, οι οποίοι θα λάμβαναν άδεια εργασίας για τρεις μήνες. Οι πρόσφυγες αυτοί αντιστοιχούσαν τότε στο 80% του προσφυγικού πληθυσμού της Sangatte. Οι υπόλοιποι 300-400 θα λάμβαναν άδεια παραμονής στη Γαλλία. Από το 2002, ο πληθυσμός των προσφύγων και μεταναστών του Calais κοιμόταν σε εγκαταλειμμένα κτίρια, φτωχογειτονιές και υπαίθριους καταυλισμούς γνωστούς ως “ζούγκλες”, οι οποίες δέχονταν επανειλημμένα επιδρομές ή ισοπεδώνονταν από την αστυνομία. Οι κάτοικοί τους έτρωγαν από κουζίνες φιλανθρωπίας. Οι πρόσφυγες και μετανάστες που συλλαμβάνονταν στην προσπάθειά τους να εισβάλουν σε στα φορτηγά που διέσχιζαν τη Μάγχη οδηγούνταν στο αστυνομικό τμήμα και, μετά από προειδοποίηση, αφήνονταν ελεύθεροι να επιστρέψουν στην εκάστοτε “ζούγκλα” όπου κατοικούν. Κάποια στιγμή μετά το 2002, η UNHCR δημιούργησε ένα μόνιμο γραφείο στο Calais προσφέροντας συμβουλές σε θέματα αιτήσεων ασύλου.42 Τον Απρίλιο του 2009, η αστυνομία ισοπέδωσε έναν καταυλισμό και συνέλαβε 190 από τους κατοίκους του. Εν τέλει δημιουργήθηκε μία μεγάλη “Ζούγκλα”, στο δάσος γύρω από το Calais, με σκηνές κατασκευασμένες από μέταλλο, γρίλιες και πλαστικά καλύμματα αλλά και ξύλινα καταφύγια, που στέγαζαν 700-800 κυρίως Αφγανούς, κάτω από ανθυγιεινές συνθήκες. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, η “Ζούγκλα” αυτή δέχθηκε επίθεση κατά την οποία συνελήφθησαν 276 διαμαρτυρόμενοι, και μπουλντόζες κατέστρεψαν τα καταφύγιά τους. Πολλοί κάτοικοι φυλακίστηκαν, πολλοί περισσότεροι οδηγήθηκαν σε κέντρα κράτησης σε όλη τη Γαλλία, προτού αφεθούν ελεύθεροι και επιστρέψουν στο Calais με τα πόδια. Μετά το κλείσιμο του καταυλισμού, οι γαλλικές αρχές απείλησαν να επαναπατρίσουν πολλούς από τους κατοίκους της “Ζούγκλας” στο Αφγανιστάν. Η δήμαρχος του Calais, Natacha Bouchart, το Σεπτέμβριο του 2014 απείλησε με αποκλεισμό το λιμάνι, γιατί παρότι θα αποτελούσε πράξη παράνομη και θα επέφερε αγωγές και κατακραυγή εις βάρος της, πίστευε ότι θα στείλει ένα “ισχυρό μήνυμα” προς τις αρχές του Ηνωμένου Βασιλείου. Μέχρι και το τέλος του Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους 1200 με 1500 άνθρωποι ζούσαν σε πρόχειρους Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 81

καταυλισμούς ή εγκαταλελειμμένα κτίρια στο Calais και έκαναν τακτικές προσπάθειες για να κρυφτούν σε φορτηγά που θα διέσχιζαν τη Μάγχη. Μέχρι και το τέλος του Οκτώβρη της ίδιας χρονιάς, 950 από αυτούς είχαν προσπαθήσει να περάσουν στο Ηνωμένο Βασίλειο εισβάλλοντας σε πλοία είτε φορτηγά. Σε πολλές περιπτώσεις γινόταν χρήση δακρυγόνων από τη Γαλλική αστυνομία. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι θεσπίστηκε και επιβολή προστίμου σε πλοία και φορτηγά στα οποία εντοπίζονταν παράνομοι πρόσφυγες και μετανάστες, κάτι που οδήγησε και σε βίαιες συμπεριφορές από μέρους των πληρωμάτων και των οδηγών.43 Τον Απρίλιο του 2015, η κύρια “Ζούγκλα” του Calais μεταφέρθηκε σε ένα πρώην χώρο υγειονομικής ταφής, 5 χιλιόμετρα από το κέντρο της πόλης. Εκεί διέμεναν 1.000 από τους συνολικά 6.000 πρόσφυγες και μετανάστες του Calais. Αυτός ο καταυλισμός ήταν ένας από του συνολικά εννέα της πόλης. Σε αυτή τη “ζούγκλα” σερβίρονταν ένα ζεστό γεύμα κάθε μέρα και υπήρχαν , για πρώτη φορά, ντους, ηλεκτρικό ρεύμα και τουαλέτες, αλλά όχι κατάλληλες συνθήκες στέγασης. Οι συνθήκες στους υπόλοιπους καταυλισμούς ήταν άσχημες, συνήθως χωρίς κατάλληλες εγκαταστάσεις καθαρισμού και υγιεινής, και η στέγαση επιτυγχανόταν με σκηνές ή αυτοσχέδιες κατασκευές. Στις 25 Φεβρουαρίου του 2016 η Γαλλική κυβέρνηση εκδίωξε 1000 κατοίκους του καταυλισμού. Σύμφωνα με τα στοιχεία της οργάνωσης Help Refugees, που δρούσε μέσα στη “ζούγκλα”, ο αριθμός εκτιμάται περί τους 3455 πρόσφυγες. Κατά την περίοδο της έξωσης ισοπεδώθηκε πλήρως το νότιο τμήμα του καταυλισμού.44 Λίγους μήνες αργότερα, ξεκίνησε η κατασκευή ενός τοίχου ύψους 4 μέτρων, αποκαλούμενο ως “ο Μεγάλος Τοίχος του Καλαί”, με έξοδα της κυβέρνησης του Ηνωμένου Βασιλείου, ώστε να εμποδίζεται η πρόσβαση των κατοίκων του καταυλισμού στον δρόμο που βρισκόταν στο όριο της “Ζούγκλας”

Ο καταυλισμός έξω από την πόλη

Διάσπαση μέσα στην πόλη

82 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Ενοποίηση στα όρια της πόλης

Διάλυση και εκκένωση

Β Η αρχική εικόνα της Ζούγκλας

Γ Επέκταση της Ζούγκλας, 2016

Δ Μετά την κατεδάφιση του νότιου τμήματος Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 83

από τον οποίο διέρχονταν φορτηγά με προορισμό την Αγγλία και στα οποία ανέβαιναν οι πρόσφυγες και οι μετανάστες στην προσπάθειά του να διαβούν τα σύνορα.45 Τελικά, στις 24 Οκτωβρίου του 2016, ύστερα από σχεδόν 17 χρόνια παραμονής προσφύγων στην πόλη και ενώ πάνω από 8.000 άνθρωποι κατοικούσαν στη “Ζούγκλα”, οι Γαλλικές Αρχές προχώρησαν στην απομάκρυνσή όσων διέμεναν στον καταυλισμό, με στόχο τη μετεγκατάστασή τους σε διαφορετικές τοποθεσίες στη Γαλλία. Στις 26 του ίδιου μήνα, ανακοινώθηκε ότι ο καταυλισμός είχε εκκενωθεί και ισοπεδωθεί πλήρως, και οι περισσότεροι από του πρώην κατοίκους της “Ζούγκλας” μεταφέρθηκαν σε προσωρινούς καταυλισμούς σε άλλες πόλεις και λιμάνια της Βόρειας Γαλλίας.46 Νωρίτερα το 2016, πριν την καταστροφή του καταυλισμού, ο Υπουργός Οικονομίας της Γαλλίας, Emmanuel Macron, υποστήριξε ότι λόγω της προγραμματισμένης εξόδου του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ένωση θα διευκολύνονταν η μετάβαση του προσφυγικού πληθυσμού και η δημιουργία μιας νέας “Ζούγκλας” στην Αγγλία.47 [ η ζωή στη “Ζούγκλα” πριν την καταστροφή της ] Η “Ζούγκλα” του Calais, όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν δημοσιεύματα από τον Απρίλιο μέχρι και το Νοέμβριο του 2015, είχε εξελιχθεί σε μια μικρή πόλη. Καθώς η κρίση μεγάλωνε, στον καταυλισμό αναπτύσσονταν αργά κοινωνικές και οικονομικές δομές: ένα θέατρο, παιδική χαρά και χώροι συγκέντρωσης και ψυχαγωγίας ή και καλλωπισμού, βιβλιοθήκες με καθημερινές παραδόσεις μαθημάτων Αγγλικών και Γαλλικών, εστιατόρια και ένα κέντρο πληροφοριών με δικηγόρους, που έδιναν συμβουλές για να βοηθήσουν τους ανθρώπους να πάρουν άσυλο για τη Βρετανία, τζαμιά και εκκλησίες, μία γκαλερί και ένα νυχτερινό κέντρο διασκέδασης. Ακόμη, υπήρχαν δωμάτια που προσέφεραν ελεύθερη πρόσβαση στο Διαδίκτυο αλλά και τη δυνατότητα στους κατοίκους της “Ζούγκλας” να φορτίζουν τα κινητά τους. Τέσσερα εθνικά φιλανθρωπικά ιδρύματα, συμπεριλαμβανομένων των Active Life και τον Islamic Aid, παρείχαν ένα ευρύ φάσμα υπηρεσιών, όπως νομική βοήθεια, έρευνες ασύλου και ιατρική 84 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

βοήθεια, καθώς και κουπόνια τροφίμων. Ατομικά ντους και χρεωστικά σημεία τηλεφώνου ήταν διαθέσιμα στην είσοδο του καταυλισμού. Ποδήλατα παρέχονταν από τις μη κυβερνητικές οργανώσεις, τα οποία ήταν διαθέσιμα προς πώληση, και γηγενείς ή ξένοι εθελοντές δίδασκαν στους κατοίκους ζωτικής σημασίας τεχνικές επισκευής. Τον Ιανουάριο του 2016 ένα συγκρότημα από 125 containers για 1.500 άτομα εγκαινιάστηκε από τη Γαλλική Κυβέρνηση, ώστε να βελτιωθούν οι συνθήκες υγιεινής στην περιοχή. Ωστόσο, επειδή η εγγραφή ήταν υποχρεωτική για όσους ήθελαν να ζήσουν εκεί, οι μονάδες παρέμειναν ως επί το πλείστον άδειες, καθώς οι μετανάστες και πρόσφυγες φοβούνταν ότι η εγγραφή θα τους αποτρέψει από το να ζήσουν στο Ηνωμένο Βασίλειο, λόγω της συνεχούς επιτήρησης και ελέγχου από την αστυνομία. Σύμφωνα με τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα, υπήρχε κάποια πρόσβαση σε νερό, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων ντους και πραγματοποιούνταν διανομή τροφίμων αλλά και διάθεση μέσων θέρμανσης για προστασία από το κρύο, αλλά οι συνθήκες υγιεινής στη “Ζούγκλα” ήταν πάντα κακές, κυρίως όσον αφορά την ποιότητα του νερού. Στον καταυλισμό δεν εφαρμόζονταν τα διεθνώς αναγνωρισμένα ανθρωπιστικά πρότυπα. Όσον αφορά στις κατοικίες, μόνο κάποιοι “τυχεροί” έμεναν σε ξύλινα καταλύματα και η στέγαση εξασφαλιζόταν κατά κύριο λόγο από σκηνές ή ευτελείς μεταλλικές κατασκευές, έρμαια των αντίξοων καιρικών συνθηκών. Πολλά από τα παραπάνω καταστράφηκαν κατά τις επιδρομές της αστυνομίας τον καταυλισμό, και το 2015 ισοπεδώθηκε ολοκληρωτικά το νότιο κομμάτι του καταυλισμού.48 Με την καταστροφή του νότιου τμήματος, οι κάτοικοι της “Ζούγκλας” αναγκάστηκαν να περιοριστούν σε ένα ιδιαίτερα μικρό κομμάτι γης, δημιουργώντας αντιπαλότητες μεταξύ των διαφόρων κοινοτήτων. Παράλληλα με αυτή τη σύσφιξη των συνόρων, μεγάλη ήταν και η αύξηση των μέτρων ασφαλείας, με περιπολίες ένοπλων δυνάμεων με εκπαιδευμένα σκυλιά και την ανύψωση εκτενών τοίχων από συρματόπλεγμα, σε μια προσπάθεια γκετοποίησης της περιοχής της “ζούγκλας” ώστε να διαχωριστεί από το κέντρο της πόλης. Η ζωή στη “Ζούγκλα” βέβαια δεν κυλούσε ποτέ ομαλά: δεν απουσίαζαν οι συχνές διαμάχες μεταξύ των ίδιων των κατοίκων που συνήθως εκφράζονταν με ένοπλες επιθέσεις και συγκρούσεις μεταξύ μεταναστών και προσφύγων διαφοΑπό το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 85

ρετικών εθνικοτήτων. Η χρήση ουσιών και η μικρο-εγκληματικότητα ήταν ευρέως διαδεδομένες, ενώ συχνά ήταν και τα περιστατικά σεξουαλικών παρενοχλήσεων - από τους ίδιους τους μετανάστες- εις βάρος γυναικών αλλά και μικρών παιδιών. Παράλληλα, τα μέτρα εναντίον τους ήταν ασφυκτικά, και η ανησυχία για επίθεση από τους Βρετανούς στρατιώτες διαρκής. Η βία και η σύλληψη των προσφύγων και των μεταναστών στο Calais, δεν περιοριζόταν μόνο στους χώρους διαβίωσης. Αποτελούσε μια καθημερινή πραγματικότητα που αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι, τόσο κατά τις προσπάθειές τους να διασχίσουν τα σύνορα, αλλά και όταν επρόκειτο για άλλες πτυχές της καθημερινής ζωής. Οι σιδηροδρομικοί σταθμοί, τα πάρκα, ακόμα και οι δρόμοι δρούσαν ως χώροι όπου οι άνθρωποι γίνονταν επανειλημμένα στόχοι ελέγχου ταυτότητας και συλλήψεων. Συνεχής ήταν και η παρακολούθηση και ο εκφοβισμός στα διάφορα σημεία διανομής τροφίμων. Η ύπαρξη του καταυλισμού είχε βρει αντίθετη μια μεγάλη μερίδα των γηγενών.

Ε Κατασκευές με θρησκευτική λειτουργία, 2016

ΣΤ Οι κακές συνθήκες υγιεινής, 2016

Μια δεξιά οργάνωση του Calais, “Calais en Colere” - το “Θυμωμένο Calais” - περιγράφει τη ζωή μαζί με τους μετανάστες ως “ασφυκτική και ασεβή” στη δημόσια σελίδα του στο Facebook, και στα πολυάριθμα φυλλάδια που τοιχο86 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

κολλούσαν τα μέλη της στην πόλη, γίνονταν συχνά λόγος περί “καθαρισμού του Calais”. Η ίδια οργάνωση υποστηρίζει ότι οι ντόπιοι υπήρξαν συχνά θύματα βίας και παρενόχλησης από τους πρόσφυγες. Πρέπει να σημειωθεί βέβαια ότι υπάρχουν γηγενείς που υποστηρίζουν ότι αυτή η οργάνωση ήταν “πολύ ακραία” και ότι η ρατσιστική της προσέγγιση λειτουργούσε ανασταλτικά στις διαδικασίες εξεύρεσης λύσης. Επίσης, ο Laurent Roussel, Πρόεδρος της Ένωσης Εμπόρων και μέλος του Δημοτικού Συμβουλίου του Calais, δήλωσε ότι η πόλη υπέφερε οικονομικά λόγω της παρουσίας των προσφύγων και των μεταναστών, καθώς όλο και λιγότεροι άνθρωποι ταξίδευαν στο Calais για εμπόριο, λόγω φόβου. Ανάλογες απόψεις συμμερίζεται και ο James Hookham, διευθύνων σύμβουλος του Συνδέσμου Εμπορευματικών Μεταφορών στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο οποίος έκανε λόγο για φόβο μόλυνσης από τους μετανάστες που εισέβαλαν σε φορτηγά που μετέφεραν τρόφιμα, κάτι που προκαλούσε σημαντική απώλεια εμπορευμάτων.49

Ζ Σκηνές και containers στη Ζούγκλα, 2016

Η Αυτοσχέδιος χάρτης στο Κέντρο Διανομής Τροφίμων, 2016

Πρέπει, τέλος, να σημειωθεί ότι από την αρχή της ζωής του, από τον καταυλισμό απουσίαζαν οργανισμοί όπως ο Ερυθρός Σταυρός, ο οργανισμός “Save the Children”, ακόμα και η UNHCR, καθώς μέχρι την καταστροφή της η “ΖούΑπό το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 87

γκλα” του Calais θεωρούνταν αυτοσχέδια και “αυθόρμητη” εγκατάσταση, και δεν αναγνωρίστηκε ποτέ από την Γαλλική Κυβέρνηση επίσημα ως “προσφυγικός καταυλισμός”, παρότι ο χρόνος διάρκειας της προσφυγικής παρουσίας ξεπέρασε τα 17 χρόνια.50 Αν συνέβαινε αυτό η κυβέρνηση θα όφειλε να παρέχει φαγητό και κατάλληλες συνθήκες στέγασης, δημιουργώντας ευμενέστερες συνθήκες για την προσέλκυση νέας προσφυγικής κίνησης, κάτι που η κυβέρνηση ήθελε να αποφύγει. [ εξελίξεις μετά την καταστροφή ] Λίγους μήνες μετά την καταστροφή της “Ζούγκλας” στο τέλος του ίδιου έτους, εκατοντάδες πρόσφυγες και μετανάστες επέστρεψαν στην πόλη. Από τον Ιανουάριο του 2017 στο Calais διαμένουν περίπου 400 πρόσφυγες στην πόλη διάσπαρτα εγκατεστημένοι, αφού δεν υπάρχει κάποια δομή φιλοξενίας όπου να μπορούν να βρουν καταφύγιο. Παρά, όμως, τις προτάσεις των ανθρωπιστικών οργανώσεων για κατασκευή μικρών προσωρινών καταφυγίων, η τοπική αυτοδιοίκηση απαγόρευσε τη δημιουργία οποιασδήποτε εγκατάστασης για τη διαμονή των προσφύγων, ώστε η περιοχή να μην αποτελέσει εκ νέου πόλο προσέλευσης προσφυγικών ροών.51

88 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

IΙΙ.5 Zaatari στην Ιορδανία Ο εμφύλιος πόλεμος που λαμβάνει χώρα στη Συρία από το 2011, έχει δημιουργήσει μία συνεχή ροή προσφύγων σε όλο τον κόσμο. Αν και η πλειονότητα των ανθρώπων αυτών επιθυμεί την μετεγκατάστασή της στις χώρες της βόρειας Ευρώπης, ένας μεγάλος αριθμός Σύριων έχει μετακινηθεί στην Ασία, δημιουργώντας προσφυγικούς καταυλισμούς, ένας εκ των οποίων αποτελεί ένα ιδιαίτερο πολεοδομικό φαινόμενο. Πρόκειται για τον καταυλισμό Zaatari που βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Ιορδανίας, στην ερημική περιοχή που απέχει μόλις 15 χιλιόμετρα από τα σύνορα (της χώρας) με τη Συρία. Παρά το γεγονός πως ο τόπος δεν ευνοεί την εγκατάσταση πληθυσμών - εξαιτίας της ανυδρίας, της έλλειψης βλάστησης, των υψηλών θερμοκρασιών που αναπτύσσονται, των επικίνδυνων για τον άνθρωπο ερπετών, και της απόστασής της από άλλους οικισμούς και υπηρεσίες - ο καταυλισμός οργανώθηκε σε διάστημα 9 ημερών και η επίσημη υποδοχή προσφύγων έγινε στις 29 Ιουλίου του 2012, υπό την αιγίδα της UNHCR. [ ο πληθυσμός ] Ο αρχικός στόχος του χώρου ήταν η φιλοξενία κάποιων χιλιάδων Σύριων προσφύγων, όμως η εισροή ανθρώπων που αναζητούσαν άσυλο συνεχώς αυξανόταν. Ως συνέπεια: ●

σε ένα μήνα λειτουργίας (28 Αυγούστου 2012) ο πληθυσμός έφτασε τις 15.000 - που αντιστοιχεί στο 10% του συνολικού πληθυσμού των Σύριων μεταναστών στην Ιορδανία

●

στις 27 Νοέμβριου του 2012, από την σχετική καταγραφή προέκυψε πως οι κάτοικοι του οικισμού έγιναν 45.000, ενώ

●

στις 5 Φεβρουαρίου του 2013 έφτασαν τους 75.000

●

και το Μάρτιο του ίδιου έτους ξεπέρασαν τους 156.000, γεγονός που θα έκανε το Zaatari την 4η μεγαλύτερη σε πληθυσμό πόλη της Ιορδανίας - αν ήταν επίσημη πόλη του κράτους. Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 89

Α Η τοποθεσία του καταυλισμού

Εξαιτίας του μεγάλου μεγέθους του πληθυσμού και της συνεχούς τυπικής ή άτυπης επέκτασης του καταυλισμού Οι συνθήκες διαβίωσης στο Zaatari έγιναν ιδιαίτερα δυσμενείς. καθώς οι υποδομές που έγιναν με προδιαγραφές 60.000 κατοίκων σε περιορισμένη έκταση, αδυνατούσαν να ανταποκριθούν στις πολυάριθμες και συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες. Για αυτό το λόγο, κρίθηκε αναγκαία η δημιουργία ενός ακόμα χώρου φιλοξενίας ο οποίος οργανώθηκε την άνοιξη του 2014 (επίσημη έναρξη στις 30 Απριλίου 2014) στην περιοχή Azraq, 120 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Zaatari. Ύστερα από αυτήν την κίνηση, πολλοί πρόσφυγες εγκατέλειψαν το Zaatari, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός να μειω-

Β Οι φάσεις εξέλιξης του καταυλισμού το διάστημα 2012 - 2015 90 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

θεί στους 79.000 κατοίκους (PoC) ως το Σεπτέμβρη του 2014. Έκτοτε, αν και οι επίσημες καταγραφές μείωσαν τη συχνότητα διεξαγωγής τους, οι πρόσφατες εκτιμήσεις της UNHCR ορίζουν τον πληθυσμό περί τις 80.000 (PoC).52

Πό

Κατα υ λι σ μ

λη

ός

Σύνδεση πόλης με καταυλισμό

Επέκταση καταυλισμού

[ ο τόπος και ο χώρος - υποδομές και ανάπτυξη ] Ο χώρος που επιλέχθηκε για την διαμόρφωση του προσφυγικού οικισμού, ήταν μία ξηρή και άνυδρη, ακατοίκητη περιοχή, απομακρυσμένη από άλλες μικρές πόλεις της κυβερνητικής περιφέρειας Al Mafraq της Ιορδανίας. Όμως αν και η τοποθεσία ήταν σχετικά απομονωμένη, ο αυτοκινητόδρομος 10 της χώρας, επέτρεπε την εύκολη πρόσβαση και σύνδεσή της με κοντινές περιοχές. Έτσι, μέσω του οδικού δικτύου, πραγματοποιήθηκε η πρώτη συγκρότηση του καταυλισμού σε μικρό χρονικό διάστημα. Οι αρχικές υποδομές αφορούσαν στην τοποθέτηση σκηνών της UNHCR, την δημιουργία σημείων παροχής ηλεκτρισμού κοινής χρήσης και την εξασφάλιση πόσιμου νερού και τροφίμων, αγαθά τα οποία μεταφέρονταν σε μεγάλες ποσότητες από τις κοντινές περιοχές. Οι παροχές αυτές μπορούσαν να καλύψουν ένα τμήμα των πρώτων αναγκών των προσφύγων κατοίκων του καταυλισμού όχι όμως την επιβίωση των πολλών χιλιάδων ανθρώπων που συνέρρεαν συνεχώς. Η ανάγκη αναβάθμισης των συνθηκών διαβίωσης ήταν άμεση, για αυτό το λόγο ο αρχικός καταυλισμός “εξελίχθηκε” σε μία πρώτη μορφή οικισμού. Οι περισσότερες σκηνές αντικαταστάθηκαν από προκατασκευασμένα καταλύματα (μεταλλικός ή ξύλινος σκελετός και πληρώσεις από πανέλα), τοποθετημένα σε μικρές αποστάσεις μεταξύ τους και χωρισμένα με δρομάκια και πλατείς χωμάτινους δρόμους. Αντίστοιχα, από τις πρώτες εβδομάδες δημιουργίας του καταυλισμού ξεκίνησαν διεργασίες για μόνιμες εγκαταστάσεις ύδρευσης και ηλεκτρισμού.53 Σε διάστημα 4 χρόνων δημιουργήθηκε δίκτυο συνεχούς παροχής ηλεκτρισμού 11 ωρών ημερησίως σε όλα τα καταλύματα και κατασκευάστηκαν Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 91

3 γεωτρήσεις με δυνατότητα εξασφάλισης 3,5 εκατομμυρίων λίτρων νερού καθημερινά.54 Οι περίπου 80.000 κάτοικοι του Zaatari προμηθεύονται νερό από τις δημόσιες δεξαμενές καθώς δεν υπάρχει ολοκληρωμένο δίκτυο στους χώρους κατοικίας ενώ αποβάλλουν τα απορρίμματα και τα λήμματα των κατοικιών, σε δημόσια σημεία από όπου μεταφέρονται εκτός του καταυλισμού. Καθώς η κατάσταση πολέμου και τρομοκρατίας στην Συρία επιδεινωνόταν, ο πληθυσμός αλλά και ο προβλεπόμενος χρόνος παραμονής στο Zaatari, αυξάνονταν. Ο οικισμός διευρυνόταν πληθυσμιακά και χωρικά έχοντας προοπτική μονιμοποίησης, με αποτέλεσμα οι ανάγκες των κατοίκων να μην περιορίζονται στην διατροφή και τη στέγαση. Σύντομα, αναπτύχθηκε έντονη εμπορική δραστηριότητα με περισσότερες από 3.000 μικρότερες ή μεγαλύτερες επιχειρήσεις και πολλές χιλιάδες απασχολούμενων.55 Παράλληλα, οι μη κυβερνητικές οργανώσεις που κατέφθαναν στην περιοχή και υποστήριζαν την δημιουργία όλων των παροχών και υποδομών με επικεφαλής την UNHCR, δημιούργησαν κέντρα επαγγελματικής κατάρτισης και προσωρινής απασχόλησης αρκετών χιλιάδων κατοίκων του καταυλισμού. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω δράσεων, το 60% των κατοίκων του Zaatari να έχει κάποιας μορφής απασχόληση και εισόδημα.56 Eκτός από τις ανάγκες απασχόλησης, μεγάλη σημασία έχουν και οι ανάγκες εκπαίδευσης και περίθαλψης σε έναν οικισμό τέτοιου μεγέθους. Με προσπάθεια των ΜΚΟ οργανώθηκαν τα πρώτα αυτοσχέδια σχολεία τα οποία στη συνέχεια απέκτησαν καλύτερες υποδομές και πολλαπλασιάστηκαν, τοποθετημένα σε 11 διαφορετικά σημεία του οικισμού, προσφέροντας εκπαίδευση σε 20.771 παιδιά.57 Αντίστοιχα, για την σωματική και ψυχολογική υγεία των προσφύγων κατοίκων, δημιουργήθηκαν 2 νοσοκομεία, 9 κέντρα υγείας και 27 κοινοτικά κέντρα με το δυναμικό 120 εθελοντών.58 [ οι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες - διοίκηση/διαχείριση και στρατηγική μελλοντικής εξέλιξης ] Ο οικισμός του Zaatari oφείλει την δημιουργία και την εξέλιξή του στη δράση των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΜΚΟ) και των ανθρωπιστικών οργανισμών. Eπικεφαλής των οργανώσεων αυτών είναι η UNHCR, η οποία και φέρει 92 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

την ευθύνη της σωστής λειτουργίας και οργάνωσης του μεγάλου αυτού καταυλισμού αλλά και της ειρηνικής συμβίωσης του πληθυσμού εντός του χώρου αυτού. Για αυτό το λόγο, από την εκκίνηση της διαμόρφωσης του καταυλισμού το 2012, ορίστηκε μία στρατηγική λειτουργίας ορίζοντας επικεφαλής του Zaatari έναν υπεύθυνο συντονιστή, υπάλληλο της UNHCR και έναν εκπρόσωπο εξωτερικών σχέσεων για την κάλυψη υλικών και μη ανάγκων του οικισμού αλλά και την έγκυρη ενημέρωση για την κατάσταση στην περιοχή. Ύστερα από την αρχική αυτή ανάθεση καθηκόντων, το 2013 ορίστηκε η διαίρεση του Zaatari σε 12 μικρότερες συνοικίες - περιοχές, με πρωτοβουλία του camp coordinator, Kilian Kleinschmidt. Με αυτό τον τρόπο διευκολύνθηκε σε μεγάλο βαθμό η επίβλεψη και η διανομή αγαθών και υπηρεσιών σε όλο το εύρος του οικισμού. Καθώς ο οικισμός συνεχίζει να επεκτείνεται και προβλέπεται να συνεχίσει τη λειτουργία του για τις επόμενες δεκαετίες, η UNHCR εξέδωσε τον Απρίλιο του 2016 το σχέδιο βραχυπρόθεσμης στρατηγικής ανάπτυξης για το διάστημα 2017 2019 μέσα από το οποίο στοχεύει στην βελτίωση της διαχείρισης της γης, των μέσων και των υποδομών της περιοχής αλλά και την εκπαίδευση, την περίθαλψη και την ασφάλεια των κατοίκων του Zaatari.59 Η ιδιαίτερη προσοχή στους παραπάνω τομείς κρίνεται απαραίτητη, καθώς παρά την συνεχή προσπάθεια της UNHCR για βελτίωση του βιωτικού επιπέδου των κατοίκων, οι κοινωνικές κατάστασεις εντός του περιφραγμένου χώρου του οικισμού είναι συχνά δυσάρεστες. Εξαιτίας του σχετικά μικρού χρόνου ζωής του οικισμού (συγκριτικά με άλλους οικισμούς και πόλεις) και των συνθηκών πολέμου και τρομοκρατίας κάτω από τις οποίες δημιουργήθηκε, ήταν αφενός δύσκολο να επικρατήσει μία ισχυρή αρχή στη διοίκηση, αφετέρου εύκολο να πυροδοτηθούν κοινωνικές αναταραχές. Την κατάσταση αυτή δυσχέραινε η ωφελιμιστική προσπάθεια ομάδων εντός και εκτός του οικισμού, με σκοπό την εκμετάλλευση, το κέρδος ακόμα και την επιβολή ισχύος.60 Σε μικρό χρονικό διάστημα παρουσιάστηκαν διαμάχες, ανισότητες ακόμα και φόβος μεταξύ των κατοίκων, με αποτέλεσμα πολλές οικογένειες να διατίθενται να αποχωρήσουν από το Zaatari αλλά να μην έχουν τη δυνατότητα καθώς ο κίνδυνος της ζωής τους είναι μεγαλύτερος εκτός του οικισμού.61

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 93

Γ Η αγορά του Zaatari εξυπηρετεί ανάγκες εντός και εκτός του καταυλισμού

Ε Μερική άποψη του καταυλισμού

94 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

ΣΤ Το βόρειο τμήμα του Zaatari

Δ Ποδοσφαιρική ομάδα κοριτσιών στον καταυλισμό

Ζ Πανοραμική άποψη της συνολικής έκτασης, 2013

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 95

Παραπομπές

(ΙΙΙ.1) 1. UNHCR (Δεκέμβριος 2016), Greece snapshot, http://data.unhcr.org/ mediterranean/documents.php?page=1&view=grid&Country%5B% 5D=83, τελευταία επίσκεψη: 20/1/2017 2. UNHCR (Δεκέμβριος 2016), ό.π. 3. Το Δουβλίνο ΙΙ είναι ένα νομικό κείμενο για θέματα μετανάστευσης, το οποίο υπεγράφει το 2003, μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αναγνωρίζει το δικαίωμα που έχει κάθε μετανάστης/πρόσφυγας για αίτηση ασύλου στην πρώτη χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην οποία θα βρεθεί, η ευθύνη που έχει η εκάστοτε χώρα για την παροχή ασύλου στους πρόσφυγες που βρίσκονται στα όρια της, και την υποχρεωτική επιστροφή των αιτούντων ασύλου στην πρώτη χώρα υποδοχής σε Ευρωπαϊκό έδαφος. Με τη συγκεκριμένη διάταξη, το μεγαλύτερο βάρος προσφυγικού και μεταναστευτικού προβλήματος έπεφτε στις χώρες της Μεσογείου και κυρίως της Ελλάδας. Το 2013, το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ύστερα από εκτεταμένες προσφυγιές, όρισε μία μερικώς αναθεώρηση της “άμεσης επιστροφής στην πρώτη χώρα υποδοχής”- Βασίλης Σωτηρόπουλος (Φεβρουάριος 2011) ‘Νομικό Πλαίσιο Μετανάστευσης, https://issuu.com/kathreftis/docs/efimerida_ kathreftis, “Έντυπο “Καθρέφτης’’, σελ. 8 4. UNHCR (Δεκέμβριος 2016) UNHCR Weekly Accomondation and Relocation Update, http://data.unhcr.org/mediterranean/documents. php?page=1&view=grid&Country%5B%5D=83 , τελευταία επίσκεψη: 20/7/2017 5. UNHCR (Ιανουάριος 2017), Greece Sites Report, http://data.unhcr. org/mediterranean/documents.php?page=1&view=grid&Country%5B%5D=83, τελευταία επίσκεψη: 20/7/2017 6. UNHCR (Δεκέμβριος 2017), Greece sites Interactive Map, http://rrse-smi. maps.arcgis.com/apps/MapSeries/index.html?appid=d5f377f7f6f2418b8ebadaae638df2e1, τελευταία επίσκεψη: 5/1/2017 7. UNHCR (Δεκέμβριος 2016) Site Profile - Greece, http://data.unhcr.org/ mediterranean/country.php?id=83, τελευτάια επίσκεψη: 4/1/2017 8. UNHCR (Δεκέμβριος 2016), ό.π. 9. UNHCR (Δεκέμβριος 2016), ό.π. 10. UNHCR (Δεκέμβριος 2016), ό.π. 11. UNHCR (Δεκέμβριος 2016), ό.π. 12. UNHCR (Δεκέμβριος 2016), ό.π. 13. UNHCR (Δεκέμβριος 2016), ό.π. 14. UNHCR (Δεκέμβριος 2016), ό.π. 15. UNHCR (Δεκέμβριος 2016), ό.π. 16. UNHCR (Δεκέμβριος 2016), ό.π. 96 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

17. UNHCR (Δεκέμβριος 2016), ό.π. (ΙΙΙ.2) 18. Λεοντίδου Λ. (1989), Πόλεις της Σιωπής: Εργατικός Εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909 - 1940, Αθήνα, ΕΤΒΑ Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα, σελ. 95 - σύμφωνα με τα στοιχεία της ΓΣΥΕ (= Γενική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας) 19. Λεοντίδου Λ., ό.π., σελ 151 - σύμφωνα με τα στοιχεία της ΓΣΥΕ 20. Νόμος 01.11.1922 “περί επιτάξεως ακινήτων δι’ εγκατάστασιν προσφύγων” και Νόμος 22.11.1922 “περί επιτάξεως κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων” 21. Ενοίκια για την στέγαση προσφύγων, διακανονισμοί και συμβόλαια 22. Γκιζελή Β. (1984), Κοινωνικοί Μετασχηματισμοί και Προέλευση της Κοινωνικής Κατοικίας στην Ελλάδα (1920-1930), Αθήνα, Εκδόσεις Επικαιρότητα, σελ. 217 23. Γκιζελή Β., ό.π., σελ. 151 24. Λεοντίδου Λ., ό.π., σελ 189 - Λειτουργούσαν ταπητοβιομηχανίες, υφαντήρια, εργοστάσια, σοκολατοποιία κλπ) 25. Σχεδίων Πόλεων, Κωμών και Συνοικισμών του Κράτους και Οικοδομής αυτών” 26. Λεοντίδου Λ., ό.π., σελ 208 27. Διάστικτος κοινωνικός διαχωρισμός: θύλακες φτώχειας εντοπίζονται μέσα σε μεγάλες ευπορότερες συνοικίες που στις γεωγραφικές ενότητες του χάρτη δίνουν μια απατηλή εικόνα κοινωνικής ομοιογένειας του πολεοδομικού χώρου - Λεοντίδου Λ., ό.π. 28. Gerrymandering: η πρακτική επιρροής στην διαμόρφωση των ορίων/ συνόρων μιας περιφέρειας με σκοπό την χειραγώγηση του εκλογικού αποτελέσματος - Λεοντίδου Λ., ό.π. (ΙΙΙ.3) 29. UNHCR, Βάση δεδομένων του UNHCR (Refugees in the Horn of Africa: Somali Displacement Crisis - Inter-agency Sharing Portal - Dadaab), http://data.unhcr.org/horn-of-africa/region.php?id=3, τελευταία επίσκεψη: 30/1/2017 30. UNHCR, ό.π 31. UNHCR, ό.π 32. UNHCR, ό.π. 33. UNHCR, ό.π. 34. UNHCR, ό.π. 35. Mohamed H. (Μάιος 2014), Dadaab: The world’s biggest refugee camp, http://www.aljazeera.com/indepth/features/2014/05/dadaab-world-biggest-refugee-camp-kenya-somalis-20145164919295645. html, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 36. Redden J. (Φεβρουάριος 2012), Dadaab - World’s biggest refuΑπό το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 97

gee camp 20 years old, http://www.unhcr.org/news/makingdifference/2012/2/4f439dbb9/dadaab-worlds-biggest-refugee-camp-20years-old.html, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 37. Yarnell M. (Νοέμβριος 2015), Α LONG WAY TO GO FOR SOMALI REFUGEE RETURNS, http://www.refugeesinternational.org/blog/2015/11/5/ a-long-way-to-go-for-somali-refugee-returns-in-kenya?rq=dadaab, τελευταία επίσκεψη: 8/9/2016 38. Abdi L. (Αύγουστος 2016), Kenya backpedals on decision to close world’s biggest refugee camp yet again, http://qz.com/764459/kenya-backpedals-on-decision-to-close-worlds-biggest-refugee-campyet-again, τελευταία επίσκεψη: 19/10/2016 (ΙΙΙ.4) 39. Bouchaud M. (Νοέμβριος 2014), Remembering Sangatte, France’s Notorious Refugee Camp,https://news.vice.com/article/remembering-sangatte-frances-notorious-refugee-camp, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 40. Πρακτορείο BBC (Οκτώβριος 2015), Why is there a crisis in Calais?, http://www.bbc.com/news/uk-29074736, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 41. Πρακτορείο BBC (Οκτώβριος 2015), ό.π. 42. Πρακτορείο BBC (Οκτώβριος 2015), ό.π. 43. Πρακτορείο France24 (Μάρτιος 2016), Clashes as authorities dismantle Calais “Jungle”, http://www.france24.com/en/20160229-france-calais-clashes-riotpolice-migrants-authorities-dismantle-part-jungle-migrant-camp, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 44. Kingsley P. (Ιανουάριος 2016), Calais “Jungle” residents defy bulldozers as police issue ultimatum to leave, https://www.theguardian.com/world/2016/jan/12/calais-jungle-residents-defy-bulldozers-police-ultimatum, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 45. Πρακτορείο The Independent (Δεκέμβριος 2016), Calais Jungle wall is completed two months after all the refugees were driven out, http:// www.independent.co.uk/news/world/europe/calais-jungle-refugeecamp-wall-completed-emptied-two-months-cleared-a7472101.html, τελευταία επίσκεψη: 5/12/2016 46. Πρακτορείο The Guardian (Νοέμβριος 2016), Refugees take to hiding in northern France after Calais camp demolished, https:// www.theguardian.com/world/2016/nov/05/refugees-northern-france-dunkirk-calais-camp-demolished, τελευταία επίσκεψη: 3/2/2017 47. Parkinson J. (Ιούλιος 2015), Would Calais migrants really be better off in the UK?, 98 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

http://www.bbc.com/news/magazine-33268521, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 48. Πρακτορείο Mail Foreign Service (Μάρτιος 2016), Death of the Jungle: Incredible aerial images reveal how the Calais slum is now just bare earth after makeshift homes were flattened by bulldozers during the eviction of thousands of refugees, http://www.dailymail.co.uk/news/ article-3511855/Death-Jungle-Incredible-aerial-images-reveal-Calais-slum-just-bare-earth-makeshift-homes-flattened-bulldozers-eviction-thousands-refugees.html, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 49. Πρακτορείο BBC (Οκτώβριος 2015), ό.π. 50. Harker J. (Mάρτιος 2016), Stop calling the Calais refugee camp the “Jungle”, https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/mar/07/ stop-calling-calais-refugee-camp-jungle-migrants-dehumanising-scare-stories, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 51. Πρακτορείο Telegraph (Φεβρουάριος 2017), Hundreds of migrants back in Calais weeks after Jungle camp torn down, http://www.telegraph.co.uk/news/2017/02/01/hundreds-migrantsback-calais-weeks-jungle-camp-torn/ , τελευταία επίσκεψη: 3/2/2017 (ΙΙΙ.5) 52. UNHCR, Ενημερωτικό δελτίο (factsheet) για το Zaatari, Βάση δεδομένων της UNHCR (Syria Regional Refugee Response - Interagency Sharing Portal - Zaatari Refugee Camp), http://data.unhcr. org/syrianrefugees/settlement.php?id=176&country=107, τελευταία επίσκεψη: 30/1/2017 53. UNHCR, ό.π. 54. UNHCR, ό.π. 55. UNHCR, ό.π. 56. UNHCR, ό.π. 57. UNHCR, ό.π. 58. UNHCR, ό.π. 59. Gotkine E. (Σεπτέμβριος 2015), How a Syrian Refugee Camp Became a Living, Breathing City, http://www.bloomberg.com/news/ articles/2015-09-24/how-a-syrian-refugee-camp-became-a-livingbreathing-city-iexw29mr, τελευταία επίσκεψη: 5/9/2016 60. Wurger T. (Ιούνιος 2013), Chaos and Crime: The Trials of Running a Syrian Refugee Camp, http://www.spiegel.de/international/world/ kilian-kleinschmidt-profile-running-a-syrian-refugee-camp-a-908146-2. html, τελευταία επίσκεψη: 8/9/2016 61. Rummery A. (Ιούλιος 2015), Jordan’s Zaatari refugee camp turns 3, challenges for the future of the thousands living there, http://www. unhcr.org/55b89a1a9.html, τελευταία επίσκεψη: 5/9/2016 Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 99

100 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

IV

Θεωρητικές και κριτικές προσεγγίσεις

Οι ερευνητές και οι ερευνήτριες του προσφυγικού φαινομένου επιχειρούν να μελετήσουν τον προσφυγικό καταυλισμό προσεγγίζοντας τον ως χώρο εξαίρεσης, φιλοξενίας, σχηματισμού ταυτότητας, ανασφάλειας και βίας, ανισότητας, εγκλεισμού και περιθωριοποίησης, οικονομικών σχέσεων, υποταγής σε εξουσία και επιβολής ελέγχου. Τοποθετούν την προσφυγική παρουσία ως μια σημαντική δυναμική που θίγει ζητήματα όπως η υπέρβαση των γεωγραφικών συνόρων, των κοινωνικών και ηθικών ορίων, το δικαίωμα στην πόλη και η συγκρότηση ατομικής και συλλογικής ταυτότητας σε ένα πλαίσιο ετερόκλιτων συμπεριφορών και έντονων πιέσεων. Η θεωρητική και κριτική προσέγγιση μας επιτρέπει να σκεφτούμε τον καταυλισμό ως ένα συγκρουσιακό περιβάλλον παράδοξων συμπεριφορών και αντιθέσεων, και να φωτιστούν νέες προοπτικές εξέλιξής του, πιθανώς και νέες πολεοδομικές κατευθύνσεις, δίνοντας έμφαση στις εσωτερικές μεταβολές του καταυλισμού και στη σχέση του με το ευρύτερο περιβάλλον του.

ΙV.1 Ο καταυλισμός ως “ετεροτοπία” και “εξαίρεση” “Ανεξάρτητα από το πού βρίσκεται ο προσφυγικός καταυλισμός, λειτουργεί ως ένα πεδίο ανταγωνιστικών συμφερόντων “βαθιά διαμορφωμένων και αναφερόμενων στις χώρες προέλευσης και κατοικίας, σε πολλαπλά σύνορα, όρια και διαδρομές μεταξύ τους.”1 Η προσφυγική εγκατάσταση με την μορφή του προσφυγικού καταυλισμού, παρουσιάζει κοινά στοιχεία τόσο στην εσωτερική συγκρότησή (μεταξύ των διάφορων περιπτώσεων καταυλισμών) όσο και στη σχέση τους με το γύρω κατοικημένο περιβάλλον. Άνθρωποι με κοινό χαρακτηριστικό την κατάσταση ανάγκης στην οποία βρίσκονται, συγχρωτίζονται σε μία περιορισμένη έκταση, αποκλείονται από το υπόλοιπο κοινωνικό περιβάλλον και καλούνται να διαμορφώσουν μία “βραχυπρόθεσμη” καθημερινότητα η οποία δεν γνωρίζουν πόσο θα διαρκέσει ενώ δεν μπορεί να ελεγχθεί από τους ίδιους. Πρόκειται για μια κατάσταση limbo2, δηλαδή μια “ενδιάμεση” κατάσταση παρατεταμένης αβεβαιότητας ή αμέλειας και αναμονής για αποφάσεις και επίλυση. Αυτή η χωρική και κοινωνική ιδιαιτερότητα του καταυλισμού θα μπορούσε να 102 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

συσχετιστεί με τον ορισμό του ως μια μορφή “ετεροτοπίας”. Σύμφωνα με την θεωρία που διατύπωσε ο Michel Foucault στο έργο του “Περί αλλοτινών τόπων”3, οι ετεροτοπίες είναι χώροι που υπάρχουν παράλληλα με τους πραγματικούς χώρους, αλλά διαφοροποιούνται και έχουν μία συγκεκριμένη λειτουργία. Μέσα σε αυτές, οι νόρμες συμπεριφοράς και οι κανόνες ανατρέπονται. Ο χρόνος είναι σχετικός και λειτουργεί διαφορετικά από το “κανονικό”. Είτε πρόκειται για ετεροτοπίες των προνομιούχων ομάδων - της κρίσης, όπως αναφέρονται - είτε περιθωριοποιημένων - της απόκλισης - αποτελούν χώρο περιορισμένο και η είσοδος δεν είναι ελεύθερη.4 Στην περίπτωση των καταυλισμών - περισσότερο σαν ετεροτοπία απόκλισης - ισχύουν οι παραπάνω συνθήκες, άλλοτε περισσότερο άλλοτε λιγότερο. Ακόμα και αν δεν υπάρχει οριστική αποκλίνουσα συμπεριφορά (όπως στα παραδείγματα της φυλακής ή της ψυχιατρικής κλινικής του Foucault5), μέσα στις δομές αυτές περικλείεται το “άλλο”, το διαφορετικό, αυτό που θα διαταράξει την ισορροπία αλλά που πάντα θα υπάρχει μέσα στην σύγχρονη κοινωνία, περιορισμένο στα σύνορά του, προκειμένου να διαφυλαχθεί η γενική ισορροπία.6 Μέσα στα χωρικά του όρια, ο τόπος αυτός συλλέγει τους παράγοντες μίας κατάστασης - τους πρόσφυγες - και διασφαλίζει την κάλυψη βασικών αναγκών τους, επιτελεί την συγκεκριμένη λειτουργία της φιλοξενίας τους. Η διάρκεια παραμονής μέσα στις δομές αυτές δεν είναι σαφής, καθώς η έκτακτη στέγαση μπορεί να διαρκέσει μήνες ή χρόνια ενώ οι άνθρωποι εντός βρίσκονται σε μία κατάσταση αναμονής. Σε αυτούς τους χώρους “συνεχούς παρόντος”, ο χρόνος δεν κυλά όπως στον έξω κόσμο, για αυτό το λόγο οι κανόνες και οι συνήθειες υπακούν σε νέα δεδομένα, “μη κανονικά”. Οι Slaughter και Crisp προσεγγίζοντας τους καταυλισμούς και τη λειτουργία της UNHCR και της ανθρωπιστικής βοήθειας μέσα σε αυτούς, κάνουν λόγο για ένα “παρένθετο κράτος” - ένα “κράτος εν κράτει” - που διαθέτει το δικό του έδαφος (τον προσφυγικό καταυλισμό), δικούς του πολίτες (τους πρόσφυγες), δημόσιες παροχές (όπως εκπαίδευση, ύδρευση, περίθαλψη, κ.ά.), ακόμα και ιδεολογίες (όπως η συμμετοχή, η ισότητα, κ.ά.).7 Για τον Marc Augé, ο καταυλισμός αποτελεί έναν “μη-τόπο” (“non-lieux”), δηλαδή ένα χώρο κυριολεκτικά ασύνδετο και εκτοπισμένο, που δεν έχει διακριτό χαρακτήρα και τείνει να καταΑπό το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 103

στήσει ανώνυμους τους ανθρώπους που τον κατοικούν, που έχει χάσει την ταυτότητα, τις μνήμες και τις σχέσεις που έχει ένας ιδανικός “ανθρωπολογικός τόπος”. Περισσότερο, θα μπορούσε να πει κανείς, οι προσφυγικοί καταυλισμοί είναι “εκτός-τόπου” (“hors-lieux”), δηλαδή χώροι που βρίσκονται έξω από τον κοινό, καθημερινό κόσμο και είναι απρόβλεπτοι.8 Υπό αυτή την οπτική, ο καταυλισμός αντιπροσωπεύει δυνητικά και μια ισχυρή έκφραση της “κατάστασης της εξαίρεσης” του Giorgio Agamben, κατά την οποία το έθνος-κράτος δεν είναι σε θέση να επιβάλλει την τάξη εντός του καταυλισμού, ο οποίος αποτελεί κομμάτι του εθνικού εδάφους, και στο όνομα του δημόσιου συμφέροντος η διοίκηση μπορεί να υπερβεί το κράτος δικαίου, τα δικαιώματα και τις προσωπικές ελευθερίες.9 Αυτή η μεταβατική ή “χρονικά επισφαλής”10 και απρόβλεπτη κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι πρόσφυγες εντός των καταυλισμών της ετεροτοπίας και της εξαίρεσης, αναμφισβήτητα επηρεάζει την κοινωνία, θετικά ή αρνητικά, την θέτει προ ευθυνών, την δραστηριοποιεί και αναγκαία δημιουργεί σχέσεις (καλές ή κακές) μεταξύ του “μέσα” και του “έξω”. Προφανώς, η μορφή που θα πάρει ο καταυλισμός θα είναι αποτέλεσμα της μορφής και της στάσης της κοινωνίας όμως το μέλλον του δεν μπορεί να προσδιοριστεί εξαρχής από την κοινωνία αυτή. Οι αρχικές εκτιμήσεις καταρρίπτονται, καθώς σε πολλά παραδείγματα η προσωρινή στέγαση φτάνει σε δεκαετίες ενώ σε άλλες περιπτώσεις η άμεση εύρεση λύσης λειτουργεί αποτελεσματικά σε διάστημα μηνών. Είναι λοιπόν δύσκολο αν όχι αδύνατο - να ορίσουμε το χρόνο παραμονής στους καταυλισμούς, συνεπώς και την ένταξη των ανθρώπων τους στην υπόλοιπη κοινωνία. Ύστερα, από μελέτη της εξέλιξής τους σε μεγάλο χρονικό διάστημα, ίσως είναι δυνατή η εξαγωγή ενός συμπεράσματος για το αν ο χώρος του καταυλισμού και της εκάστοτε προσφυγικής εγκατάστασης “αποτελεί ένα στάδιο ή γεννά μια καινούρια τάξη πραγμάτων”11 στην οποία πρέπει να προσαρμοστεί η τρέχουσα πραγματικότητα.

104 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

ΙV.2 Μια μορφή κυριαρχίας και αποκλεισμού “Οι προσφυγικοί καταυλισμοί είναι ίσως η πιο άμεση μετάφραση της πολιτικής στο χώρο. Οποιαδήποτε πολιτική στρατηγική ή απόφαση έχει άμεση συνέπεια στη χωρική διάσταση στον καταυλισμό. Και κάθε χωρική μεταβολή, σε οποιοδήποτε επίπεδο, αντηχεί αμέσως σε πολιτικό και δημογραφικό επίπεδο. Ο καταυλισμός είναι ένα παράδειγμα πολιτικής που άμεσα μεταφράζεται σε χώρο.”12 M. Herz Ο καταυλισμός, ο οποίος δημιουργείται για την προσωρινή στέγαση των προσφύγων, αποτελεί το εμβληματικότερο χωρικό στοιχείο της πολιτικής που ακολουθείται για τη διαχείριση του προσφυγικού ζητήματος και την αντιμετώπιση των ζητημάτων της διαμονής και της κίνησης αυτής της “νέας κατηγορίας του παγκόσμιου πληθυσμού”13 την οποία συγκροτούν οι πρόσφυγες, και σχετίζεται με μια σειρά από παράγοντες που αποδεικνύουν πως “ο χώρος είναι προϊόν αλληλοσυσχετισμών το οποίο συνίσταται μέσα από αλληλεπιδράσεις, από την απεραντοσύνη του παγκόσμιου μέχρι το πολύ μικρό”.14 Αυτή η μέθοδος της εγκατάστασης των προσφύγων όπως εφαρμόζεται σύμφωνα με τις σύγχρονες τάσεις, προκύπτει ως το αποτέλεσμα αποκλεισμού σε τρία επίπεδα: τον αποκλεισμό από την πατρίδα, τον αποκλεισμό από τον τόπο προορισμού και τον αποκλεισμό από τη ζωή της πόλης. Σε αρχικό στάδιο, μία βασική πλευρά του αποκλεισμού που επιβάλλεται στους πρόσφυγες είναι ο βίαιος αποκλεισμός από τη χώρα προέλευσής τους και η βίαιη στέρηση των στοιχειωδών δικαιωμάτων αξιοπρεπούς διαβίωσης και ελεύθερης διαμονής στην ίδια την πατρίδα τους. Επιπλέον, οι πρόσφυγες υφίστανται περιορισμό της ελευθερίας κίνησης στο χώρο αλλά και του δικαιώματος επιλογής του τόπου στον οποίο θα χτίσουν εκ νέου τη ζωή τους, κάτι που καθίσταται ακόμη πιο έντονο από τις πολιτικές των κλειστών συνόρων που απαγορεύουν την ελεύθερη προσφυγική μετακίνηση αλλά και την άρνηση παραχώρησης ασύλου στους πρόσφυγες από διάφορες χώρες. Τέλος, με τον περιορισμό τους στους καταυλισμούς και την ελεγχόμενη (εφόσον είναι επιτρεπτή εκ προοιμίου) κίνησή τους έξω από τα όρια των καταυλισμών, παρεμποδίζεται η πρόσβαση των προσφύγων στη ζωή της πόλης και όλα εκείνα τα βασικά στοιχεία που απαρΑπό το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 105

τίζουν το δικαίωμα σε μια σύγχρονη αστική ζωή αλλά και την αδυναμία πρόσβασης στους πόρους και τα αγαθά μιας αξιοπρεπούς ζωής που δημιουργεί η απομόνωση, όπως η εκπαίδευση και η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, κάτι που εκφράζεται χωρικά μέσω της διαμόρφωσης των καταυλισμών συνήθως σε απομακρυσμένα χωρικά σημεία από τον οικιστικό ιστό και τις πόλεις.15 “...παρόλο που οι φυσικές συνθήκες των καταυλισμών μπορεί να ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό, από κόλαση σε ξενοδοχεία, τα αποτελέσματα τείνουν να είναι ομοιόμορφα. Τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά των καταυλισμών είναι: ο διαχωρισμός από τον πληθυσμό της χώρας φιλοξενίας, η κοινή χρήση εγκαταστάσεων, η έλλειψη της ιδιωτικότητας, καθώς και ο συνωστισμός και μια περιορισμένη περιοχή μέσα στην οποία πρόκειται να διεξαχθεί η καθημερινή ζωή. Αυτό δίνει στους πρόσφυγες την αίσθηση της εξάρτησης, και το σαφές μήνυμα ότι έχουν μια ειδική και περιορισμένη θέση, και ότι ελέγχονται.”16 H.B.M. Murphy Σύμφωνα με τον Agier, στο πλαίσιο του καταυλισμού, όπως αυτός κατασκευάζεται, οργανώνεται και διοικείται σύμφωνα με την προσέγγιση των ανθρωπιστικών οργανώσεων και των κυβερνήσεων, οι πρωτογενείς δικαιούχοι, οι πρόσφυγες δηλαδή, μετατρέπονται σε “δευτερογενή υποκείμενα ανησυχίας”. Οι μέθοδοι της ανθρωπιστικής βοήθειας ερμηνεύονται ως μια ιδεολογία που επιβάλει τον περιορισμό των προσφύγων στα όρια του καταυλισμού,17 αποδεικνύοντας ότι τα όρια μεταξύ προστασίας και καταστολής είναι ρευστά. Οι πρόσφυγες από προστατευόμενοι μετατρέπονται σε φυλακισμένους, που απομονώνονται λόγω της κατάστασής τους, για την οποία φυσικά οι ίδιοι δεν είναι υπεύθυνοι. Παρότι εξασφαλίζεται η επιβίωσή τους, χάνουν την αξιοπρέπειά τους, στερούνται των βασικών δικαιωμάτων τους, αντιμετωπίζονται ως εχθροί της ομαλότητας, και βρίσκονται στο περιθώριο, κυρίως ώστε να μοιάζει ότι το πρόβλημά τους έχει λυθεί ή έστω ότι βρίσκεται υπό έλεγχο, χωρίς να φαίνονται οι πραγματικές εκτάσεις του προβλήματος. Αυτό οδηγεί στη δημιουργία ενός ανιθαγενούς πληθυσμού, χωρίς βασικά δικαιώματα προστασίας και ασφάλειας, χωρίς νομική και κοινωνική αναγνώριση και χωρίς κανένα πολιτικό δικαίωμα. 106 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Κατά τον Agier, o καταυλισμός θυμίζει περισσότερο τη λογική του ολοκληρωτισμού, καθώς η εξουσία που ασκείται είτε από τις ανθρωπιστικές οργανώσεις είτε από την κυβέρνηση της χώρας υποδοχής δρα στυγνά, μαζοποιεί την ατομική βούληση και αδιαφορεί για τις θεμελιώδεις ελευθερίες των προσφύγων. Ο καταυλισμός, υπό το καθεστώς μιας ατελείωτης έκτακτης ανάγκης, διατηρεί χωριστά τους καθ’ όλα “ανεπιθύμητους”. Το βασικό κριτήριο με το οποίο χωροθετείται είναι εκείνο της απόστασης, η οποία είναι χωρική και επικοινωνιακή, έτσι ώστε η περιεχόμενη σε αυτόν κατάσταση να μη γίνεται αντιληπτή από τους αυτόχθονες. Παράλληλα, ονομάζοντας τους πρόσφυγες και τους μετανάστες (οικονομικούς ή πολιτικούς) ως “παράνομους” και “sans papier”18 ποινικοποιείται “με ένα αδιάκριτο και ασαφή τρόπο οποιαδήποτε μετατόπιση των ατόμων που είναι ανεπιθύμητα”, τα οποία παραμένουν ανώνυμα θύματα σε μια κατάσταση κοινωνικοπολιτικής ανυπαρξίας.19 Ο καταυλισμός επομένως όχι μόνο αποκτά πολιτική χροιά αλλά χρησιμοποιείται και ως μέθοδος για να απομονώσει το “δυσάρεστο”, χωρίς “αυτοί που τον ελέγχουν να είναι απαραίτητο να βρίσκονται εντός ή κοντά σε αυτόν”20. Αποτελεί μια “μορφή κυριαρχίας”21 που επιβάλουν οι έχοντες εξουσία, “έναν τόπο στο περιθώριο της κοινωνίας η οποία περιορίζει, ελέγχει και φιλτράρει”22.

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 107

ΙV.3 Από το “προσωρινό” στο “μη-προσωρινό” “Το τυποποιημένο σχέδιο των προσφυγικών καταυλισμών και οικισμών αγνοεί τις ανάγκες των προσφύγων. Οι πρόσφυγες δεν είναι μια ομοιόμορφη ομάδα, κάθε νοικοκυριό ποικίλλει σε μέγεθος, σε αριθμό εξαρτώμενων ατόμων, σε σωματική ικανότητα και προσωπικούς πόρους, και όλα αυτά συνδυάζονται για να καθορίσουν τις ανάγκες των νοικοκυριών και την ικανότητά τους να ανταποκριθούν στις ανάγκες αυτές. Ωστόσο, τα πάντα, από τη διάταξη και το μέγεθος των οικοπέδων είναι προκαθορισμένα και βασισμένα σε ό,τι πιστεύεται ότι είναι ιδανικό, αγνοώντας τις κοινωνικοπολιτικές, περιβαλλοντικές και δημογραφικές πραγματικότητες των εκάστοτε προσφυγικών κρίσεων”23 M. Hunter Τρεις μήνες μετά την κατασκευή του καταυλισμού Choloma στην Ονδούρα το 1974, ο Frederick Cuny και η ομάδα του μπόρεσαν να εξετάσουν τόσο το πώς οι κάτοικοι του καταυλισμού μετέβαλαν το δομημένο χώρο και πώς αυτές οι μεταβολές επηρέασαν τη συνολική διάταξη του καταυλισμού. Παρατηρήθηκαν τρία διακριτά στάδια εξέλιξης (ή περίοδοι μετάβασης) μέσα στον καταυλισμό. Στο πρώτο στάδιο, οι πρόσφυγες εγκαθίστανται στο χώρο με βάση τις οδηγίες των ανθρωπιστικών οργανώσεων και περιορίζονται στις παροχές με τις οποίες αυτές τους εφοδιάζουν, η συμμετοχή τους ήταν ελάχιστη ή ανύπαρκτη. Κατά το δεύτερο στάδιο, πραγματοποιούνταν αναπροσαρμογές στην οργάνωση του καταυλισμού. Οι πρόσφυγες τοποθετούσαν τις σκηνές τους σε άλλες θέσεις, έφεραν στο κέντρο του καταυλισμού τις υπηρεσίες και ίδρυσαν σωματεία και οργανώσεις. Στο δεύτερο στάδιο εξέλιξης του οικισμού, αναπτύσσονται κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές δραστηριότητες στον καταυλισμό, και οι πρόσφυγες οικειοποιούνται το χώρο με βάση τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους. Το τρίτο και τελευταίο στάδιο, αποτελεί τη μετάβαση από τις προσωρινές σε μόνιμες εγκαταστάσεις.24 Οι παραπάνω φάσεις σταδιακής εξέλιξης και ανάπτυξης του καταυλισμού και της ζωής σε αυτόν, μπορούν να αναγνωσθούν σε όλα τα παραδείγματα που μελετήθηκαν στην προηγούμενη ενότητα.

108 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

“...όταν μεγάλοι αριθμοί ανθρώπων συγκεντρώνονται μια μικρή γεωγραφική περιοχή, στην πραγματικότητα ένας καταυλισμός παύει να είναι καταυλισμός. στην πραγματικότητα γίνεται μια μικρή πόλη με όλα τα συνοδευτικά προβλήματα. Ένας προσφυγικός καταυλισμός πρέπει να έχει στέγαση, νερό, αποχέτευση, δρόμους, κλινικές, πυροπροστασία, αποκομιδή απορριμάτων, πάρκα, σχολεία - τα πάντα που βρίσκονται σε μια πόλη. Έτσι, τα αναπτυξιακά σχέδια για τους προσφυγικούς καταυλισμούς πρέπει να μελετώνται το ίδιο λεπτομερώς σαν ένα masterplan μιας πόλης.”25 F. Cuny

Οι αναφορές του Cuny αναγνωρίζουν ότι οι πρόσφυγες προσαρμόζουν, αλλάζουν, και δομούν το χώρο στον οποίο κατοικούν ώστε αυτός να ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τις επιθυμίες τους. Ο χώρος με τον καιρό μεταβάλλεται, αντικατοπτρίζοντας τις νέες “δυνάμεις” που αναπτύσσονται στον καταυλισμό, ο οποίος μετατρέπεται σε ένα είδος πόλης, κατά τον Cuny. Η συγκεκριμένη οπτική αναγνωρίζει ότι η κατάσταση ενός προσφυγικού καταυλισμού παρότι θεωρείται πρόσκαιρη (temporal), θα μπορούσε κάλλιστα να οδηγήσει σε μια κατάσταση “μη-προσωρινότητας” (non-temporality).26 Τα παραδείγματα που μελετήσαμε, άλλωστε, μαρτυρούν ότι σε κάθε επίπεδο, η σύγχρονη ανθρωπιστική παρέμβαση εμφανίζει την τάση “να ριζώνει στα μέρη όπου δραστηριοποιείται και να μεταλλάσσει τους αρχικά κενούς χώρους όπου κατασκευάζονται οι καταυλισμοί [και] οι καταυλισμοί να γίνονται σταδιακά οι τοποθεσίες μιας μακράς διαρκείας οργάνωσης του χώρου, κοινωνικής ζωής και συστήματος εξουσίας που δεν υπάρχει πουθενά αλλού”.27 Ο Michel Agier, μιλώντας για τον καταυλισμό στο Dadaab, περιγράφει μια “αστική εθνογραφική περίπτωση”, και υποστηρίζει ότι οι προσφυγικοί καταυλισμοί πρέπει να εκλαμβάνονται ως “καταυλισμοί-πόλεις”, μια “νέα χωροκοινωνική μορφή στην οποία αναδύονται κοινωνικές και πολιτισμικές πολυπλοκότητες και κρυσταλλώνονται ταυτότητες”.28

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 109

Σε πολλές περιπτώσεις, στις οποίες εντάσσονται οι καταυλισμοί του Dadaab και του Zaatari, η τάξη μεγέθους από μόνη της μπορεί να δικαιολογήσει το χαρακτηρισμό του καταυλισμού ως “πόλη”. Άλλωστε, συγκρίνοντας την κλίμακα των αστικών δομών με τις δομές που προτείνουν τα διεθνή εγχειρίδια των ανθρωπιστικών οργανώσεων για κατοίκηση έκτακτης ανάγκης γίνεται ξεκάθαρο ότι οι εργασίες στο πλαίσιο του καταυλισμού εκτελούνται σε αστική κλίμακα.29 Σύμφωνα με την προσέγγιση του Agier, υπάρχουν τρία βασικά επίπεδα της ζωής μέσα στον καταυλισμό που προσεγγίζουν την αστική ζωή. Το πρώτο αφορά την ικανότητα των προσφύγων να επηρεάζουν τη δομή του καταυλισμού αποτυπώνοντας στο χώρο τις επιθυμίες, τις ανάγκες και τους στόχους τους,30 όπως μαρτυρά η ανάπτυξη χώρων εμπορίου στον καταυλισμό Zaatari. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η ανάπτυξη κοινωνικής διαστρωμάτωσης εντός του καταυλισμού,31 όπως στον καταυλισμό Hagadera του Dadaab όπου οι πρόσφυγες πραγματοποίησαν εκλογές και όρισαν ηγέτες περιοχών και τμημάτων από άτομα του προσφυγικού πληθυσμού. Και τέλος, το τρίτο γνώρισμα αφορά την ικανότητα του καταυλισμού να επιτρέπει την ανάπτυξη και τη διαπραγμάτευση της “ταυτότητας”32 στο πλαίσιο της πυκνής, μαζικής και σχετικά μόνιμης εγκατάστασης κοινωνικά ετερογενών ατόμων, και τη συνάντηση και την ανταλλαγή κάτω από μια “ομπρέλα” ανωνυμίας και αβεβαιότητας, οδηγώντας στη δημιουργία εθνικής ή μη-εθνικής ταυτότητας, σε ρατσιστικές συμπεριφορές αλλά και σε διεθνικές ανταλλαγές. Από τα παραπάνω, διαφαίνεται ότι ο “καταυλισμός-πόλη” αποτελεί έναν “παράδοξο” και “υβριδικό” χώρο, που από τη μια αντιμετωπίζει τα γνωρίσματα των κατοίκων του ως καθολικά και ομοιόμορφα, και από την άλλη είναι ικανός να παραλάβει σε ένα μεγάλο βαθμό τις μεταβολές που επιβάλουν οι ετερόκλητες δυναμικές της ανθρώπινης συνύπαρξης διαφορετικών ανθρώπων, σε ένα πεδίο όπου “η γεωπολιτική και η καθημερινότητα είναι συνυφασμένες, σχηματοποιούν και εκδηλώνουν η μια την άλλη”. Κατά τον Zygmunt Bauman, αυτή η παρατήρηση του καταυλισμού υπό το πρίσμα της πόλης, μετατρέπει τους πρόσφυγες από θύματα σε άτομα με κίνητρα και στόχους, ποικίλες καθημερινότητες και απόψεις, ενταγμένα σε ιδιαίτερα δί110 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

κτυα κοινωνικών σχέσεων και αλληλεπιδράσεων.33 Αυτή δε η σύλληψη του καταυλισμού ως “πόλη” από τους Agier και Cuny αντικατοπτρίζει την αντιπαράθεση των συμπεριφορών και βιωμάτων των προσφύγων όπως εκδηλώνονται και εξελίσσονται εντός του καταυλισμού, με την οπτική του σχεδιασμού που προτείνουν τα διεθνή εγχειρίδια, και αν μη τι άλλο, καταδεικνύει την ανάγκη επανεξέτασης και επαναπροσδιορισμού των παγιωμένων προσεγγίσεων.

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 111

Παραπομπές

(ΙV.1) 1. Grbac P. (Οκτώβριος 2013), Civitas, polis, and urbs - Reimagining the refugee camp as the city, Refugee Studies Centre Oxford Department of International Development, University of Oxford, σελ. 7 2. Milner J., Loescher G. (2011), Responding to protracted refugee situations, Lessons from decade of discussion, Oxford Department of International Development, University of Oxford, σελ. 3 3. Foucault M. (Οκτώβριος 1984), Of Other Spaces: Utopias and Heterotopias, διάλεξη στο Architecture, Mouvement, Continuité (Μάρτιος 1967), μετάφραση από τον Miskowiec J. (2002), Massachusetts Institute of Technology, http://web.mit.edu/allanmc/www/foucault1.pdf 4. Foucault M., ό.π., σελ. 4-8 5. Foucault M., ό.π., σελ. 5 6. Σταυρίδης Σ. (Σεπτέμβριος 1998), Οι χώροι της ουτοπίας και η ετεροτοπία: Στο κατώφλι της σχέσης με το διαφορετικό, Περιοδικό Ουτοπία, Τεύχος 31, σελ. 55 7. Puggioni R. (2016), Rethinking International Protection - The Sovereign, the State, the Refugee, Migration, Diasporas and Citizenship,Palgrave Macmillan Publishers, σελ. 109 8. Augé M. (1992), Non-Places Introduction to an Anthropology of Supermodernity, μετάφραση: John Howe, Verso, σελ.1-120 9. Agamben G. (2005), Κατάσταση εξαίρεσης, μετάφραση: Μαρία Οικονομίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, σελ. 1-158 10. Σταυρίδης Σ. (Σεπτέμβριος 1998), ό.π., σελ. 56 11. Σταυρίδης Σ. (Σεπτέμβριος 1998), ό.π., σελ. 57 (ΙV.2) 12. Herz M. (2008), Refugee Camps or Ideal Cities in Dust and Dirt, Ruby Press, σελ.288-289 13. Agier Μ. (Σεπτέμβριος 2002), Between war and city-Towards an urban anthropology of refugee camps, Ethnography 3, σελ. 318-320 14. Massey, D. [2008 (2005)], Για το Χώρο, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ.27 15. Χάγιου Κ. (Οκτώβριος 2016), Κέντρο Υποδοχής Προσφύγων Ελαιώνα σε μετάβαση/διερευνώντας τις πολλαπλές αφηγήσεις των χώρων διαμονής προσφύγων και μεταναστών, Διπλωματική Εργασία, Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Αρχιτεκτονική Σχεδιασμός Χώρου, Κατεύθυνση Β: Πολεοδομία-Χωροταξία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, σελ. 6-59 16. Stein B. (1986), The Experience of Being a Refugee: Insights from the Refugee Literature,https://msu.edu/course/pls/461/stein/MNREXP1. htm 112 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

17. Agier M. (2011), Managing the Undesirables: Refugee Camps and Humanitarian Government, μετάφραση: D.Fernbach, Εκδόσεις Polity, Cambridge 18. Όρος της Γαλλικής γλώσσας, σημαίνει “χωρίς χαρτιά” 19. Agier M. (2011), ό.π, σελ.31 20. Γεωργούλας Σ. , Green S., et al (2012), Το προσφυγικό και μεταναστευτικό ζήτημα - Διαβάσεις και μελέτες συνόρων, επιμέλεια: Σ. Τρουμπέτα, Εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 185 21. Agamben G. (2005), Κατάσταση εξαίρεσης, μετάφραση: Μαρία Οικονομίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007 22. Grbac P. (Οκτώβριος 2013), ό.π., σελ. 3 (ΙV.3) 23. Hunter M. (2009), The Failure of Self-Reliance in Refugee Settlements. POLIS Journal 2,σελ. 22 24. Grbac P. (Οκτώβριος 2013), ό.π., σελ. 17 25. Cuny F. (1977), Refugee Camps and Camp Planning: The State of the Art (Disasters), Εκδόσεις Intertect, σελ. 127 26. Grbac P. (Οκτώβριος 2013), ό.π., σελ. 18 27. Agier M. (Σεπτέμβριος 2002), Between war and city [...], ό.π., σελ. 318320 28. Agier M. (Σεπτέμβριος 2002), ό.π., σελ. 318 29. Καψάλη Κ. (2016), Refugee camp: μια “πόλη” έκτακτης ανάγκης - τα χωρικά πρότυπα και ο ρόλος του περιβάλλοντος και του ανθρώπινου παράγοντα στη διαμόρφωση του δομημένου χώρου, Διάλεξη, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, σελ. 14 30. Agier M. (Σεπτέμβριος 2002), ό.π.,, σελ. 328-329 31. Agier M. (Σεπτέμβριος 2002), Between war and city-Towards an urban anthropology of refugee camps, Ethnography 3, σελ. 324 32. Agier M. (Σεπτέμβριος 2002),ό.π., σελ. 324 33. Grbac P. (Οκτώβριος 2013), ό.π., σελ. 18-20

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 113

114 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

V

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο”

Η παροδικότητα, η συνεχής μετακίνηση, η επιτέλεση ενός συγκεκριμένου στόχου και κατόπιν η απομάκρυνση, φέρνουν στο μυαλό εικόνες του Instant city και του Walking city των Archigram. Θεωρώντας τον προσφυγικό καταυλισμό ως μια “πόλη” με τα παραπάνω χαρακτηριστικά, μπορεί ο καταυλισμός να περιγράφει ως μια “pop - up city” κατά αναλογία ενός “pop - up store”,1 μια αστική δομή με “ημερομηνία λήξης”; Κάθε προσφυγικός καταυλισμός/οικισμός αποτελεί μία μεταβαλλόμενη συνθήκη, από τη στιγμή δημιουργίας του μέχρι την διάλυσή του, όταν και αν πραγματοποιηθεί αυτή. Με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, τις συμπεριφορές των κατοίκων του και την δική του εξελικτική πορεία, συνθέτει έναν παράδοξο χώρο τοποθετημένο μεταξύ “τυπικού” και “άτυπου”, “κινητικότητας” και “ακινησίας”, “μονιμότητας” και “παροδικότητας”. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, είναι σίγουρο ότι η χρονική διάρκεια των προσφυγικών ζητημάτων είναι αδύνατο να εξασφαλιστεί εξ αρχής. Ακόμα και όταν αφορά τη φυσική παρουσία του πρόσφυγα σε έναν τόπο, σε πολλές περιπτώσεις, υπάρχει η διάθεσή να επιστρέψει στη χώρα προέλευσης (μετά τη λήξη των εκεί συγκρουσιακών καταστάσεων) ή να μεταβεί σε κάποια άλλη χώρα (όπου οι συνθήκες φαίνονται ευνοϊκότερες), εγκαταλείποντας την παρούσα χώρα φιλοξενίας. Αντίστοιχα, η παραμονή στον προσφυγικό χώρο μπορεί να διαρκέσει μήνες, μερικά χρόνια ή ακόμα και δεκαετίες ενώ ακόμα και μετά από εκτεταμένη εγκατάσταση, οι δομές μπορούν να εξαφανιστούν μέσα σε μία ημέρα (όπως συνέβη στην περίπτωση της Ζούγκλας του Calais). Σε κάθε περίπτωση όμως, το“αποτύπωμα” των προσφύγων, είτε μεγάλο είτε μικρό, υπάρχει και η επιρροή του μπορεί να παραμείνει ακόμα και χρόνια μετά την εξαφάνιση του καταυλισμού. Τι είναι όμως αυτό που μένει από τον καταυλισμό; Τι είδους “ίχνη” αποτυπώνονται, με τι σχετίζονται και με ποιον τρόπο γίνονται διακριτά;

V.1 Είδη μονιμότητας Ο τρόπος με τον οποίο η προσφυγική εγκατάσταση αντικατοπτρίζεται στην πόλη, μπορεί να γίνει κατανοητός μέσα από μία μικρή ανάλυση πτυχών των προαναφερθέντων παραδειγμάτων και με τη σύνδεση γεγονότων και καταστάσεων. 116 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Αρχικά, μπορεί να παρατηρηθεί η παγίωση της “περιθωριακής περιοχής” των προσφύγων, είτε πρόκειται για οριοθετημένη έκταση καταυλισμού είτε όχι. Ο χώρος αποκτά “σχετική υπόσταση” και χαρακτηριστά ανάλογα της κάθε περίπτωσης. Στο παράδειγμα του Calais, η πόλη αποτέλεσε ένα “ταμπλό” πάνω στο οποίο μετακινούνταν η “περιθωριακή κατάσταση” για χρόνια, χωρίς να αποκτά μόνιμη θέση. Στην περίπτωση του Zaatari, ο καταυλισμός τοποθετήθηκε σε “νεκρό” έδαφος, δημιουργήθηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα, ενώ μέσα σε λίγα χρόνια εξελίχθηκε με επεκτάσεις και δομές, αποκτώντας έως και προοπτική κατοχύρωσης ως πόλη (μια “pop - up city” ενδεχομένως). Σε παρόμοια λογική απομάκρυνσης από τον πολεοδομικό ιστό, ο καταυλισμός του Ελαιώνα και οι οικισμοί του 1922, χωροθετήθηκαν σε “αστικά κενά”, στη μια περίπτωση σε πρώην βιομηχανική περιοχή και στην άλλη στις παρυφές της πόλης και σε 4 απομακρυσμένα από την πρωτεύουσα σημεία. Η προσωρινή εγκατάσταση μετατράπηκε σε μακροπρόθεσμη (στον Ελαιώνα) και μόνιμη (στην περίπτωση του ‘22). Οι υποδομές που δημιουργήθηκαν την δεκαετία 1923 - 1933 για την προσαρμογή στα νέα δεδομένα, αποτέλεσαν και αποτελούν βάση ή και άμεσα λειτουργικό κομμάτι της καθημερινής ζωής όλων των κατοίκων της χώρας. Η νομοθετικές διατάξεις και τα μεγάλα έργα υποδομής της εποχής, παραμένουν περισσότερα από 100 χρόνια αργότερα, εμφανές κομμάτι της κρατικής λειτουργίας, τόσο άμεσα αντιληπτό όσο και τα κτιριακά κατάλοιπα (π.χ. προσφυγικές κατοικίες) που υπάρχουν σε κεντρικά σημεία της πόλης. Εκτός από το χωρικό - πολεοδομικό κομμάτι, ένας βασικός τομέας που επηρεάζεται από την διαιώνιση των παραπάνω καταστάσεων είναι και ο κοινωνικός. Μελετώντας το παράδειγμα του Dadaab - αλλά και της σύγχρονης Ελλάδας - εντοπίζεται το χρόνιο πρόβλημα των επαναλαμβανόμενων κρουσμάτων βίας και συγκρούσεων με τις αρχές. Το φαινόμενο αυτό είναι αναμενόμενο αν αναλογιστεί κανείς την κατάσταση συνεχούς αναμονής στην οποία ζουν οι άνθρωποι αυτοί επί δεκαετίες, ενώ αντιμετωπίζουν παράλληλα προβλήματα ένταξης στην χώρα υποδοχής (Κένυα). Συμπερασματικά, η εκτεταμένη εγκατάσταση προσφύγων, επιβάλλει νέες συνθήκες με χωρική και χρονική διάρκεια. Νέοι κανόνες εντάσσονται στην πόλη ή η πόλη εντάσσεται σε αυτούς; Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 117

V.2 Σχέση πόλης - καταυλισμού Προκειμένου να γίνει κατανοητή η δυναμική σχέση της πόλης με το καταυλισμό είναι ίσως χρήσιμη η αντίληψή του σαν έναν “ζωντανό οργανισμό”, που τροφοδοτεί αλλά και τροφοδοτείται από την χώρα, αποδεκτός ή μη, παραγωγικός ή παρασιτικός, αλληλένδετος όμως με την περιοχή αυτή (χώρα - πόλη), αποτελώντας μέρος της ατομικής και εθνικής ιστορίας του τόπου αυτού. Με αυτή τη σκέψη, κρίνεται απαραίτητη η συγκεκριμενοποίηση και ανάλυση των βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων αποτελεσμάτων της αλληλεπίδρασης χώρας - πόλης και καταυλισμού. Ένας πρώτος διαχωρισμός των αποτελεσμάτων της προσφυγικής εγκατάστασης, θα ήταν η ομαδοποίηση της επίδρασής της σε θετική και αρνητική, με αντίκτυπο στον χώρο, την κοινωνία, την πολιτική, την οικονομία και το περιβάλλον, τοποθετημένη πάντα μεταξύ των ρευστών ορίων που κρίνουν πότε κάτι ανήκει ή όχι στη σφαίρα του μακροχρόνιου. Αναμφισβήτητα, οι επιπτώσεις που γίνονται πιο άμεσα αντιληπτές, είναι οι αρνητικές. Στον χωρικό τομέα, η πλειονότητα των περιοχών της προσφυγικής εγκατάστασης παρουσίασε το θέμα της δημιουργίας καταυλισμών (ή οικισμών) ως άτυπη επέκταση των ορίων της πόλης, χωρίς κάποιο πολεοδομικό σχέδιο, εκτός από την τοποθέτηση των καταυλισμών σε “νεκρό χώρο”. Με αυτό τον τρόπο, παρατηρείται η διαμόρφωση “νησίδων κατοικίας” που λειτουργούν εν μέρει, ως πλήρωση αστικών ή αγροτικών κενών (παράδειγμα Ελλάδας 1922, Zaatari κλπ), χωρίς να έχουν άμεση πολεοδομική, αισθητική ή λειτουργική συνέχεια με το υπάρχον περιβάλλον. Σε πολλές περιπτώσεις, οι περιοχές αυτές αποτελούν απομακρυσμένα σημεία πάνω στον οικιστικό χάρτη της χώρας φιλοξενίας ή τοποθετούνται σε υποβαθμισμένες περιοχές, όπως προαναφέρθηκε, και σε απόσταση από το αστικό κέντρο, προκειμένου να μην διαταράξουν την ισορροπία και την ευρυθμία της πόλης. Άμεση επίπτωση αυτής της χωροθέτησης είναι η διαμόρφωση ενός τύπου πολεοδομικού διαχωρισμού (apartheid) που οδηγεί και στην κοινωνική διαφοροποίηση. Η αποστασιοποίηση αυτή από την πόλη εγείρει περισσότερα προβλήματα, καθώς οι πρόσφυγες αισθάνονται περιθωριοποιημένοι με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συχνές εντάσεις. Στις 118 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

περιπτώσεις που η εγκατάσταση έχει πραγματοποιηθεί κοντά σε συνοριακές περιοχές, η κλιμάκωση των εντάσεων είναι ακόμα εντονότερη.2 Όσο παρατείνεται η εγκατάσταση, συνεπώς και η κατάσταση αβεβαιότητας - τόσο των κατοίκων όσο και του περιβάλλοντός τους - ο περιορισμός των δραστηριοτήτων και της ζωής των ανθρώπων εντός, έχει ως φυσική συνέπεια την επανάληψη των κρουσμάτων αυτών. Αν και ο χωρικός διαχωρισμός έχει λογική βάση στη διαχειριστική στρατηγική της χώρας υποδοχής, δεν εξασφαλίζει την ομαλή λειτουργία του καταυλισμού, ούτε μειώνει τις αρνητικές επιδράσεις που επιφέρει η εντατική κατοίκηση. Σύμφωνα με μελέτες, το “περιβαλλοντικό αποτύπωμα” τέτοιων δομών, μπορεί να μην εξαλειφθεί ακόμα και ύστερα από δεκαετίες. Ειδικά, στις περιπτώσεις των καταυλισμών εκτεταμένης χρονικής διάρκειας, η λειτουργία της δομής και η έλλειψη οικολογικής συνείδησης και σχεδιασμού είχαν σαν αποτέλεσμα την αλόγιστη χρήση ενεργειακών και φυσικών πόρων, την αποβολή ρύπων και την εκτεταμένη μόλυνση του νερού και του εδάφους. Εντός του οριοθετημένου χώρου του καταυλισμού, οι συνθήκες μπορούν να γίνουν πολύ δυσάρεστες για τους πρόσφυγες εξαιτίας τόσο των ίδιων όσο και των αρμόδιων αρχών. Τα κρούσματα καταπάτησης των ανθρώπινων δικαιωμάτων εκ μέρους των φορέων αλλά και τα φαινόμενα φυλετικής και σεξουαλικής βίας με θύματα γυναίκες και παιδιά στην πλειονότητα, αποτελούν χαρακτηριστική αρνητική πτυχή των καταστάσεων αυτών. Οι εντάσεις όμως, συχνά μετατοπίζονται και έξω από τα όρια του καταυλισμού, με διαπληκτισμούς μεταξύ των προσφύγων και των προγενέστερων κατοίκων της κοντινής περιοχής. Οι συγκρούσεις μπορεί να λάβουν μεγάλη έκταση ενισχύοντας την έλλειψη αποδοχής του προσφυγικού πληθυσμού (επεισόδια στη Ελλάδα του 1922 , στην Ελλάδα του 2016 αλλά και στο Calais). Δημιουργείται με αυτό τον τρόπο ένα “στίγμα” προς το πρόσωπο του πρόσφυγα, που ακόμα και αν καταβάλλει προσπάθειες ένταξης, παραμένει ο “μη ευπρόσδεκτος”, εκείνος που δεν “ανήκει πουθενά”. Αυτό το αίσθημα της διαφορετικότητας που συχνά οδηγεί στην ενίσχυση της περιθωριοποίησης, γίνεται ακόμα εντονότερο όταν ο καταυλισμός επιβιώνει ολόκληρες δεκαετίες, καθώς αυτή η νοοτροπία μεταβιβάζεται και στις επόμενες γενιές, εντός και εκτός των ορίων του. Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 119

Δεδομένης μιας τέτοιας κοινωνικής κατάστασης, η πολιτική και η οικονομία, έρχονται σε άμεση συνέχεια επιπτώσεων. Το θέμα του προσφυγικού, γίνεται μείζονος σημασίας σε κάθε πτυχή της καθημερινότητας, από την πολιτική εκπροσώπηση και αντιπαράθεση (όπως συνέβη με τις πλευρές των Βενιζελικών και των Αντιβενιζελικών, το 1922), τις τεταμένες σχέσεις γειτονικών κρατών για την διαχείριση των εισροών και εκροών προσφύγων (όπως συμβαίνει στην περίπτωση του Dadaab μεταξύ της Κένυας και της Δημοκρατίας της Σομαλίας) αλλά και την “εκμετάλλευση” των προσφυγικών πληθυσμών για αλλαγές σε χωρικά και γεωγραφικά δεδομένα που θα εξυπηρετήσουν πολιτικές σκοπιμότητες. Τέλος, ο τομέας της οικονομίας μπορεί να πληγεί αν δεν υπάρξει η κατάλληλη κινητοποίηση. Ο στιγματισμός και η περιθωριοποίηση που συχνά υφίστανται οι πρόσφυγες, μπορεί να δημιουργήσει κατάλληλο έδαφος για ανάπτυξη παράνομων και παραοικονομικών δραστηριοτήτων από μέρους τους ενώ το ίδιο το κράτος φιλοξενίας, μπορεί να αποδυναμωθεί οικονομικά από τις έκτακτες δαπάνες που θα κληθεί να κάνει για τις δομές φιλοξενίας τους, αν δεν εξασφαλισθεί χορηγία διεθνών κονδυλίων και καλή εσωτερική διαχείριση. Παρά το γεγονός, βέβαια, πως συνήθως παρουσιάζεται κυρίως η αρνητική πλευρά, τα θετικά που μπορεί να επιφέρει μία τέτοια έκτακτη κατάσταση δεν υστερούν. Ως προς τη χωρική ανάλυση, τόσο τα παραδείγματα του παρελθόντος όσο και του παρόντος, επιβεβαιώνουν πως η κατάσταση ανάγκης, δραστηριοποιεί τους εκάστοτε αρμόδιους φορείς, να παράξουν άμεσα κατοικήσιμο χώρο. Ο χώρος αυτός παρουσιάζει ανάγκες σε υποδομές μικρότερης ή μεγαλύτερης κλίμακας (υδροδότηση, ηλεκτροδότηση ή ακόμα και κατασκευή οδικού δικτύου, συγκοινωνιακών έργων, φραγμάτων ποταμών κλπ) οι οποίες ξεφεύγουν από τα όρια της περιοχής του καταυλισμού ή οικισμού. Με αυτό τον τρόπο η ευρύτερη περιοχή ή ακόμα και ολόκληρη η χώρα φιλοξενίας μπορεί να επωφεληθεί με την αναβάθμιση της περιοχής ή την κατασκευή δημόσιων έργων. Στην περίπτωση που η τοποθεσία εγκατάστασης προσφύγων βρίσκεται σε “αστικά κενά”, στις παρυφές του πολεοδομικού ιστού ή σε επαρχιακά - ερημικά σημεία, η εγκατάσταση μπορεί να λειτουργήσει ως “συνδετικός κρίκος” με το δομημένο περιβάλλον και ως συνέχεια αυτού. Παράλληλα, ο οικονομικός τομέας μπορεί να ευνοηθεί με πολλούς τρόπους. 120 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Αφενός τα χρηματικά κονδύλια - μη κρατικά ως επί το πλείστον - τα οποία θα δαπανηθούν για την λειτουργία και τις ανάγκες του χώρου φιλοξενίας - μπορούν να ευνοήσουν την ευρύτερη περιοχή αλλά και να δημιουργήσουν θέσεις εργασίας (όπως συμβαίνει σε πολλούς προσφυγικούς καταυλισμούς σήμερα). Αντίστοιχα, οι νεοαφιχθέντες πρόσφυγες μπορούν να προσφέρουν στο εργατικό δυναμικό της περιοχής με την εργασία τους αλλά και με την μετάδοση της δικής τους τεχνογνωσίας, ενώ μέσα στο πλαίσιο της συνολικής δραστηριοποίησης του κρατικού μηχανισμού, είναι πιθανή ακόμη και η θέσπιση νομοθεσίας με οικονομικά οφέλη, όπως συνέβη το 1922. Τόσο έξω όσο και μέσα στο χώρο του καταυλισμού, η δημιουργία μιας καθημερινότητας, έχει ως συνέπεια τη διαμόρφωση κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων, όπως συμβαίνει με κάθε είδους οικισμό. Στην περίπτωση που υπάρχει μεγάλο κομμάτι ομοεθνών προσφύγων, παρατηρείται πως η επικοινωνία και η ένταξη γίνεται ακόμα ομαλότερα. Έτσι, είναι δυνατή η πραγματοποίηση παραγωγικής και εμπορικής δράσης εκ μέρους των προσφύγων εντός του καταυλισμού αλλά και η συναναστροφή με τους περίοικους, με αποτέλεσμα να διαμορφώνονται προοπτικές για καλές σχέσεις μεταξύ των γηγενών και των προσφύγων. Επιπροσθέτως, παρά το γεγονός πως ο κοινωνικοπολιτικός τομέας είναι εκείνος που επηρεάζεται κυρίως αρνητικά σε μία τέτοια κατάσταση ανάγκης, με την κατάλληλη διαχείριση μπορεί να αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα της περαιτέρω κρίσης. Ουσιαστικά, η συνολική δραστηριοποίηση δύναται να θέσει τους πολίτες σε μία αντίστοιχη κινητοποίηση και σύμπραξη, παίρνοντας μέρος στην διαδικασία υποδοχής, ενσωμάτωσης και αλληλεγγύης. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που οι αυτόχθονες πολίτες, (άλλοτε οικειοθελώς, άλλοτε με πολιτική υπόδειξη) φιλοξένησαν πρόσφυγες στις κατοικίες τους. Και το ίδιο το κράτος όμως, μπορεί να ευνοηθεί από τη συνεργασία του με τους υπερεθνικούς φορείς και οργανισμούς και να χρησιμοποιήσει την εμπειρία του αυτή στην αντιμετώπιση παρόμοιων μελλοντικών καταστάσεων αλλά και για την φροντίδα τομέων που πλήγηκαν στο παρελθόν από αντίστοιχη κακή διαχείριση, όπως ο περιβαλλοντικός τομέας ή η κινητοποίηση και η ενημέρωση για θέματα βίας, που πλέον λαμβάνονται υπόψιν στον αρχικό σχεδιασμό των καταυλισμών. Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 121

Είναι σαφές πως τα αρνητικά και τα θετικά στοιχεία διαφέρουν κατά περίπτωση, οι επιρροές δεν είναι καθολικές και ταυτόσημες σε κάθε σημείο παρουσίας προσφυγικών πληθυσμών. Η δυναμική μεταξύ θετικών και αρνητικών παραγόντων είναι σύνθετη και ποικίλλει ανάλογα με την πολιτική κατάσταση, την οικονομία των χωρών υποδοχής, την αλληλεπίδραση αστικών και αγροτικών περιοχών, τη φύση των σχέσεων μεταξύ πληθυσμού υποδοχής και προσφύγων κλπ. Εν τέλει, η εκτεταμένη μελέτη των επιδράσεων της προσφυγικής εγκατάστασης ίσως να μην ήταν τόσο κρίσιμη, αν επρόκειτο για ένα ελεγχόμενο φαινόμενο. Όμως όπως διαπιστώθηκε, το ζήτημα ξεφεύγει από τα όρια που του θέτουμε και η επιρροή που ασκεί σε τομείς και διαδικασίες είναι μείζονος σημασίας. Με την εκτεταμένη διάρκεια ζωής των καταυλισμών και την επέκταση που λαμβάνουν, ουσιαστικά, παρουσιάζεται μία τάση “μονιμοποίησης” καταστάσεων που επηρεάζουν το κοινωνικό και χωρικό σύνολο της χώρας υποδοχής.

122 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

καταυλ

ισ μός

π

ιέ

σε

ις

πιέ

σε

ις

δυ

ές μικ να

αλ λ

ε ηλ

π

ιδρ ά

σεις Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 123

V.3 Καταληκτικές σκέψεις “Οι διαδικασίες έχουν φτάσει στα όριά τους”3 Z. Bauman H εμπειρία των τελευταίων δεκαετιών πάνω στο προσφυγικό ζήτημα δίδαξε ότι δεν πρόκειται για ένα σύντομο μεταβατικό στάδιο, καθώς η παγκόσμια προσφυγική παρουσία έχει ξεπεράσει κάθε προηγούμενο. Λαμβάνοντας υπόψιν τις τάσεις των στατιστικών δεδομένων και τις πολυποίκιλες αναταραχές σε παγκόσμιο επίπεδο, πλέον γίνεται λόγος για ένα νέο παγκόσμιο πληθυσμό, αυτό των προσφύγων, και των προσφυγικών καταυλισμών, που συγκροτούν μια νέα παγκόσμια “σκακιέρα”. Ήδη γίνεται αναφορά στους προσφυγικούς καταυλισμούς ως “πόλεις”, τόπους που για τους ειδικούς ίσως αποτελέσουν τις “πόλεις του μέλλοντος”. “(Οι προσφυγικοί καταυλισμοί) είναι οι πόλεις του αύριο.”4 K. Kleinschmidt Η νέα αυτή πραγματικότητα σε συνδυασμό με τα παραδείγματα του παρελθόντος, προοιωνίζουν μία νέα κοινωνική και πολεοδομική συνισταμένη στις διαδικασίες που αφορούν την πόλη, αντικρίζοντας φαινόμενα πρωτοφανούς κλίμακας επιρροής. Για αυτό το λόγο, κρίνεται αναγκαία η κινητοποίηση και ο σχεδιασμός για την βέλτιστη δυνατή διαχείριση. Μία γενική ανάλυση περιπτώσεων, κυρίως μέσα από τη σκοπιά σε βάθος χρόνου - όπως έγινε παραπάνω - μπορεί να ορίσει τη βάση για μια ενδελεχή κατηγοριοποίηση των διάφορων φαινομένων, την θέσπιση προτεραιοτήτων και την ανάπτυξη μιας μεθοδολογίας και ιεράρχησης για την αντιμετώπιση εκτεταμένων προσφυγικών καταστάσεων. Εν τέλει, η μέριμνα των προσφύγων αποτελεί διεθνή ευθύνη ενώ ο αντίκτυπός της αφορά και τους μη προσφυγικούς πληθυσμούς, την τοπική κουλτούρα, τις υποδομές και τα διάφορα στρώματα της πολιτικής ζωής. Η ελλιπής προστασία ή η προσφορά κακής στέγασης δεν θα αποτελέσει αποτρεπτικό παράγοντα για όποιον καλείται να επιλέξει ανάμεσα σε έναν καταυλισμό σε μια ξένη χώρα 124 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

και τον πόλεμο στην πατρίδα του. Οι δυσμενείς συνθήκες δεν θα εμποδίσουν την κατάσταση να παραταθεί. Τα παραδείγματα, του παρελθόντος και του παρόντος, δείχνουν ότι οι πρόσφυγες, είτε “φυλακισμένοι” μέσα σε έναν καταυλισμό είτε “ελεύθεροι” στην πόλη, θα βρουν τρόπους να επιβιώσουν πέρα από τις συνθήκες που τους επιβάλλονται, θα καταφέρουν να εξασφαλίσουν αυτά που οι ίδιοι θεωρούν αναγκαία, να αποτυπώσουν τις ιδέες και τις ταυτότητές τους στο χώρο, και να επηρεάσουν τις κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές δομές του τόπου φιλοξενίας, έστω και ακούσια. Πρέπει λοιπόν η προσφυγική παρουσία να αντιμετωπίζεται καθολικά ως κάτι προσωρινό; Τα όρια - χρονικά, χωρικά, ηθικά - γίνονται όλο και πιο συγκεχυμένα και δυσδιάκριτα, χωρίς ελπίδα άμεσης βελτίωσης, επιτρέποντάς μας να μιλάμε πλέον για πολιτικές αντιμετώπισης με μονιμότερο χαρακτήρα. Τα “κρούσματα” προσφυγικών κρίσεων ίσως αποτελέσουν νόρμα του άμεσου μέλλοντος. Ως πότε θα αντιμετωπίζονται ως έκτακτες ανάγκες από τη διεθνή κοινότητα, καταδικάζοντας τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων; Οι “ξένοι”, οι “άλλοι”, διεκδικούν θέση στο χώρο και λόγο στις εκφάνσεις της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Πώς πρέπει να απαντήσει το υπάρχον περιβάλλον απέναντί τους και ποιά κατεύθυνση πρέπει να ακολουθήσει, έχοντας υπόψιν εμπειρία και δεδομένα που αναδεικνύουν την προσφυγική εγκατάσταση ως εν δυνάμει μόνιμη; O σχεδιασμός όπως εφαρμόζεται με τις ισχύουσες συμβάσεις, αποδεικνύεται ανεπαρκής. Ποιους τρόπους θα βρει ο νέος για να καλύψει τα κενά; Πώς θα μπορέσει η Πολεοδομία και η Αρχιτεκτονική να απαντήσει στις νέες δυναμικές και να μετατρέψει την “αμηχανία του έκτακτου” σε “ευκαιρία μόνιμης προοπτικής”;

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 125

Παραπομπές

(V.1) 1. “Pop - up city“ και “Pop - up store”, αφενός κατ’ αναλογία του concept του “pop - up store” (ή “pop-up retail“, “flash retailing”), δηλαδή της δημιουργίας εμπορικών χώρων για μικρό χρονικό διάστημα, σαν την “pop - up” κατασκευή που ξεδιπλώνεται στα ομότιτλα βιβλία, αφετέρου από την θεωρητική προσέγγιση των Jeroen Beekmans και Joop de Boer, στο βιβλίο τους “Pop - Up City: City - Making in a Fluid World”, (Εκδόσεις Bis Publishers, 2014) για το πώς η πόλη διαμορφώνεται σε κάτι ρευστό και ευμετάβλητο από τις συνθήκες και τους ανθρώπους της. Έτσι, και ο καταυλισμός αποτελεί μία νέα δομή που “εμφανίζεται από το πουθενά”, θεωρείται προσωρινός αλλά δημιουργεί μια νέα συνθήκη μεταβάλλοντας την πόλη. Πρόκειται για μία “πόλη” με ημερομηνία λήξης, μέσα/δίπλα/κοντά στην πόλη. (V.2) 2. Puerto Gomez M., Christensen A. (Ιούλιος 2010), The Impacts of Refugees on Neighboring Countries: A Development Challenge, World Development Report 2011, σελ. 20 (V.3) 3. Bauman Z. (2005), The Global Factory of Wasted Humans, Audiovisual Research Archive video portal, https://www.youtube.com/ watch?v=DfkcTVzTEsk, τελευταία ανάκτηση: 15/01/2017 4. Radford T. (Νοέμβριος 2015), Refugee camps are the “cities of tomorrow”, says humanitarian aid expert, https://www.dezeen. com/2015/11/23/refugee-camps-cities-of-tomorrow-killian-kleinschmidt-interview-humanitarian-aid-expert/, τελευταία επίσκεψη: 10/1/2017

126 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

“[...] να προσπαθήσουμε και να μάθουμε να αναγνωρίζουμε ποιος και τι, μέσα στην κόλαση, δεν είναι κόλαση, και να του δώσουμε διάρκεια, να του δώσουμε χώρο.” Italo Calvino, Αόρατες Πόλεις

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 127

Βιβλιογραφία Βιβλία Agamben G. (2007,[2005]), Κατάσταση εξαίρεσης, μετάφραση: Μαρία Οικονομίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα Agier M. (2011), Managing the Undesirables: Refugee Camps and Humanitarian Government, μετάφραση: D.Fernbach, Εκδόσεις Polity, Cambridge Augé M. (1992), Non-Places Introduction to an Anthropology of Supermodernity, μετάφραση: John Howe, Verso Γεωργούλας Σ. , Green S. et al (2012), Το προσφυγικό και μεταναστευτικό ζήτημα - Διαβάσεις και μελέτες συνόρων, επιμέλεια: Σ. Τρουμπέτα, Εκδόσεις Παπαζήση Γκιζελή Β. (1984), Κοινωνικοί Μετασχηματισμοί και Προέλευση της Κοινωνικής Κατοικίας στην Ελλάδα (1920-1930), Εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα Cuny F. (1977), Refugee Camps and Camp Planning: The State of the Art (Disasters), Εκδόσεις Intertect Foucault M. (Οκτώβριος 1984), Of Other Spaces: Utopias and Heterotopias, Architecture, Mouvement, Continuité (Μάρτιος 1967), μετάφραση: J. Miskowiec (2002), Massachusetts Institute of Technology Grbac P. (Οκτώβριος 2013), Civitas, polis, and urbs - Reimagining the refugee camp as the city, Refugee Studies Centre Oxford Department of International Development, University of Oxford Herz M. (2008), Refugee Camps or Ideal Cities in Dust and Dirt, Urban Transformation, Ruby Press Καρύδης Δ. (2006), Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας, Αθήνα, Εκδόσεις Παπα128 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

σωτηρίου Kennedy J. (2008), Structures for the Displaced: Service and Identity in Refugee Settlements, Katholieke Universiteit Leuven, Αγγλία Λεοντίδου Λ. (1989), Πόλεις της Σιωπής: Εργατικός Εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909 - 1940, ΕΤΒΑ Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα, Αθήνα Lefebvre H. (1996), Writings on Cities, μετάφραση: E. Kofman, E. Lebas, Blackwell Publishers, Oxford Μπίρης Κ. (2005), Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, Αθήνα, Εκδόσεις Μέλισσα Massey, D. (2008 [2005]), Για το Χώρο, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα Malkki L. (1995), Purity and Exile: Violence, Memory, and National Cosmology among Hutu Refugees in Tanzania, University of Chicago Press Milner J. , Loescher G. (2011), Responding to protracted refugee situations, Lessons from decade of discussion, Oxford Department of International Development, University of Oxford Puerto Gomez M., Christensen A. (Ιούλιος 2010), The Impacts of Refugees on Neighboring Countries: A Development Challenge, World Development Report 2011 Puggioni R. (2016), Rethinking International Protection - The Sovereign, the State, the Refugee, Migration, Diasporas and Citizenship,Palgrave Macmillan Publishers Stein B. (1986), The Experience of Being a Refugee: Insights from the Refugee Literature, Michigan State University

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 129

Άρθρα Agier M. (Σεπτέμβριος 2002), Between war and city - Towards an urban anthropology of refugee camps, Ethnography 3 Hunter M. (2009), The Failure of Self-Reliance in Refugee Settlements, POLIS Journal 2 Σταυρίδης Σ. (Σεπτέμβριος 1998), Οι χώροι της ουτοπίας και η ετεροτοπία: Στο κατώφλι της σχέσης με το διαφορετικό, Περιοδικό Ουτοπία, Τεύχος 31 Διαλέξεις και Διπλωματικές Εργασίες Ζαχαριάς Α. (2006), Προσωρινή στέγαση λαθρομεταναστών : ένα σύγχρονο κοινωνικό φαινόμενο, Διάλεξη, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα Καραϊσκου Ά., Σταυρίδου Μ. (2011), Στέγαση έκτακτης ανάγκης μετά από φυσικές καταστροφές : ο προσωρινός οικισμός και η σχέση του με τον αστικό ιστό, Διάλεξη, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα Καψάλη Κ. (2016), Refugee camp: μια “πόλη” έκτακτης ανάγκης - τα χωρικά πρότυπα και ο ρόλος του περιβάλλοντος και του ανθρώπινου παράγοντα στη διαμόρφωση του δομημένου χώρου, Διάλεξη, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα Χάγιου Κ. (2016), Κέντρο Υποδοχής Προσφύγων Ελαιώνα σε μετάβαση/διερευνώντας τις πολλαπλές αφηγήσεις των χώρων διαμονής προσφύγων και μεταναστών, Διπλωματική Εργασία, Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Αρχιτεκτονική - Σχεδιασμός Χώρου, Κατεύθυνση Β: Πολεοδομία-Χωροταξία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα Ηλεκτρονικές Πηγές Bauman Z. (2005), The Global Factory of Wasted Humans, Audiovisual Research Archive video portal, https://www.youtube.com/ watch?v=DfkcTVzTEsk, τελευταία επίσκεψη: 15/01/2017 130 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Γενική Γραμματεία Ενημέρωσης και Επικοινωνίας (Δεκέμβριος 2016), Συνοπτική Κατάσταση Προσφυγικών Ροών 27.12.2016, http://media.gov.gr/images/ prosfygiko/27-12-2016.pdf UNHCR (2000), A Handy Guide to UNHCR Emergency Standards and Indicators, http://idp-key-resources.org/documents/2000/d04187/000.pdf, σελ. 8 UNHCR, ExCom (Ιούνιος 2004), Protracted refugee situations, Standing Committee, 30η Συνάντηση, http://www.unhcr.org/research/ eval/4a1d43986/protracted-refugee-situations.html UNHCR (2006), The State of The World’s Refugees 2006: Human Displacement in the New Millennium, http://www.unhcr.org/publications/sowr/4a4dc1a89/ state-worlds-refugees-2006-human-displacement-new-millennium.html UNHCR (2007), Handbook for emergencies, https://emergency.unhcr.org/ UNHCR ( Νοέμβριος 2008), Protracted Refugee Situations: A discussion paper prepared for the High Commissioner’s Dialogue on Protection Challenges, http://www.unhcr.org/research/eval/4a1d43986/protracted-refugeesituations.html UNHCR (2012), Global Analysis 2012, http://www.unhcr.org/52a722559 UNHCR (Αύγουστος 2013), Syria Crisis Bi-weekly Humanitarian situation report, https://data.unhcr.org/syrianrefugees/documents.php?page=1&view=grid& Org%5B%5D=196, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 UNHCR (Ιανουάριος 2015), The Joint Return Intention Survey and Report 2014, http://data.unhcr.org/horn-of-africa/region.php?id=3, τελευταία επίσκεψη: 30/1/2017 UNHCR (Ιανουάριος 2015), Voluntary Return to Somalia Support Process, http://data.unhcr.org/horn-of-africa/region.php?id=3, τελευταία επίσκεψη: 30/1/2017 Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 131

UNHCR (Αύγουστος 2015),Dagahaley Camp Profile (DADAAB REFUGEE CAMPS, KENYA), http://data.unhcr.org/horn-of-africa/region.php?id=3, τελευταία επίσκεψη: 30/1/2017 UNHCR (Αύγουστος 2015), Hagadera Camp Profile (DADAAB REFUGEE CAMPS), http://data.unhcr.org/horn-of-africa/region.php?id=3, τελευταία επίσκεψη: 30/1/2017 UNHCR (Αύγουστος 2015), Ifo Camp Profile (DADAAB REFUGEE CAMPS, KENYA), http://data.unhcr.org/horn-of-africa/region.php?id=3, τελευταία επίσκεψη: 30/1/2017 UNHCR (Αύγουστος 2015), Ifo 2 Camp Profile (DADAAB REFUGEE CAMPS, KENYA), http://data.unhcr.org/horn-of-africa/region.php?id=3, τελευταία επίσκεψη: 30/1/2017 UNHCR (Αύγουστος 2015), Kambioos Camp Profile (DADAAB REFUGEE CAMPS, KENYA), http://data.unhcr.org/horn-of-africa/region.php?id=3, τελευταία επίσκεψη: 30/1/2017 UNHCR (Σεπτέμβριος 2015), Bi- weekly update (DADAAB REFUGEE CAMPS, KENYA), http://data.unhcr.org/horn-of-africa/region.php?id=3, τελευταία επίσκεψη: 30/1/2017 UNHCR (Απρίλιος 2016), Ενημερωτικό δελτίο (factsheet) για το Zaatari, http://data.unhcr.org/syrianrefugees/settlement.php?id=176&country=107&r egion=77, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 UNHCR (Απρίλιος 2016), SOMALIA: Areas of origin of registered Somali refugees and asylum-seekers in Dadaab and Alinjugur refugee camps in Kenya, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 UNHCR (Μάιος 2016), Dadaab Camp Population Statistics, http://data.unhcr. org/horn-of-africa/region.php?id=3, τελευταία επίσκεψη: 30/1/2017 UNHCR (Μάιος 2016), Zaatari Strategic Plan 2017-2019, http://data.unhcr. 132 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

org/syrianrefugees/settlement.php?id=176&country=107®ion=77, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 UNHCR (Ιούλιος 2016), Καταυλισμός Zaatari, http://data.unhcr.org/ syrianrefugees/settlement.php?id=176&country=107®ion=77, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 UNHCR (Ιούλιος 2016), Περιφέρεια Al Mafraq, http://data.unhcr.org/ syrianrefugees/settlement.php?id=176&country=107®ion=77, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 UNHCR Greece (Δεκέμβριος 2016), Νομική Προστασία, https://www.unhcr. gr/prostasia/nomiki-prostasia.html UNHCR Greece (2016), Συνοπτικό Κείμενο για τη Συνθήκη της Γενεύης (FAQ), https://www.unhcr.gr/fileadmin/Greece/General/Geneva1951faq.pdf UNHCR (Δεκέμβριος 2016), UNHCR Data Portal - Greece | Greece snapshot | 21.21.2016, http://data.unhcr.org/mediterranean/documents.php?page= 1&view=grid&Country%5B%5D=83 UNHCR (Δεκέμβριος 2016), UNHCR Greece Data Snapshot | 21.12.2016, http://data.unhcr.org/mediterranean/country.php?id=83 UNHCR (Δεκέμβριος 2016), UNHCR Weekly Accomondation and Relocation Update 28.11.2016, UNHCR Weekly Accomondation and Relocation Update 24.1..2017, http://data.unhcr.org/mediterranean/documents.php?page=1& view=grid&Country%5B%5D=83 UNHCR (Δεκέμβριος 2016), Persons of Concern to UNHCR, http://unhcr.ph/ what-we-do/person-of-concern-to-unhcr UNHCR (Ιανουάριος 2017), Greece Sites Report | 24.1.2017, http://data. unhcr.org/mediterranean/documents.php?page=1&view=grid&Country%5B %5D=83

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 133

Ιστοσελίδες Abdi L. (Αύγουστος 2016), Kenya backpedals on decision to close world’s biggest refugee camp yet again, http://qz.com/764459/kenya-backpedalson-decision-to-close-worlds-biggest-refugee-camp-yet-again, τελευταία επίσκεψη: 19/10/2016 Bouchaud M. (Νοέμβριος 2014), Remembering Sangatte, France’s Notorious Refugee Camp,https://news.vice.com/article/remembering-sangattefrances-notorious-refugee-camp, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Edstrom M., Lovkvist M., Project διαδικτυακού πλοηγού εντός του οικισμού, http://zaatari360.martinedstrom.com/, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Gerdziunas B., Littlechild G.(Αύγουστος 2015), Calais: Life in “the Jungle”, http://www.aljazeera.com/indepth/features/2015/07/calais-lifejungle-150729105903658.html, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Gotkine E. (Σεπτέμβριος 2015), How a Syrian Refugee Camp Became a Living, Breathing City, http://www.bloomberg.com/news/articles/2015-09-24/ how-a-syrian-refugee-camp-became-a-living-breathing-city-iexw29mr, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Mohdin Α. (Νοέμβριος 2015), When refugees camps last three generations, we must accept they’re not going anywhere, http://qz.com/560768/whenrefugees-camps-last-three-generations-we-must-accept-theyre-not-goinganywhere/, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Harker J. (Mάρτιος 2016), Stop calling the Calais refugee camp the “Jungle”, https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/mar/07/stop-callingcalais-refugee-camp-jungle-migrants-dehumanising-scare-stories, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Kingsley P. (Ιανουάριος 2016), Calais “Jungle” residents defy bulldozers as police issue ultimatum to leave, https://www.theguardian.com/world/2016/jan/12/calais-jungle-residents134 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

defy-bulldozers-police-ultimatum, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Kleinfeld P. (Αύγουστος 2015), France: Where refugees go to avoid “the jungle”, http://www.aljazeera.com/indepth/features/2015/08/france-refugeesavoid-jungle-150826082244714.html, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Ιστότοπος Wikipedia, Calais Jungle, https://en.wikipedia.org/wiki/Calais_ Jungle, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Ιστότοπος Wikipedia, Dadaab, https://en.wikipedia.org/wiki/Dadaab, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Ιστότοπος Wikipedia, Zaatari refugee camp, https://en.wikipedia.org/wiki/ Zaatari_refugee_camp, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Mohamed H. (Μάιος 2014), Dadaab: The world’s biggest refugee camp, http://www.aljazeera.com/indepth/features/2014/05/dadaab-worldbiggest-refugee-camp-kenya-somalis-20145164919295645.html, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Mohdin A. (Νοέμβριος 2015),THAT FAMOUS EUROPEAN HOSPITALITY,Inside the Jungle—the sprawling refugee encampment at the heart of Europe, http://qz.com/523144/calais-refugees, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Morrison A. (Αύγουστος 2015), Calais migrant crisis: Fences push migrants elsewhere, http://www.bbc.com/news/uk-33880326, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Πρακτορείο Aljazeera (Νοέμβριος 2016), Kenya delays Dadaab refugee camp closure by six months, http://www.aljazeera.com/news/2016/11/ kenya-delays-dadaab-refugee-camp-closure-months-161116130647820.html, τελευταία επίσκεψη: 2/2/2017 Πρακτορείο BBC (Οκτώβριος 2015), Why is there a crisis in Calais?, http://www.bbc.com/news/uk-29074736, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 135

Πρακτορείο BBC (Φεβρουάριος 2016), EU migrant crisis: Clashes as France clears Calais “Jungle”, http://www.bbc.com/news/world-europe-35686209, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Πρακτορείο BBC (Φεβρουάριος 2016), Calais “Jungle” eviction gets goahead, http://www.bbc.com/news/world-europe-35663225, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Πρακτορείο BBC (Φεβρουάριος 2016), Syria conflict: Jordan’s Zaatari refugee camp from the air, http://www.bbc.com/news/world-middle-east-35492705, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Πρακτορείο France24 (Μάρτιος 2016), Clashes as authorities dismantle Calais “Jungle”, http://www.france24.com/en/20160229-france-calais-clashes-riot-policemigrants-authorities-dismantle-part-jungle-migrant-camp, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Πρακτορείο Mail Foreign Service (Μάρτιος 2016), Death of the Jungle: Incredible aerial images reveal how the Calais slum is now just bare earth after makeshift homes were flattened by bulldozers during the eviction of thousands of refugees, http://www.dailymail.co.uk/news/article-3511855/ Death-Jungle-Incredible-aerial-images-reveal-Calais-slum-just-bare-earthmakeshift-homes-flattened-bulldozers-eviction-thousands-refugees.html, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Πρακτορείο Telegraph (Ιούλιος 2016), Inside the largest Syrian refugee camp - Zaatari camp three years on, http://www.telegraph.co.uk/news/ worldnews/middleeast/jordan/11782854/Inside-the-largest-Syrian-refugeecamp-Zaatari-camp-three-years-on.html?frame=3397373, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Πρακτορείο Telegraph (Φεβρουάριος 2017), Hundreds of migrants back in Calais weeks after Jungle camp torn down, http://www.telegraph.co.uk/news/2017/02/01/hundreds-migrants-back136 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

calais-weeks-jungle-camp-torn/ , τελευταία επίσκεψη: 3/2/2017 Πρακτορείο The Economist (Αύγουστος 2015), Migrants in Calais-Learning from the Jungle, http://www.economist.com/news/europe/21660581-campchannels-edge-sideshow-europes-migrant-crisis-it-offers-important, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Πρακτορείο The Guardian (Μάρτιος 2011), Dadaab refugee camps in Kenya, 20 years on – in pictures, https://www.theguardian.com/globaldevelopment/gallery/2011/mar/24/dadaab-refugee-camps-in-pictures, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Πρακτορείο The Guardian (Νοέμβριος 2016), Refugees take to hiding in northern France after Calais camp demolished, https://www.theguardian. com/world/2016/nov/05/refugees-northern-france-dunkirk-calais-campdemolished, τελευταία επίσκεψη: 3/2/2017 Πρακτορείο The Independent (Δεκέμβριος 2016), Calais Jungle wall is completed two months after all the refugees were driven out, http://www. independent.co.uk/news/world/europe/calais-jungle-refugee-camp-wallcompleted-emptied-two-months-cleared-a7472101.html, τελευταία επίσκεψη: 5/12/2016 Parkinson J. (Ιούλιος 2015), Would Calais migrants really be better off in the UK?, http://www.bbc.com/news/magazine-33268521, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Parry T., McCrum K. (Δεκέμβριος 2015), Refugee camps are the ‘cities of tomorrow’ as people live there an average of 17 years expert claims, http://www.mirror.co.uk/news/world-news/refugee-camps-cities-tomorrowpeople-6946977, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Quine O. (Μάρτιος 2016), Calais Jungle refugee children being raped in camp, aid workers claim, http://www.independent.co.uk/news/world/europe/calais-jungle-refugeeΑπό το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 137

children-being-raped-in-camp-aid-workers-claim-a6912711.html, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Radford T. (Νοέμβριος 2015) , Refugee camps are the “cities of tomorrow”, says humanitarian-aid expert, http://www.dezeen.com/2015/11/23/refugeecamps-cities-of-tomorrow-killian-kleinschmidt-interview-humanitarian-aidexpert/, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Redden J. (Φεβρουάριος 2012), Dadaab - World’s biggest refugee camp 20 years old, http://www.unhcr.org/news/makingdifference/2012/2/4f439dbb9/ dadaab-worlds-biggest-refugee-camp-20-years-old.html, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Rummery A. (Ιούλιος 2015), Jordan’s Zaatari refugee camp turns 3, challenges for the future of the thousands living there, http://www.unhcr. org/55b89a1a9.html, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Schmitt C. (Φεβρουάριος 2016), Calais – A Way Out, http://tracks.unhcr.org/2016/02/calais-a-way-out/, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Spindler W., Gaynor T.(ed.) (Φεβρουάριος 2016), UNHCR concerned about conditions in Calais and Dunkerque, http://www.unhcr.org/56b4ac916.html, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Wurger T. (Ιούνιος 2013), Chaos and Crime: The Trials of Running a Syrian Refugee Camp, http://www.spiegel.de/international/world/kiliankleinschmidt-profile-running-a-syrian-refugee-camp-a-908146-2.html, τελευταία επίσκεψη: 8/7/2016 Πηγές Εικόνων (ΙΙ.1) Α, Β, Γ, Δ http://www.therefugeeproject.org/ (ΙΙ.2) 138 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Α https://qz.com/560768/when-refugees-camps-last-three-generations-wemust-accept-theyre-not-going-anywhere/ Β https://qz.com/560768/when-refugees-camps-last-three-generations-wemust-accept-theyre-not-going-anywhere/ Γ https://qz.com/560768/when-refugees-camps-last-three-generations-wemust-accept-theyre-not-going-anywhere/ Δ https://qz.com/560768/when-refugees-camps-last-three-generations-wemust-accept-theyre-not-going-anywhere/ Ε https://qz.com/560768/when-refugees-camps-last-three-generations-wemust-accept-theyre-not-going-anywhere/ ΣΤ https://qz.com/560768/when-refugees-camps-last-three-generations-wemust-accept-theyre-not-going-anywhere/ (ΙΙ.3) Α https://issuu.com/francismccabe/docs/francis_mccabe_dissertation__digita, σελ. 16 Β UNHCR Handbook for Emergencies, σελ. 214 Γ, Δ http://www.ben-harvey.org/UNHCR/WASH-Manual/Wiki/index.php/ Chapter_2 (ΙΙΙ.1) Α http://www.huffingtonpost.gr/2015/09/12/koinonia-metanasteytiko-elaionasreportaz_n_8126590.html Β Προσωπικό Αρχείο Γ Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 139

https://www.google.gr/maps/@37.982046,23.698037,515m/data=!3m1!1e3 Δ https://www.google.gr/maps/@37.982046,23.698037,515m/data=!3m1!1e3 Ε http://content-mcdn.ethnos.gr/filesystem/images/20160210/low/assets_ LARGE_t_420_54631919.JPG ΣΤ https://www.google.gr/maps/@37.9798355,23.5944338,692m/data=!3m1!1e3 Ζ http://www.aljazeera.com/indepth/features/2016/12/hope-school-refugeesskaramagas-camp-athens-161210123732097.html Η, Θ https://www.google.gr/maps/@38.0135559,23.5959887,847m/data=!3m1!1e3 Ι https://3.bp.blogspot.com/-iRuejiSON64/WEX274E3qsI/AAAAAAAAF_A/ ydaDitEqIGkDMn4-EPMeKtqIgp9-pQz8ACLcB/s1600/HOTSPOT.jpg ΙΑ https://i.ytimg.com/vi/ftkm-SCgR68/maxresdefault.jpg ΙΒ https://www.google.com/maps/@39.2273673,20.8729683,474m/ data=!3m1!1e3 (ΙΙΙ.2) Α, Ζ Νίκος Μπελαβίλας, Η στέγαση των προσφύγων (ΕΑΠ - Ι. Πολύζος) courses.arch.ntua.gr/fsr/132543/Stegasi%20ton%20Prosfygon_NBelavilas.pdf Β http://www.lifo.gr/team/lola/60328 Γ http://prosfyges.weebly.com/1922phiomegatauomicrongammarhoalphaph i943epsilonsigmaf.html Δ, Ε Νίκος Μπελαβίλας, Η στέγαση των προσφύγων (Λίλα Λεοντίδου, Οι

Πόλεις

της Σιωπής) courses.arch.ntua.gr/fsr/132543/Stegasi%20ton%20Prosfygon_ NBelavilas.pdf ΣΤ 140 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

http://www.lifo.gr/team/lola/60328 Η Νίκος Μπελαβίλας, Η στέγαση των προσφύγων (Τα προσφυγικά σπίτια της Νίκαιας) courses.arch.ntua.gr/fsr/132543/Stegasi%20ton%20Prosfygon_ NBelavilas.pdf Θ Λίλα Λεοντίδου, Οι Πόλεις της Σιωπής, σελ.55 (ΙΙΙ.3) Α, Β, Γ, Δ, Ε, ΣΤ https://www.google.gr/maps/@-0.7284331,40.5361233,1513814m/ data=!3m1!1e3 Ζ, Η, Θ, Ι, ΙΑ https://www.theguardian.com/global-development/gallery/2011/mar/24/ dadaab-refugee-camps-in-pictures ΙΒ http://sahanjournal.com/call-dadaab-home/#.WJzd5G-LTIU (ΙΙΙ.4) Α https://www.google.gr/maps/place/%CE%9A%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE% AF,+%CE%93%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%AF%CE%B1/@50.9521506,1.83393 66,13z/data=!4m5!3m4!1s0x47dc3f75d7f1e363:0xacbed9e08cd279f4!8m2!3d 50.95129!4d1.858686 Β http://i.dailymail.co.uk/i/pix/2015/07/23/12/2ABA4EA300000578-0image-a-16_1437650294220.jpg Γ http://i.dailymail.co.uk/i/pix/2016/03/27/23/329816ED00000578-0image-m-8_1459119131131.jpg Δ http://i.dailymail.co.uk/i/pix/2016/03/27/23/329816ED00000578-0image-m-5_1459119100703.jpg Ε https://static.dezeen.com/uploads/2016/03/calais-jungle-refugee-crisisdezeen_dezeen_936_3.jpg Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 141

ΣΤ https://static.independent.co.uk/s3fs-public/styles/story_large/public/ thumbnails/image/2016/01/12/11/GettyImages-504545800.jpg Ζ http://i.dailymail.co.uk/i/pix/2016/01/12/18/3000079C000005783395901-A_migrant_walks_among_the_tents_and_huts_of_the_makeshift_ camp_c-a-1_1452624223676.jpg Η https://twitter.com/jjason_mitchell/status/678909206213304320/photo/1?ref_ src=twsrc%5Etfw (ΙΙΙ.5) Α https://www.google.gr/maps/@32.2823528,36.3234677,6869m/ data=!3m1!1e3 Β http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/jordan/11782854/ Inside-the-largest-Syrian-refugee-camp-Zaatari-camp-three-years-on. html?frame=3397373 Γ http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/jordan/11782854/ Inside-the-largest-Syrian-refugee-camp-Zaatari-camp-three-years-on. html?frame=3397425 Δ http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/jordan/11782854/ Inside-the-largest-Syrian-refugee-camp-Zaatari-camp-three-years-on. html?frame=3397420 Ε http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/jordan/11782854/ Inside-the-largest-Syrian-refugee-camp-Zaatari-camp-three-years-on. html?frame=3397426 ΣΤ http://www.mirror.co.uk/news/world-news/refugee-camps-cities-tomorrowpeople-6946977 Ζ http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/jordan/11782854/ 142 ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Inside-the-largest-Syrian-refugee-camp-Zaatari-camp-three-years-on. html?frame=3397522 Πηγές Εικόνων χωρίς Αρίθμηση σελ. 2-3 Εναέρια άποψη του προσφυγικού καταυλισμού στο Zaatari της Ιορδανίας http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/jordan/11782854/ Inside-the-largest-Syrian-refugee-camp-Zaatari-camp-three-years-on. html?frame=3397466 σελ. 6 Πρόσφυγες Yazidi εγκαταλείπουν τη χώρα τους http://www.refugeeaid.org/images/featured2.jpg σελ. 12 Σκηνή στον προσφυγικό καταυλισμό στη Shousha της Τυνησίας https://worksthatwork.com/1/refugee_gardens σελ. 34 Προσφυγικός καταυλισμός στη Smara του Μαρόκο http://www.constellations.arcenreve.com/wp-content/uploads/2016/05/ camps_as_laboratories_01.jpg σελ. 100 Εναέρια άποψη του προσφυγικού καταυλισμού στο Zaatari της Ιορδανίας http://www.dailymail.co.uk/news/article-3429835/King-Abdullah-saysJordan-boiling-point-number-Syrian-refugees.html σελ. 114 Αεροφωτογραφία του καταυλισμού Ifo στο Dadaab της Κένυας https://qz.com/560768/when-refugees-camps-last-three-generations-wemust-accept-theyre-not-going-anywhere/

Από το “προσωρινό” στο “μόνιμο” 143