08Sebouh_Martiros_Marcara_Avakshentsi.pdf

ՄԻՋՑԱՄԱՔԱՄԱՍԱՅԻՆ ԿԶՆՑԱՂ ՄԸ. ՖՐԱՆՍԱԿԱՆ ԱՐԶՒԶԼԱ-ՀՆԴԿԱԿԱՆ ԸՆԿԶՐՈՒԹԶԱՆ ՏՆՕՐԷՆ ՄԱՐՏԻՐՈՍ ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ (Global Microhistory) (1666-1688) Սեպուհ Դաւիթ Ասլանեան 1670Ճ աշնան, ԵոմՃնՃՋԷան մՃսՃոնար Էւ ճամբորԵ ՏոմՃնՋօ ՖԷրնանտԻս ՆաւառԷԿԻ Սարաւ-արԷւԷՅԷան ՌնԵՋաստանՃ ՄասուՅՃփաԿամ նաւաՍանգՃստԽ ՋԽ ՍասնԻր ու անմՃջապԻս բնաՋուԿՃւն ՋԽ ՍաստատԻր, Ճր չՃնացՃ ՉառանԷրուն ՍԷտ, քաղաքՃ նորաՍաստատ ֆրանսաՋան օԿԷաՋՃն մԻջ։ ՂնչպԻս ՆաւառԷԿԻ նշաՉ Ի “Tratados historicos, politicos, ethicos, y religiosos de la monarchia de China” («ՊատմաՋան, քաղաքաՋան, բարոյաՋան Էւ ՋրօնաՋան ուսումնասՃրուԿՃւննԷր ՉՃնաստանՃ ԿագաւորուԿԷան մասՃն») վԷրնագրուաՉ Ճր ուղԷգրուԿԷան մԻջ, ՊոՅքոնտայՃ ԿագաւորուԿԷան ՔուԿԽպ ՇաՍՃ սուՅԿաննԷրԽ, որոնք ՋԽ տՃրապԷտԻՃն ՄասուՅՃփաԿամՃ Էւ շրջաՋայ ԳորոմանտԻՅՃ ՉովափՃն, արԵԻն անգՅՃաՋան Էւ ՍոՅՅանտաՋան ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿՃւննԷրուն արտոնաՉ ԻՃն սԷփաՋան առԷւտրաՋան ՋայԷաննԷրու ՍաստատումԽ քաղաքՃն մԻջ։ Compagnie des Indes 1

Հեղինակը կը փափաքի իր խորին շնորհակալութիւնները յայտնել Հուրի Պէրպէրեանին, Օլիվիէ Ռավէոյի եւ Կիյօմ Քալաֆայի իրենց կարեւոր տեսակէտներուն համար, ինչպէս եւ Թիերի Օհարերայի, որ հեղինակին օժանդակեց ԺԷ. դարու ֆրանսերէնէն թարգմանութիւնները ճշգրտելու համար։ Հեղինակը նաեւ իր երախտապարտութիւնը կը յայտնէ Վարդան Մատթէոսեանին իր կատարած հայացման աշխատանքին համար, ինչպէս եւ Մերուժան Կարապետեանին եւ «Հանդէս Ամսօրեայ»ի խմբագրութեան իրենց օգնութեան եւ համբերութեան համար։ Հուսկ, հեղինակը շնորհակալութիւն կը յայտնէ Մխիթարեան Միաբանութեան Աբբահայր Հ. Եղիա Ծ. վրդ. Քիլաղպեանին կարգ մը նիւթեր իրեն մատչելի դարձնելու համար։

Orientales-Խ (ԱրԷւԷՅԷան ՌնԵՃՋնԷրու ԼնՋԷրուԿՃւնԽ) 1664Ճն ՍՃմնուաՉ Իր ՖրանսայՃ ԶՅԷւմտՃց նաՇարար Հան-ՊաԿՃսԿ ԳոՅպԷռՃ ՋողմԻ։ Բայց ֆրանսացՃնԷրԽ ուշացումով մուտք ՋԽ գորՉԻՃն ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ առԷւտրաՋան աշՇարՍԽ, որուն բաւաՋան անպատրաստ ԻՃն նաԷւ։ Անոր շուՋանԷրուն Էւ մշաՋոյԿնԷրուն «ՋուտաՋուաՉ գՃտուԿԷան» պաՋասՃն ՍԷտԷւանքով, ԳոՅպԷռ ՋԽ պարտաԵրուԻր ֆրանսաՋան այս աԹգայՃն ՏԷռնարՋուԿԷան ղԷՋավարուԿՃւնԽ ԷրՋու օտարաՋաննԷրու վստաՍԷՅու։ ԱնոնցմԻ մԻՋԽ՝ ՍոՅՅանտաՋան ԱրԷւԷՅաՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿԷան (VOC) նաՇՋՃն ԽնԵՍանուր տնօրԻն Ֆրանսուա ԳարոնԽ, ֆրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան ԷրՋու ԽնԵՍանուր տնօրԻննԷրԻն մԻՋն Իր։ ՄՃւսԽ ՍպաՍանԻն գոՍարնԷրու Էւ մԷտաքսՃ վաճառաՋան մԽն Իր՝ Martin Marcara Avachintz (ՄարտՃրոս որԵՃ Մարգարայ ԱւագշԻնցՃ) անունով, որ ՌնԵՋաստանՃ, ՂրանՃ Էւ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ ԼնՋԷրուԿԷան բոՅոր առԷւտրաՋան ՋայԷաննԷրուն շրջանայՃն տնօրԻնն Իր։ ՆաւառԷԿԻ ՋԽ ՍասնԻր ՄասուՅՃփաԿամ, Էրբ սուՅԿան ԱպտուՅՅաՍ ՔուԿԽպ ՇաՍԻն ՍաԹՃւ ֆԷրման մԽ ՍրապարաՋաՉ Իր, որ ֆրանսացՃնԷրուն Ջ՚արտոնԻր սԷփաՋան առԷւտրաՋան ՋայԷանՃ ՍաստատումԽ, որուն մԷՉ օԿԷաՋՃն մԻջ ԵոմՃնՃՋԷան ՋղԷրաՋանԽ ջԷրմ ԽնԵունԷՅուԿԷան Ջ՚արՁանանար։ Ղր ուղԷգրուԿԷան մԻջ, ՆաւառԷԿԻ ՋԽ նշԻր, ԿԻ Մարգարայ՝ Սայ ՋաԿողՃՋԻ մԽ, որ «Ռռոմ, ՖՅորանս Էւ Փա-

149

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

րՃԹ ԷղաՉ Իր», ՃբրԷւ ֆրանսաՋան ԽնՋԷրուԿԷան տնօրԻն «ՏԷռք ՏգաՉ Իր առԷւտրաՋան ՋայԷանՃն ՍաստատումԽ ՊոՅքոնտայՃ մԻջ, ՍոՅՅանտացՃնԷրու Էւ անգՅՃացՃնԷրու վայԷՅաՉ նոյն առանՏնաշնորՍումնԷրով»2։ ՖրանսայՃ Սամար առԷւտրաՋան ՋԷԵրոնՃ մԽ ՏԷռքբԷրումԽ ՌնԵՋաստանՃ ամԷնԻն վաճառաշաՍ նաւաՍանգՃստնԷրԻն մԻՋուն մԻջ յաջողուԿՃւն մԽն Իր, որ սաՋայն ՋարճատԷւ Էղաւ։ ՓոՇան վարՏատրուԿԷան, Մարգարայ բրտօրԻն ՋԽ ՏԷրբաՋաՅուԻր ԼնՋԷրուԿԷան ԵրամնԷրԽ ՃւրացուցաՉ ԽՅՅաՅու ՋԷղՉ մԷղաԵրանքով3։ ՆաւառԷԿԻ, որ ՃրաԵարՏուԿՃւննԷրուն աՋանատԷս ԷղաՉ Ի, ՋԽ նՋարագրԻ շարունաՋուԿՃւնԽ. Մեխ իփջւնռ՝ Ս. Մ՟սէենջթ փվզ [17 Սգոսգղՠգվ 1670], թվ ղեխ ջ՟մզ ղգլ ծ՟մբթջ՟րնվնրէգ՟ղՠ խմւգժե գսւ, դթմւ ՠպմգտթմ ղգլ ՟հղնրխնռ, գր թվ նվբթմ ՠպմգտթմ։ Մ՟վա՟վ՟ճթ [Macara] լ՟պ՟մգվզ ց՟ի՟մ գր ւ՟հ՟ւթմ թջժ՟ղ խնրջ՟խ՟ժթմ ո՟սղգտթմ գհ՟լթմ ղ՟ջթմ։ [Ամ ճ՟չնվբ փվզ] 300 ծնաթ հվխգտ՝ ագվ՟անճմ ւ՟հ՟ւ՟տթ՟խ՟մ բ՟ս՟րնվթ աժի՟րնվնրէգ՟ղՠ, խ՟ճգ՟մզ պաշարԷլու գր ՟ղեմ ղէգվւթ ղնրսւզ ՟վաթժգժնր ծ՟ղ՟վ, գր ՟ճբոեջ դթվգմւ ո՟վս՟բվգժնր, նվ Մ՟վա՟վ՟մ ՟դ՟ս ՟վկ՟խեթմ4։

ԶՋԷղԷցաՋանԽ Սաւանաբար չԻր գՃտԷր, Էւ այԵ պատճառով նշաՉ չԻ, որ ՄարգարայՃ ՏԷրբաՋաՅուԿՃւնԽ արԵՃւնքն Իր Ճր ՍոՅՅանտացՃ պԷտՃն՝ ԽնԵՍանուր տնօրԻն 2

3

4

Dominic F. Navarrete, An Account of the Empire of China, Historical, Political, Moral and Religious, written in Spanish, in “A Collection of Voyages and Travels, Some now first Printed from Original Manuscripts…”, vol. 1 (London, 1704),p.316. Տե՛ս նաեւ Hakluyt Societyի նորագոյն վերահրատարակութիւնը՝ The Travels and Controversies of Father Domingo Navarrete, vol 2, ed. J. S. Cummins (Cambridge: Cambridge University Press, 1962), p. 323։ Sanjay Subrahmanyam, Three Ways to be a Stranger: Travails and Encounters in Early Modern Europe, Waltham, MA, Brandeis University Press, 2011, p. 20. Նոյն տեղում։

150

Ֆրանսուա ԳարոնՃ ԷրՋարատԷւ ՉրագրումՃն, որ անՍամաՏայնուԿՃւն մԽ ունԷցաՉ Իր անոր ՍԷտ Էւ Ջ՚ուԹԻր անՋԻ ՏԷրբաԹատուՃՅ՝ ԼնՋԷրուԿԷան ԵրամնԷրԽ ՃւրացնԷՅու ամբաստանուԿՃւնԽ յարուցԷՅով։ ՆաւառԷԿԻ ՋԽ պատմԻ, ԿԻ ՃնչպԻս ՏԷրբաՋաՅուԿԷնԻն գրԷԿԻ ամՃս մԽ Էտք՝ 17 ՌոՋտԷմբԷրՃն, Մարգարան, որԵՃն՝ ՄՃշԻՅ/ՄՃւքԻՅ ԴարչաՋ, նոր ՋնքուաՉ ԷղբօրորԵՃն՝ չորսամԷայ ՄատԿԻոսԽ, Էւ ուրՃշ ԷղբօրորԵՃ մԽ՝ ՆաԹարԻԿԽ, գՃշԷրուան ՁամԽ 11Ճն նաւաՋ մԽ ՋԽ քշուԻՃն Էւ քարափԽ սպասող La Couronne ֆրանսաՋան նաւԽ ՋԽ տարուԻՃն։ Անոնք շղԿայաՋապ նԷտուաՉ Էն նաւուն պաՍԷստԽ, որ անոնց ԹնտանԽ ՋԽ Եառնար յաջորԵ ԷրԷք-չորս տարՃնԷրուն։ ԳարոնՃ Սրամանով, ՋաՅանաւորնԷրԽ քշուաՉ Էն ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ մԻՋ նաւաՍանգՃստԻն մՃւսԽ, սՋսԷՅով ճամբորԵուԿԷամբ՝ ՄասուՅՃփաԿամԻն մՃնչԷւ ՍուրաԿ, ուր անոնց մՃացաՉ Ի ՆաւառԷԿԻն, որուն ՍԷտԷւաՉ Ի վԷրաԵարՏ մԽ ԵԻպՃ ՄասուՅՃփաԿամ, ապա ուրՃշ ուղԷւորուԿՃւն մԽ ԵԻպՃ ՊանԿամ (ՌարաւարԷւԷՅան ԱսՃա), նաՇքան մԷՋնումԽ Ֆրանսա՝ ԷղՉանումՃ (corruption) մԷղաԵրանքով ԵատավարուԿԷան ԷնԿարՋուԷՅու Սամար։ ԲանտարՋԷաՅնԷրԽ աւԷՅՃ Էւս պատՁԷՅու Սամար, ԵԻպՃ Ֆրանսա ՉովայՃն ճամբորԵուԿԷան ամԷնԻն ԷրՋար ճանապարՍԽ ԽնտրուաՉ Ի՝ ՊրաԹՃՅՃ ճամբով։ ՎԷրապրԷՅով Ճր ՋրաՉ չարչարանքնԷրԽ, Մարգարայ ԼնՋԷրուԿՃւնԽ ԵատՃ տուաՉ Ի 1676Ճն։ ԶրՋար ԵատավարուԿԷնԻ մԽ Էտք, որուն Սամար ան Ճր անմԷղուԿՃւնԽ փաստող բաԹմաԿՃւ ՃնքնաՋԷնսագրաՋան տպագՃր գրքոյՋնԷր պատրաստաՉ Իր (ՉանօԿ՝ Factum անունով), արքայաՋան նպաստաւոր ԵատավճՃռ մԽ ստացաՉ Ի։ Այս տպագՃր գրքոյՋնԷրԻն օրՃնաՋնԷր պաՍպանուաՉ Էն ՖրանսայՃ ԱԹգայՃն ԳրաԵարանՃն (Bibliothèque Nationale de France, BNF) Էւ ԱԹգայՃն ԱրՇՃւՃն (Archives Nationales) մԻջ, ՍարՃւրաւոր ՃնքնաՋԷնսագրաՋան ՍաԹուագՃւտ ԻջԷր ՍայԿայԿԷՅով

151

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

ՄարգարայՃ գունագԷղ ՋԷանքՃն տարբԷր ՋողմԷրու մասՃն։ Լստ ԷրԷւոյԿՃն, ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան ՀԾ. Եարու պատմաբան ՓօՅ ՔԷփԷՅՃն առաջՃն անգամ անոնց ուշաԵրուԿՃւն ԵարՏուցաՉ Ի «ԱրԷւԷՅաՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿՃւնԽ Էւ Ֆրանսուա ՄարԿԻն» (“La Compagnie des Indes Orientales et François Martin”) ԵասաՋան աշՇատուԿԷան մԻջ (1908)։ ԱյնուՍԷտԷւ, FactumնԷրԽ մոռացուԿԷան մատնուաՉ Էն մՃնչԷւ որ ֆրանսացՃ գՃտնաՋան ՊապրՃԻՅ ՌանԿոանտրօ վԷրստՃն ՋԷանքՃ ՋոչաՉ Ի Թանոնք, ՃնչպԻս Էւ ՄարգարայՃ այՅ ԵատաՋան փաստաԿուղԿԷր5։ ԱնՋԻ Ճ վԷր, անոնք մնացաՉ Էն չուսումնասՃրուաՉ։ ՌանԿոանտրոյՃ քայՅԷրուն ՍԷտԷւԷՅով, Ղնա ԲաղԵԷանց Մագ-ԳԻյպ գՅուՇ մԽ նուՃրաՉ Ի L’affaire MarcaraՃն, ՃնչպԻս այս պարսՋաՍայուն ԵատԽ ՁամանաՋՃն ՉանօԿ Իր6։ ՍաՋայն, սոյն յօԵուաՉԽ ցոյց պՃտՃ տայ, որ ՄարգարայՃ պատմուԿՃւնն ու Թայն նԷրՋայացնող փաստաԿուղԿԷրԽ ՃրԷնց բոՅոր ՋարԷՅՃուԿՃւննԷրԽ սպառԷՅԻ ՍԷռու Էն։ Լստ Մագ-ԳԻյպՃ ուսումնասՃրուԿԷան՝ «ՄարգարայՃ պատմուԿՃւնԽ, ԿԻԷւ ՇՃստ ՍԷտաքրքրաՋան որպԻս այԵպՃսՃն, շատ աւԷՅՃ ՋարԷւոր Ի, քան Ճնչ որ ՋարԷՅՃ Ի սպասԷՅ առաջՃն ՍայԷացքով։ Ան ո՛չ մՃայն շատ արՁԻքաւոր տԷղԷՋուԿՃւննԷր ՋԽ մատուցանԻ ՌնԵՋաստանՃ Սայ վաճառաՋաննԷրու ՋարԷւորուԿԷան մասՃն, այՅԷւ ԷԹաՋՃ նՋարագրուԿՃւն մԽ Ջ՚ԽնՉայԻ ՍնԵՋաՍայԷրու փոՇյարաբԷրուԿԷան մասՃն։ Ան ՍամաՋամուԿԷան (solidarity) պատմուԿՃւն մԽն Ի»7։ ԱսՃՋա Ջրնայ ճՃշԵ ԽՅՅաՅ, բայց պատմուԿԷան ՍՃմնաՋան ՍԷ-

5

6

7

Gabriel Rantoandro, Un marchand arménien au service de la compagnie française des Indes: Marcara Avanchinz, Archipel 17 (1979), էջ 99-114։ Ina Baghdiantz McCabe, The Shah’s Silk for Europe’s Silver: The Eurasian Trade of the Julfa Armenians in Safavid Iran and India, 1530–1750, Atlanta, Scholars Press, 1999, pp. 295-325. Նոյն տեղում, էջ 296։

152

տաքրքրուԿՃւնԽ ՍնԵՋաՍայ վաճառաՋաննԷրու մասՃն ԽսաՉՃն մԻջ չՃ Ջայանար։ ՄարգարայՃ փաստաԿուղԿԷրԽ, ԿԻԷւ բոՅորովՃն Յուռ չԷն անցնՃր ԷնԿացամաքամասՃն մԻջ Ջամ այՅուր գտնուող Սայ վաճառաՋաննԷրու վրայԻն, բաւաՋան ՁՅատ Էն Էրբ ՇօսքԽ նման տԷղԷՋուԿՃւննԷրու մասՃն Ի։ Ղ վԷրջոյ, ուրՃշ, շատ աւԷՅՃ Յաւ աղբՃւրնԷր Ջան, որոնց ՋարԷՅՃ Ի ԵՃմԷՅ այս նՃւԿՃն առՃԿով8։ Այս յօԵուաՉԽ ցոյց պՃտՃ տայ, որ ՄարգարայՃ ԵՁբաՇտուԿՃւննԷրու պատմուԿԷան մԻջ ԿԷրԷւս աւԷՅՃ նշանաՋաՅՃց Ի այն ՅոյսԽ, Թոր Ջրնայ սփռԷՅ վաղ արԵՃ շրջանՃ ՍամաշՇարՍայՃն ԹարգացումնԷրու վրայ, որոնք ԶւրոպայՃ Էւ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ պատմուԿՃւննԷրԽ ՋԽ ՋապԷն։ Ղ մասնաւորՃ, ՄարգարայՃ պատմուԿՃւնԽ ՃտԻաՅ ԿղԿաՉրար մԽ Ջրնայ նԷրՋայացնԷՅ պատմաբաննԷրու ՋողմԻ վԷրջԷրս «ՍամաշՇարՍայՃն մանրապատմուԿՃւն» (global microhistory) ՋոչուաՉ ԷրԷւոյԿՃ ուսումնասՃրուԿԷան Սամար9։ ԱյՅ Շօսքով, Մար8

9

Մաք-Գէյպի կատարած ուսումնասիրութիւնը Նոր Ջուղայի առեւտուրի մասին ընդհանրապէս եւ անոր գլուխը Մարգարայի մասին մասնաւորապէս ընդգծելի են արխիւային փաստաթուղթերու գրեթէ ամբողջական անտեսումով, յատկապէս՝ նոյնինքն վաճառականնրու կողմէ իրենց, այժմ անհետացած բարբառով արտադրուած հազարաւոր փաստաթուղթերուն։ Հեղինակը ի մասնաւորի անուշադրութեան մատնած է Հնդկաստանէն բազմաթիւ փաստաթուղթերը, որոնք պահուած են Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի դիւանին մէջ, եւ որոնք կ՚ընծայեն շատ աւելի կենդանի «նկարագրութիւն մը Հնդկաստանի հայերու միջեւ գոյութիւն ունեցած յարաբերութեան մասին», քան Մարգարայի տպագիր factumներէն որեւէ մէկը, որոնք Մաք-Գէյպի արխիւային պրպտումներուն տարողութիւնը կը ներկայացնէին եւ նոյնիսկ Մարգարայի երկարատեւ դատավարութեան տպագիր փաստաթուղթերուն ամբողջութիւնը չեն կազմեր։ Եզրը ստեղծուած է Թոնիօ Անտրատէի կողմէ (Tonio Andrade, A Chinese Farmer, Two Black Boys, and a Warlord: Towards a Global Microhistory,- “Journal of World History”, 21, 4 (2011), pp. 573-591)։ Տե՛ս նաեւ Sebouh Aslanian et al.

153

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

գարայՃ ԵատավարուԿԷան ՇՃստ ՍԷտաքրքրաշարՁ պատմուԿՃւնԽ Էւ անոր ստԷղՉաՉ մանրամասն ԿղԿաՋոյտԽ, փաստօրԻն, Ջրնան նՃւԿ ԵառնաՅ ՃտաՅացՃ մանրապատմաբաննԷր Ժտոարտօ ՊրԷնտՃՃ Էւ ապա ԳարՅօ ՊՃնցպուրՋՃ ՋողմԻ ՃբրԷւ “l’eccezionale normale” (բացառՃՋ ՋանոնաւորԽ) բնորոշուաՉ ԷրԷւոյԿՃն։ Այս ԷԹրոյԿԽ առաջՃն անգամ գորՉաՉուաՉ Ի ՊրԷնտՃՃ ՋողմԻ՝ նՋարագրԷՅու Սամար ԿԻ՛ արտաՋարգ փաստաԿուղԿԷր Էւ ԿԻ՛ ՅուսանցքայՃն անՍատնԷր, որոնք, «ԷԿԻ մանրավԷրՅուՉաՋան ճՃշԵ ԽնԿԷրցման ԷնԿարՋուՃն, Ջրնան այսուՍանԵԷրՏ ՅուսաբանԷՅ Յայն մՃտումնԷր»10։ ՄարգարայՃ պարագայՃն, անոր մանրապատմուԿԷան Թգուշաւոր վԷրապատմումԽ ՋԽ Շոստանայ Յոյս սփռԷՅ ֆրանսաՋան Compagnie des Indes OrientalesՃ քՃչ ուսումնասՃրուաՉ պատմուԿԷան վրայ, ՃնչպԻս Էւ ֆրանսաՋան աԹԵԷցուԿԷան յաջորԵաՋան ՉաւաՅումՃն ու փՅուԹումՃն՝ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ ԷրՋայնքՃն։ ԱյսպԻսով, ՄարգարայՃ ՋԷանքԽ Էւ անոր ԵատավարուԿԷան փաստաԿուղԿԷրԽ վաղ արԵՃ պատմուԿԷան ԷրԷք ՋապաՋՃց ԷրԷսաՋնԷրու աւԷՅՃ Յաւ ԽնՋաՅում մԽ Ջրնան ՍրամցնԷՅ։ ԱռաջՃն ՍԷրԿՃն, ՃբրԷւ մանրապատմուԿԷան փորՏարՋում, ՄարգարայՃ գորՉԽ ԿոյՅ Ջու տայ տԷղաՋան Յոյս սփռԷՅ ֆրանսաՋան ancien régimeՃ ՃրաւաՋան ՍամաՋարգՃ ԽնՋԷրայՃն Էւ մշաՋուԿայՃն պատմուԿԷան վրայ՝ ՄուԵովՃՋոս ՀԴ.Ճ ԿագաւորուԿԷան տարՃAHR Conversation — How Size Matters: The Question of Scale in History,- “American Historical Review” (December, 2013), pp. 1431-1472 եւ Francesca Trivellato, Is there a future for Italian Microhistory in the Age of Global History?,- “California Italian Studies”2, 1 (2011), pp. 1-22։ Բարձրորակ կիրառումի մը համար, տե՛ս John-Paul A. Ghobrial, The Secret Life of Elias of Babylon and the Uses of Global Microhistory,- “Past and Present” (December, 2013), pp. 1-43։ 10 Trivellato, Is there a future for Italian Microhistory in the Age of Global History?, pp. 4-5.

154

նԷրուն, յատՋապԻս՝ ֆրանսաՋան ՃրաւաՋան վարոյԿնԷրու մԻջ factumնԷրու Ջամ ՃրաւաՋան ամփոփագրԷրու գորՉաՉուԿԷան մասՃն։ ԶրՋրորԵ, ՃնչպԻս Սանճայ ՍուպրամանՃամ վԷրջԷրս յՃշԷցուցաՉ Ի, այս պատմուԿՃւնԽ նաԷւ ՋԽ բացայայտԻ ՅարուաՉ փոՇաԹԵԷցուԿՃւնԽ ԷրՋու ՍաՋԽնԵԵԻմ Էւ ՇՃստ տարբԷր առԷւտրաՋան ցանցԷրու մՃջԷւ, որոնցմԻ մԻՋԽ ստԷղՉուաՉ Իր արԵՃ ԵՃւանաՋաՅաՋան ԽնՋԷրուԿԷան (bureaucratic corporation) բնորԵՃն ՍԷտԷւԷՅով, ԿԻԷւ առանց անոր մաՋարԵաՋՃն ՍասնԷՅու, ՃսՋ մՃւսԽ ՍՃմնուաՉ Իր ՍամաշՇարՍայՃն առԷւտուրՃ սփՃւռքԷան Էւ ԽնտանԷՋան ՋաԹմաՋԷրպուԿԷան մԽ վրայ, որ վստաՍուԿՃւն Էւ ՍամաՋամուԿՃւն ստԷղՉԷՅու Էւ պաՍպանԷՅու ՋարողուԿՃւն ունԻր։ ԶրրորԵ Էւ ԿԷրԷւս ամԷնԻն ՍԷտաքրքրաՋան ՋԻտԽ այն Ի, որ ՄարգարայՃ պատմուԿՃւնԽ Էւ անոր ԵատավարուԿԷան արՏանագրուԿՃւննԷրԽ ՇորապԻս ՋԽ ցոՅացնԷն վաղ արԵՃ ֆրանսաՋան ԽմբռնումնԷրԽ «ԱրԷւԷՅքՃ» Էւ Ճր ՁողովուրԵՃն մասՃն, Էւ Ջրնան օգնԷՅ ՍասՋնաՅու, ԿԻ «աԹնուաՋանուԿԷան» ֆրանսաՋան տԷսաՋԻտնԷրԽ ՃնչպԻս ՋԽ տարբԷրԻՃն աԹնուաՋանուԿԷան մԷՋնաՋԷրպԻն ԱսՃոյ Էւ, Ճ մասնաւորՃ, Սայոց մԻջ։ ՄարգարայՃ արՋաՉաՅՃց ՋԷանքՃ մանրապատմաՋան քննուԿԷան ՏԷռնարՋԷՅԻ առաջ, նաՇ ՋարԷւոր Ի ՍաշուՃ առնԷՅ Զւրոպան ու ՌնԵՋաց ովՋՃանոսԽ Ջապող վաղ արԵՃ առԷւտրաՋան Էւ ՋայսԷրաՋան ցանցԷրու Յայն պատՋԷրԽ։ Ղ մասնաւորՃ, պԻտք Ի քննԷնք ԷւրոպաՋան Էւ յատՋապԻս ֆրանսաՋան առԷւտրաՋան ցանցԷրու բաԹմացումԽ, որոնք ՋառուցուաՉ ԻՃն պԷտաՋանօրԻն ստԷղՉուաՉ ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրու մՃջոցով, Էւ ԿԻ ՃնչպԻս անոնք տարբԷրաՉ Էն ՍայՋաՋան Էւ աւԷՅՃ Յայն ՍասՋացողուԿԷամբ՝ ասՃաՋան ցանցԷրԻ, որոնք սփՃւռքՃ, աԹգաՋցուԿԷան Էւ վստաՍուԿԷան ՋապԷրու, ՃնչպԻս Էւ ԽնտանԷՋան ԽնՋԷրու-

155

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

ԿՃւննԷրու ու ԽնտանԷՋան վարՋՃ ՋառոյցնԷրու վրայ ՍՃմնուաՉ ԻՃն։ Compagnie des Indes orientalesը եւ Նոր Ջուղայի առեւտրական սփիւռքը. Հակառակորդ ցանցեր Հնդկաց ովկիանոսին մէ՞ջ ՄուԵովՃՋոս ՀԴ.Ճ ՋողմԻ տրուաՉ 1 ՍԷպտԷմբԷր 1664 ԿուաՋՃր փաստաԿուղԿ մԽ ՍռչաՋաՉ Ի Compagnie des Indes OrientalesՃն ստԷղՉումԽ, որուն ԽնՏԷռաՉ Ի բաԹմաԿՃւ առանՏնաշնորՍումնԷր11։ Այս առանՏնաշնորՍումնԷրուն շարքՃն ԻՃն օտար պԷտուԿՃւննԷրու Ջամ գԷրՃշՇան ՍաստատուԿՃւննԷրու ՍԷտ ԵՃւանագՃտաՋան ԵաշՃնքնԷր Ջամ ՍամաՏայնուԿՃւննԷր ստորագրԷՅու, Սող պաՍԷՅու Էւ պԷտուԿԷան պԻս օրԻնսԵրուԿՃւն վաւԷրացնԷՅու, սԷփաՋան ԹՃնԷաՅ ուՁԷր ունԷնաՅու ՃրաւունքնԷրԽ, ՃնչպԻս Էւ, ԿԷրԷւս ամԷնԻն ՋարԷւորԽ, «նաւարՋԷՅու Էւ առԷւտուր ԽնԷՅու, մԷր բոՅոր այՅ ՍպատաՋնԷրու բա11 Ֆրանսական Արեւելեան-Հնդկական Ընկերու-

թիւնը, իր տարբեր մարմնաւորումներով, եւրոպական նմանօրինակ ընկերութիւններու մէջ նուազ ուսումնասիրուածներէն մէկն է։ Այսպիսի պարագայ մը կը ներկայացնէ, յատկապէս, Գոլպեռի կողմէ 1664ին հիմնուած Compagnie des Indes Orientalesը։ Այս Ընկերութեան եւ Հնդկաց ովկիանոսի ֆրանսական առեւտուրի ընդհանուր պատմութեան համար, տե՛ս հետեւեալ երկու դասական գործերը՝ Paul Kaeppelin, La Compagnie des Indes Orientales et Francois Martin: Etudes sur L'histoire du Commerce et des Etablissement Français dans l'Inde Sous Louis XIV (1664-1719), Paris, Librairie Maritime et Coloniale, 1908, եւ Jules Sottas, Histoire de la Compagnie Royale des Indes Orientales, 1664-1719, Paris, Librairie Plon, 1905։ Գիտական աւելի նոր գործերու համար, տե՛ս Charles Woosley Cole, Colbert and a Century of French Mercantilism, New York, Columbia University Press, 1939, pp.475-532, Glenn Joseph Ames, Colbert’s Indian Ocean Strategy, 1664-1674: A Reappraisal,-“French Historical Studies”, 16, 3 (1990), pp. 536-559, Glenn Joseph Ames, Colbert, Mercantilism, and the French Quest for Asian Trade, De Kalb, Northern Illinois University Press, 1996։

156

ցառուԿԷամբ, ԲարԷյուսոյ ՌրուանԵանԻն մՃնչԷւ ամբողջ ԷրՋայնքԽ ՌնԵՋաստանՃ Էւ ԱրԷւԷՅԷան ՉովԷրուն, նոյնՃսՋ մՃնչԷւ ՄաՋԷՅՅանՃ նԷղուցԽ, բոՅոր ՍարաւայՃն ՉովԷրուն մԻջ, յՃսուն յաջորԵաՋան տարՃնԷրու ՁամանաՋով՝ առաջՃն նաւԷրուն ԿագաւորուԿԷնԻն մԷՋնումՃ առաջՃն օրԻն սՋսԷաՅ» Յման մԷնաշնորՍԽ վայԷՅԷՅու12։ Այս առանՏնաշնորՍումնԷրԽ ուղղաՋՃ նԷրշնչուաՉ ԻՃն 1602Ճն ՍՃմնուաՉ ՍոՅՅանտաՋան ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿԷնԻն (VOC), օՁտուաՉ՝ մնայուն բաՁնԷտՃրաՋան սՋԹբունքով Էւ ԵՃւանաՋաՅաՋան վարչաՋան Ջառոյցով, որոնք «ՋաԹմաՋԷրպաՋան բնորԵ» մԽ ՍայԿայԿԷցՃն13 փաստօրԻն վաղ արԵՃ շրջանՃն ՍաստատուաՉ բոՅոր ԷւրոպաՋան ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրուն, նԷրառԷաՅ անգՅՃա12 Կանոնադրութիւնը 48 յօդուած ունի եւ վերնա-

գրուած է “Declaration du Roy, l’une, Portant établissement d’une Compagnie pour le Commerce des Indes Orientales, l’autre en faveur des Officiers de son Conseil & Cours Souveraines intéressées en ladite Compagnie, & en celle des Indes Occidentales” (Փարիզ, 1664)։ Աղբիւրը՝ “Recueil de pièces, la plupart imprimées, sur la Compagnie française pour le commerce des Indes orientales”, Ms. 8972, BNF։ Մենաշնորհային առանձնաշնորհումին համար, տե՛ս յօդուած XXVII (folio 54), դիւանագիտական [քայլեր] ձեռնարկելու գերիշխանութեան առանձնաշնորհումներուն համար [le pouvoir & faculté d'establir des Iuges pour l'exercise de la Iusttice Souveraine], տե՛ս յօդուածներ XXXI եւ XXVI, իսկ հողատարածք գրաւելու եւ պահելու իրաւունքը ներկայացուած է յօդուած XXVIIIի մէջ։ Սոթթաս (Histoire de la Compagnie Royale, էջ 10-14) արքայական կանոնադրութեան համառօտ քննարկում մը կը մատուցանէ՝ ամենէն կարեւոր յօդուածներուն վերատպումով։ 13 Julia Adams, Principals and Agents, Colonialists and Company Men: The Decay of Colonial Control in the Dutch Indies,- “American Sociological Review”, 61, 1 (1996), pp. 12-28 (յատկապէս՝ էջ 13)։ Լայն քննարկումի մը համար, տե՛ս Niels Steensgaard, The Companies as a Specific Institution in the History of European Expansion, in “Companies and Trade: Essays on Overseas Trading Companies during the Ancien Régime”, eds. Leonard Blussé and Femme Gaastra, Leiden, Leiden University Press, 1981, pp. 245-264։

157

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

Ջան (1600), ԵանՃաՋան (1616) Էւ շատ աւԷՅՃ ուշ՝ ֆրանսաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրԽ14։ ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան ՋաԹմաՋԷրպաՋան Ջառոյցն աՅ ՍոՅՅանտաՋան VOCՃն նման Իր։ ՓարՃԹԷան նստավայրով տնօրԻննԷրու ՇորՍուրԵ մԽ (chambre générale or assemblée générale, ՍամապատասՇան՝ ՍոՅՅանտաՋան Heren XVII-Ճն Ջամ տասնԷօԿ տնօրԻննԷրու ՇորՍուրԵՃն, որ ԽնՋԷրուԿՃւնԽ ՋԽ վարԻր ԱմսԿԷրտամԻն Ջամ ՌոՅՅանտայՃ այՅ վայրԷրԻ) Էւ այՅ քաղաքնԷրու մԻջ շարք մԽ աւԷՅՃ փոքր ՇորՍուրԵնԷր (chambres particulières) ՋԽ գորՉԻՃն, որոնց 21 տնօրԻննԷրԻն տասնԷրՋուքԽ յատՋացուաՉ ԻՃն ՓարՃԹՃ, բաՁնԷտԻրԷրուն ՋողմԻ ԽնտրուաՉ ԻՃն Էւ ուղղաՋՃ անոնց ՍաշուԷտու ԻՃն15։ ՄՃւս ԱրԷւԷՅաՌնԵՋաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրուն նման, ֆրանսաՋան ՉաւաՅումԽ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃն մԻջ ՍՃմնուաՉ Իր ԹՃնուաՉ առԷւտրաՋան ՋայԷաննԷրու (comptoirs) ՍաստատումՃն վրայ ՋարԷւոր նաւաՍանգՃստնԷրու մԻջ, սովորաբար տԷղաՋան տՃրաՋաՅնԷրու ՋողմԻ ֆԷրմաննԷրով արտայայտուաՉ առատաՏԷռն ԿոյՅտուուԿԷամբ։ Այս առԷւտրաՋան ՋայԷաննԷրԽ ՋԷնսաՋան ԵԷր մԽ ունԻՃն, որովՍԷտԷւ Սոն ՍաստատուաՉ ԽնՋԷրուԿԷան պաշտօնատարնԷ14 Համեմատական

օգտակար քննարկումի մը համար, տե՛ս Օմ Փրաքաշի ուղենշային գործը այս կալուածին մէջ՝ European Commercial Enterprise in Pre-Colonial India, որ կը կազմէ New Cambridge History of Indiaի հինգերորդ հատորը (Cambridge, Cambridge University Press, 1998), chapter 3, եւ յատկապէս Louis Dermigny, East India Company et Compagnie des Indes, in “Sociétés et compagnie de commerce en Orient et dans l'océan Indien”, Acte du huitième Colloque international d'histoire maritime, Paris, S.E.V.P.E.N, 1970։ 15 Dermigny, East India Company et Compagnie des Indes, էջ 459. տե՛ս նաեւ Ames, Colbert, Mercantilism and the French Quest, էջ 19. Dirk Van der Cruysse, Siam & the West, 1500-1700, London, Silkworm Books, 2000, p. 103. Van der Cruysse, ed., Barthélemy Carré, Le Courrier du Roi en Orient: Relations de deux voyages en Perse et en Inde, 1668-1674, Paris, Fayard, 2005, p. 29։

158

րուն ԿոյՅ Ջու տայՃն արԷւԷՅԷան ապրանքնԷր (ՍամԷմնԷր, ՍՃւսուաՉԷղԻննԷր Էւ այՅ պԷրճանքՃ նՃւԿԷր) գնԷՅ, ամբարԷՅ Էւ առաքԷՅ ԷւրոպաՋան սպառողաՋան շուՋայՃն։ ՖորԿ ՏօֆԻն՝ ՄատաՋասքարՃ մԻջ, վաղ ՋԷԵրոն մԽ ՍանԵՃսացաՉ Ի ՌարաւարԷւԷՅԷան ԱսՃոյ comptoirնԷրու աւԷՅՃ Յայն ցանցՃն, որուն առաջՃն ՋԻտԷրԽ ԷղաՉ Էն ՍուրաԿ (1668), ՄասուՅՃփաԿամ (1670), ՓոնտՃշԷռՃ (1674) Էւ ՉանտԷրնաՋոր (1692)՝ ՊԷնՋաՅՃ ՉոցՃն մԻջ։ Այս բոՅոր վայրԷրուն մԻջ (ԿԷրԷւս վԷրջՃնՃ բացառուԿԷամբ), ֆրանսացՃնԷրԽ, ՃբրԷւ ուշ ՁամանողնԷր, մԷՉ ԵՁուարուԿՃւննԷր ունԷցաՉ Էն ՃրԷնց անգՅՃացՃ Էւ ՍոՅՅանտացՃ մրցաՋՃցնԷրուն ՍԷտ, որոնք շատ աւԷՅՃ ՋանուՇ ՍասաՉ ու ՍաստատուաՉ ԻՃն։ ՈովԷԹԷրայՃն առԷւտրաՋան ՋայԷաննԷրու ՍոՅՅանտաՋան Էւ անգՅՃաՋան ՍամաՋարգԽ նմանաՋԷՅու ՋողքՃն, ֆրանսացՃնԷրԽ նաԷւ բաՁնԷտՃրաՋան սՋԹբունքԽ փոՇ առաՉ Էն ՃբրԷւ պԷտաՋանօրԻն վաւԷրացուաՉ ՃրԷնց ԽնՋԷրուԿԷան ՍՃմքԽ։ ՏԷսաՋանօրԻն, ֆրանսաՋան ԽնՋԷրուԿԷան սՋԹբնաՋան ԵրամագՅուՇԽ ՋաԹմուԷՅու Իր ոչ-պԷտաՋան բաՁնԷտԻրԷրու նԷրԵրումնԷրու անանուն Սաւաքման մՃջոցով։ ԳորՉնաՋանՃն մԻջ, սաՋայն, Ճ տարբԷրուԿՃւն ՍոՅՅանտաՋան Էւ անգՅՃաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրուն, ֆրանսաՋան պԷտուԿՃւնԽ՝ յանՏՃն ՄուԵովՃՋոս ՀԴ.Ճ, ճնշՃչ վԷրաՍսՋողուԿՃւն մԽ ունԷցաՉ Ի ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան վրայ Էւ նԷրԵրաՉ Ի ԼնՋԷրուԿԷան սՋԹբնաՋան 15 մՃՅՃոն ՅՃվրՃ ԵրամագՅուՇՃ ԷրԷք մՃՅՃոնԽ։ ՅաւԷՅուաՉաբար, ֆրանսաՋան արքունՃքՃ անԵամնԷր, նԷրառԷաՅ մայր ԿագուՍՃն Էւ “noblesse de robe”Խ, ՍՃնգ մՃՅՃոն ՅՃվր նԷրԵրաՉ Էն16։ 16 Glenn Joseph Ames, Colbert’s Indian Ocean Stra-

tegy, 1664-1674: A Reappraisal,- “French Historical Studies”, 16, 3 (1990), p. 539։ Ֆրանսական Ընկերութեան եւ հոլլանտական ու անգլիական իր աւելի հին տարբերակներուն միջեւ գոյութիւն ունեցող կտրուկ տարբերութիւններուն համար,

159

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

Պարճ ասաՉ, ԵրամագՅուՇՃ ՍանրագումարՃն ՋԻսԻն պաՋասԽ մասնաւոր առԷւտրաՋաննԷրու բաՁնԷտՃրուԿԷան արԵՃւնքն Իր։ ՆոյնՃսՋ ՍրապարաՋայՃն բաՁնԷԿուղԿԷրԽ ՃնքնաբուՇ ՋԷրպով «մասնաւոր առԷւտրաՋաննԷրու» ՋողմԻ գնուաՉ չԻՃն, ՃնչպԻս անգՅՃացՃնԷրու Էւ ՍոՅՅանտացՃնԷրու պարագան Իր, այՅ պարտաԵրանքով, Ճնչ որ ցոյց Ջու տար ԿագաւորուԿԷան «անԿաքոյց ղԷՋավարամՃտուԿՃւնԽ» (unsubtle dirigisme)17։ ՊԷտուԿԷան ՍՃմնաՋան ԵԷրաՋատարուԿՃւնԽ ֆրանսաՋան ԽնՋԷրուԿԷան գորՉԷրուն մԻջ Թայն յստաՋօրԻն ԹանաԹանաՉ Ի անգՅՃաՋան Ջամ ՍոՅՅանտաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրԻն, Էւ Սաւանաբար ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃն մԻջ անոր անփայՅ գորՉունԻուԿԷան աԹԵաՋնԷրԻն մԻՋԽ ԷղաՉ Ի։ ՖրանսաՋան ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿՃւնԽ, Ճ տարբԷրուԿՃւն անգՅՃաՋան Էւ ՍոՅՅանտաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրուն, գրԷԿԻ ամբողջուԿԷամբ ՏԷռաՋԷրտն Իր քանՃ մԽ ՍոգՃՃ (գՅՇաւորաբար՝ ԳոՅպԷռՃ) ՓարՃԹՃ մԻջ, մՃնչ մՃւս ԷրՋուքԽ տարՃնԷրու յղացում մԽ ունԷցաՉ ԻՃն18։ ՈւստՃ, ան Ճ սՋԹբանԻ ՋաղացաՉ Ի Ճր գորՉունԻուԿԷան մԻջ, որուն պատճառԽ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ անբաւարար «ՋուտաՋուաՉ առԷւտրաՋան ՃմացուԿԷնԻն» ՋԽ բՇՃ՝ ՌնԵՋաստանՃ Էւ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ շուՋանԷրու, ՅԷԹունԷրու Էւ առԷւտրաՋան ԷղանաՋնԷրու մասՃն19։ Այս սաՍմանափաՋումԽ ԵարմանԷՅու Սամար, ԳոՅպԷռ ԵՃմաՉ Ի ՖրանսայԻն Եուրս պաշտօնԷանԷր ՍաւաքագրԷՅու քաղաքաՋանուԿԷան, որ տե՛ս Michel Morineau, Les grandes Compagnies des Indes orientales (XVIe-XIXe siècles) (Paris: Presse Universitaire de France 1994), էջ 45, եւ Dermigny, East India Company Compagnie des Indes։ 17 Dirk Van Der Cruysse, Siam & the West, p. 102. 18 Dermigny, East India Company, p. 454. 19 Sanjay Subrahmanyam, Three Ways to be an Alien, p.19. Ames, Colbert’s Indian Ocean Strategy, p. 541.

160

Ճր արԵՃւնաւԻտուԿՃւնԽ արԵԻն ցոյց տուաՉ Իր։ ՌոՅՅանտան, ՋրՋՃն, ԳոՅպԷռՃն աշՇատանքայՃն Կարմ շուՋայ ՋԽ ՍայԿայԿԻր։ Նոր ԽնՋԷրուԿԷան 22 նաւապԷտԷր Էւ առԷւտրաՋաննԷր ՍոՅՅանտացՃ ԻՃն, գրԷԿԻ բոՅորԽ՝ բողոքաՋան20։ ԾԷրԷւս աւԷՅՃ ճաՋատագրաՋան Իր, որ ԼնՋԷրուԿԷան գՅՇաւոր ՋԷրպարնԷրԻն մԻՋԽ՝ ԽնԵՍանուր տնօրԻն Ֆրանսուա ԳարոնԽ, նոյնպԻս բողոքաՋան ՍոՅՅանտացՃ մԽն Իր։ Այս անՏԷրԻն ամԷնԻն ՋարԷւորնԷրԽ (նԷրառԷաՅ ԳարոնԽ) ֆրանսաՋան ՍպատաՋուԿԷան վաւԷրագրԷր ստացաՉ Էն 1665Ճն ԼնՋԷրուԿԷան մՃանաՅու ատԷն։ Գարոն ՉնաՉ Իր ՊրՃւքսԻՅ, 1600Ճն, Էւ ԹաւաՋն Իր բողոքաՋան ՉնողնԷրու, որոնք այնուՍԷտԷւ ՍաստատուաՉ ԻՃն ՌոՅՅանտա։ 1619Ճն VOC մտաՉ Իր։ Ան ՉառայաՉ Իր ՌՃրատոյՃ մԻջ (Ճափոն), ուր ճափոնԷրԻնՃ արագ տՃրապԷտումԽ ՃրԷն ԿոյՅ տուաՉ Իր նոյնքան արագօրԻն մագՅցՃՅ VOCՃ նուՃրապԷտաՋան սանԵուՇԻն վԷր Էւ բաւաՋանաչափ ԽնտԷՅանաՅ Ճր ՉառայաՉ շրջանՃն ՍԷտ։ 1636Ճն ան գրաՉ Իր ՃափոնՃ պատմուԿԷան ՅայնօրԻն ՋարԵացուաՉ շարաԵրանք մԽ՝ Rechte Beschryvinghe van het machtigh Koninghrijck van Iappan («ՃափոնՃ ՍԹօր ԿագաւորուԿԷան ճշմարՃտ նՋարագրուԿՃւն մԽ»)։ 1639Ճն, շոՋուն ՂյԷմՃցուՃ արքունՃքԽ (Զտօ) ՋատարուաՉ քանՃ մԽ ԵՃւանագՃտաՋան առաքԷՅուԿՃւննԷրու ՉառայԷՅԻ Էտք, ան VOCՃ ՌՃրատոյՃ առԷւտրաՋան ՋայԷանՃ տնօրԻն նշանաՋուաՉ Իր։ 1643Ճն ՊաԿաւՃա ապրԷՅԻ Էտք, յաջորԵ տարՃն ԾայուանՃ ՖորԿ ԸԷՅանտՃա ՋայԷանՃ ՋառավարՃչ նշանաՋուաՉ Իր, ուր պաշտօնավարաՉ Ի 1644-1647Ճն։ ԱյնուՍԷտԷւ VOCՃ բարՏրագոյն պաշտօնԽ՝ ԱրԷւԷՅքՃ բոՅոր առԷւտրաՋան գորՉունԻուԿՃւննԷրուն ԽնԵՍանուր տնօրԻն, ստանՏնաՉ Իր։ Գարոն այնպՃսՃ պԷրճա20 Van der Cruysse, Siam & the West, p. 103, Van

der Cruysse, ed. Barthélemy Carré, էջ 30։

161

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

շուք ՋԷանք մԽ ապրաՉ Ի Ջնոջ՝ ԳոնսԿանս ՊուրտԻնՃ ՍԷտ, որ 1650Ճն Heren XVIIՃ ՋողմԻ ան Էտ ՋանչուաՉ Ի ԱմսԿԷրտամ, այն ՋասՋաՉով, որ «անՏնաՋան առԷւտուրով» ՍարստուԿՃւն ՋԽ ԵՃԹԻր ԽնՋԷրուԿԷան Սաշուոյն, Ճնչ որ բացայայտօրԻն արգՃՅուաՉ Իր ՍոՅՅանտացՃնԷրու ՋողմԻ21։ ԳարոնՃ նՋարագրՃ Յաւագոյն ուրուագՃՉԽ ԿԷրԷւս Ջու գայ ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան անոր պաշտօնԷանԷրԻն մԻՋուն՝ Ֆրանսուա ՄարԿԻնԻն, որուն ԵԷրՃն ՄարգարայՃ գորՉՃն մԻջ աւԷՅՃ ուշ պՃտՃ անԵրաԵառնանք։ ԱԹԵԷցՃՋ ԷրԷւոյԿով մարԵ մԽ, ՍաւասարաՋշՃռ բայց ՇՃստ, անողոք Ճր ատԷՅուԿԷան մԻջ, աննԷրող, չափաԹանց փառասԻր, Թգուշաւոր ՇօսքՃն մԻջ, ՋԽ ՇօսԻր մՃայն առաՋնԷրով, փոՇաբԷրուԿՃւննԷրով Էւ մԻջբԷրումնԷրով, մՃշտ փորՏԷՅով ՏգԷՅ այն տպաւորուԿՃւնԽ, որ աւԷՅՃ գՃտԻր, քան Ճնչ որ ցոյց Ջու տար՝ ՃնքԹՃնք անՍրաՁԷշտ նԷրՋայացնԷՅու Սամար, առանց ԹգացումնԷրու՝ նոյնՃսՋ ամԷնամԷրՏաւորնԷրուն նՋատմամբ…։ Անոր ՋողմԻ ԿԷՅաԵրուաՉ ՃափոնՃ բացումԽ ֆրանսաՋան աԹգՃն մՃայն ՇայՉ Իր՝ ԽնԵունԷՅու Սամար, քանԹՃ, այնուՍԷտԷւ գտանք, ան ԷրբԷք պՃտՃ չՋարԷնար ՋատարԷՅ Ճնչ որ ՇոստացաՉ Իր… Ան գՃտԻր ՃնչպԻս ՇաբԷՅ ամԷնաՋարող մարԵԽ Էւ Ճր նպատաՋՃն ՍասնՃՅ22։ 21 Ինչպէս Մայքլ Փիրսըն կ՚ըսէ, «հոլլանտացինե-

րուն մէջ, VOC-ը՝ ընկերութեան պաշտօնեաներու կողմէ որոշ մասնաւոր առեւտուր թոյլ տալու փորձէ մը ետք, կ՚որոշէր խստօրէն պահպանել իր մենաշնորհը։ Ընկերութեան ոեւէ պաշտօնեայ, գոնէ տեսականօրէն, արտոնուած չէր մասնաւոր առեւտուր կատարելու։ Ասիկա միայն իրենց պաշտօնը լքողները կրնային ընել» (Michael Pearson, The Indian Ocean, London and New York, Routledge, 2003, p. 157)։ 22 Francois Martin, Mémoire de François Martin Fondateur de Pondichery (1665–1696) [Memoirs of François Martin, Founder of Pondicherry, 1665– 1696]. 3 vols. ed. A. Martineau. Paris, Soc. d’éd. géographiques, maritimes et coloniales, 1931, vol 1,

162

ՄարԿԻնՃ ուրուագՉաՉ նՋարագրայՃն ԿԷրՃնԷրԽ, յատՋապԻս ԳարոնՃ անսաՍման ագաՍուԿՃւնԽ՝ անՏնաՋան առԷւտուրով ՍսՋայ անՏնաՋան ՍարստուԿՃւն ԵՃԹԷՅու նպատաՋով, Էւ անոր «ՍրամայաՋան բնաւորուԿՃւնԽ Էւ ուՁԷղ անՏնաւորուԿՃւնԽ», աւԷՅՃ ուշ պՃտՃ յայտնուԻՃն ԱրԷւԷՅքՃ ֆրանսաՋան անբաՇտ պատմուԿԷան 23 մԻջ ։ ԳարոնՃ մնայուն վՃճաբանուԿՃւննԷրԽ ՄարգարայՃ Էւ այՅոց ՍԷտ, որոնք անՏնաՋան ՍարստուԿՃւն ԵՃԹԷՅու Ճր ճանապարՍՃն արգԷՅք ԻՃն, առաջնորԵաՉ Էն ֆրանսացՃ պաշտօնատարՃ մԽ ՋողմԻ ՃբրԷւ «բաՇումնԷր, վԻճԷր, անՍնաԹանԵուԿՃւն Էւ փոՇաԵարՏ ՋռՃւնԷր» նՋարագրուաՉ ԷրԷւոյԿնԷրու, որոնց ԷԹրայանգումԽ ԷղաՉ Ի ֆրանսաՋան վարՋՃ «ամբողջաՋան ՋորուստԽ» ՌնԵՋաստանՃ մԻջ24։ ՌոՅՅանտացՃՃն ՋողմԻ ԼնՋԷրուԿԷան գորՉԷրուն սՇաՅ վարումԽ, ՃնչպԻս Էւ ՄատաՋասքարՃ ՋղԹՃն գաղուԿացնԷՅու անՃմաստ ՉրագրԷրԽ Էւ 1672Ճն ՍոՅՅանտացՃնԷրու ԵԻմ ճաՋատագրաՋան նաւամարտՃ մԽ մԻջ ՋրաՉ պարտուԿՃւնԽ մասնաՋՃօրԻն պատճառ ԵարՏաՉ Էն ԼնՋԷրուԿԷան ՍաշուԷյարԵարՃն 1683Ճն։ ՅաջորԵ տարՃն նոյնպԻս ԿԷրացող աշՇատանքով յատՋանշուաՉ ուրՃշ ԽնՋԷրուԿՃւն մԽ ՍՃմնուաՉ Ի, որ Ճր ՋարգՃն ջնջուաՉ Ի 1719Ճն Էւ փոՇարՃնուաՉ աւԷՅՃ յաջող՝ Compagnie Perpétuelle des Indes Orientalesով25։ Գա-

p. 99 (մէջբերումը տե՛ս Holden Furber, Rival Empires of Trade, Oxford, Oxford University Press, 1976, p. 106). 23 Boxer, “Introduction”, A True Description of the Mighty Kingdoms of Japan & Siam by François Caron and Joost Schouten (London, The Argonaut Press, 1935), p. CX. 24 Abbé Carré, The Travels of the Abbé Carré in India and the Near East, 1672 to 1674, 3 vols, translated by Lady Fawcette and edited by Sir Charles Fawcette, vol. 2, New Delhi, Indian Educational Services, 1990 reprint, p. 381. 25 Ընկերութեան մասին նոր գիտական գործերու համար, տե՛ս Ames, Colbert, Mercantilism and

163

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

րոնՃ ղԷՋավարուԿՃւնԽ նոյնպԻս ճաՋատագրաՋան ԷղաՉ Ի ԳոՅպԷռՃ ՋողմԻ վարՏուաՉ ուրՃշ «ԵրսԷցՃՃ»՝ ՄարտՃրոս որԵՃ Մարգարայ ԱւագշԻնցՃ գորՉունԻուԿՃւնԽ ՋորՉանԷՅու Սամար։ Նոր ջուղայԷցՃ Մարգարան ՍաւաքագրուաՉ Իր արԷւմտԷան ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ Էւ, Ճ մասնաւորՃ, ՄուղաՅ ՌնԵՋաստանՃ մասՃն ԳարոնՃ սաՍմանափաՋ ՉանօԿուԿՃւնԽ ՅրացնԷՅու Սամար։ ԶւրոպացՃնԷրու ՁամանումԻն առաջ, Նոր ՋուղայՃ «առԷւտրաՋան սփՃւռքԽ» վաճառաՋանաՋան ցանցՃ տԷսաՋ մԽ ՋԽ նԷրՋայացնԻր, որ բաԹմացաՉ Իր ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ այն նոյն տարաՉքՃն մԻջ, որ այնուՍԷտԷւ ԷւրոպաՋան ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրուն ՉաւաՅման ԿՃրաՇԽ ԵարՏաՉ Իր։ Անոնք, նԷրառԷաՅ՝ ֆրանսաՋան ԽնՋԷրուԿՃւնԽ, աստՃճանաբար ՍայԷրԽ Եուրս պՃտՃ ԵնԻՃն ու փոՇարՃնԻՃն26։ ՄարգարայՃ պատմուԿԷան մԻջ ԷրԷւԷՅՃ նԷրՋայուԿՃւն ունԷցող ջուղայԷցՃնԷրու առԷւտրաՋան ցանցԽ որոշ նմանուԿՃւննԷր, բայց նաԷւ յստաՋ տարբԷրուԿՃւննԷր ունԻր ԳոՅպԷռՃ ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿԷան նԷրՋայացուցաՉ առԷւտրաՋան ԽնՋԷրուԿԷան բնորԵԻն։ ԶւրոպաՋան բնորԵՃն պԻս, ջուղայԷցՃ վաճառաՋաննԷրԽ ՋԽ վարԻՃն ՋայԷաննԷրու Յայն French Trade, pp. 186-191 եւ Prakash, European Commercial Enterprise, pp. 79-80։ 26 Նոր Ջուղայի եւ իր ցանցին մասին, տե՛ս Շուշանիկ Խաչիկեան, Նոր Ջուղայի հայ վաճառականութիւնը եւ նրա առեւտրատնտեսական կապերը Ռուսաստանի հետ XVII-XVIII դարերում, Երեւան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1988. Edmund Herzig, The Armenian Merchants of Julfa: A Study of Premodern Trade, Ph.D. Dissertation, St. Antony’s College, Oxford. Այս բարձրորակ աշխատութիւններուն կողքին, տե՛ս նաեւ Sebouh David Aslanian, From the Indian Ocean to the Mediterranean: Circulation and the Global Trade Networks of Armenian Merchants from New Julfa/Isfahan, 1606-1747, Berkeley, University of California Press, 2011, որմէ քաղուած է յետագայ շարադրանքը։

164

ցանց մԽ, որ տարաՉուաՉ Իր ՊարսՃց ՉոցՃ բոՅոր առԷւտրաՋան ՋԷԵրոննԷրուն մԻջ (Պասրա, Պանտար Աբբաս/ՌորմուԹ), ՃնչպԻս Էւ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ Յայն ՉովափԽ (ՍուրաԿ, Մատրաս, ՊոՅքոնտա, ՄասուՅՃփաԿամ, ՓոնտՃշԷռՃ, Պոմպայ, ՊաՅՋաԿա, ՉՃնսուրա Էւ Տաքա՝ ՄուղաՅ ՌնԵՋաստանՃ մԻջ) Էւ ՌարաւայՃն ՉՃնաստանՃ ՉովԽ (ԳանԿոն Էւ Մաքաու՝ ՉՃնաստանՃ մԻջ, ՓԷՋու, ԾԷնասԷրՃմ Էւ ՊաԿաւՃա՝ ՌարաւարԷւԷՅԷան ԱսՃոյ մԻջ), ՍասնԷՅով մՃնչԷւ ՄանՃՅա՝ ՆաղաղաՋան ովՋՃանոսՃ ԷԹրՃն։ Անոնք նաԷւ ՋԽ վարԻՃն առԷւտրաՋան ՋԷԵրոննԷրու տպաւորՃչ ցանց մԽ ՍԷֆԷան ՂրանՃ, ՕսմանԷան ՋայսրուԿԷան, ՄոսՋովԷան ՌուսաստանՃ, ՄՃջԷրՋրաՋան աւաԹանՃ (ՂտաՅՃա, Ֆրանսա Էւ ՍպանՃա) Էւ ՌՃւսՃսարԷւմտԷան ԶւրոպայՃ մԻջ։ ԶւրոպաՋան ԽնՋԷրուԿԷան ցանցԷրուն նման, ջուղայԷցՃնԷրԽ նոյնպԻս շօշափԷՅՃ ՉաւաՅում մԽ ունԻՃն ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ աւաԹանՃ ԷրՋայնքՃն Էւ ՃրԷնց աշՇարՍատարաՉ ցանցՃ ուրՃշ շրջաննԷրու մԻջ։ ԱյԵ աճԽ մԷՋնաՉ Իր ՍանգուցայՃն ՋԷԵրոնԻ մԽ՝ Նոր ՋուղայՃ փոքրՃՋ արուարՏանԻն, ուրՋԻ անոնց վաճառաՋանաՋան գորՉունԻուԿԷան մԷՉ մասԽ ՋԽ ՍամաԵրուԻր Էւ որուն բնաՋչուԿՃւնԽ առաւԷՅագոյնս 30.000 Իր ՄարգարայՃ ՁամանաՋ՝ 1660աՋան ԿուաՋաննԷրուն։ ՍԷֆԷան ՇաՍ Աբբաս Ա.Ճ ՋողմԻ 1605Ճն ՍաստատուԷՅԻ Էտք, Նոր Ջուղան արտաՋարգ աճ ունԷցաՉ Իր ՃբրԷւ աշՇարՍատարաՉ ցանցՃ մԽ առԷւտրաՋան ՋԷԵրոնԽ։ ՍԷֆԷան պԷտուԿԷան ՍովանաւորուԿԷան տաՋ, քաղաքՃն վաճառաՋաննԷրԽ մասնագՃտացաՉ ԻՃն ՍՃւսՃսայՃն ՂրանՃ Սում մԷտաքսՃ, ՍարաւայՃն ԱսՃոյ աԵամանԵնԷրու, ՍՃւսուաՉԷղԻնՃ Էւ ՍամԷմնԷրու, Էւ ապա ՍարաւայՃն ԱսՃոյ աֆՃոնՃ Էւ ՉՃնաստանՃ ԿԻյՃ ՍԷռաՋայ առԷւտուրՃն մԻջ։ ՓոՇանաՋ ՃրԷնց առԷւտրաՋան ՋայսրուԿՃւնԽ ՋառուցԷՅու ԹՃնուորաՋան ու ԵՃւանաՋաՅաՋան ՅՃաԹօրուԿՃւննԷրով

165

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

166

օՁտուաՉ ու պԷտաՋան արտոնուԿԷամբ բաՁնԷտՃրաՋան ԽնՋԷրուԿԷան մԽ ՋաԹմաՋԷրպաՋան ՍԻնքՃն վրայ, ջուղայԷցՃնԷրԽ ՃրԷնց գրաւԽ ԵրաՉ ԻՃն ՃրԷնց «առԷւտրաՋան սփՃւռքՃն» վրայ, վաճառաՋանաՋան Շումբ մԽ որ փոՇաԵարՏ աԹգաՋանաՋան ՋապԷր ունԻր, մՃԷւնոյն վայրԻն՝ Նոր ՋուղայԻն ՋԽ ՉագԻր, Էւ ԽնՋԷրայՃն Ճմաստով փոՇՋապաՋցուաՉ ԻՃն «վստաՍուԿԷան» Էւ ՍամագորՉաՋցուԿԷան ցանցԷրով։ Անոնք ՃրԷնց գորՉԽ ՋԽ բանԷցնԻՃն նաՍապԷտաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրով, որոնք ՋառուցուաՉ ԻՃն տոՍմԷրու վրայ, Թորս աւագ տղամարԵՃՋԽ ՋԽ ղԷՋավարԻՃն, մՃաՁամանաՋ ՃրԷնց ԽնտանՃքՃն առԷւտրաՋան շաՍԷրԽ տնօրՃնԷՅով՝ տասնԷաՋ գորՉաՋաՅնԷրու (commenda agent) մՃջոցով27։ ՄՃնչ ջուղայաՋան ԽնտանԷՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրուն աւագ անԵամնԷրԽ սովորաբար մնայուն բնաՋուԿՃւն ՍաստատաՉ ԻՃն ՍպաՍանՃ ՍանգուցայՃն ՋԷԵրոնՃն մԻջ, անոնց գորՉաՋաՅնԷրԽ ՋԽ ճամբորԵԻՃն ու առԷւտուր Ջ՚ԽնԻՃն ցանցՃն ԷրՋայնքՃն ԷրՋար ՁամանաՋով Էւ շաՍաբաՁնՃ փոքրՃՋ ՍամԷմատուԿՃւն մԽ ՃրԷնց ՋԽ վԷրապաՍԻՃն։ ԼնԵՍանուր առմամբ, ՃրԷնց ցանցՃն ՇՃտ ՋապԷրԽ Էւ ՍամբաւՃ, պատՃւՃ ու աԹգաՋանուԿԷան ՋարԷւորուԿՃւնԽ նՋատՃ ունԷնաՅով, գորՉաՋաՅնԷրԽ ՋԽ վարուԻՃն «վստաՍուԿԷան» Էւ ՍամագորՉաՋցուԿԷան բարՏր մաՋարԵաՋով։ ՉարագորՉուԿԷան ու ՇաբԷբայուԿԷան ԵԻպքԷրԽ ՍաԹուաԵԻպ ԻՃն ջուղայԷցՃ վաճառաՋաննԷրու մԻջ, Ճնչ որ ԹՃրԷնք ՋԽ տարբԷրԻր ԷւրոպաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրԻն։ ՌնԵՋաց ով-

ՋՃանոսՃ առԷւտրաՋան ՋԷԵրոննԷրԽ մուտք գորՉԷՅու Սամար, ջուղայԷցՃնԷրԽ ՋԽ յԷնուԻՃն ՃրԷնց մՃջնորԵուԿԷան ՋարողուԿՃւննԷրուն վրայ, փոՇանաՋ ԹՃնԷաՅ ուՁՃ Ջամ ՍԹօր, ՋԷԵրոնացաՉ պԷտուԿՃւննԷրու աջաՋցուԿԷան ԵՃմԷՅու28։ Ղ տարբԷրուԿՃւն ԷւրոպաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրուն Էւ անոնց արտասաՍմանՃ գորՉաՋաՅնԷրուն, ջուղայԷցՃնԷրԽ բռնՃ ուՁով ճամբայ չԻՃն բանար ԵԻպՃ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ շուՋանԷրԽ։ Անոնք մԷՋուսՃ Էւ ամրացաՉ առԷւտրաՋան ՋայԷաննԷրու մԻջ չԻՃն բնաՋԷր, այՅ՝ ԽնԵՍաՋառաՋԽ, ՍՃւրԽնՋաՅ ԽնՋԷրուԿՃւննԷրուն ՍՃւսքՃն ԽնԵԷՅուԹուաՉ բնաՋավայրԷրու մԻջ։ ՎաճառաՋաննԷրԽ յաճաՇ Ջ՚ամուսնանայՃն տԷղւոյն վրայ, Էւ սովորաբար ՃրԷնց ՍՃւրԽնՋաՅնԷրուն ՍԷտ Ջապ ՋԽ ՍաստատԻՃն, տԷղաՋան ՅԷԹունԷր ՋԽ ՇօսԻՃն Էւ տԷղաՋան սովորուԿՃւննԷր Ջ՚որԵԷգրԻՃն։ Այս բոՅոր յատՋուԿՃւննԷրԽ ԹՃրԷնք փնտռուաՉ մՃջնորԵնԷր ՋԽ ԵարՏնԻՃն յաչս ՍՃւրԽնՋաՅ ԽնՋԷրուԿՃւննԷրուն Էւ ԷւրոպացՃնԷրուն, որոնք յաճաՇ ո՛չ մՃայն անտԷղԷաՋ ԻՃն տԷղաՋան ՅԷԹունԷրուն Էւ սովորուԿՃւննԷրուն, այՅԷւ՝ տԷղաՋան ԹանաԹան ապրանքնԷրու որաՋՃն ու գՃնՃն։ ԱնոնցմԻ մԻՋԽ՝ Շոջա ՂսրայԻՅ ԵՃ ՍարՍատ, աշՇատաՉ Իր ՃբրԷւ մՃջնորԵ՝ մուղաՅ ՃշՇանուԿՃւննԷրԻն ֆԷրման մԽ ՏԷռք բԷրԷՅու անգՅՃաՋան ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿԷան Սամար, որպԻսԹՃ 1690աՋան ԿուաՋաննԷրուն ամրացաՉ առԷւտրաՋան բնաՋավայր մԽ՝ ՖորԿ ՈւՃՅՃԽմ Ջամ ՊաՅՋաԿա, ՍաստատԻր ՊԷնՋաՅՃ մԻջ29։ ՏրուաՉ ԽՅՅա-

27 Ջուղայեցիներու հայրագիծ (agnatic) ընկերային

28 Միջնորդներու (go-between) հասկացութեան մա-

կառոյցին եւ եւրոպական բաժնետիրական ընկերութիւններու համեմատութեան համար, տե՛ս Սեպուհ Դաւիթ Ասլանեան, Ջուղայեցի վաճառականներ եւ եւրոպական արեւելա-հնդկական ընկերութիւններ, ցամաքային առեւտուր, պաշտպանութեան ծախսեր եւ հաւաքական ինքնաներկայացման սահմանները վաղ արդի Սեֆեան Իրանի մէջ,- «Հանդէս Ամսօրեայ», 2015, էջ 237290։

սին, տե՛ս Simon Schaffer, Linda Roberts, Kapil Raj, and James Delbourgo, eds., The Brokered World: Go-Betweens and Global Intelligence, 17701820, Sagamore Beach, MA: Science History Publications, 2009 եւ Kapil Raj, Mapping Knowledge Go-Betweens in Calcutta, 1770-1820, նոյն գիրքին մէջ։ 29 Խոջա Իսրայէլ դի Սարհատի՝ մուղալ արքունիքին կատարած 1716ի դեսպանութեան մասին

167

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

Յով այս վաճառաՋաննԷրուն յաջողուԿՃւնԽ ԶւրոպայՃ Էւ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃն մԻջ, ՃնչպԻս Էւ անոնց ՍամբաւԽ ՃբրԷւ մՃջմշաՋուԿայՃն մՃջնորԵնԷր ԱսՃոյ մԻջ, ԹարմանաՅՃ չԻ, որ անոնցմԻ մԻՋԽ ՍաւաքագրուԻր ԳոՅպԷռՃ ՋողմԻ։ Կեանք մը կայսրութիւններու միջեւ Մարգարայ ՍասաՉ Իր ՓարՃԹ 1665Ճն՝ ՖրանսաՋան ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿԷան սՋԹբնաւորուԿԷնԻն տարՃ մԽ Էտք։ Ռոն յայտնուԷՅու անոր պատմուԿՃւնԽ քանՃ մԽ տարբԷրաՋնԷր ունՃ։ ԱռաջՃն տարբԷրաՋԽ ՋԽ գտնուՃ 5 Մարտ 1676 ԿուաՋՃր անսովոր օրՃնաՋան փաստաԿուղԿՃ մԽ մԻջ, Թոր Մարգարայ ՓարՃԹ գրաՉ Իր՝ ֆրանսացՃ փաստաբան ԾուրՋօ ՍԻն-ԳՅԻրՃ շնորՍՃւ։ ՓաստաԿուղԿԽ ՇորագրուաՉ Ի Factum Contenant l’histoire tragique pour le Sieur Martin Marcara Avasinz (sic)։ Լստ այս պատումՃն՝ ՄարտՃրոս որԵՃ Մարգարայ ԱւագշԻնցՃ «բնՃՋ Ի ՍպաՍան քաղաքԻն՝ ՊարսՋաստանՃ մայրաքաղաքԽ, Էւ շառաւՃղ ամԷնամԷՉ Էւ ամԷնաՍՃն ԽնտանՃքնԷրԻն, Թորս ՊարսՋաստանՃ Կագաւոր ՇաՍ Աբբաս՝ ՄԷՉ անուանԷաՅ, անցԷաՅ Եարու վԷրջաւորուԿԷան տԷղափոՇԷց ՄԷՉ ՌայքԻն ՍպաՍան՝ ՊարսՋաստանՃ մայրաքաղաքԽ»30։ ԱյՅ Շօսքով, ԿԻԷւ Մարգարայ ասՃՋա բացայայտօրԻն չ՚ԽսԷր, աւԷՅՃ քան ՍաւանաՋան Ի, որ ան ՍպաՍան ՉնաՉ չԻր, այՅ՝ Նոր Ջուղա։ ՄարգարայՃ ՉննԵԷան տարՃն Ջամ մաՍուան վայրն ու ՁամանաՋԽ ՉանօԿ չԷն։ FactumԽ Ջ՚ԽսԻ, ԿԻ Մարգարայ առԷւտրաՋան մԽն Իր, «որ ԹբաղաՉ Իր ԱրԷւԷՅԷան ՌնԵՃՋքՃ Յայն առԷւտուրով», Էւ «ԷրՃտասարԵուԿԷան ճանապարՍ ՃնՋաՉ Ի ԵԻպՃ ՌնԵՋաց աշՇարՍ, ուր ԷրՋար ՁամանաՋ մնացաՉ ու ՋատարԷՅապԻս սորվաՉ Ի փաստաթուղթերու համար, տե՛ս British Library (BL), IOR H/Misc/69։ 30 BNF, Mss. 8972, p. 1.

168

առԷւտուրՃ ՋԷրպԷրԽ, ապրանքնԷրու գՃնԷրԽ Էւ ԷրՋրՃ ՅԷԹունԷրԽ»31։ 1682Ճն տպուաՉ ուրՃշ ԵատաՋան փաստաԿուղԿՃ մԽ մԻջ, Մարգարայ ՋԽ ՍաստատԻ, որ վԷրջՃն 35 տարՃնԷրուն ՂրանԻն Եուրս ապրաՉ Ի, Ճնչ որ ՋԽ ԿԷՅաԵրԻ, որ ան Սաւանաբար արԵԻն ՌնԵՋաստան ՍաստատուաՉ Իր 1640աՋան ԿուաՋաննԷրու վԷրջԷրուն, ԷԿԻ ոչ աւԷՅՃ ՋանուՇ։ ՄարգարայՃ ԵատԻն մնացաՉ փաստաԿուղԿԷրԽ ամբողջաՋան պատասՇան չԷն տար այն ՍարցԷրուն, ԿԻ ո՛ւր ՍաստատուաՉ Իր ՌնԵՋաստանՃ մԻջ Էւ Ճ՛նչ առԷւտուրով ԹբաղաՉ։ ՍաՋայն, անգՅԷրԻն «ՌայԷրԽ ՌնԵՋաստանՃ մԻջ» ՍանրաՉանօԿ աշՇատուԿԷան մԻջ, ՍնԵՋաՍայ պատմաբան ՄԷսրոպ ՍԻԿ ՋԽ պնԵԻ, որ ՄարգարայՃ ԽնտանՃքՃն անԵամնԷրԽ ԷղաՉ Էն ՊԷնՋաՅ ՍաստատուաՉ առաջՃն ՍայԷրԽ։ Անոնք, Խստ ՍԻԿՃ, արԵԻն Ջայք ՍաստատաՉ ԻՃն ՍոՅՅանտաՋան ՉՃնսուրա Ջամ ՌուՅՋՅՃ առԷւտրաՋան ՋայԷանՃն մօտԷրԽ՝ ՊաՅՋաԿայՃ ՍՃւսՃսԽ։ ՍԻԿ Ճր պնԵումԽ Սաստատող ապացոյցնԷր չՃ բԷրԷր, բայց պատճառ Ջայ մտաՉԷՅու, որ ան ճՃշԵ Ի, գԻԿ վայրՃ ԽնտրուԿԷան առումով։ Այս ՍաստատումԽ ՋԽ ՍՃմնաւորուՃ այն փաստով, որ ՄարգարայՃ ԷրՋու ԷղբայրնԷրԻն մԻՋԽ՝ ՅովՍաննԻս ԵՃ Մարգարայ, 1695Ճն ՌնԵՋաստանՃ առաջՃն ՍայՋաՋան ԷՋԷղԷցւոյ Էւ ԷրՋրորԵ քրՃստոնԻաՋան պաշտամունքՃ վայրՃն ՍՃմքԷրԽ նԷտաՉ Ի ՉՃնսուրայՃ մԻջ։ ՆոյնՃսՋ ԷԿԻ Մարգարայ ՊԷնՋաՅ ՍաստատուաՉ ԽՅՅար այԵքան ՋանուՇ, ՍաւանաՋան Ի, որ Սոն մնացաՉ չԽՅՅայ, այՅԷւ, ՍնԵՋաբնաՋ ուրՃշ Սայ վաճառաՋաննԷրու նման, ճամբորԵաՉ ու աշՇատաՉ՝ ՌնԵՋաստանՃ այՅ վայրԷր։ ԱմԷնայն ՍաւանաՋանուԿԷամբ, անոր ճամբորԵուԿՃւննԷրԽ ԹՃնք տարաՉ Էն ՊոՅքոնտայՃ շրջանԽ, որ Ճր ՍամբաւՃ գագաԿնաՋԻտՃն Իր ՃբրԷւ աԵամանԵՃ ԷԹաՋՃ ՍանքԷրԻն մԻՋԽ աշՇարՍՃ մԻջ։ ՋուղայԷցՃ 31 Նոյն տեղում, էջ 2։

169

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

ուրՃշ վաճառաՋաննԷր արԵԻն Սոն ՍաստատուաՉ ԻՃն Էւ ՄՃջԷրՋրաՋանՃ, յատՋապԻս՝ ՂտաՅՃոյ մԻջ, աԵամանԵՃ առԷւտուրով ՋԽ ԹբաղԻՃն։ FactumԽ ասՃՋա ՋԽ վՋայԻ, Էրբ անոր վաղ գորՉունԻուԿՃւնԽ ՋԽ նՋարագրԻ ՍԷտԷւԷաՅ ՏԷւով. Յգսնճ ՟մ Երվնո՟ գխ՟ր՝ ՠգվգժնռ ՠ՟դղ՟էթր ՟բ՟ղ՟մբմգվ, է՟մխ՟աթմ ւ՟վգվ գր ՟ճժ ՟վըեւ՟րնվ ապրանքնԷր, դնվջ ամ՟լ եվ Հմբթխւթ գր Պ՟վջխ՟ջս՟մթ ղեչ, գր նվնմւ լ՟իգտ մյ՟մ՟խ՟ժթտ յ՟ծնռ Հպնղթ, Ն՟ցնժթթ, Վգմգսթխթ գր ՟ճժ ռ՟ճվգվնր ղեչ, խվխթմ ռգվ՟բ՟պմ՟ժնռ Հմբխ՟տ ՟յի՟վծ։ Հնմ խվխթմ ՟պգրսնրվնռ դՠ՟հգտ՟ր գր ՟մա՟ղ ղզ գրջ Երվնո՟ ռգվ՟բ՟վկ՟ր՝ ղթգրմնճմ ՟բ՟ղ՟մբմգվնռ, ւ՟վգվնռ գր ՟ճժ ՟ով՟մւմգվնռ32։

Այս ուղԷգՃՉԽ բաւաՋան ՉանօԿ Ի ՄարգարայՃ ՁամանաՋաՋՃց այՅ ՍայրԷնաՋՃցնԷրու գորՉունԻուԿԷնԻն։ ՓաստօրԻն բոՅոր ջուղայԷցՃ վաճառաՋաննԷրԽ, որոնք աԵամանԵնԷրու Ջամ գոՍարնԷրու վաճառքով ՋԽ ԹբաղԻՃն, այս օրՃնաՋՃն ՍԷտԷւաՉ Էն։ ՄՃվոռնոյՃ ամԷնաՍարուստ Սայուն Էւ ՄարգարայՃ մտԷրՃմ բարԷՋամ Աղա ԵՃ ՄատԿԻոսՃ (Aga di Mattus) ՋԷնսապատումԽ նմանօրՃնաՋ ԷղաՉ Ի ուշ ՀԺ. Եարուն։ Ան բաԹմՃցս ճանապարՍորԵաՉ Ի ՌնԵՋաստանՃ Էւ մՃջԷրՋրաՋանԷան ՋԷԵրոննԷրու մՃջԷւ (ՎԷնԷտՃՋ, ՄՃվոռնօ, ՖՅորանս, Ռռոմ)՝ այնուՍԷտԷւ ՄՃվոռնօ ՍաստատուԷՅով33։ ՄՃԷւնոյն ԷրԷւոյԿԽ ՋԽ տԷսնԷնք ՌափայԻՅ ՌուբՅՃՃ պարագայՃն, որուն ԵՁբաՇտուԿՃւննԷրԽ, ՃնչպԻս պՃտՃ տԷսնԷնք ստորԷւ, արտառոց նմանուԿՃւն մԽ ունԷցաՉ Էն ՄարգարայՃ ՋրաՉնԷրուն ՍԷտ։ ՄարգարայՃ Ջամ Ճր փաստաբանՃն ՏգաՉ բնագրԷրԽ չԷն բացատրԷր, ԿԻ Ճ՞նչ պատ32 Նոյն տեղում։ 33 Աղա դի Մատթէոսի անձնական եւ առեւտրա-

կան թղթակցութիւնը պահպանուած է “Acquisti e Doni, 123 and 124”, Archivio di Stato di Firenze (ASFi), իսկ անոր հաշուապահական տոմարներէն մէկը կը գտնուի Վենետիկի Archivio della Bibliotheca di Museo Correr (ABMC), “Tomar Book”, P.D. 66.c։ Տոքթորայի իմ ուսանողս՝ Սոնա Թաջիրեան, ներկայիս աւարտաճառ մը կը պատրաստէ այս վաճառականին մասին։

170

ճառնԷրով ան, ՄՃջԷրՋրաՋանՃ Էւ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ մՃջԷւ բաԹմՃցս ճամբորԵԷՅԻ Էտք, «Ճ վԷրջոյ որոշաՉ Ի ՍաստատուՃՅ ՄՃվոռնօ, ուր բաԹմաԿՃւ տարՃնԷր բնաՋաՉ Ի, մՃնչ ՋԽ շարունաՋԻր առԷւտուր ԽնԷՅ ՂտաՅՃոյ, ԾուրքՃոյ, ՊարսՋաստանՃ, Էւ վԷրոյՃշԷաՅ ՌնԵՃՋքՃ մԻջ, Ճր ԷղբայրնԷրուն ՍԷտ պաՍպանաՉ ԿղԿաՋցուԿԷան մՃջոցով, որոնք մԷՉաՍարուստ վաճառաՋաննԷր Էն, ՃնչպԻս Էւ այՅ գորՉաՋաՅնԷրու [commis] ՍԷտ»34։ Ղնչո՞ւ մԷր վաճառաՋանԽ 1650աՋան ԿուաՋաննԷրու առաջՃն տարՃնԷրուն յանՋարՉ որոշաՉ Ի ՌնԵՋաստան-ՂտաՅՃա ուղԷգՃՉՃ Ճր սովորաՋան ճամբորԵուԿՃւննԷրԻն ՍրաՁարՃՅ ու Ջայք ՍաստատԷՅ ՌՃւսՃսայՃն ՂտաՅՃոյ մԻջ։ ԱրԵԷօք, ՃնչպԻս ՊապրՃԻՅ ՌանԿոանտրոյՃ վարՋաՉԽ Ջ՚ԽսԻ, որովՍԷտԷւ «բաւարար Երամ ՋուտաՋաՉ Իր, որպԻսԹՃ Ջարողանար ՌնԵՋաց արտաԵրուԿՃւննԷրու Զւրոպա բԷրԷՅու Էւ ՍաՋառաՋ ուղղուԿԷամբ տանԷՅու աշՇատանքԽ Ջատարող գորՉաՋաՅնԷրու ՉառայուԿՃւննԷրուն ԵՃմԷ՞Յ»։ ՊԽ ԿուՃ, ԿԻ ՌանԿոանտրօ ՋԽ գտնուԻր ուղՃղ ճանապարՍՃն վրայ, ԿԻԷւ անոր ՍԷտաԹօտուԿՃւնԽ բոՅորովՃն ԹուրՋ Իր ՋարԷւոր ապացոյցնԷրԻ։ ՂնչպԻս բաԹմաԿՃւ այՅ ջուղայԷցՃ վաճառաՋաննԷր, որոնք ՍայրագՃՉ (agnatic) ԽնտանԷՋան ԽնՋԷրուԿԷան ՋաԹմաՋԷրպաՋան ցանցՃն մՃջոցով Ջ՚աշՇատԻՃն, Մարգարայ Սաւանաբար ՋԽ գորՉԻր ՃբրԷւ Սարուստ վաճառաՋանՃ մԽ commenda գորՉաՋաՅ Էւ Ճր ԷրՋու ԷղբայրնԷրուն՝ ՅովՍաննԻսՃ Էւ ՅովսԻփՃ ԽնՋԷրաՋցուԿԷամբ, ՉաՇու ապրանքնԷրու շարան մԽ ունԻր, նԷրառԷաՅ՝ պարսՋաՋան Սում մԷտաքս, ՍնԵՋաՋան բամպաՋԷայ ՍՃւսուաՉԷղԻն, գոՍարնԷր, Էւ յատՋապԻս ՊոՅքոնտայՃ աԵամանԵնԷր։ Ղնչ աՅ ԷղաՉ ԽՅՅան ՄարգարայՃ՝ ՄՃվոռնօ ՍաստատուԷՅու պատճառնԷրԽ, գՃտԷնք որ ան, տոսՋանաՋան նաւաՍանգՃստԽ քանՃ մԽ տարՃնԷր ապրԷՅԻ Էտք, աՍաւոր ԵՁբաՇտուԿԷան մԽ 34 BNF, Mss. 8972, p. 2.

171

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

ԹոՍ ԵարՏաՉ ու պարտաԵրուաՉ Ի ՓարՃԹ տԷղափոՇուՃՅ։ Լստ Ճր պատումՃն առաջՃն տարբԷրաՋՃն, որ 1676Ճն տպուաՉ ԵատաՋան փաստաԿուղԿՃ մԽ մԻջ գրՃ առնուաՉ Ի, 1650աՋան ԿուաՋաննԷրու վԷրջԷրուն Մարգարայ ՍանԵՃպաՉ Ի ՀոԹԻֆ Արմանտ (Joseph Armand) անունով ՇորՍրԵաւոր ԵրամատԻրՃ մԽ (ՃտաՅաՋան փաստաԿուղԿԷրու մԻջ ՉանօԿ ՃբրԷւ Giuseppe Armano), որմԻ շուտով ՋողոպտուաՉ Ի։ 1676Ճ առաջՃն ԵատավարուԿԷան Սամար պատրաստուաՉ ՃրաւաՋան ամփոփագրՃն մԻջ, Մարգարայ ՋԽ նՋարագրԻ ԱրմանտՃ ՍԷտ յարաբԷրուԿՃւննԷրԽ Թգուշաւոր Էւ Թուսպ ՋԷրպով, նոյնՃսՋ առանց յՃշԷՅու անոր անունԽ։ Ան սովորաՋանՃն պԻս ԷրրորԵ ԵԻմքով ՋԽ գրԻ ու ՋԽ յայտնԻ. Ս՟խ՟ճմ, թվ (Մ՟վա՟վ՟ճթ – Ս. Ա.) բըՠ՟իսնրէթրմմ եվ յ՟վո՟ջթ (Charbassi) ղգս՟ւջթ գվգջնրմղեխ ծ՟խգվ՝ ղփս՟րնվ՟ոեջ ս՟ջմշնվջ ծ՟դ՟վ ժթռվթ ՟վըեւնռ, ռջս՟ծ՟լ զժժ՟ժ Լթռնպմնճթ նղմ Դվ՟ղ՟սթվնչ, 1657 էնր՟խ՟մթմ, դ՟մնմւ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճթ ծ՟յնրնճմ ռ՟ձ՟պգժ ս՟ժնր ծ՟ղ՟վ։ Աճջ բվ՟ղ՟սթվնչ ճ՟մտ՟մւմ եվ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճթմ ռգվնճթյգ՟ժ ՟ով՟մւթմ ծ՟յնրգսնրնրէթրմմ նր ռձ՟վնրղզ ղգվը՟լ զժժ՟ժզ։ Աջթխ՟ ո՟վս՟բվգտ ճթյգ՟ժ Մ՟վա՟վ՟մ ղգհ՟բվ՟մւ ղզ ճ՟վնրտգժնր Դվ՟ղ՟սթվնչ բեղ՝ Ֆժնվ՟մջթ ղգլ բնրւջթ ո՟յսփմ՟ս՟վմգվնրմ ղփս, նրվ ճթյգ՟ժ Դվ՟ղ՟սեվզ ՟վբ՟վ՟բ՟սնրէգ՟մ ՟պչգր ոթսթ ՠգվնրեվ գր ՟մ ոթսթ գվէ՟վ թվ ՟ով՟մւթմ ծ՟ղ՟վ ռձ՟վնրղ ջս՟մ՟ժնր։ Մ՟վա՟վ՟մ ղս՟ր գվխ՟վ ռ՟վնճէթ ղզ ղեչ, նվղե գսւ ճթյգ՟ժ Դվ՟ղ՟սեվզ, սգջմգժնռ նվ ՟վբ՟վ բ՟ս՟ռձթպե շեվ խվմ՟վ ինրջ՟ցթժ, ծ՟ղ՟կ՟ճմ ասմնրգտ՟ր, նվ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճեմ ջս՟տ՟լ եվ ճթյգ՟ժ ՟ով՟մւզ գր ինջս՟տ՟ր ռձ՟վգժ ՟մնվ։ Բ՟ճտ գվՠ ճթյգ՟ժ Մ՟վա՟վ՟մ խզ ո՟սվ՟ջսնրեվ թվ բվ՟ղզ ջս՟մ՟ժնր, ճթյգ՟ժ Դվ՟ղ՟սեվզ թվ ղ՟ծխ՟մ՟տնրմ խմւգտ ո՟վսւգվնռ լ՟մվ՟ՠգպմնր՟լ՝ էե՘ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճթմ գր էե՘ ՟ճժ ո՟վս՟սեվգվնր, նվնմւ ՟մնվ ՟ով՟մւմգվզ ռեձթ գմէ՟վխգտթմ35։

172

ՔանՃ որ ԴրամատԻրԽ մաՍացաՉ Իր առանց բաւարար Երամ ՏգաՉ ԽՅՅաՅու՝ բոՅոր պարտատԻրԷրուն վճարԷՅու Սամար (Խստ ՄարգարայՃ պնԵումՃն՝ Ճր պատումՃն առաջՃն տարբԷրաՋՃն մԻջ), Մարգարայ ուրՃշ ԷՅք չունԻր, քան ՓարՃԹ ճամբորԵԷՅ ու ջանաՅ ՖՅորանսՃ մԷՉ ԵուքսՃ արքունՃքՃն մԻջ մԷրՁուաՉ արԵարուԿՃւնԽ գտնԷՅ ԱրԷւ ԾագաւորՃն՝ ՄուԵովՃՋոս ՀԴ.Ճ մօտ։ ՄՃվոռնոյԻն մԷՋնԷՅով 14 ՍԷպտԷմբԷր 1665Ճն, ան ՓարՃԹ ՋԽ ՁամանԻր 24 ՌոՋտԷմբԷրՃն, անմՃջապԻս նԷրՋայանաՅով նաՇ «ԲաբԷՅոնՃ ԷպՃսՋոպոսՃն» ու ապա անոր աԿոռաՋՃցՃն՝ ՆԻոՋԷսարՃոյ ԷպՃսՋոպոսՃն։ Ան սրտբացօրԻն ՇօսաՉ Ի ԷպՃսՋոպոսՃն, Թոր տԷղԷաՋ պաՍաՉ Ի Ճր ՓարՃԹ ճամբորԵուԿԷան նպատաՋՃն մասՃն, ու աղաչաՉ՝ անոր օգնուԿՃւնԽ, այԵ նպատաՋԽ ՃրագորՉԷՅու Սամար։ Լստ ՄարգարայՃ, «այս ողորմաՉ ԷՋԷղԷցաՋանԽ ոչՃնչ ՇնայԷց այս ՍարցՃն մԻջ, յատՋապԻս Էրբ տՃար Մարգարան անոր առաջարՋԷց, որ ՃբրԷւ ԷրաՇտագՃտուԿՃւն՝ ՆորՃն ՎսԷմուԿԷնԻն ստանաՅՃք շնորՍքՃն Սամար, ան Ճր ՉառայուԿՃւնԽ պՃտՃ առաջարՋԻր յՃշԷաՅ ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿԷան, որուն առԷւտուրՃն, ՃնչպԻս Էւ ՅԷԹուՃն (la langue), ՃնչպԻս նշուաՉ Ի վԷրԽ, ՋատարԷաՅ ՃմացուԿՃւնԽ (une parfaite connoissance) ունԻր։ Ան նոյնՃսՋ Ճր գոյքԷրուն Յաւագոյն մասԽ պՃտՃ նԷրԵնԻր այս ԼնՋԷրուԿԷան մԻջ, անգամ մԽ, որ Թանոնք Էտ ստացաՉ ԽՅՅար՝ ԿագաւորՃ ՍովանաւորուԿԷան մՃջոցով»36։ Այն ատԷն Ի որ, ԲաբԷՅոնՃ ԷպՃսՋոպոսՃն մՃջոցով, ան ՄուԵովՃՋոս ՀԴ.Ճ արքունՃքԽ մտնԷՅու ԿոյՅտուուԿՃւն ստացաՉ Ի։ ՊատմուԿԷան ԷրՋրորԵ տարբԷրաՋԽ շատ աւԷՅՃ գունագԷղ Ի Էւ, Սաւանաբար, աւԷՅՃ մօտ ճշմարտուԿԷան։ Ռնարաւոր Ի,

35 Նոյն տեղում, էջ 2-3։ Ձեռագիր թիւ 8972ը (Ms.

36 Instruction Memorable Contenant les Contestantion

8972) դրամատիրոջ անունը չի յիշեր, բայց աւելի ուշ հրատարակութիւնը (Ms. 20564) Ժոզէֆ Արմանտի անունը աւելցուցած է։

d'entre Martin Marcara Avachin Gentilhomme Persan [….] et les Sieurs Directeurs Generaux de la Compagnie, BNF, Ms. 8972, էջ 7։

173

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

որ Մարգարայ նաՇԽնտրաՉ ԽՅՅար չբացայայտԷՅ այս տարբԷրաՋԽ ԵատավարուԿԷան մԻջ, Էւ Սնարաւոր Ի, որ Թայն ջնջաՉ ԽՅՅար, ԷԿԻ ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան փարՃԹԷան տնօրԻննԷրու ՇորՍուրԵՃն պաշտպան փաստաբանԽ ՇնԵրոյ առարՋայ ԵարՏուցաՉ չԽՅՅար անոր պարՋԷշտուԿՃւնն ու բարՃ անունԽ՝ մԷրՋացնԷՅով անոր ոճրայՃն անցԷաՅն ու բանտարՋուԿՃւնԽ ՄՃվոռնոյՃ մԻջ։ Ղր Instruction MémorableՃն մԻջ, որ Սաւանաբար տպուաՉ Ի 1682Ճն, Մարգարայ ՍԷտաքրքրաշարՁ պատում մԽ ՋԽ նԷրՋայացնԻ Ճր ԵԻմ ՋատարուաՉ նոր բացայայտումնԷրու ՃբրԷւ պատասՇան, յաւԷՅԷաՅ բարԵուԿՃւն ու մանրամասնուԿՃւն գումարԷՅով 1676Ճ FactumՃն պարԹ շարաԵրանքՃն. Տթ՟վ Մ՟վա՟վ՟մ՝ Ավգրգժգ՟մ Հմբթխւ նր Երվնո՟ ւ՟մթ ղզ ձ՟ղՠնվբնրէթրմմգվ զմգժե գսւ, ռգվչ՟ոեջ Իս՟ժթ՟ ծ՟ջս՟սնրգտ՟ր։ Հնմ ս՟վ՟լ եվ մնրվՠ ղգս՟ւջգհեմ՝ 100.000 ժթռվթ ՟վըեւնռ, դնվ ռջս՟ծ՟լ եվ Ժնդեք Ավղ՟մս ՟մնրմնռ ղ՟վբնր ղզ, Լթռնպմնճեմ բվ՟ղ՟սեվ [Banquier] ղզ, դ՟ճմ Լթնմ նրհ՟վխգժնր գր ծնմ լ՟իգժնր սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճթ ծ՟յնրնճմ։ Ս՟խ՟ճմ, ՟ճջ Դվ՟ղ՟սեվզ ի՟իսգտ ՟ճբ ռջս՟ծնրէթրմմ նր թվ անվլ՟խ՟ժնրէթրմզ՝ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճթ ՟ով՟մւզ թվ ծ՟յնրնճմ նր ՟մկմ՟խ՟մ յ՟ծթմ ծ՟ղ՟վ ծախԷլով։ Իՠվգր ՟վբթրմւ, Մ՟վա՟վ՟ճթ ո՟վս՟բվնր՟լ եվ դ՟ճմ ս՟մթժ ՟վբ՟վնրէգ՟մ ՟պչգր՝ Ֆժնվ՟մջթ բ՟ս՟վ՟մթ ղզ ղեչ, նրվ Դվ՟ղ՟սեվզ ղգվըգտ ՟ով՟մւ ջս՟տ՟լ զժժ՟ժմ նր թվ անվլ՟խ՟ժնրէթրմզ ՟ճմոթջթ կգրնռ, նվ խզ ո՟ծ՟մչեվ ՟ո՟տնճտմգվ ՠգվգժ։ Եվխնր ս՟վնր՟մ ռ՟վնճէե գսւ, սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟մ ճ՟չնհգտ՟ր անվլզ ՠգվգժ բ՟ս՟ռձպթ ղ՟խ՟վբ՟խթմ37։

Այս ՋԻտՃն վրայ, ԴրամատԻրԽ բռնուԷՅու այնքան մօտ Իր, որ ան «մշաՋԷց ամԷնԻն ոճրայՃն Էւ ամԷնԻն ատԷՅՃ ՍնարքԽ, Թոր մարԵ Ջրնայ յղանաՅ», ՋԽ գրԻ Մարգարայ։ ՊանՇԷՅու Սամար, որ ՍայԽ «Ճր նպատաՋՃն ՍասնԻր Էւ վճՃռ մԽ ՏԷռք բԷրԻր», ԴրամատԻրԽ ՖՅորանսՃ մԻջ ՍանրայՃն ՍանԵՃպում մԽ ԵասաւորաՉ Ի, քաջ գՃտնաՅով, որ «տՃար Մարգարայ,

Խստ պարսՋաՋան սովորուԿԷան, յաճաՇ Եաշոյն մԽ ՋԽ ՋրԻր սԷփաՋան պաշտպանուԿԷան Սամար, չգՃտնաՅով Եաշոյն ՋրԷՅու ՃրաւաՋան ՍԷտԷւանքնԷրԽ ՖՅորանսՃ մԻջ, ուր օրԻնքնԷրն ու սովորուԿՃւննԷրԽ Ջ՚արգՃՅԷն նման ԹԻնքԷր ՋրԷՅ»38։ ԸՃնք ՍանրայՃն ՍանԵՃպումՃն ՍրապուրԷՅԻ Էտք, ԴրամատԻրԽ Մարգարան մատնաՉ Ի «[աղԷղնաւորնԷրու] պԷտԷրուն, որոնք ԹՃնք փնտռԷՅով, ՋատաղօրԻն յարՏաՋԷցան անոր վրայ», ու ԿԻԷւ Մարգարայ վայրԻն փաՇաՉ Իր ու «ապաստան» գտաՉ մօտաՋայ վանքՃ մԽ մԻջ, ուր ԿաքնուաՉ Իր, օրԻնքՃ պաշտպաննԷրԽ «ԹՃնք քաշաՉ ԻՃն վանքՃ մԽ Երան տաՋԻն, ուր ապաստան գտաՉ Իր՝ անոնցմԻ ՇուսափԷՅու Սամար, Էւ նԷտաՉ ԻՃն Թնտան մԽ, ուր մնացաՉ Իր ամբողջ տասնուԿ ամՃս»39։ Այս առաջՃն ՏԷրբաՋաՅուԿՃւնԽ տԷղՃ ունԷցաՉ Ի Օգոստոս 1660Ճն։ Մարգարայ այնուՍԷտԷւ փոՇաԵրուաՉ Ի ԷրԷք տարբԷր բանտԷր, մԻՋԽ մՃւսԻն աւԷՅՃ վատԿար պայմաննԷրու մԻջ։ Ղ վԷրջոյ, ան ՋԽ ԿուՃ բարԷՋամացաՉ ԽՅՅաՅ ուԿԽ բանտաՋՃցնԷրու ՍԷտ, նԷրառԷաՅ՝ անանուն ճԷնովացՃ աԹնուաՋան մԽ, որ «ՏԷրբաՋաՅուաՉ Իր Ճր Սօր պաՍանջով, որ ստացաՉ Իր ՖՅորանսՃ մԷՉ ԵուքսՃ արտոնուԿՃւնԽ», Էւ այս աԹնուաՋանՃն ու այՅոց ՍԷտ, բանտԻն փաՇաՉ Ի 16 Մարտ 1662Ճն։ ՏարՃ մԽ Էտք, ՌռոմՃ ՌաւատասփՃւռԽ շաՍագրգռուաՉ Ի ՄարգարայՃ ՋացուԿԷամբ։ ԱրԵարԷւ, Խստ անոր, ՖՅորանսՃ պապաՋան նուՃրաՋԽ՝ ոմն ՉՃրանաւոր ՈւրսՃնՃ, ՍամոԹաՉ Ի ԹՃնք, որ Ֆրանսա ԷրԿայ ու ՄուԵովՃՋոս ՀԴ.Ճ մՃջնորԵուԿՃւնԽ ՇնԵրԻ ՖՅորանսՃ մԷՉ ԵուքսՃ մօտ, որպԻսԹՃ Մարգարան Ճր ապրանքԽ վԷրստանայ ԹՃնք Շաբող ԵրամատԻրԻն՝ ՀոԹԻֆ ԱրմանտԻն։ Մարգարայ 1665Ճն ԱրԷւ ԾագաւորՃ տԷսուԿԷան Ջ՚արՁանանար ՓարՃԹՃ մԻջ «ԲաբԷՅոնՃ ԷպՃսՋոպոսՃն» 38 Նոյն տեղում։

37 Նոյն տեղում, էջ 6։

174

39 Նոյն տեղում։

175

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

շնորՍՃւ, որ, ԿԻԷւ յատՋապԻս յՃշուաՉ չԻ, Սաւանաբար մոնսՃնՃոր ՏՃւշԽմԻնն Իր (Duchemin)40։ Ղր ՋարգՃն, ԿագաւորԽ Մարգարան ղրՋաՉ Իր «պԷտաՋան նաՇարար պարոն ԳոՅպԷռՃն, որ Ճր սովորաՋան ջանասՃրուԿԷամբ ԹՃնք տասնՍՃնգ օր քննԷց Էւ, բաւարար գտնԷՅով ԹՃնք ԿԻ՛ վարուԷՅաՋԷրպՃ Էւ ԿԻ՛ ՇԷՅացՃուԿԷան Ճմաստով, ԹՃնք ԽնՋԷրուԿԷան յանՏնԷց»41։ Ղ վԷրջոյ, ԳոՅպԷռՃ, ՄուԵովՃՋոս ՀԴ.Ճ Էւ նորաՋաԹմ ՖրանսաՋան ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿԷան տնօրԻննԷրու ՇորՍուրԵՃն ՋողմԻ ՇորաԹնՃն քննուԿԷան ԷնԿարՋուԷՅԻ Էտք, Մարգարան աշՇատանքՃ ԽնԵունուաՉ ու ԱրԷւԷՅք ուղարՋուաՉ Ի։ ՂնչպԻս մՃնչԷւ ՍՃմա յստաՋ Ի, մԷր բոՅոր տուԷաՅնԷրԽ ՄարգարայՃ ՋԷանքՃն մասՃն, նԷրառԷաՅ Ճր առԷւտրաՋան ճամբորԵուԿՃւննԷրԽ, որոնք ԹՃնք բԷրաՉ ԻՃն ՄՃվոռնօ Էւ ՖՅորանս, ՃնչպԻս Էւ Ճր բանտարՋուԿՃւնն ու փաՇուստԽ ՓարՃԹ, որոնք առաջնորԵաՉ Էն ՄատաՋասքար ճամբորԵուԿԷան՝ 1667Ճն, փաստօրԻն ՋԽ բՇՃն մՃԷւնոյն ՃրաւաՋան ամփոփագրԷրԻն, որոնք ՉանօԿ Էն Factum անունով, Էւ որոնցմԻ քանՃ մԽ ՇմբագրուԿՃւննԷր պաՍպանուաՉ Էն ֆրանսաՋան ԵՃւաննԷրուն մԻջ։ ՔանՃ որ Մարգարայ ՋարԷւոր ԵԷր ՇաղացաՉ Ի այս փաստաԿուղԿԷրուն արտաԵրուԿԷան մԻջ, այստԷղ ԻաՋան Ի factum անունով ՃրաւաՋան սԷռԽ քննԷՅ ու ապա անոր պատումՃն վԷրաԵառնաՅ, Թայն աւԷՅՃ ճշգրտուԿԷամբ ՍԷտաքննԷՅու՝ Մար40 Առեղծուածային «Բաբելոնի եպիսկոպոսի» նոյ-

նականացումը մոնսինիոր Տիւշիմէնի հետ կը բխի հետեւեալ աղբիւրէն՝ Francis Richard, Raphaël du Mans Missionaire en Perse au XVIIe s.: II Estats et Mémoire, Paris, L’Harmattan, 1995,էջ 279, fn. 389։ Մոնսինիոր Տիւշըմէնի լման անունը կը թուի եղած ըլլալ Pacid Louis du Chemin (The Chronicle of the Carmelites in Persia and the Papal Mission of the XVIIth and XVIIIth Centuries. Ed. H. Chick, 2 vols. (London, Eyre & Spottiswoode, 1939), vol. 1, 402) 41 Instruction Memorable, էջ 6։

176

գարայՃ մնացԷաՅ ՋԷանքՃ մասՃն բացայայտումնԷրուն Սամար։ ԱրԵԷօք ՄարգարայՃ ՍամաշՇարՍայՃն մանրապատմուԿՃւնԽ Ջրնա՞յ ՅուսաբանԷՅ factumնԷրու տԷղաՋան գորՉաՉուԿՃւնԽ վաղ արԵՃ ֆրանսաՋան ՃրաւաՋան մշաՋոյԿՃն մԻջ։ ԶԿԻ այԵպԻս Ի, ապա անոր ԵատաՋան արՏանագրուԿՃւննԷրուն մանրամասն քննուԿՃւնԽ Ճ՛նչ Ջրնայ ԽսԷՅ ancient régimeՃ ՃրաւաՋան մշաՋոյԿՃն մասՃն։ Factumներ եւ փաստեր Լստ ՀԻօֆրՃ ՖՅԻօրՃոյՃ, առնուաԹն ՀԶ. ԵարԻն, ֆրանսաՋան արքայաՋան օրԻնքԽ աստՃճանաբար փաստաբաննԷրԽ բացառաՉ Ի ՃրաւաՋան վարոյԿնԷրԻն, մԷղաԵրԷաՅԽ Խստ ԻուԿԷան առանՏՃն ԿողՅով։ ՖՅԻօրՃօ ՋԽ բացատրԻ. «ՌաՋառաՋ այս արգԷՅքՃն ՃրԷնց յաճաՇորԵնԷրուն պաշտպանուԿՃւնԽ շարունաՋԷՅու Սամար, փաստաբաննԷրԽ ԵՃմԷցՃն գրաւոր յուշԷրու Էւ factumնԷրու արտաԵրուԿԷան։ FactumԽ՝ տպագՃր Ջամ ՏԷռագՃր արՏանագրուԿՃւնԽ, ՍՃմնաՋանՃն փաստԷրու շարաԵրանք մԽն Իր, ուրՋԻ բՇաՉ Ի անոր անունԽ»42։ ՎԷրջՃն տասնամԷաՋՃն, ուսումնասՃրուԿՃւննԷրԽ ցոյց տուաՉ Էն, որ փաստաբաննԷրԽ սՋԹբնապԻս factumնԷրԽ գրաՉ ԻՃն մՃայն Թանոնք ԵատաւորՃն փոՇանցԷՅու Սամար, այն աՋնՋաՅուԿԷամբ, որ տուԷաՅ գորՉՃ մԽ ԵատաւորԽ աւԷՅՃ նպաստաւոր պՃտՃ ԽՅՅար անոնց յաճաՇորԵնԷրուն նՋատմամբ Էւ վճՃռԽ ՃրԷնց Ճ նպաստ պՃտՃ ուղղԻր՝ ԿղԿաՉրարՃն փաստԷրուն տԷղԷաՋ ԽՅՅաՅԻ Էտք։ ՍաՋայն, փաստաբաննԷրԽ շուտով պՃտՃ անԵրաԵառնայՃն, որ ԵատաւորՃն որոշումՃն վրայ աԹԵԷՅԽ factumՃն առաւԷՅուԿՃւննԷ42 Geoffrey Fleuriaud, Le factum et la recherche

historique contemporaine: La fin d’un malentendu?, “Revue de la BNF”, 2011/1 n° 37, էջ 49-53։ Լատիներէն factum բառը (հմմտ. անգլ. fact «փաստ»), իրաւական լեզուի մէջ, կ'ընդգրկէ անձի մը արարքները (Ծ. Թ.)։

177

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

րԻն մՃայն մԻՋն Իր։ ՂնչպԻս ՖՅԻօրՃօ ՋԽ ՍաստատԻ. Յ՟սխ՟ոեջ փասնրգժնռ սո՟վ՟մեմ, ՟մնմւ ջխջ՟մ դ՟մանր՟լ՟ՠ՟վ factumմգվ ՟վս՟բվգժ, գվՠգղմ ւ՟մթ ղզ ս՟ջմգ՟խ ծ՟դ՟վ փվթմ՟խմգվնռ, գր ՠ՟յիգժ ծգհթմ՟խթ ծ՟յնրնճմ ՟րգժթ ղգլ էթրգվնռ։ Ք՟մթ նվ ջխթդՠզ խվմ՟վ ծ՟մվնրէթրմզ ծ՟ղնդգժ, factumզ ղս՟լնրգտ՟ր ՟ճմնրծգսգր թՠվգր դեմւ ղզ, նվ բ՟ս՟րնվթմ ռվ՟ճ ճ՟րգժգ՟ժ ձմյնրղ ՠ՟մգտմգժնր խ՟վնհնրէթրմզ նրմեվ՝ ՟մնվ բթվւնվնյնրղթմ ռվ՟ճ ՟դբգժնր մո՟ս՟խնռ։ Իվ նվնյնրղզ ս՟ժնր ՟սգմ, բ՟ս՟րնվզ ոեսւ ե սգհգ՟խ զժժ՟վ, նվ ՠմ՟խշնրէգ՟մ ղեխ ղ՟ջզ՝ factumթմ ՟դբգտնրէգ՟մ ս՟խ, խվմ՟վ ՟մնվ բեղ խգմ՟ժ, գր նվ թվ ծպշ՟խզ (՟մամ՟ծ՟սգժթ զմխգվ՟ճթմ ՟վը՟մթւ ղզ ՟ճջ յվչ՟մթմ) խվմ՟վ սգր՟խ՟մփվեմ ռմ՟ջնրթժ՝ «ռ՟ս նվնյնրղ»թ ո՟վ՟ա՟ճթմ43։

Factum-Խ, փաստօրԻն, տԷսաՋ մԽ «աԹգՃ Եատարան» Իր։ ՂնչպԻս Սառա ՄաԹա ԵՃտԷՅ տուաՉ Ի Ճր ՋարԷւոր ուսումնասՃրուԿՃւննԷրուն մԻջ, ԵատաՋան յուշագրուԿԷան այս տԷսաՋԽ վճռաՋան Իր նաԷւ ՃբրԷւ «ՍանրայՃն ՋարՉՃք»Ճ ՋաԹմուԿԷան վայր՝ ancien régime ՖրանսայՃ մԻջ, Ճնչ որ աւԷՅՃ ՅայնօրԻն պՃտՃ քննարՋուՃ ստորԷւ44։ Նոյն ՏԷւով, ancient régimeՃ շրջանՃ ֆրանսաՋան ՃրաւաՋան մշաՋոյԿՃ Ճր ՇնամԷաՅ ուսումնասՃրուԿԷան մԻջ, պատմաբան ՏԻյվՃտ ՊԷՅՅ ՋԽ ՍայԿայԿԻ ՍԷտԷւԷաՅ օգտաՋար գնաՍատումԽ ՓարՃԹՃ Էւ այՅուր ՋայացաՉ ԵատաՋան գորՉԷրու որոշման մԻջ factumնԷրու Էւ անոնց ամԻնուր նԷրՋայուԿԷան մասՃն։ ՊԷՅՅ ՋԽ գրԻ. «ՆոյնՃսՋ ամԷնԻն չնչՃն ԵատավարուԿՃւնԽ Ջրնար ԷրԷք Ջամ չորս Սատ ստԷղՉԷՅ ԵՃւրուԿԷամբ։ ՀԼ. 43 Նոյն տեղում, էջ 49։ 44 Sarah Maza, Le Tribunal de la nation: Les mé-

moires judiciaires et l’opinion publique à la fin de l'Ancien Régime, “Annales. Économies, Sociétés, Civilisations” (1987),էջ 73-90։ Տե՛ս նաեւ Մազայի սքանչելի ուսումնասիրութիւնը՝ Private Lives and Public Affairs: The Causes Célèbres of Prerevolutionary France (Berkeley, University of California Press, 1993)։

178

Եարու ԽնԿացքՃն, փաստաբաննԷրԽ առնուաԹն ՍարՃւր ՍաԹար արտաԵրաՉ Էն, Ճնչ որ ՃրաւաՋան ամփոփագրԷրԽ ԵարՏուցաՉ Ի տպագՃր նՃւԿԷրու ամԷնԻն սովորաՋան ՏԷւԷրԻն մԻՋԽ վաղ արԵՃ ՖրանսայՃ մԻջ»45։ FactumՃ սԷռՃն վԷրՃ քննարՋումԽ, ՍաՋառաՋ ՍաՋՃրճ բնոյԿՃն, մԷՉապԻս օգտաՋար Ի «ՄարգարայՃ գորՉԽ» ՍասՋնաՅու Սամար այնպՃսՃ ՏԷւԷրով, որոնք ցարԵ ուսումնասՃրողնԷրու ուշաԵրուԿԷնԻն ՍԷռու մնացաՉ Էն46։ ՄարգարայՃ ԹանաԹան factumնԷրուն նոյնՃսՋ ՍարԷւանցՃ ԽնԿԷրցումԽ յստաՋ ՋԽ ԵարՏնԻ, որ ան «պատմուԿԷան ՋորսուաՉ» պՃտՃ ԽՅՅար, ՃսՋ Ճր ՋԷանքԽ՝ անՉանօԿ (ՃնչպԻս ՍարՃւրաւոր այՅ անՍատնԷրու ՋԷանքԽ, որոնք անտարաՋոյս նման ՏԷւԷրով ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ Էւ ԶւրոպայՃ աշՇարՍնԷրԻն անցաՉ Էն, սաՋայն առանց ՍԷտք ՏգԷՅու ԵՃւաննԷրու մԻջ), ԷԿԻ չԽՅՅայՃն անոր ԵատավարուԿՃւննԷրԽ Էւ factumնԷրԽ, որոնք տպուաՉ ու ՏրՃօրԻն բաշՇուաՉ Էն ՓարՃԹՃ փողոցնԷրուն մԻջ։ ՓաստօրԻն, Մարգարայ մՃայն ՋարողացաՉ Ի Ճր ԵատԽ ՅսԷՅՃ ԵարՏնԷՅ ԿագաւորՃն Էւ ԵատավարուԿՃւնԽ նաՇագաՍող ԵատաւորՃն, գՅՇաւորաբար, Ճր տրամաԵրուԿԷան տաՋ գտնուող factumնԷրուն շնորՍՃւ։ ՌԹօր այս «տՋարնԷրու ԹԻնք»Խ առաջՃն անգամ ՃրԷն մատչԷՅՃ ԵարՏաՉ Ի Յունուար 1675Ին Էտք, Էրբ ՓորԿ ՄուՃ ՍասաՉ Իր՝ քուրջԷրով ՉաՉՋուաՉ, 32 ամՃս ՉովԽ անցնԷՅԻ Էտք Ճր ԵՁբաՇտ որԵՃՃն Էւ 45 David A. Bell, Lawyers and Citizens: The Making

of a Political Elite in Old Regime France, Oxford and New York, Oxford University Press, 1994, p. 31. 46 Այսպէս, Մարգարայի դատավարութեան երկու նախընթաց ուսումնասիրութիւններէն (Բաղդեանց Մաք-Գէյպ եւ Ռանթոանտրօ) ո՛չ մէկը տեղեակ կ՚երեւի factumներու բնոյթին ու կարեւորութեան։ Բաղդեանց Մաք-Գէյպ (Ina Baghdiantz McCabe, The Shah’s Silk for Europe’s Silver, էջ 299), օրինակ, կը թուի մտածել, որ “Factum” Մարգարայի իրաւական ամփոփագրին խորագիրն էր։

179

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

չորսամԷայ ԷղբօրորԵՃՃն ՍԷտ, որ շուտով պՃտՃ մԷռնԻր ՔարոնՃ Սրամանով ՋրաՉ չարչարանքնԷրուն ՃբրԷւ ՍԷտԷւանք։ ՄարգարայՃ ՁամանումԻն Էտք, Ճր փորՏուԿՃւննԷրուն Էւ նաւուն ՓորԿ ՄուՃ ՍասնԷՅու ՅուրԷրԽ փաստօրԻն պԻտք Ի ՍասաՉ ԽՅՅայՃն ՌնԵՋաստան ապրող Ճր աԹգաՋաննԷրուն, որոնց շարքՃն Joannes (ՅովՍաննԻս) Էւ Joseph (ՅովսԻփ) ԷղբայրնԷրուն, ՃնչպԻս Էւ ԹարմՃՋնԷրուն։ Այս աԹգաՋաննԷրԻն մԻՋուն շնորՍՃւ Ի, որ ՄարգարայՃ պատմուԿՃւնԽ առաջՃն անգամ տպուաՉ Ի ՃբրԷւ factum Էւ ապա վԷրապրաՉ՝ ԷւրոպաՋան ԵՃւանաՋան ՍաւաքաՉոնԷրու մԻջ։ ՆնԵրոյ առարՋայ անՏՃն ՃնքնուԿՃւնԽ տարբԷր ՏԷւԷրով յայտնուաՉ Ի ՃբրԷւ «Էղբայր» (frère), ՃնչպԻս Էւ «Էղբայր՝ ՄԷւանտՃ ՏԷւով» (frère à la mode du Levant), այսՃնքն՝ «ՍօրԷղբօրորԵՃ» (“cousin germain”), Էւ ՋոչուաՉ “Jean Marcara”։ Լստ առաջՃն factumՃն, ՄարգարայՃ ԹարմՃՋԽ՝ Հան, «որ ՌնԵՃՋքՃ ՇորԷրԽ՝ ՊԷնՋաՅՃ մԻջ, ուր ՋԽ գտնուԻր, Ճր Էղբօր՝ տՃար ՄարտՃրոս ՄարգարայՃ [Martin Marcara] ԵՁբաՇտուԿՃւնն ու վՃշտԽ ՃմանաՅԻ Էտք ՊԷնՋաՅՃ մԻջ, Ճր ԽնտանՃքն ու սԷփաՋան գորՉԷրԽ ՅքԷՅով, Ֆրանսա Ջ՚ԷրԿար Թայն ՇնամԷՅու»47։ Մարգարայ ՋԽ յայտնԻ այս factumՃն մԻջ, որ Հան «ԷրՋու տարՃ յատՋացուց Ճր ճամբորԵուԿԷան Սամար», Ճնչ որ ցոյց Ջու տայ Ջա՛մ չափաԹանցուԿՃւն մԽ՝ տպաւորուԿՃւն ՏգԷՅու Սամար, Էւ Ջա՛մ որ անոր ԹարմՃՋԽ՝ անՉանօԿ պատճառնԷրով, նաՇԽնտրաՉ Իր ճամբորԵԷՅ ԷրՋար ու վտանգաւոր ցամաքայՃն ճանապարՍով՝ ՊԷնՋաՅԻն մՃնչԷւ ՓարՃԹ, ՍպաՍանՃ ու ՌաՅԻպՃ Ջամ ԸմՃւռնՃոյ ու ՊոՅսոյ ճամբով։ ԲոՅոր պարագանԷրուն, ՇԷղճ մարԵԽ «այնքան ցաւՃ ու յոգնուԿԷան ԵՃմագրաւԷց» Ճր ճամբորԵուԿԷան ԽնԿացքՃն, Ջ՚ԽսԻ Մարգարայ, որ մաՍացաՉ Իր ՓարՃԹ շուտով՝ «ՎԷր ՎսԷմուԿԷան ոտքԷրուն նԷտուԷՅԻ Էւ տԷարք Մար-

գարայ Սօր, որԵՃՃ Էւ ԷղբօրորԵՃՃ աԹատումՃն [l’élargissement] Սամար ՇնԵրագՃր նԷրՋայացնԷՅԻ Էտք»48։ Լստ FactumՃն, ԿագաւորԽ «ստացաւ [ՅովՍաննԻս ԵՃ ՄարգարայՃ] ՇնԵրանքԽ Էւ, 2 Յունուար 1675Ճն Ճր ԹԷՋուցումԽ նԷրՋայացուցաՉ ԽՅՅաՅով ՆորՍուրԵՃ ՅՃագումար նՃստՃն, ան մՃջամտԷց վԷրոյՃշԷաՅ ԵատավարուԿԷան ԵատաՋան վճռՃն»49։ 25 Յունուար 1675Ճն, աԹատ արՏաՋումԻն շուրջ ԷրԷք շաբաԿ Էտք, ՄուԵովՃՋոս ՀԴ. ՋԽ ՋարգաԵրԻր ՄարգարայՃ ՍանԵՃպումԽ ՓարՃԹՃ ամԷնԻն գնաՍատուաՉ փաստաբաննԷրԻն մԻՋուն՝ ԾուրՋօ ՍԻնԳՅԻրՃ ՍԷտ, որպԻսԹՃ «ՍարցաքննուԻր Էւ տԷսնուԻր Ճր ՋողմԻ»։ ԾուրՋոյՃ ՍԷտ այս ՍանԵՃպումՃն արԵՃւնքԽ factum-Ճ մԽ գրառումն Իր, այԵ տարՃ Յոյս տԷսաՉ մԻՋ քանՃ ՍատԻն առաջՃնԽ, Ճ պատրաստուԿՃւն ՄարգարայՃ ԵատՃն՝ ԽնԵԵԻմ Compagnie des IndesՃն Էւ Ճր տնօրԻննԷրուն, ՍայցԷՅով վնասուց Սատուցում Էւ յԷտնԷաՅ աշՇատավարՏԷրու վճարում՝ ՃբրԷւ ՍԷտԷւանք տարՃնԷրու ապօրՃնՃ ՋաՅանքՃ Էւ չարչարանքՃ ԼնՋԷրուԿԷան տարբԷր նաւԷրու մԻջ։ Մարգարայի գործը, հանրային կարծիքը եւ ԺԷ. դարու ֆրանսական իրաւական մշակոյթը Ղր «ԱնՏնաՋան ՋԷանքԷր Էւ ՍանրայՃն գորՉԷր» ԷրՋՃն մԻջ, որ մանրաՋրՋՃտ ՋԷրպով Ջ՚ուսումնասՃրԻ ՀԼ. Եարու ՓարՃԹՃ նշանաւոր ԵատավարուԿՃւննԷրԽ, ՄաԹա ԵՃտԷՅ Ջու տայ, որ այս ԵատավարուԿՃւննԷրուն Սամար պատրաստուաՉ ՃրաւաՋան ամփոփագրԷրԽ «մԷՉապԻս ՁողովրԵաՋան Էւ աԹԵԷցՃՋ [ԻՃն] ՃրԷնց ՁամանաՋՃն»։ ՅաճաՇ «ՍրատարաՋուաՉ ԽՅՅաՅով տասնԷաՋ ՍաԹարնԷրով», factumնԷրԽ «անՏՋուԿԷամբ ՋԽ սպասուԻՃն, ՋուՅ ՋԽ 48 Նոյն տեղում։

47 Factum Contenant, Ms. 8972, էջ 47։

180

49 Factum Contenant, Ms. 20564, էջ 50։

181

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

տրուԻՃն ԽնԿԷրցողնԷրու ՋողմԻ Էւ ՋԽ մասնատուԻՃն քննաԵատնԷրու ՋողմԻ»50։ ՄարգարայՃ factumնԷրԽ Ճ՞նչպԻս մատչԷՅՃ ՋԽ ԵառնայՃն փարՃԹԷան ՍանրուԿԷան։ Այս ՃրաւաՋան ԿուղԿԷրուն ԽնԵմԻջԻն ԵՃտուաՉ ՄարգարայՃ ՋԷանքՃ մանրապատմաՋան ԽնԿԷրցում մԽ Ճ՞նչպԻս Ջրնայ Յոյս սփռԷՅ այս տԷղաՋան պատմուԿԷան վրայ։ ԱւԷՅՃ՛ն. Ճ՞նչ Իր ՍանրուԿԷան ԵԷրԽ տպագՃր factumնԷրու սպառման մԻջ։ Մարգարայ տարբԷր տԷղԷր Ջ՚աՋնարՋԻ Ճր ՃրաւաՋան յուշԷրուն ՍանրայՃն սպառման։ ԱռաջՃնԽ 1682Ճ factumՃ մԽ մԻջ Ջ՚ԷրԷւՃ, վԷրնագրուաՉ՝ “Instruction Mémorable Contenant les Contestation d’entre Martin Marcara Avachin Gentilhomme Persan [….] et les Sieurs Directeurs”, որ արԵԻն յՃշուԷցաւ վԷրԽ։ ԱյստԷղ Մարգարայ ՋԽ բացատրԻ, ԿԻ Ճ՛նչպԻս Ճր ԵատաՋան գորՉԽ 1680աՋան ԿուաՋաննԷրուն արԵԻն սովորաՋան ՃմացուԿԷան առարՋայ Իր ՓարՃԹՃ փողոցնԷրուն մԻջ, քանՃ որ Ճր տպագՃր factumնԷրԽ Յայն տարաՉում ունԻՃն։ Այս ՋարԷւոր ՃրաւաՋան ամփոփագՃրԽ ՋԽ սՋսՃ ԽնԿԷրցողՃն ուղղուաՉ Ջոչով՝ ՖրանսաՋան ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿԷան ՋողմԻ օտարաՋանՃ մԽ ԵԻմ գորՉուաՉ անարԵարուԿՃւննԷրուն մասՃն. Ամ՟խմխ՟ժ մնվնրէթրմ ղզմ ե, էե՘ ՟յի՟վծթ ՟ղգմ՟ռջգղ բ՟ս՟վ՟մթմ գր էե՘ ՟յի՟վծթ ղթ՟ոգսմգվեմ ՟ղգմ՟ղգլթմ ՟պ՟չ, նվ Ավգրգժ՟-Հմբխ՟խ՟մ [Ըմխգվնրէգ՟մ] սթ՟վ սմփվեմմգվզ ծ՟ղ՟վկ՟խթմ տնրտ՟բվգժ թվգմտ զմխգվնրէգմեմ նղ՟մտ անվլ՟լ նր ՟րգժթ ւ՟մ ս՟ջմնրէ ս՟վթ ՟մնմտ ծվ՟ղ՟մնռ յ՟վնրմ՟խնրնհ ՟մփվեմնրէթրմմգվզ թվ գվխվեմ 2.500 ժթփ ծգպնր ասմնրնհ փս՟վ՟դաթ ո՟վնմթ ղզ, թվ նվբթմգվեմ ղեխնրմ գր շնվջ՟ղգ՟ճ գհՠփվնվբթթ ղզ բեղ, նվնմտ խվգժ սնր՟լ գմ ղթ՟ճմ ՟ղգմ՟ՠ՟վՠ՟վնջ ընհնռնրվբմգվնրմ գվգր՟խ՟ճնրէգ՟մ ղեչ անճնրէթրմ նրմգտնհ ՠնժնվ ս՟մչ՟մւմգվզ, նվնմւ դ՟վղ՟մւ խզ ո՟սձ՟պգմ51։

50 Maza, Private Lives and Public Affairs, p. 8. 51 Instruction Mémorable, էջ 1։

182

ԱրԵԻն ՃսՋ առաջՃն ԻջՃն մԻջ, Մարգարայ Էւ Ճր փաստաբանԽ շատ յստաՋօրԻն ՋԽ յայտնԷն, ԿԻ ՅՃուՅՃ օգտուաՉ Էն տպագրուԿԷան ՍԹօր արՍԷստԻն՝ այս Gentillhomme Persan-Ճն (այսՃնքն՝ ՄարգարայՃ) «անմԷղուԿՃւնն ու տառապանքԽ» ՅաւաՉանօԿ ԵարՏնԷՅու Սամար փարՃԹԷան ՍանրուԿԷան, որ արԵԻն սովոր Իր ՍաԹարաւոր factumնԷր ՋարԵաՅու. «Պարոն Մարգարան այստԷղ Ջրնայ գորՉաՉԷՅ բոՅոր factumնԷրն ու ՇնԵրագրԷրԽ [requestes], որոնք Սոս ՍրատարաՋաՉ ու բաՁնաՉ Ի թէ՛ արքունիքին եւ թէ՛ Փարիզի մէջ, ուր Ճր անմԷղուԿՃւնն ու պարոնայք տնօրԻննԷրու պատճառաՉ աղԻտնԷրԽ պարԹ ու մԷՋՃն Էւ ՃրԷնց բուն ՃսՋուԿԷամբ նԷրՋայացուաՉ Էն»52։ ԱյստԷղ Ջանգ պՃտՃ առնԷնք պաՍ մԽ ՇորՍրԵաՉԷՅու Սամար ՄաԹայՃ այն պնԵումՃն մասՃն, ԿԻ ancien régimeՃ ՖրանսայՃ մԻջ, factumնԷրԽ ո՛չ մՃայն ամբաստանԷաՅՃ մԽ անմԷղուԿՃւնԽ ՍանրայՃն ՋարՉՃքՃ ԵատաստանՃն առջԷւ փաստԷՅու գորՉՃքնԷր ԻՃն, այՅԷւ ՍանրայՃն ֆորումնԷր, որոնք ՋԽ բացատրԻՃն ողջ ֆրանսաՋան ՃրաւաՋան ՍամաՋարգՃն ԻապԻս արԵար բնոյԿԽ, որուն արՁանՃքնԷրԽ մարմնաւորուաՉ ԻՃն ԿագաւորՃն ՋողմԻ։ Անգամ մԽ Էւս, ԿԻԷւ ՍամաշՇարՍայՃն Ճր ԽնԵՍանուր ՉՃրՃն մԻջ, ՄարգարայՃ արՋաՉաՅՃց ՋԷանքԽ, ՃնչպԻս Ջ՚ԷրԷւՃ Ճր վարոյԿնԷրուն Էւ ԵատաՋան յուշԷրուն մԻջ, Ջրնայ օգտագորՉուՃՅ տԷղաՋան ՃրաՋանուԿՃւն մԽ ՅուսաբանԷՅու Սամար, այս պարագայՃն՝ factumնԷրու գորՉաՉուԿՃւնԽ վաղ արԵՃ ֆրանսաՋան ՃրաւաՋան մշաՋոյԿՃ ու պատմուԿԷան մԻջ։ Անշուշտ, 52 Նոյն տեղում։ “Le Sieur Marcara pourroit bien

employer icy tous les factums & les Requestes qu'il a c'y devant fait imprimer & distribuer, tant a la Cour, que dans Paris, ou son innocens aussi bien que les calamitez que les Sieurs Directeurs luy ont causé, sont representées naturellement & dans leur pure verité” (ընդգծումը մերն է - Ս. Ա.)։

183

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

ՄարգարայՃ ցնցՃչ ԵատավարուԿԷան նԷրՋայացուաՉ 1676Ճ առաջՃն factumԽ Ջ՚աՋնարՋԻ ՖրանսայՃ ՃրաւաՋան ԷնԿաՋառոյցՃ ԽնԵՍանրապԻս արԵար բնոյԿՃն, ո՛չ մՃայն ֆրանսացՃ ՍպատաՋնԷրու, ՃնչպԻս ԷնԿաԵրԷՅՃ Ի, այՅ նաԷւ օտարաՋաննԷրու նՋատմամբ, ՃնչպԻս նոյնՃնքն Մարգարան, որոնք նաԷւ «մԷՉ ՍոֆՃ»Ճ, այսՃնքն՝ ՂրանՃ շաՍՃն ՍպատաՋնԷր ԻՃն։ Կ՟՞ճ ղեխզ, նվ շթ աթսգվ, էե ՟վբ՟վնրէգ՟մ սմփվթմնրղզ, ճ՟սխ՟ոեջ՝ փս՟վմգվնր մխ՟սղ՟ղՠ, ՟ճջփվ ՟պ՟չմ՟անճմ գր խ՟վգրնվ՟անճմ ղս՟ծնանրէթրմմգվեմ ղեխմ ե ՟ճջ ՟մդնրա՟խ՟մ է՟ա՟րնվթմ։ Սո՟ծ՟մ ւ՟հ՟ւթ ռ՟ձ՟պ՟խ՟մ սթ՟վ Ռնրցժթթ անվլզ, որուն լուրերը տակաւին կը լեցնեն դատարանն ու ամբողջ Փարիզը, փվթմ՟խ ղզմ ե, նվ ՟վը՟մթ ե ցնի՟մտնրգժնր յԷտնորԵ ջգվնրմբմգվնրմ։ Եվՠգւ ՟ճբոթջթ բընր՟վ, մնրվՠ գր ՟ղփէ՟ժթ ՠ՟մ ղզ գհ՟լ շե։ Աջխե ՟պ՟չ, գվՠգւ ջնրսգվ մգվխ՟ճ՟տնր՟լ շգմ՝ ձյղ՟վսնրէթրմզ լ՟լխնհ ծմ՟վմգվ ջսգհլգժնր ծ՟ղ՟վ։ Ովւ՟մ ՟րգժթ ճ՟վագժթ սգ՟վւ (բ՟ս՟րնվմգ՞վզ– Ս. Ա.) խ՗նրջնրղմ՟ջթվեթմ ց՟ջսգվզ, մնճմւ՟մ ՟րգժթ բըխ՟ղ եթմ խնհղմ՟խ՟ժ բ՟ս՟ռձթպ ղզ ՟վկ՟խգժնր։ Ի ռգվչնճ, թմզ մթջսգվե գսւ, մնճմթմւմ Ննվթմ Վջգղնրէթրմզ ոեսւ ե թվ ջգց՟խ՟մ ինվծնրվբզ խ՟մշեվ՝ ՟ղՠնհչ ղեխ փվնր՟մ ծ՟ղ՟վ։ Աղՠնհչ գփէ ը՟ղնր՟մ դգխնճտթ ղզ զմէ՟տւթմ, ՟ճջ ղգլ թղ՟տ՟խ՟մնրէթրմզ նվղե նշթմշ խզ ինրջ՟ցթ, նվ խզ ղ՟ջմ՟սե, խզ է՟ց՟մտե նր խզ ծգս՟ւմմե ՟ղեմ թմշ, դ՟վղ՟մ՟ժթփվեմ, թ ծթ՟տնրղ ինվծնրվբթմ, խ՟վնհ՟տ՟ր ձյղ՟վսնրէթրմզ ասմգժ՝ դ՟ճմ յվչ՟ո՟սնհ ղյնրյթմ նր ի՟ր՟վթմ ղեչեմ, դ՟ճմ [ձյղ՟վսնրէթրմզ] յփյ՟ցգժթ բ՟վկմգժնռ, թմշոեջ գր խ՟վնհ՝ խգհլթւթ նր ջնրսգվնր ճ՟հէ՟ծ՟վգժնր։ Ած՟ էե թմշ խվմ՟ճ սգջմգժ զմէգվտնհզ սոնր՟լ թվ՟ր՟խ՟մ նվնյնրղթմ ղեչ, նվ Ննվթմ Վջգղնրէթրմզ մգվխ՟ճ՟տնրտ թվ ոգս՟խ՟մ ինվծնրվբթմ՝ թ մո՟ջս ճթյգ՟ժ Ռնրցժթթմ գր զմբբեղ ծնմ ճթյնր՟լմգվնրմ53։ 53 “Pour les Sieurs Marcara Avachins, pere & fils,

demandeurs & deffendeurs Contre les Sieurs Directeurs Generaux des Indes Orientales, deffendeurs & demandeurs”, in Plaintes Universelles sur les Ruines des Depredations et Interruption du Commerce in Recuel Thoisy Droit Public et civil, tome X, folio 69v. “Qui ne Scait que l'administration de la Justice, & particulierement a l'egard

184

ԱյստԷղ ուշագրաւ Ի աՋնարՋուԿՃւնԽ ուրՃշ ջուղայԷցՃ վաճառաՋանՃ մԽ ԵատՃն, որ, ՄարգարայՃ նման, գոՍարԷղԻնՃ վաճառքով ՋԽ ԹբաղԻր54։ ՌուփՅՃ ՋաԿողՃՋԻ ջուղայԷցՃ մԽն Իր, որ ՌաՅԻպ Էւ ԸմՃւռնՃա տԷղափոՇուաՉ Իր վԷց Ջամ ԷօԿԽ տարՃ առաջ, մՃնչԷւ որ պարագանԷրու բԷրմամբ 1678Ճ շուրջ factum մԽ ՍրատարաՋաՉ Իր, ուր Ճր գորՉԽ նԷրՋայացուցաՉ Իր ՓարՃԹՃ բնաՋչուԿԷան Էւ յատՋապԻս ՄուԵովՃՋոս ՀԴ.Ճն, որուն ՍովանաւորուԿՃւdes Estrangers, fait aujourdhui une des premieres & des plus importantes occupations de cet incomparable Monarque? L'affaire du Sieur Ruply Negociant de la ville d'Ispaham, dont la cour & tout Paris sont encore tout remplis, en est un exemple digne d'estre transmi a la posterite. Jamais une matiere ne s'est trouvée si épineuse, si delicate, &si embrassante: Jamais le mensonges n'a employé tant d'adresse d'artifice à déguiser la verité. Plus Messieurs les Commissaires examinoient le fait, plus ils apprehendoient de rendre un jugement qui n'y fust pas conforme. Enfin il fallut q'apre neuf sceances Sa Majesté elle mesme fist assembler son Conseil tout un jour. Elle se fit faire pendant sept heures entieres le rapport de l'affaire, & avec l'étonnement & l'admiration de tout son Conseil, cette grande Intelligence à qui rien n'échape, qui perce, qui penetre, qui aprofondit tout, Sceut d'abord découvrir la verité à travers les nuages & les tenebres qui l'environnoient, la fit sentir, & la fit triompher de l'imposture & du mensonge. C'est ce que le Lecteur peut voir dans l'Arrest autentique imprimé, que Sa Majeste a rendu en son Conseil d'Estat en faveur dudit Sieur Ruply contre les y dénommez” (ընդգծումը մերն է - Ս. Ա.)։ 54 Վերը ակնարկուած մարդը՝ Ռաֆայէլ դի Ռուփլի, «ծնած էր Ջուղա՝ Սպահան քաղաքի այն մասը, որ ինքնին ուրիշ քաղաք մըն է, ուր հայերու մէջ ամենէն որակեալ անձերը իրենց հաստատութիւնները ունեցած են այն ժամանակէն, երբ Շահ Աբբասը զանոնք հրաւիրած էր իր տիրոյթները» (Memoires Servans A L'eclaircises-sement des faits inserez en la plainte presentée a Sa Majesté par Le Sieur Raphael Ruply Negociant Armenien de la Ville d'Hispahan, Demandeur & Accusateur.... [Nd. 1678?], in “Nouvelle requête du Sieur Ruply, avec la réponse du sieur Martinon et les réplique dudit Ruply, dont nosseigneurs les commissaires sont tr s humblement suppliés de vouloir prendre”, Bibliotheque nationale de France, FOL-FM-14859)։

185

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

նԽ ՋԽ ՇնԵրԻր Ճր ՍայցՃն մԻջ։ Ղր ԵատաՋան պատումՃն մԻջ, ՌուփՅՃ Ճր ՋԷանքԽ ՋԽ պատմԻ այնպՃսՃ ՏԷւԷրով, որոնք յատՋանշաՋան նմանուԿՃւն ունՃն ՄարգարայՃ պատմուԿԷան ՍԷտ. Որվթյ ծ՟ճգվնր ծգսգրգժնռ, ռգտ խ՟ղ գփէզ ս՟վթ ՟պ՟չ Ռնրցժթ ձ՟ղՠնվբգտ Հ՟ժեո գր Զղթրպմթ՟՝ ծնմ էհէ՟խթտմգվ ծ՟ջս՟սգժնր ծ՟ղ՟վ, գր Ն՟ցնժթմ, Հպնղզ, Ճգմնռ՟մ գր Վգմգսթխզ սգջմգժե գսւ, ՟մ ծ՟ջս՟սնրգտ՟ր Լթռնպմփ, նրվ ՟ովգտ՟ր ՟րգժթ գվխ՟վ ը՟ղ՟մ՟խ։ Ս՟խ՟ճմ, ՟մ շեվ զմբավխ՟լ Ֆվ՟մջ՟ճթ ծգս ՟պգրսնրվզ, գր ղս՟լգտ, նվ գէե ՟ճբ ռ՟ճվգվզ [Ֆվ՟մջ՟] շձ՟ղՠնվբեվ, թվ լ՟իջգվզ ՟մ՟վըեւ ոթսթ զժժ՟ճթմ55։

ԱյսպԻս, 1675Ճ վաղ ամրան, ՃնչպԻս գոՍարԷղԻնՃ բաԹմաԿՃւ ուրՃշ վաճառաՋաննԷր ԽրաՉ ԻՃն ՃրմԻ առաջ, Sieur Ruply ՃԷնովայԻն մԷՋնաՉ Իր ԵԻպՃ Ֆրանսա։ Ան ՍասաՉ Իր ՄարսԻյՅ՝ ՄարգարայՃ ՓորԿ ՄուՃ ՁամանումԻն վԷց ամՃս Էտք, 22 ՅուՅՃս 1675Ճն, Էւ ուրՃշ Սայ վաճառաՋանՃ մԽ (Աբբաս Աքուսա) ԽնՋԷրաՋցուԿԷամբ, յաջորԵ օրԽ ՄարսԻյՅԻն մԷՋնաՉ Իր ՏՃով ֆրանսացՃ ԿարգմանՃչՃ մԽ ՍԷտ (ԺսԿՃԻն Փրովանս), որ Ջարգ մԽ «արԷւԷՅԷան» ՅԷԹունԷր ՋԽ ՇօսԻր (օսմանԷրԻն)։ ՊօքԻր ԷղանաՋայՃն տօնավաճարՃ ճանապարՍՃն, ԵՁբաՇտուԿՃւնԽ այցԷՅԷց ՌուփՅՃՃն։ ԱրԵարԷւ, ՄարսԻյՅԻն մԻՋ օրուան ՍԷռաւորուԿԷան վրայ գտնուող մաքսատան մԽ մԻջ, ՌուփՅՃՃ գոյքԽ գողցուաՉ Իր («ԷրՋու անՏնաՋան մատանՃնԷր որոնք Ճր մատնԷրուն վրայ ԻՃն, որոնցմԻ մԻՋԽ վարԵագոյն աԵամանԵ մԽ ունԻր, ՃսՋ մՃւսԽ՝ վԷց Ջամ ԷօԿԽ աԵամանԵնԷրով, ՁամացոյցՃ մԽ ՍԷտ, նոյնպԻս անՏնաՋան գորՉաՉուԿԷան Սամար», ՃնչպԻս Էւ «ՋԷրպասով ՉաՉՋուաՉ ԷրԷսուն մԷՉ ու փոքր աԵամանԵնԷր պարունաՋող տուփ մԽ» Էւ փՃրուԹնԷրու պարՋ մԽ՝ մաքսատան պաշտօնԷայՃն Թանոնք «յայտարարԷՅԻ» Էտք56։ ՄարգարայՃ նման, ՌուփՅՃն աՅ աԵամանԵնԷրու Էւ գո55 Նոյն տեղում, էջ 2։ 56 Նոյն տեղում, էջ 6-7։

186

ՍարնԷրու վաճառաՋան մԽն Իր, որ ԷրՋար տարՃնԷր ապրաՉ ու աշՇատաՉ Իր ԱրԷւԷՅքՃ մԻջ, այս պարագայՃն՝ ԸմՃւռնՃա Էւ ՌաՅԻպ, ՄՃվոռնօ ՍաստատուԷՅԻ առաջ։ Ֆրանսա ՍասաՉ Իր, ՄարգարայՃ նման, ՄՃվոռնոյՃ Ճր գորՉառնուԿՃւննԷրուն ճամբով, Էւ ապաստան գտաՉ ՄուԵովՃՋոս ՀԴ.Ճ մօտ, որուն սողոմոնԷան արԵարուԿԷան ԵՃմաՉ Իր, ՃնչպԻս Մարգարան Էւ ՁամանաՋաշրջանՃ քանՃ մԽ այՅ Սայ վաճառաՋաննԷր ԽրաՉ ԻՃն։ Այս ԷրՋու ՍայԷրուն գրԷԿԻ ՍամաՁամանաՋԷայ ԵատավարուԿՃւննԷրուն պարագայՃն, ՍԷտաքրքրաՋան Ի, որ ԷրՋուքն աՅ Սաւանաբար Սամբաւաւոր ԵարՏաՉ ԻՃն ՓարՃԹՃ մԻջ, որովՍԷտԷւ պատմուաՉ ԻՃն որպԻս գրաւՃչ (անտարաՋոյս՝ «տարաշՇարՍՃՋ» Ջամ «արԷւԷՅԷան») պատմուԿՃւննԷր Էւ ՏրՃօրԻն բաշՇուաՉ՝ ՓարՃԹՃ փողոցնԷրուն մԻջ, ուր սովորաՋան քաղաքացՃնԷր, պԻտք Ի ԷնԿաԵրԷՅ, ՋԽ սպառԻՃն անոնց պատումնԷրԽ՝ ԽնԿԷրցումով Ջամ, մԷՉաւ մասամբ, ունՋնԵրուԿԷամբ։ ՍաՋայն, ՃնչպԻս ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան ԷրբԷմնՃ պաշտօնԷայ ՌոպԻր ՇաՅ նշաՉ Ի Ճր Journal d’un voyage fait aux Indes orientales du 24 février 1690 au 10 août 1691Ճ մԻջ, ՌուփՅՃՃ ԵատավարուԿՃւնն ու անոր factumնԷրԽ աւԷՅՃ քան տԷղաՋան նԷրգորՉուԿՃւն ունԷցաՉ Էն ՁամանաՋաՋՃցնԷրու վրայ. Աճջ բ՟ս՟ռձթպզ, որ թարգմանուեցաւ Արեւելքի բոլոր լեզուներով, է՟ա՟րնվզ ծնմ մգվխ՟ճ՟տմգժ սնր՟ր թՠվգր մնվ Սնհնղնմ գր ղգլ՟ոեջ ՠ՟վկվ՟տնրտ քվ՟մջ՟տթմգվնրմ ծ՟ղՠ՟րզ, ՟ճմւ՟մ նվ Ըմխգվնրէթրմզ խվմ՟վ ճնինվս՟ժ, նվ ՟ղեմ թմշ ծնմ ՟մնվ ծ՟խ՟խյպթմ ս՟խմ եվ։ Ավգրգժւտթմգվզ ղս՟լգտթմ, նվ գէե Ըմխգվնրէթրմզ շռձ՟վեվ թվգմտ, ո՟վդ՟ոեջ է՟ա՟րնվթմ Ավբ՟վնրէգ՟մ խվմ՟ճթմ ՟ո՟րթմթժ։ Ս՟խ՟ճմ, ՟մնմւ թվգմտ ղթսւզ ՠ՟ր՟խ՟մ ցնի՟լ գմ ՟ճջ ղ՟ջթմ, նվնռծգսգր Ըմխգվնրէթրմզ, ջմ՟մխնրէթրմմգվ խվ՟լ զժժ՟ժնռ, ջսթոնր՟լ եվ ռձ՟վնրղմգվ ճգս՟կագժ գր, սնխնջմգվզ ղթյս յ՟վնրմ՟խնրգժնր ո՟սձ՟պնռ, ՟մնմւ յնրվչ ռգտ ղթժթնմ ց՟նրմսթ ո՟վսւ նրմթմ Սնրվ՟էթ ղեչ, թվգմտ ռ՟վխզ խնվջմտնրտ՟լ զժժ՟ժնռ ՟ճմ ՟ջ-

187

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

սթձ՟մ, նվ նգրե ղեխզ շ՗նրդգվ ՠ՟մ ղզ ցնի ս՟ժ թվգմտ, թջխ ՟ջթխ՟, ղգվ ՠ՟վթ ՟մնր՟մ խնվնրջսթմ դնրա՟ծգպ, խզ ծգս՟ւվւվեվ ծնժժ՟մս՟տթմգվզ, ՟մաժթ՟տթմգվզ գր Երվնո՟ճթ ղթրջ ՟դագվզ։ Ի ժվնրղմ, ղգվ [՟դազ] ծնմ խզ մխ՟սթ թՠվգր ՟յի՟վծթ ՟ղգմեմ ի՟ՠգՠ՟մ նր ՟մ՟վը՟մզ, գր Սթ՟ղթ ղեչ անվլնրնհ գվխշնսնրէթրմզ ղգդ գվգրգժթ ոթսթ բ՟վկմե Հմբթխւթ ղեչ թՠվգր գվխվ՟անրմբթ ՟ղգմ՟դդնրգժթ շ՟վ՟անվլմգվզ57։

ՇաՅՃ վԷրՃ պատումԽ ՋարԷւոր Յոյս ՋԽ սփռԻ ՄարգարայՃ գորՉՃն վրայ, որովՍԷտԷւ Ջ՚օգնԻ անոր ԵատավարուԿԷան Սնարաւոր «ՍամաշՇարՍայՃն» ՉաւաՅԽ ՍասՋնաՅու։ ՆաԷւ ՋԽ ԿԷՅաԵրԻ, որ ԱրԷւԷՅքՃ ԽնԿԷրցողնԷրԽ Ջրնան ՍաղորԵ ԷղաՉ ԽՅՅաՅ «ՄարգարայՃ գորՉՃն» ՃրԷնց սԷփաՋան ՅԷԹունԷրով, ԿԻԷւ նման ԿարգմանուԿՃւննԷր Ջամ անուղղաՋՃ փաստԷր չԷն ՍասաՉ մԷԹՃ։ ԱսՃՋա Ջ՚ԽսԷնք, որովՍԷտԷւ ԷԿԻ ՌուփՅՃՃ ԵատավարուԿՃւնԽ Էւ անոր factumնԷրԽ «արԷւԷՅԷան բոՅոր ՅԷԹունԷրով ԿարգմանուաՉ» ԻՃն (ՍայԷրԻն, պարսՋԷրԻն, արաբԷրԻն, օսմանԷրԻն, Ջ՚ԷնԿաԵրԷնք), ուրԷմն նման բան մԽն աՅ Ջրնար 57 Robert Challes, Journal d’un voyage fait aux Indes

orientales du 24 février 1690 au 10 août 1691, Paris, 1721, vol. 2, 383. “Cet arrêt qui fut traduit en toutes les langues orientales, y fit regarder le Roi comme un nouveau Salomon, & releva si bien le nom françois, que la Compagnie pouvoit se vanter que tout y étoit à sa discrétion. Les Orientaux se figuroient, que si elle ne les payoit point, ils n’auroient qu’à recourir à la justice du Roi; mais, ils ont bien changé de sentiment, parce que la Compagnie, ayant souffert des Banqueroutes, a été obligée de reculer les payemens; & les intérêts courant toujours, elle doit à présent à Suratte environ six millions de livres & y est tellement perdue de crédit, que qui que ce soit ne lui veut rien avancer: ce qui concerte avec l’intérêt qu’ont les Hollandois, les Anglois, & les autres nations d’Europe, de perdre la nôtre de réputation. Aussi, la nôtre y est regardée comme la plus fourbe & la plus indigne du monde ; & les lâchetés, qui se sont faites à Siam, nous vont faire regarder par toutes les Indes comme la plus vile canaille de la terre” (ընդգծումը մերն է - Ս. Ա.)։ Շնորհակալութիւն կը յայտնեմ Օլիվիէ Ռավէոյին, որ զիս տեղեակ պահեց այս բնագրին գոյութեան մասին։

188

պատաՍաՉ ԽՅՅաՅ ՄարգարայՃ ԵատավարուԿԷան պարագայՃն։ ԾԷրԷւս ասՃՋա ճՃշԵ Ի, ՃնչպԻս ՋԽ ԿԷՅաԵրԻ պաշտպանուԿԷան գորՉԽ ՄարգարայՃ ԵԻմ, ՇորագրուաՉ՝ Estat de la Contestation Pendante au Conseil58։ Այս փաստաԿուղԿԽ, ՍրատարաՋուաՉ՝ ՓարՃԹ, 1682Ճն, ՋԽ սՋսՃ յանԵուգն Սաստատումով մԽ, որ ՋԽ ԿԷՅաԵրԻ, ԿԻ Մարգարայ Ճր factumնԷրԽ ԿարգմանաՉ ու տարաՉաՉ Իր «ԱրԷւԷՅքՃ» մԻջ՝ ամԻն տԷղ ուր Սայ վաճառաՋաննԷր Ջ՚ապրԻՃն, Էւ որ անոր ԵատավարուԿՃւնԽ փաստօրԻն «նշանաւոր ԵարՏաՉ Իր factumնԷրով Էւ պարսաւագրԷրով, Թորս Մարգարայ ցրուած է աշխարհի երկայնքին»59։ ՄաԹա ՋԽ փաստարՋԻ, որ «ՍանրայՃն ՋարՉՃքԽ» որպԻս ՍասՋացուԿՃւն Էւ, փաստօրԻն, ՍանրուԿԷան գաղափարն ՃսՋ «ՋԷԵրոնաՋան ԻՃն memoires judiciairesՃ ՅԷԹուՃն, այս գրքոյՋնԷրուն փառասՃրաՋան ՋարգավՃճաՋՃն ու նպատաՋՃն»60։ Շատ յաճաՇ, ՄաԹայՃ քննաՉ ուշ ՀԼ. Եարու factumնԷրուն մԻջ, ՍանրուԿՃւնԽ վՋայաՋոչուաՉ Իր որպԻս «Եատարան» Ջամ նոյնՃսՋ le tribunal de la nation։ ԱսՃՋա ՋԽ պատաՍԻր նոյնՃսՋ Էրբ memoiresնԷրԽ որպԻս սԷռ ՋԽ պատՋանԻՃն «փաՋ ԵատաՋան ՍամաՋարգՃ մԽ, ուր «ՍանրուԿԷան» անԵամնԷրԽ ԵԷր չԻՃն Շաղար, ԽՅՅայ ԵատաւորնԷրու ԽնտրուԿԷան Ջամ գորՉԷրու Եա58 Լման խորագիրը՝ Estat de la Contestation Pen-

dante au Conseil, au rapport de Monsieur Quentin de Richebourg, pour les sieurs Directeurs de la Compagnie des Indes Orientales, Défendeurs & demandeurs contre Martin Marcara, se disant Gentilhomme Persan, demandeur & défendeur (BNF, Z THOISY- 87)։ 59 “La contestation qui a juger au rapport de Monsieur Quintin de Richebourg, est devenue celebre par les Factums & les Libelles que Marcara a répandus dans le monde”։ Տե՛ս Estat de la Contestation Pendante au Conseil, folio 297, էջ 1 (ընդգծումը մերն է - Ս. Ա.)։ Որքան որ ինծի յայտնի է, այս փաստաթուղթը գործածուած չէ Մարգարայի նախընթաց ուսումնասիրութիւններուն մէջ։ 60 Maza, Private Lives and Public Affairs, էջ 12։

189

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

190

տՃն մԻջ»։ ՂնչպԻս ՄաԹա ՋԽ նշԻ, «պաշտօնապԻս, այս ամփոփագրԷրԽ մՃայն ՍասցԻագրուաՉ ԻՃն ԵատաւորնԷրուն, բայց ՃսՋապԻս ՍաԹարաւոր ԽնԿԷրցողնԷրու ՍանրուԿՃւն մԽ գոյուԿՃւն ունԻր, որուն անԵամնԷրԽ պատրաստ ԻՃն փողոցայՃն ՋռՃւնԷրու մԻջ մտնԷՅու՝ Թգայացունց Էւ Յայն գովաԹԵնԷրու արՁանացաՉ յուշագրուԿԷան մԽ Սամար»61։ ԱնՍաւանաՋան Ի, ԿԻԷւ ո՛չ բոՅորովՃն անՋարԷՅՃ, որ 1670-1680աՋան ԿուաՋաննԷրուն ՍաԹարաւոր փարՃԹցՃնԷր փողոցայՃն ՋռՃւնԷրու մԻջ ՇառնուաՉ ԽՅՅան՝ ՄարգարայՃ ԵատաՋան յուշագրուԿՃւննԷրԻն օրՃնաՋնԷր գտնԷՅու Սամար Ջամ ՃբրԷւ ՍԷտԷւանք այս «տարաշՇարՍՃՋ» պարսՃՋՃ պատումՃն առԿաՉ ՋՃրքԷրուն։ ՄարգարայՃ factumնԷրուն տպաքանաՋԽ ՃմանաՅու մՃջոց չունԷնաՅով, ԵՁուար, ԷԿԻ ոչ անՍնարՃն, ՋԽ Եառնայ ՍասՋնաՅ, ԿԻ ո՛ր աստՃճան affaire Marcaraն «ՍանրայՃն գորՉ» մԽն Իր, նման ՄաԹայՃ ուսումնասՃրաՉնԷրուն՝ ՀԼ. ԵարԻն, ԷրբfactumնԷրու տպաքանաՋԽ բաւաՋան աւԷՅՃ բարՏր Իր, քան մԷր ուսումնասՃրաՉ ՁամանաՋաշրջանՃն։ ՍաՋայն, այս ՃրաւաՋան ամփոփագրԷրուն մօտԻն ԽնԿԷրցումԽ անՇուսափԷՅՃ ՋԽ ԵարՏնԻ այն մտաՉումԽ, որ անոնք գորՉաՉ Էն ՃբրԷւ «աԹգՃ ԵատարանԽ» Ջամ որ փարՃԹԷան ՍանրուԿԷան – որուն ՋարՉՃքԽ տԷսաՋ մԽ ՋարԷւոր «Եատարան» Իր – որոշ բաՁՃն մԽ նՋատառԷՅՃ Յսարան մԽ ՋԽ ՋաԹմԻր, որուն ուղղուաՉ Իր ՄարգարայՃ Էւ Ճր ԹաւաՋՃն ու ՍօրԷղբօրորԵՃՃն ողբԷրգաՋան պատմուԿՃւնԽ։ ՄարգարայՃ factumնԷրԽ անսովոր Ջամ նոյնՃսՋ բացառՃՋ Էն վճռաՋան մԻՋ ՋԷրպով։ Անոնք ՋԽ ԿուՃն ԵՃմԷՅ, վՋայաՋոչԷՅ Էւ նոյնՃսՋ «ՋԷանքՃ ՋոչԷՅ» ո՛չ մՃայն ՌապԷրմասՃ բնորոշումով ՍանրայՃն ոՅորտ մԽ, որ ՓարՃԹՃ Ջամ Ճր շրջաՋայքՃն սաՍմանափաՋուաՉ Իր, այՅ նաԷւ, Սնարաւոր Ի,

ՍամաշՇարՍայՃն ՍանրայՃն ոՅորտ մԽ։ ՄարգարայՃ ամփոփագրԷրԽ, ՃնչպԻս ՌափայԻՅ ՌուփՅՃՃ գրուԿՃւննԷրԽ, ՋԽ ԿուՃն ԿարգմանուաՉ ԽՅՅաՅ ԱրԷւԷՅքՃ բոՅոր ՅԷԹունԷրով Էւ սպառուաՉ՝ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ Էւ արԷւԷՅԷան ՄՃջԷրՋրաՋանՃ շուՋանԷրու ԽնԿԷրցողնԷրու Ջամ ունՋնԵՃրնԷրու ՋողմԻ։ ՌԷտԷւաբար, l’affaire MarcaraՃ ԷԹաՋՃուԿՃւնԽ Ջրնայ ՋայանաՅ Ճր ՋարողուԿԷան մԻջ՝ մՃաՁամանաՋ տԷղաՋան Ջամ աԹգայՃն ՍանրայՃն ոՅորտ մԽ, ՃնչպԻս Էւ ՍամաշՇարՍայՃն Ջամ անԵրՋայսԷրաՋան (transimperial) ՍանրայՃն ՋարՉՃքՃ Եատարան մԽ ստԷղՉԷՅու, ուր ֆրանսաՋան պԷտուԿՃւնն ու Ճր ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿՃւնԽ ՋԽ ջանայՃն ՏԷւաւորԷՅ ու նԷրգորՉԷՅ օտարաԹգՃ վաճառաՋաննԷրու վրայ՝ այս factumնԷրուն տարաՉումՃ ճամբով։ Ըոյգ ՉՃրԷրուն մԻջ, ՄարգարայՃ ՃնքնաՋԷնսագրաՋան ամփոփագրԷրուն նպատաՋԽ ՋԽ ԿուՃ նոյնԽ ԷղաՉ ԽՅՅաՅ. արԵարացնԷՅ ԱրԷւ ԾագաւորՃն արքայուԿՃւնն ու տՃրապԷտուԿՃւնԽ ՃբրԷւ սողոմոնԷան արԵարուԿԷան Էւ ԹսպուաՉուԿԷան նոր մարմնաւորում մԽ՝ բնՃՋ ֆրանսացՃնԷրու Էւ «օտար անՏԷրու» ՃնչպԻս Մարգարայ Էւ ՌուփՅՃ, որոնք ՍԷֆԷաննԷրու ԷրՋրԻն ԷՋաՉ ԻՃն Էւ «2.500 ՅՃօ» ՍԷռու ԻՃն ՃրԷնց ՍայրԷնՃքԻն։ Անշուշտ, ո՛չ ՄարգարայՃ ԽնԵՍարումԽ օրԻնքՃ ՍԷտ Էւ ո՛չ աՅ անոր ՍանրայՃն ԵատավարուԿՃւնԽ տԷղՃ պՃտՃ ունԷնայՃն առանց ԵՁբաՇտ ՍանԵՃպումՃն անոր պԷտՃն՝ Ֆրանսուա ԳարոնՃ ՍԷտ։

61 Նոյն տեղում։

62 Factum Contenant, Ms. 8972, էջ 6։

Մարգարայ եւ Գարոն Գարոն արԵԻն ՄատաՋասքար Իր, Էրբ Մարգարայ Սոն ՋԽ ՍասնԻր “La couronne” նաւով, 23 Օգոստոս 1667Ճն62։ Շուտով, բողոքաՋան ԽնԵՍանուր վարՃչԽ ԹՃնք ՋԽ նշանաՋԻր ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան ՌնԵՋաստանՃ բոՅոր ՋայԷաննԷրուն տնօ-

191

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

րԻնԽ։ ԾԻԷւ այն ատԷն ֆրանսաՋան պաշտօնԷանԷրու նԷրՋայուԿՃւն չՋար ՋայԷաննԷրուն մԻջ, 11 Օգոստոս 1666Ճն՝ առաջՃն ֆրանսաՋան նաւատորմՃղՃն ՍուրաԿ ՁամանումԻն գրԷԿԻ ԷրՋու տարՃ առաջ, մուղաՅ ԱուրանՋԹԷպ ՋայսրԽ ԼնՋԷրուԿԷան պաշտօնատարնԷր ՊԷպԻրՃ Էւ Մա ՊուՅԻյ ՅԽ ՊուԹՃ շնորՍաՉ Իր ֆԷրման մԽ, որ ֆրանսացՃնԷրուն ՋԽ ԿոյՅատրԻր առԷւտրաՋան ՋայԷանՃ մԽ՝ comptoirՃ մԽ ՍաստատումԽ ՍուրաԿՃ մԻջ63։ ԱնգՅՃացՃնԷրն ու ՍոՅՅանտացՃնԷրԽ արԵԻն ՍաստատուաՉ ԻՃն քաղաքԽ, ՃսՋ ՍայԷրն աՅ փոքր բայց բարգաւաճ Սամայնք մԽ ունԻՃն՝ սԷփաՋան ԷՋԷղԷցՃով։ Գարոն Մարգարան Ճր տԷղաՋաՅԽ նշանաՋաՉ Իր գԻԿ ԷրԷք պատճառնԷրով, որոնք ՋարԷւոր Էն ԽմբռնԷՅու Սամար ԵԻպքԷրու այն ճաՋատագրաՋան շրջաԵարՏԽ, որ ԷրՋու մարԵՃՋԽ բաՇման ԽնԿացքՃ մԻջ պՃտՃ ԵնԻր։ ԱռաջՃն ՍԷրԿՃն՝ ՍոՅՅանտացՃ De LigneԽ (De Lijne՞), որ սՋԹբնաՋան ԿԷՋնաՉուն Իր տնօրԻնՃ պաշտօնՃն, յանՋարՉամաՍ ԷղաՉ Իր ՄատաՋասքարՃ մԻջ Էւ ԼնՋԷրուԿԷան պաշտօնատարնԷրԽ ՋարՃքԽ ունԻՃն ԹՃնք փոՇարՃնԷՅու64։ ԶրՋրորԵ՝ Մարգարայ տրամաԵրԷՅՃ ամԷնԻն որաՋԷաՅ անՏն Իր ՄատաՋասքարՃ մԻջ, 1667Ճն։ Ան, Ճ վԷրջոյ, Սամբաւաւոր Իր ՃբրԷւ «ՌնԵՋաց աշՇարՍՃ բոՅոր ՅԷԹունԷրուն Էւ առԷւտուրՃն ՋատարԷաՅ վարպԷտուԿՃւն» ունԷցող, որուն մասՃն Գարոն ՃրաԹԷՋ Ջ՚ԽՅՅար նոյնՃսՋ ԷԿԻ ԷրՋու մարԵՃՋԽ առաջՃն անգամ ՍանԵՃպաՉ ԽՅ-

63 Martin, MemoirsI, էջ 204 եւ Sottas, Histoire de la

Compagnie Royale, էջ 45։ Լը Կուզ եւ Նիքոլաս Գլօտ տը Լալէն առաջին անգամ Իրան այցելած էին 1665ին առանձնաշնորհում մը ձեռք բերելու՝ Կմպրունի (Պանտար Աբբաս) մէջ խարիսխ մը հաստատելու համար։ Պուլէյ Լը Կուզի եւ Ֆրանսայի ու Սեֆեան Իրանի յարաբերութիւններու պատմութեան համար, տե՛ս Lawrence Lockhart, The Fall of the Safavi Dynasty and the Afghan Occupation of Persia, Cambridge, Cambridge University Press, 1958, գլուխ 34, յատկապէս՝ էջ 430-431։ 64 Rantoandro, Un marchand arménien, էջ 103-104։

192

ՅայՃն ՄատաՋասքարՃ մԻջ։ ԱւԷՅՃ՛ն. ՂրանՃ Էւ ՌնԵՋաստանՃ շուՋանԷրուն ՉանօԿուԿՃւնԽ ՄարգարայՃ ՋողմԻ ԹՃնքԽ ՃտԻաՅաՋան ԿԷՋնաՉու մԽ ՋԽ ԵարՏնԻՃն ԳարոնՃ աչքՃն, քանՃ որ վԷրջՃնս մՃայն ՍարաւայՃն ՉՃնաստանՃ ՉովԷրուն Էւ ՃափոնՃ առԷւտուրՃն Սմուտ Իր, ՃնչպԻս յայտնՃ Ի ՍոՅՅանտացՃնԷրու ՍԷտ ունԷցաՉ Ճր նաՇԽնԿաց փորՏառուԿԷնԻն։ ԱյսուՍանԵԷրՏ, ԳարոնՃ ԽնտրուԿՃւնԽ ՋԽ բՇԻր յաւԷՅԷաՅ պատճառԻ մԽ, որ անՋաՇ Իր մասնագՃտաՋան որաՋումԻն։ Ռաւանաբար, ան ԽնտրաՉ Իր Մարգարան որովՍԷտԷւ մտաՉաՉ Իր, որ մաՍացաՉ ՍոՅՅանտացՃՃն նման, ՍայԽ նոյնպԻս ՃրԷն ՋապուաՉ պՃտՃ մնար Էւ, ուրԷմն, ՅռուԿԷամբ պՃտՃ ՍամաՏայնԻր Ճր ՉրագրՃն՝ ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան Սաշուոյն ՋողմնաՋՃօրԻն անՏնաՋան մԷՉ ՍարստուԿՃւն մԽ ԵՃԹԷՅու։ Ռնարաւոր Ի նաԷւ, որ ԷԿԻ Գարոն տԷղԷաՋ ԽՅՅար ՄարգարայՃ օրՃնաՋան Ջարճառօտ ՇնԵՃրնԷրուն ՖՅորանսՃ մԻջ, Ջրնար նոյնպԻս մտաՉԷՅ ԹՃնք մասնաՋՃց ԵարՏնԷՅու մասՃն Ջամ որ ան գոնԻ ՇանգարՃչ աԹԵաՋ մԽ պՃտՃ չԽՅՅար Ճր ՃսՋ քրԻաՋան գորՉողուԿՃւննԷրուն։ Այս պարագայՃն, Մարգարայ պՃտՃ փաստԻր, որ Ջա՛մ բարոյապԻս ուղՃղ Իր Էւ Ջա՛մ վտանգաւոր աստՃճանՃ պարԹամՃտ։ ՍՋԹբնապԻս, ԷրՋու մարԵՃՋԽ ՃրարՍասՋացողուԿԷան մԻջ ԻՃն։ 15 ՌոՋտԷմբԷր 1667Ճն, անոնք ճամբայ Ջ՚ԷՅՅԻՃն “Jean” նաւով, որ «վԷց ՍարՃւր ԿոնՃ բԷռ ունԻր Էւ ԷրԷսունվԷց ԿնԵանօԿնԷր ու ԷրՋու ՍարՃւր ՍոգՃ», ու ՋԽ նաւարՋԻՃն ԵԻպՃ ՍուրաԿ, ուր յոյս ունԻՃն ՍաստատԷՅու ՃրԷնց առաջՃն ՋայԷանԽ Ջամ comptoirԽ՝ Ճ նմանուԿՃւն անգՅՃաՋան Էւ ՍոՅՅանտաՋան ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿՃւննԷրուն65։ ԱմԻն Ճնչ տԷղՃն Իր մՃնչԷւ ՄաՅտՃվԷան ՋղԹՃնԷրԽ։ Մարգարայ, Ջ՚ԽսԻ FactumԽ, «ՋատարԷաՅ նԷրԵաշնաՋուԿԷան Էւ Սաշտ 65 Factum Contenant, Ms. 8972, էջ 10։

193

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

վՃճաՋՃ մԻջ Իր պարոն ԳարոնՃն Էւ նաւուն մնացԷաՅ անՏնաՋաԹմՃն ՍԷտ»66։ Այս «նԷրԵաշնաՋուԿՃւն»Խ ԷրՋար պՃտՃ չտԷւԻր, սաՋայն։ Տթ՟վ Գ՟վնմզ խ՟մշգժ սնր՟լ եվ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟մ, նվոեջդթ թվ ջգմգ՟խթմ ղեչ ւմմ՟վխեթմ Ըմխգվնրէգ՟մ անվլգվզ գր է՟վղ՟տմեվ թվ թղ՟տնրէթրմզ Հմբթխւթ ՟պգրսնրվթմ ղ՟ջթմ, նվղե ՠնժնվնռթմ ՟մաես եվ, ւ՟մթ նվ թվ թղ՟տնրէթրմզ խզ ջ՟ծղ՟մ՟ց՟խնրեվ Ճ՟ցնմթ ՟պգրսնրվնռ։ Տթ՟վ Մ՟վա՟վ՟մ ՟մղթչ՟ոեջ ջգմգ՟խզ գխ՟լ եվ, ՠ՟ճտ դ՟վղ՟տ՟լ եվ սթ՟վ Գ՟վնմթ խ՟վբ՟տ՟լ ւ՟վնդթմ ռվ՟ճ, նվ զջս ենրէգ՟մ ճ՟մագտ՟ր սթ՟վ Գ՟վնմթ ՟պ՟չ՟վխթմ, նվ Ըմխգվնրէգ՟մ անվլգվզ ռ՟վգմ նր ՟մկմ՟խ՟մ յ՟ծ նրմգմ՟մ ՟պ՟մտ Ըմխգվնրէգ՟մ թղ՟տնրէգ՟մ։ Արգժթ՘մ. ՟մ ոմբգտ, նվ ծնժժ՟մս՟տթմգվնրմ ծնազ շեվ ՟ճջոեջ ռ՟վնրթժ՝ ծ՟վջս՟մ՟ժ գր շնվջ-ծթմա ս՟վնր՟մ զմէ՟տւթմ ղթմշգր գվգւ խ՟ղ շնվջ ծ՟վթրվ ծ՟դ՟վ ց՟նրմս ծ՟ր՟ւգժ։ Տթ՟վ Գ՟վնմ մղ՟մփվթմ՟խ նրվթյ ՟պ՟չ՟վխմգվ ՟ժ զվ՟ր։ Տթ՟վ Գ՟վնմթ ղս՟լնրղմգվնրմ է՟ց՟մտգժնռ, սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟մ ՟ճմւ՟մ դ՟վղ՟տ՟լ եվ, նվ ջսթոնրգտ՟ր զմբծ՟սգժ սթ՟վ Գ՟վնմթ ւ՟վնդզ գր ճջս՟խփվեմ զջգժ ՟մնվ, էե գվՠգւ ոթսթ շբ՟ր՟ձ՟մեվ թվ ո՟սթրթմ նր իթհձթմ, նշ ՟ժ Ննվթմ Վջգղնրէգ՟մ գր թվ ո՟յսո՟մ՟լ Ըմխգվնրէգ՟մ յ՟ծգվնրմ։ Իջխ ա՟ճէ՟խհ՟լ սթ՟վ Գ՟վնմթ ռ՟վւ՟ալեմ, սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟մ նրըգհ ՠ՟պգվնռ ՟մնվ ճ՟ճսմգտ, մնճմթջխ ո՟սյ՟ձ շ՟ց՟րնվնրէգ՟ղՠ նր թմւմ՟դջոնրղնռ, նվ գէե ղեխզ ռ՟վնրեվ ՟ճմոթջթ կգրնռ [թմշոեջ Գ՟վնմ ՟պ՟չ՟վխ՟լ եվ], ՟մ ն՘շ ղթ՟ճմ Ըմխգվնրէթրմզ սգհգ՟խ ոթսթ ո՟ծեվ, ՟ճժգր թվ ժ՟ր՟անճմզ ոթսթ զմեվ ՟ճբ ՟մկզ խ՟մամգտմգժնր ծ՟ղ՟վ67։

Այս պաՍԻն Էտք, ԷրՋու մարԵՃՋԽ ԷրԵուԷաՅ ԿշնամՃնԷր ՋԽ ԵառնայՃն։ ՄարգարայՃ 1676Ճ FactumԽ, ուր այս ԵրուագԽ պատմուաՉ Ի մԷՉ Սաճոյքով, ՋԽ նՋարագրԻ ԵԻպքՃն շարունաՋուԿՃւնԽ ՍԷտԷւԷաՅ ՏԷւով. Յթյգ՟ժ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճթ ՟ճջ նրըգհ ո՟ս՟ջի՟մզ սթ՟վ Գ՟վնմթմ՝ յնրսնռ ՟մնմտ ղթնրէթրմզ ռգվ՟լգտ ՟մռգվչ նր ա՟հսմթ ՟սգժնրէգ՟մ, դնվ սթ՟վ Գ՟վնմ ՟ճմնրծգսգր ո՟ծգտ Մ՟վա՟վ՟ճթ բեղ։ Ամ ՟ճմւ՟մ ՟ոյ՟լ եվ, նվ ս՟ջմծթմա ռ՟ճվ-

խգ՟մ ժնրպ ղմ՟տ։ Ամնմտ ղթչգր ղփսթխնրէթրմմ նր ՠ՟վգխ՟ղնրէգ՟մ ՠնժնվ մյ՟մմգվզ ՟մծգս՟տ՟մ գր ցնի՟վթմնրգտ՟մ ջ՟պմնրէգ՟ղՠ նր ՟վծ՟ղ՟վծ՟մւնռ։ Աճմնրծգսգր, սթ՟վ Գ՟վնմզ ՟ղեմ ՟պթէ փաս՟անվլգտ իմբթվ ճ՟վնրտգժնր սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճթ բեղ, նվնրմ մնճմթջխ նվնյ ջսնվ՟բ՟ջ ո՟յսփմ՟ս՟վմգվ ՟մբվ՟բ՟վկ՟մ գր բթղգտթմ մ՟ի՟սգժնր սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟մ, նվնռծգսգր խզ մ՟ի՟մկեթմ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճթմ՝ թվգմտ ռվ՟ճ նրմգտ՟լ ծգհթմ՟խնրէգ՟մ ծ՟ղ՟վ68։

ԶրՋու մարԵոց յաջորԵ առճաՋատումԽ տԷղՃ Ջ՚ունԷնար նաւուն ՍուրաԿ ՍասնԷՅԻ առաջ ՃսՋ։ 14 ԴԷՋտԷմբԷր 1667Ճն, նաւԽ Ջանգ Ջ՚առնԻր ԳոչՃն (ՌնԵՋաստանՃ Սարաւ-արԷւմտԷան՝ ՄաՅապարՃ ՉովափՃն վրայ) Ջարգ մԽ մԿԷրքնԷր ՏԷռք բԷրԷՅու Սամար։ ՂնչպԻս սովորուԿՃւն Իր, քաղաքՃ VOCՃ ՋայԷանԽ գտնուող ՍոՅՅանտաՋան ՋայաԹօրԻն անԵամնԷր“Jean”Խ Ջու գայՃն ԳարոնԽ ողջունԷՅու ՍոՅՅանտացՃ ՋուսաՋաՅՃն անունով Էւ ապա Ջ՚ԽնԿրԻՃն ԳարոնՃ սԷնԷաՋՃն մԻջ։ Ամնմւ ծնմ ղմ՟տթմ գր, խգվ՟խնրվեմ գսւ ւ՟մթ ղզ ը՟ղ ընհնռ զմգժե ճգսնճ, ծվ՟ըգյս սնրթմ սթ՟վ Գ՟վնմթմ, նվ թվգմտ զմխգվ՟տ՟ր ղթմշգր թվ ջգմգ՟խթմ բնրպզ գր ճ՟մկմ՟վ՟վգտ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճթմ, նվ ՟մնմտ զմխգվ՟մ՟վ ՟ճմնրծգսգր գր թվ ՠ՟տ՟խ՟ճնրէգ՟մ՝ զմէ՟տ՟խ՟վազ ՟ր՟վսեվ։ Եր ղթմշ Մ՟վա՟վ՟մ խ՗զմխգվ՟խտեվ ճթյգ՟ժ ո՟յսփմ՟ս՟վմգվնրմ, Ռ՟ղոնդ ՟մնրմնռ ռ՟ձ՟պ՟խ՟մ ղզ ժվՠփվեմ ճ՟պ՟չ գխ՟ր գր խսվնրխ խգվոնռ զմբղթչգտ ջո՟մգվնրմ գր սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճթ իփջ՟խտնրէթրմզ՝ թմւդթմւ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճեմ ՟րգժթ ՠ՟վկվ տնճտ ս՟ժնռ, նվնրմ ծ՟ղ՟վ ճթյգ՟ժ ջո՟մգվզ ա՟ճէ՟խհգտ՟մ։ Տթ՟վ Մ՟վա՟վ՟մ ճջս՟խփվեմ ճ՟ճսմգտ ճթյգ՟ժ Ռ՟ղոնդթմ, նվ ջի՟ժ եվ գր ոեսւ շե անվլեվ ՟ճբ կգրնռ, նր աթսմ՟վ թվ սգհզ գր շցնվկեվ Մ՟վա՟վ՟ճթ սգհզ ավ՟րգժ, նվ թվ ռգվ՟բ՟ջմ եվ գր սթ՟վ Գ՟վնմթ խնհղե նրհ՟վխնր՟լ եվ՝ ճթյգ՟ժ ջո՟մգվնրմ զմխգվ՟խտգժնր։ Մ՟վա՟վ՟ճթ խյս՟ղՠ՟մւմգվզ ճթյգ՟ժ Ռ՟ղոնդթմ ծնազ շեթմ։ Եր ՟մ ՟րգժթ ՟մբթմ ՟մտմգժնռ, թվ ՟ղՠնհչ նրընռ ՟ոս՟խգտ [dechargea avec le derniere outrecuidance (outrance) un soufflet] սթ՟վ

66 Նոյն տեղում, էջ 9։ 67 Նոյն տեղում։

194

68 Նոյն տեղում, էջ 10։

195

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

Մ՟վա՟վ՟ճթմ՝ ՟պ՟մտ նվգրե ճ՟վա՟մւթ ջո՟մգվնրմ մխ՟սղ՟ղՠ գր ՟մնմտ մգվխ՟ճնրէգ՟մ69։

ԼնԿացաՋարգՃ այս ԹարմանաՅՃ ՇաՇտումՃն անԵրաԵառնաՅով տարՃնԷր Էտք, Մարգարայ ՌամպոԹՃ վրԵովԷցուցՃչ անՍնաԹանԵուԿԷան արարքԽ ԳարոնՃ բուն ռաԹմավարուԿԷան մԻՋ մասԽ ՋԽ ՍամարԻր՝ Ճր ՍԷղՃնաՋուԿՃւնԽ քայքայԷՅու յաչս նաւուն անՏնաՋաԹմՃն70։ ՍուրաԿ ՍասնԷՅով, սաՋայն, ան ԵԷռ չԻր ՍասՋցաՉ ԷղԷՅուԿՃւնԽ։ ԱՍա ԿԻ Ճնչու ան մՃամտօրԻն մօտԷցաՉ Իր ԳարոնՃն՝ մԷղաԵրանք նԷրՋայացնԷՅու ԷնԿաՋայՃն ԵԻմ ապտաՋՃն Սամար։ Գարոն ՋԽ յայտարարԻր, որ ԷրՋու ՋողմԷրԽ ՍաւասարապԻս յանցաւոր ԻՃն Էւ պԻտք Ի Չանր տուգանք վճարԻՃն ու բանտարՋուԿՃւն ՋրԻՃն։ ՇղԿայաՋապ Մարգարան Ջ՚ուղարՋուԻր ՄատաՋասքար՝ ԵատավարուԿԷան Սամար։ Բայց ան, Ճ մԷՉ տրտմուԿՃւն (ու ԿԷրԷւս Ճ Թարմանս) ԳարոնՃ, ԼնՋԷրուԿԷան ՇորՍուրԵՃն ՋողմԻ անպարտ Ջ՚արՏաՋուԻր ՖորԿ ՏօֆԻնՃ մԻջ Էւ վԷրստՃն ՍուրաԿ Ջ՚ուղարՋուԻր։ Ղր ՋարգՃն, Գարոն Ջ՚ուղարՋԻր ԹՃնք ՄասուՅՃփաԿամ, ուր Մարգարայ Ճր ԷրՃտասարԵուԿԷան տարՃնԷրուն ԷրՋար ՁամանաՋ անցուցաՉ ու տԷղաՋան ՃշՇանուԿՃւննԷրուն ՍԷտ ՋապԷր մշաՋաՉ Իր, ՍամաՏայնուԿՃւն մԽ ՋնքԷՅու ԼնՋԷրուԿԷան Սամար։ Մարգարայ ՍուրաԿԻն ՋԽ մԷՋնԻր 13 ՄայՃս 1669Ճն, 120 ՍոգՃնոց շքաՇումբով Էւ ՋարԷւոր գումար մԽ տանԷՅով (160.000 69 Նոյն տեղում, էջ 11։ 70 «Այսպիսի արտակարգ դէպք մը», Մարգարայ

գրած է 1675ի factumին մէջ, «անտարակոյս գաղտնաբար սարքուած էր տեարք Ռամպոզի եւ Գարոնի կողմէ եւ գործադրուած՝ տիար Գարոնի ներյայտ հրամանով։ Կարելի չէ ենթադրել, որ տիար Ռամպոզի պէս ստորադաս կարգ ունցող անձ մը համարձակութիւնը պիտի ունենար տիար Մարգարայի դէմ այդպիսի ձեւով եւ օտարականներու ներկայութեան գործելու նաւու մը վրայ, առանց տիար Գարոնի աջակցութեան եւ գաղտնի վաւերացման» (նոյն տեղում)։

196

ՅՃվր / 300.000 ռուփՃ)71։ Ան Ջ՚ուղղուԻր ՊոՅքոնտա բԷրԵաքաղաքԽ, նաԷւ ՉանօԿ՝ ՊՍաՋնաՋար Ջամ ՌայտԷրապատ անուննԷրով, որ շՃՃ ՔուԿԽպ ՇաՍՃ ՍարստուԿԷան ՋԷԵրոնատԷղՃն Իր։ ՎԷրջՃնս շառաւՃղն Իր ԿՃւրքմԻն Գարա ԳոյունՅու ցԷղաՇումբՃն, որ ՍՃւսՃսայՃն ՂրանԻն ՌնԵՋաստան փոՇաԵրուաՉ Իր՝ Ագ ԳոյունՅունԷրու Էւ ապա ՍԻֆԷան ՍարստուԿԷան ՋողմԻ Ճր ԿագաւորուԿԷնԻն վտարուԷՅԻ Էտք ՀԶ. Եարու վԷրջաւորուԿԷան–ՀԸ. Եարու սՋՃԹբՃն։ ՏԷքանԻն անցնԷՅով, 21 ՅունՃսՃն Մարգարայ ՋԽ ՁամանԻր ՊոՅքոնտա Էւ Ջ՚ԽնԵունուԻր ԱՋնաԹարբԻՋ (ՌաՇնաԹար բԻՋ) անունով ՃսՅամացաՉ Սայու մԽ ՋողմԻ, որ արքունՃքՃ ոսՋԷրՃչ Իր72։ Լստ Factum-Ճն, 71 Այս տեղեկութիւնը կը բխի Մարգարայի կարե-

ւոր նամակէ մը, զոր ան Մասուլիփաթամէն գրած է 11 Յունուար 1670ին։ Տե՛ս BNF, 9352 nouvelle acquisition, folio 39 եւ ստորեւ՝ մէջբերուած հատուածին համար։ Տե՛ս նաեւ Kaeppelin, La Compagnie des Indes Orientales, էջ 67։ Rantoandro (Un marchand arménien, էջ 106) 150.000 լիվրի թիւը կը նշէ։ 72 Ակնազարբէկ կը նկարագրուի իբրեւ իսլամացած կամ «ուրացող»՝ Ֆրանսական Արեւելա-Հնդկական Ընկերութեան պաշտօնատար Ֆրանսուա Մարթէնի կողմէ, որ Մարգարայի թշնամի էր։ 1931ին լոյս տեսած եռահատոր յուշերուն մէջ, Մարթէն կը յիշէ Կոլքոնտայէն դուրս բանակած ըլլալը 15 Յունիս 1670ին։ Այդ օրը կ՚ընդունէր այցելութիւնը ոմն «Ակնազարբէկի՝ ուրացող հայ մը, Կոլքոնտայի թագաւորի ոսկերիչ, որ բաւական ազդեցութիւն ունէր արքունիքին մէջ եւ Մարգարայի յատուկ բարեկամ էր»։ Ան նաեւ կը նշէ, թէ Ակնազարբէկին «կը հետեւէին 11 կամ 12 հայ վաճառականներ, որոնց հովանաւորն էր» (François Martin, Mémoires de François Martin Fondateur de Pondichery (1665-1696), Ed. A. Martineau. 3 vols. (Paris: Soc. d’Éd. Géographiques, Maritimes et Coloniales, 1931), 1: 262)։ Ֆրանսական գրեթէ անծանօթ աղբիւր մը՝ ֆրանսացի փիլիսոփայ, ճամբորդ, Compagnie des Indesի պաշտօնեայ եւ մուղալ կայսր Աուրանկզեպի վիրաբոյժ Ֆրանսուա Պերնիէ կը հաստատէ Մարթէնի պատումը Ակնազարբէկի մասին։ Պերնիէ շատ շուտ գնահատած է Ակնազարբէկի (կամ, ինչպէս ինք կը կոչէ, Haknatsar) արժէքաւոր դիրքը Կոլքոնտայի արքունիքի ներքին քաղաքականութեան ու վարչութեան մէջ։ Գարոնի խնդրան-

197

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

քով 1668ին (Մարգարայի արքունիք ղրկուելէ միայն տարի մը առաջ), Պերնիէ կը հաստատէ. «Երկու անձեր կան, որոնք կրնան միջնորդ ըլլալ եւ որոնք վստահաբար պիտի առաջարկեն այդ պաշտօնով գործել։ Անոնցմէ մէկուն անունը Haknatsar է, պարսիկ, պատկանելիութեամբ՝ հայ, որ հոն դարձած է մահմետական, բայց այսուհանդերձ միշտ կը սիրէ եւ կ՚աջակցի հայերուն։ Ան քարտուղարին եւ նոյնիսկ թագաւորին մատչելու մեծ առիթներ ունի, եւ մեծ խարդաւանք սարքող մըն է, բայց միշտ ուշադիր է հոլլանտացիներուն հետ հաշտ չըլլալ՝ իր սեփական շահերուն համար. լաւ գիտեմ, որ թէեւ անոնց բարեկամաբար կը վերաբերի, զանոնք չի սիրեր…։ Այն պարագային, որ Haknatsarէն օգտուիլը փափաքելի ըլլայ, ինչ որ սխալ պիտի չըլլար, քանի որ ան կարծէք թէ քարտուղարի ընտանիքէն ըլլար, ամէն պարագայի պէտք է զգոյշ ըլլանք, որ ամբողջ գործը անոր ձեռքերուն չյանձնուի» (Theodore Morison, Minute by M. Bernier upon the Establishment of Trade in the Indies dated 10th March, 1668,- “Journal of the Royal Asiatic Society”, 1,1 (1933), էջ 1-23 (այստեղ՝ էջ 17)։ Պերնիէի յուշագրին ֆրանսերէն բնագիրը գտնուած էր ֆրանսական արխիւներուն մէջ եւ հրատարակուած իբրեւ F. Bernier, Mémoire sur l’établissement du commerce dans les Indes, “Mémoires de la société nationale d’agriculture, sciences et arts d’Angers”(1884), էջ 11-37։ Պերնիէի ուսումնասիրութեան մը համար, տե՛ս Peter Burke, The Philosopher as Traveler: Bernier’s Orient,- “Voyages and Visions: Towards a Cultural History of Travel”, eds. Jaś Elsner and Joan Pau Rubiés (London, Reaktion Books, 1999), էջ 124-138։ Ակնազարբէկի բուն հայկական անունը Հախնազար բէկ էր, ու թէեւ իր մասին գրեթէ ոչինչ գիտենք, բարեբախտաբար հայերէն փաստաթուղթեր ունինք վաճառականական գործունէութեան մասին։ Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի արխիւը 1680ական թուականներէն Հայտերապատէն ղրկուած փաստաթուղթերու թղթակալ մը ունի։ Այդ փաստաթուղթերէն մէկը commenda-ի պայմանագիր մըն է, որ 1680ին ստորագրուած էր Մարտիրոս դի Սարգիսի եւ Հախնազար բէկի միջեւ, ուր վերջինս, որ գլխաւոր կողմն է, կը յիշուի «սահապ հախնազար բէկ» կամ վարպետ Հախնազար բէկ անունով։ Ուրիշ փաստաթուղթ մը՝ Հախնազար բէկի որդի Մահմատ Թաղէի կողմէ գրուած, նամակ մըն է, որ ուղղուած էր Հախնազարի գործակալ Մարտիրոսին, որ գումար մը իւրացուցած էր։ Նամակը թուագրուած է Նատար 1, Ազարիա տարի 72 (1688) եւ կը յիշէ «իմ խէր հախ նազար բէկն»։ Տե՛ս Ամենափրկիչ վանքի արխիւներ, «Նամակներ Հայտերապատից»։

198

«ՄարգարայՃ այս աԹգաՋանԽ ԿագաւորՃ արքունՃքՃն ամԷնԻն ՋարԷւոր անԵամնԷրԻն մԻՋն Իր […] Էւ [Մարգարայ] պատուաՋան օԿԷւան գտաւ անոր մՃջոցաւ ՊոՅքոնտա քաղաքՃն մԻջ»73։ ՂնչպԻս ՌանԿոանտրօ ԵՃտԷՅ Ջու տայ, ՄարգարայՃ factumԽ շատ չՃ մանրամասնԷր ՊոՅքոնտա անոր ՋԷցուԿԷան մասՃն, բայց Սնարաւոր Ի, որ ան նԷրՋայանար որպԻս ՋարԷւոր ԵԻմք մԽ, ՃբրԷւ ԷւրոպաՋան մԷՉ ԽնՋԷրուԿԷան նԷրՋայացուցՃչ Էւ այս ՃսՋ պատճառով ՋարՉՃքնԷրու բԷւԷռացում մԽ ստԷղՉԻր տԷղաՋան առԷւտրաՋան ՍամայնքՃն մԻջ։ Այս ՁամանաՋ, ան ունՋնԵրուԿՃւն մԽ Ջ՚ունԷնար ԿագաւորՃ փԷսայՃն ՍԷտ (gendre du roi), «որուն ՍԷտ ան [Մարգարայ] բարԷՋամուԿԷան մտԷրՃմ ՋապԷր ունԻր՝ ԷրՃտասարԵուԿԷան շրջանՃն Ճր առաջՃն ճամբորԵուԿՃւննԷրուն ատԷնԻն»74։ Այս անՏԽ Էւ ՄարգարայՃ աԹգաՋան ոսՋԷրՃչԽ քՃչ ԵԷր չԷն ունԷցաՉ, ԿագաւորՃն՝ ՍուՅԿան ԱպտուՅՅաՍ ՔուԿԽր ՇաՍՃ ուշաԵրուԿՃւնԽ ՋԷԵրոնացնԷՅով անոր վրայ։ ԾագաւորԽ ՄարգարայՃն ՍանԵՃպԷՅու ՍամաՏայն չԽՅՅաՅով ՍանԵԷրՏ, ՋԽ յանՏնարարԻր տԷսաՋցուԿՃւն մԽ շնորՍԷՅ մԷրՏաՋայ ՄասուՅՃփաԿամՃ ՋուսաՋաՅՃն (havāldar)75՝ ոմն “Jabarbec”Ճ (Yar Beg) ՍԷտ։ ՄասուՅՃփաԿամԽ ՌնԵՋաստանՃ ամԷնԻն բանուՋ նաւաՍանգՃստնԷրԻն մԻՋն Իր, ԷԹաՋՃօրԻն Սարուստ շրջաՋայքով, որ ԷնԿացամաքամասՃ Յաւագոյն ՍՃւսուաՉԷղԻնԽ արտաԵրող շրջաննԷրԻն Իր։ ՆաԷւ՝ ԳորոմանտԻՅՃ ՉովափԽ գտնուող այն քՃչ նաւաՍանգՃստնԷրԻն Իր, որ ուղղաՋՃ նաւայՃն Ջապ ունԻր Ջարգ մԽ ԻաՋան նաւաՍանգՃստնԷրու ՍԷտ՝ ՄոՇա (ՊարմՃր Չով), ՄուսՋաԿ (ԱրաբաՋան ԿԷրաՋղԹՃ) Էւ 73 Factum Contenant, Ms. 8972, էջ 16։ 74 Նոյն տեղում, էջ 17։ 75 Ըստ Սուպրահմանիամի՝ եզրոյթը «գործածուած

էր Կոլքոնտայի սուլթանութեան մէջ սահմանափակ տարածքներու կուսակալներ անուանելու համար» (էջ 375)։

199

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

Պանտար Աբբաս ու Պասրա (ՊարսՃց Չոց), Էւ գրաւՃչ վայր մԽն Իր ԿԻ՛ ասՃացՃ վաճառաՋաննԷրու Էւ ԿԻ՛ ԷւրոպաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրու Սամար։ ՄՃաՁամանաՋ արԷւԷՅք ու արԷւմուտք նայող նաւաՍանգՃստՃ Ճր ԵՃրքԽ, որուն պԻտք Ի աւԷՅցնԷՅ մԻՋ շրջանԻն մՃւսԽ ապրանքնԷրու վԷրառաքման ամբար ԽՅՅաՅու ՍանգամանքԽ, աշՇոյՁ ՋԷԵրոնՃ անոր գրաւչուԿՃւնԽ ՋԽ բարՏրացնԻՃն՝ նաւաՍանգՃստնԷրու բարԵ ցանցՃ մԽ մԻջ։ ՆաւԷրԽ ՋԽ մԷՋնԻՃն ԵԻպՃ արԷւմուտք՝ ՄաՅապարՃ ՉովափԽ, ՍԻյՅանն ու ՄաՅտՃվԷան ՋղԹՃնԷրԽ, Էւ ԵԻպՃ արԷւԷՅք՝ ՊԷնՋաՅ, Արաքան, ՓԷՋու (ՊՃրմանՃա), ԾԷնասԷրՃմ, ԱսԷՍ Էւ ՊանԿա76։ «Այս բոՅորԽ», ՃնչպԻս ՍՃննափաՍ ԱրասարաԿնարամ նշաՉ Ի, «ՋԽ նշանաՋԻր, որ առԷւտրաՋան ՍՃմնաՋան նաւատորմՃղ մԽ ՋԽ գորՉԻր այս նաւաՍանգՃստՃն մԻջ, ԿԻԷւ ճանապարՍՃն բաց ԽՅՅաՅԽ ՇնԵրաՋան Իր ՍՃւսՃս-արԷւԷՅԷան մոնսունՃ բարՏրաՋԻտՃն»77։ Այս բոՅորՃն ՃբրԷւ ՍԷտԷւանք, նաւաՍանգՃստԽ ո՛չ մՃայն ՍարՋայՃն ԷՋամուտՃ ՋարԷւոր աղբՃւր մԽն Իր ՊոՅքոնտայՃ ԿագաւորուԿԷան Սամար, այՅԷւ ՍրապուրՃչ վայր մԽ ՍոՅՅանտաՋան Էւ անգՅՃաՋան ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրուն Սամար, որոնք ֆրանսացՃնԷրԻն շատ առաջ՝ 1606 Էւ 1611 ԿուաՋաննԷրուն ֆԷրմաննԷր ՏԷռք բԷրաՉ ԻՃն ՔուԿԽպ ՇաՍՃնԷրԻն Էւ առԷւտրաՋան ՋայԷաննԷր ՍաստատաՉ78։ ՍուՅԿան ԱպտուՅՅաՍ ՔուԿԽպՃ ՋողմԻ ՄարգարայՃ յանՏնարարուաՉ նաւաՍանգՃստՃն ՋուսաՋաՅԽ՝ JabarbecԽ, մաս ՋԽ ՋաԹմԻր ՃրանցՃ 76 Sinnapah Arasaratnam, Merchants, Companies,

and Commerce on the Coromandel Coast, 1650– 1740, Delhi, Oxford University Press, 1986, p. 15. 77 Նոյն տեղում, էջ 16։ 78 Sanjay Subrahmanyam, Persians, Pilgrims, and

Portuguese: The Travails of Masulipatnam Shipping in the Western Indian Ocean, 1590-1665,- “Modern Asian Studies, 22, 3 (1988),pp. 503-530 (յատկապէս՝ 507-508)։

200

գաղԿաՋաննԷրու Թօրաւոր ԽնտրանՃՃ մԽ, որ վարչաՋան Էւ առԷւտրաՋան գԷրաՋշՃռ ԵՃրքԷր նուաճաՉ Իր ՔուԿԽպ ՇաՍՃնԷրու ՋառավարուԿԷան տաՋ79։ ՄսԷՅով Սայ վաճառաՋանՃն փաստարՋնԷրԽ՝ ֆրանսացՃնԷրԽ յատուՋ առԷւտրաՋան առանՏնաշնորՍումնԷրով օՁտԷՅու Սամար, ան նոյնՃսՋ «նուրբ պարսՋաՋան նՁոյգ» մԽ նուՃրաՉ Իր անոր80։ Մարգարայ ՋԽ յՃշԷցնԻ Ճր յուշԷրուն մԻջ, ԿԻ տաՋաւՃն ունՋնԵրուԿԷան ՋԽ սպասԻր ՍուՅԿան ԱպտուՅՅաՍ ՔուԿԽպ ՇաՍՃ ՍԷտ։ ՈանօԿ ԽՅՅաՅով ԿագաւորաՋան տոՍմՃն պարսՋաՋան ՉագումՃն Էւ անոր նաՇասՃրուԿԷան՝ պարսՋաՋան բանԷրու ՍանԵԻպ, Մարգարայ Ճր Յաւագոյն պարսՋԷրԻնով նամաՋ մԽ ՋԽ գրԻր ԿագաւորՃն։ Յթյգ՟ժ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճթ ՟ճջ մ՟ղ՟խզ ՟ճմւ՟մ ՟վբթրմ՟րես եվ, նվ ծ՟խ՟պ՟խ ծնժժ՟մս՟տթմգվնր ձթագվնրմ գր ի՟վբ՟ր՟մւմգվնրմ, ճթյգ՟ժ Jabarbecզ՝ Մ՟ջնրժթց՟է՟ղթ խնրջ՟խ՟ժ, ւթշ գսւ գխ՟ր նր սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟մ ծ՟մբթջ՟րնվ ՟վ՟վնհնրէգ՟ղՠ նրմխմբվնրէգ՟մ ս՟վ՟ր Կնժւնմս՟ճթ է՟ա՟րնվթմ ծգս։ Եվՠ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճ խզ մգվխ՟ճ՟տնրեվ է՟ա՟րնվթմ, ՟մխ՟վձ ձ՟պ ղզ իփջգտ՟ր ՟մնվ՝ ո՟վջխգվեմնռ, ց՟պ՟ՠ՟մգժնռ Ֆվ՟մջ՟ճթ է՟ա՟րնվմ նր քվ՟մջ՟խ՟մ ՟դազ։ Ն՟գր ՟մնվ ճ՟ճսմգտ Կնժ79 Ինչպէս Սուպրահմանիամ նշած էր երկար ժա-

մանակ առաջ, Կոլքոնտայի շրջանին մէջ, «ԺԶ. դարու վերջաւորութեան պարսիկները յառաջ եկան իբրեւ արքունիքի քաղաքականութեան եւ վարչութեան երեք գլխաւոր հատուածներէն մին, միւս երկուքը ըլլալով dakhniները (տեղացի դաւանափոխներ) եւ habshiները (հաբէշ իսլամներ)։ [Պարսիկները] շուտով Տեքքանի այս երկու սուլթանութիւններուն մէջ կապուեցան ո՛չ միայն վարչութեան, այլեւ ծովային առեւտուրին։ [...] Այսպէս, havaldarի կամ Մասուլիփաթնամի նաւահանգիստի կուսակալի եւ sar-samtuի կամ Մուսթաֆանակարի շրջանի (որուն Մասուլիփաթնամը կը պատկանէր) կուսակալի պաշտօնը մեծաւ մասամբ պարսիկներու վերապահուած էին՝ ԺԷ. դարու առաջին կէսին» (Persians, Pilgrims, and Portuguese, էջ 504-505)։ 80 Factum Contenant, Ms. 8972, էջ 17։ Jabarbec-ը քիչ ետք՝ Դեկտեմբեր 1669ին, կը փոխարինուէր Մահմուտ Ալի խանի կողմէ։

201

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

ւնմս՟ թվ ը՟ղ՟մնրղթմ ո՟սձ՟պզ, գր յ՟ս ծ՟ղգջսփվեմ ՟հ՟շգտ, նվ թվ տ՟մխնրէգ՟մ անծ՟տնրղզ յմնվծեվ թվգմ։ Կնժւնմս՟ճթ է՟ա՟րնվզ ճ՟սնրխ ՠ՟վթ զմբնրմգժնրէթրմ զվ՟ր սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճթմ, ՟մնվ խ՟վձ ձ՟պզ նրյ՟բվնրէգ՟ղՠ ղսթխ զվ՟ր գր ՟մջնռնվ ճ՟վա՟մւ տնրտ՟ՠգվգտ Ֆվ՟մջ՟ճթ է՟ա՟րնվթմ ծ՟մբեո, ինջս՟մ՟ժնռ Հմբխ՟տ ՟յի՟վծթմ ղեչ ՟պգրսնրվթ ծ՟ղ՟վ ծ՟ջս՟սնր՟լ Ըմխգվնրէգ՟մ ժ՟ճմ ՟դ՟սնրէթրմ յմնվծգժ՝ թվ ՠնժնվ սթվնճէմգվնրմ ղեչ ՟պգրսնրվ զմգժնր ծ՟ղ՟վ։ Տթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճ ՟ճմնրծգսգր Ֆվ՟մջ՟ճթ է՟ա՟րնվթ բթղ՟մխ՟վ ղզ Կնժւնմս՟ճթ է՟ա՟րնվթմ ճ՟մկմգտ թՠվգր մնրեվ։ Թ՟ա՟րնվզ զմբնրմգտ դ՟ճմ գր թվ ամ՟ծ՟ս՟մւզ ճ՟ճսմգժնր ծ՟ղ՟վ, սգհրնճմ ռվ՟ճ ծվ՟ղ՟ճգտ նվ դնրս նջխթե յվչ՟մ՟խթ ղեչ դգսգհնրթ։ Իջխ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟մ մ՟գր մնրթվգտ Ֆվ՟մջ՟ճեմ ծթմա ագհգտխ՟անճմ նջխգ՟ճ ծթրջնր՟լգհեմմգվ, ս՟ջմգվգւ խսնվ ծնժժ՟մս՟խ՟մ դագջսմգվ, ս՟ջմղեխ ծ՟ճգժթմգվ, շնվջ խվխմ՟խթ Լնրթ նջխգբվ՟ղմգվ, ծ՟դ՟վ նջխթե ց՟խնս՟մգվ՝ յնրվչ 3.800 պնրՠթթ ՟վըեւնռ, գր ՟ղգմեմ զմսթվ ո՟վջխ՟խ՟մ աթմթթ գվգւ սնրցգվ։ Կնժւնմս՟ճթ է՟ա՟րնվզ ղգլ ծ՟ձնճւնռ զմբնրմգտ՟ր Մ՟վա՟վ՟ճթ ՠնժնվ մնրեվմգվզ, յմնվծ՟խ՟ժնրէթրմ ճ՟ճսմգտ, գր ՟մկ՟ղՠ ՟մնվ նր յւ՟ինրղՠթմ ո՟վագրգտ գվխվթ ճ՟սնրխ դագջսմգվ։ Աճմնրծգսգր ւ՟հ՟ւ՟ռ՟վփվեմ ՠնժնվթմ ծվ՟ըգյս սնր՟ր81։

ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան ՇարՃսՇ մԽ ՍաստատԷՅու որԷւԻ ԿոյՅտուուԿՃւն ստանաՅԻ առաջ, Մարգարայ ԼնՋԷրուԿԷան քանՃ մԽ պաշտօնԷայ ղրՋաՉ Իր ՄասուՅՃփաԿամ՝ վաճառաՋան ՌուսԻՅՃ ԽնՋԷրաՋցուԿԷամբ, յարմար օԿԷւան մԽ գտնԷՅու նպատաՋով։ ՖրանսացՃնԷրուն ՁամանումԽ ԵՁուար ԿԻ աննՋատ անցնԻր անգՅՃացՃնԷրուն աչքՃն, որոնք մՃշտ քանՃ մԽ պաշտօնԷանԷր ՋԽ պաՍԻՃն Սոն՝ ԿԻ՛ ՃրԷնց ՋայԷանԽ վարԷՅու Էւ ԿԻ՛ ԹԷՋուցԷՅու ՄատրասՃ ՖորԿ ՍԻնԿ ՃորճՃ գՅՇաւոր ՋայԷանՃն Էւ ՄոնտոնՃ տնօրԻննԷրու ՇորՍուրԵՃն՝ որԷւԻ նորուԿԷան պարագայՃն։ ԱնգՅՃաՋան ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿԷան MechlipatnamՃ (ՄասուՅՃփաԿամ) տԷղաՋան պաշտօնԷայ ՌՃչԽրտ ՍմՃԿսԽն

202

28 Օգոստոս 1669Ճն ՍԷտԷւԷաՅԽ ՋԽ գրԻր ՄոնտոնՃ Ճր վԷրաԵասնԷրուն. Ամտգ՟ժ աթյգվ, Կնժւնմս՟ճեմ ռգտ քվ՟մջ՟տթմգվ ը՟ղ՟մգտթմ ՟ճջ ւ՟հ՟ւզ։ Նգվխ՟ճթջ խզ ՠմ՟խթմ ո՟վնմ Ճեվդթթ մ՟իխթմ ս՟մ ղեչ։ Աճջփվ ՟մնմւ ՟ճտգժգտթմ ՟ճմ սնրմզ, նվ բ՟մթ՟տթթմ խ՟ճգ՟մմ եվ, ՠ՟ճտ դ՟ճմ ղգվըգտթմ՝ ՟մՠ՟ր՟վ՟վ սգհթ ո՟սձ՟պնռ (՟ճջ ս՟վթ ռգվ՟մնվնանր՟լ ե սթվնչ խնհղե գր յ՟ս ՟րգժթ ժ՟ր ե, ւ՟մ գվՠ ո՟վնմ Ս՟ղովնրւզ ՟ճջսգհ եվ)։ Ամխե գսւ, ՟մնմւ ՠ՟մ՟խտ՟լ գմ ց՟պ՟ծգհ ս՟մ ղզ ղ՟ջթմ, նվ գվխնր ս՟վթ ՟պ՟չ յթմնր՟լ եվ shabanderթ (մ՟ր՟ծ՟մաթջսթ խ՟պ՟ռ՟վթշթ) խնհղե։ Մթմշգր ծթղ՟, նվգրե ՟ճտգժնրէթրմ շգմ սնր՟լ խ՟ղ զմբնրմ՟լ։ Մթ՟ճմ գվխվնվբ ՟մկզ[the second] ՟ճտգժ՟լ ե Կնրսվ՟ [Goodrah]՝ ՟ճջ խնրջ՟խ՟ժզ սգհգ՟խ ո՟ծգժնր ծ՟ղ՟վ թվգմտ ը՟ղ՟մղ՟մ ղ՟ջթմ։ Իվգմտ անվլ՟խ՟ժզ գր Ն՟վջ՟ցնվթ [Narsapori] ասմնրնհ ծ՟ճզ ս՟խ՟րթմ շգմ գխ՟լ ՟ճտգժգժնր։ Աշթմեմ [Achin] մ՟րնր ղզ խզ ջո՟ջգմ։82

ՄՃնչ այԵ, ՊոՅքոնտայՃ մԻջ, ՍուՅԿան ԱպտուՅՅաՍ 15 ՌոՋտԷմբԷր 1669Ճն Ճր ԷրՋու ֆԷրմաննԷրԻն առաջՃնԽ ՋԽ ղրՋԻր ՄարգարայՃն, ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան Ճրաւունք շնորՍԷՅով՝ ՋայԷան մԽ ՍաստատԷՅու ՄասուՅՃփաԿամՃ մԻջ։ Մարգարայ Թայն քննաՉ Էւ «ԿԷրՃ» գտաՉ Ի որոշ առումնԷրով Էւ անմՃջապԻս վԷրաԵարՏուցաՉ, ՇնԵրԷՅով աւԷՅՃ ՉաւաՅուն առանՏնաշնորՍումնԷր։ ԳրԷԿԻ ԷրՋու ամՃս Էտք, ան նոր ֆԷրման մԽ ՏԷռք ՋԽ ՏգԻր. 5 ԴԷՋտԷմբԷր 1669Ճն, Մարգարայ վԷրջապԻս ՊոՅքոնտայՃ ԿագաւորԻն ֆԷրման մԽ ստացաւ՝ ամԷնԻն մԷՉաՍոգՃ ու նպաստաւոր ՏԷւով, որ ԷրբԷւԻ տրուաՉ ԽՅՅայ ԿագաւորՃն ՋողմԻ։ Այս ֆԷրմանով, ԼնՋԷրուԿԷան արտոնուԿՃւն ՋԽ տրուԻր ամԻն տԷսաՋ առԷւտուր ՋատարԷՅ Խստ Ճր ցանՋուԿԷան՝ [ՆորՃն ՎսԷմուԿԷան] բոՅոր տՃրոյԿնԷրուն մԻջ, յաւՃտԷանս ոչՃնչ վճարԷՅով ԿԻ՛ ՖրանսայՃ ԿագաւորՃն Էւ ԿԻ՛ ԼնՋԷրուԿԷան պատՋանող նաւԷրու 82 Ռիչըրտ Սմիթսընի նամակը Ընկերութեան հո-

81 Նոյն տեղում, էջ 18։

գաբարձուներու խորհուրդին Լոնտոնի (Letter # 33030, in IOR E/3/30, folio 155)։

մէջ

203

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

մուտքՃն Ջամ ԷՅքՃն Սամար։ ԱսՃՋա ՋարԷՅՃ չԻ նՋարագրԷՅ այՅ ՏԷւով, քան աԹատագրում Էւ ԽնԵՍանուր ու յաւԷրՁաՋան բացառուԿՃւն ԼնՋԷրուԿԷան Սամար։ Զւ անտԷղՃ չԻ ԵՃտԷՅ տաՅ այստԷղ, որ ՍոՅՅանտացՃնԷրԽ ամԻն ատԷն ՍսՋայ գումարնԷր նուՃրաՉ ԻՃն յՃշԷաՅ ԿագաւորՃն Էւ արտաՋարգ ՇնԵրանքնԷր ՋատարաՉ՝ նման առանՏնաշնորՍում ունԷնաՅու, բայց ԷրբԷք չՋարողացան ստանաՅ։ ՎԷրջՃն մօտաւորապԻս 80 տարՃնԷրուն Ճնչ որ Ջրցան նոյն ԿագաւորԻն ստանաՅ այն Իր, որ ՃրԷնք անոր [ԿագաւորՃն] մՃայն տարԷՋան 16.000 ՅՃվր պՃտՃ վճարԷն ՃբրԷւ մուտքՃ ու ԷՅքՃ մաքս։ ՂսՋ ԷԿԻ անգՅՃացՃնԷրԽ վԷրջՃն 14 տարՃնԷրուն ոչՃնչ վճարԷՅու բացառուԿՃւն ստացաՉ Էն, ասՃՋա ՍԷտԷւանքն Իր վԷրջՃն 20 տարՃնԷրուն յՃշԷաՅ ԿագաւորՃն ՃրԷնց մատուցաՉ բաԹմաԿՃւ նուԻրնԷրուն Էւ ՉառայուԿՃւննԷրուն, ՃնչպԻս Էւ ՃրԷնց ԵԷսպաննԷրԻն մԻՋուն մՃջամտուԿԷան83։ ԱռանՏնաշնորՍումնԷրԽ Ճր ուԹաՉ ՏԷւով ստանաՅԻ Էտք, Մարգարայ ՊոՅքոնտայԻն ՋԽ մԷՋնԻր 26 ԴԷՋտԷմբԷր 1669Ճն։ ՄասուՅՃփաԿամ ՁամանԷՅով ԷրՋու օր Էտք, ան ՋԽ ՍաստատուԻր ջուրՃ ԷԹԷրքՃն շատ մօտ գտնուող մԷՉ ՍամաՅՃրՃ մԽ մԻջ, որուն գնումԽ ՋարգաԵրաՉ Իր Ճր պաշտօնԷայՃն՝ ՌուսԻՅՃ մՃջոցով, ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան գորՉաՉուԿԷան Սամար։ ԳարոնՃ ՍԷտ ՍարցԷրԽ սՋսԷՅու մօտ ԻՃն։ ՄասուՅՃփաԿամ ՍասնԷՅու գրԷԿԻ ԷրՋու շաբաԿ Էտք, Մարգարայ ԳոՅպԷռՃն ՋԽ գրԻր ՓարՃԹ՝ Ճր գորՉունԻուԿԷան այՁմԻաՋան վՃճաՋԽ ՍաղորԵԷՅու Սամար։ 12 Յունուար 1670 ԿուաՋՃր նամաՋԽ բաւաՋան ՋարԷւոր Ի ՃբրԷւ ՁամանաՋաշրջանՃ աղբՃւր, Էւ անՍրաՁԷշտ Ի ՅայնօրԻն մԻջբԷրԷՅ Թայն, քանՃ որ անոր պատումԽ գրԷԿԻ ամբողջուԿԷամբ ՋԽ վաւԷրացնԻ 1676Ճ FactumՃն բովանԵաՋուԿՃւնԽ։ Ռոն Մար83 Factum Contenant, Ms. 8972, էջ 20։

204

գարայ Ճր գորՉունԻուԿԷան ամփոփում մԽ ՋԽ ՍրամցնԻ. Հգսգր՟ՠ՟վ, բնրւ խզ սգհգխ՟մ՟ւ ՟ճջ մ՟ղ՟խնռ, էե թմշոեջ կա՟լ գղ Սնրվ՟է՝ Մ՟ճթջ ՟ղջնրմ, ՟ով՟մւե գր բվ՟ղե ՠ՟հխ՟տ՟լ 160.000թ բվ՟ղ՟աժնրինռ, գր զմխգվ՟խտնրէգ՟ղՠ սգ՟վւ Տ՟մսվնմթ՝ ցնի՟վւ՟ճթ ո՟ծ՟խ՟դփվթ ծ՟վթրվ՟ոգս, ռ՟ձ՟պ՟խ՟մ Ռնրջեժթ գր շնվջ անվլ՟խ՟ժմգվնր, Կնժւնմս՟ճթ է՟ա՟րնվթմ ՟վւնրմթւզ գվէ՟ժնր ծ՟ղ՟վ։ Նո՟ս՟խմ եվ ՠ՟մ՟խտթժ ՟պգրսնրվթ ՟դ՟սնրէգ՟մ ղ՟ջթմ՝ ՟մնվ ոգսնրէգ՟մ ՟ղՠնհչ ս՟վ՟լւթմ, թմշ նվ ՠ՟վգՠ՟իս՟ՠ՟վ թվ՟անվլգտթ ղգլ չ՟մւգվե գր գվխ՟վ խգտնրէգմե գսւ, թմշոեջ ոթսթ սգջմեւ ՟վսնմ՟ավթ խ՟ղ քգվղ՟մթ ՟ճմ ո՟սձեմթմ ղթչնտնռ, դնվ խ՗նրհ՟վխգղ ո՟վջխգվեմնռ գր է՟վաղ՟մնրէգ՟ղՠ՝ Ըմբծ՟մնրվ Պ՟ժ՟սթ ո՟վնմմգվնրմ ծ՟ղ՟վ։ Որ ՟ճջ ՠնժնվզ, ծ՟խ՟պ՟խ ղգվ էյմ՟ղթմգվնրմ՝ ծնժժ՟մս՟տթմգվնրմ խնհղե ջսգհլնր՟լ յցնէթմ, ւ՟մթ նվ ճթյգ՟ժ ՟վսնմ՟աթվզ [քգվղ՟մ] ՟ճմւ՟մ մո՟ջս՟րնվ ե, նվւ՟մ ՟մաժթ՟տթմգվնրմզ, էեգր ՟մնմւ յ՟ս ՟րգժթ ղգլ ՟պ՟մկմ՟յմնվծնրղմգվ խզ ռ՟ճգժգմ, ւ՟մ ծնժժ՟մս՟տթմգվզ, գր նվ ճթյգ՟ժ ՟մաժթ՟խ՟մ ՟դազ ղգլ լ՟պ՟ճնրէթրմմգվ ղ՟սնրտ՟լ ե ՟ճջ է՟ա՟րնվթմ գվխ՟վ ս՟վթմգվ՝ մ՟րգվ ցվխգժնռ գր խ՟վգրնվ ծգսգր՟մւմգվ նրմգտնհ ՟ճժ անվլգվնռ։ Ս՟խ՟ճմ, սեվ թղ, գվՠ խզ ՠ՟մ՟խտեթ Կնժւնմս՟ճթ ՟վւնրմթւթմ ղեչ, Ըմխգվնրէգ՟մ դ՟մ՟դ՟մ անվլ՟խ՟ժմգվ նրհ՟վխգտթ Գնվնղ՟մսեժթ լնռ՟ցթ ս՟վՠգվ ռ՟ճվգվ՝ Երվնո՟ճթ ճ՟վղ՟վ խ՟վա ղզ ՟ով՟մւմգվ ամգժնր, նր դ՟մնմւ ՠ՟վկգժնր “L’Aigle D’or” մ՟րնրմ ռվ՟ճ, ծվ՟ղ՟մ՟ս՟վնրէգ՟ղՠ մ՟ր՟ոգս Կվգմթեթ, նվ հվխնր՟լ ե Այգղթ [Achem] է՟ա՟րնվնրէթրմզ84։

Մարգարայ ճՃգ ՋԽ ԿափԻ ցոյց տաՅու, որ ՊոՅքոնտայՃ Ճր գորՉունԻուԿՃւնԽ ՍՃմնաՋան նպատաՋ ունԻր ԼնՋԷրուԿԷան ՉառայՃ Ճր պարտաՋանուԿՃւննԷրԽ պատուով ՋատարԷՅու՝ Ճր նոր ՍայրԷնՃք ՖրանսայՃ շաՍԷրուն Ճ ՇնԵՃր. «ԱւԷՅՃն, տԻր, ՊոՅքոնտայՃ ԿագաւորԻն ֆԷրմանԽ ստանաՅԻ Էտք, այս ՄասուՅՃփաԿամ [Mazulipatan] քաղաքԽ ԷՋայ՝ Սոն բնաՋավայր մԽ ՍաստատԷՅու Սամար, ՃնչպԻս ԽրՃ ԷրԷ84 Marcara Avachinz, նամակ Ֆրանսական Արեւե-

լա-Հնդկական Ընկերութեան, 12 Յունուար 1670, BNF, Ms. 9352, nouvelle acquisition, folio 39։

205

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

ւաՋայԷՅՃ ամԻն պատուով, ՖրանսայՃ ԵրօշաՋԽ ՉաՉանԷցնԷՅով, ՃնչպԻս պԻտք Ի, այՅ աԹգԷրու ԵրօշաՋնԷրու շարքՃն»85։ ԱնգՅՃացՃ պաշտօնԷայ ՍմՃԿսԽն, որուն 28 Օգոստոս 1669Ճ նամաՋԽ մԻջբԷրուաՉ Ի աւԷՅՃ վԷրԽ, ՋԽ վաւԷրացնԻ ՄարգարայՃ պնԵումնԷրԽ՝ ՋայԷան մԽ ՍաստատԷՅու մասՃն։ ՖրանսացՃնԷրու շարՁումնԷրուն մասՃն Ճր տԷղԷՋուԿՃւննԷրԽ ԿարմացնԷՅով, 13 Յունուար 1670Ճն ՍմՃԿսԽն գրաՉ Ի Ճր վԷրաԵասնԷրուն, ԿԻ ֆրանսացՃնԷրԽ «անցԷաՅ 28Ճ նամաՋՃս մԻջ յՃշուաՉ մԷՉ տունԽ առաՉ Էն, Էւ նաԷւ ուրՃշ ԷրԷք տունԷր, որոնք անոր Էւ գԷտՃն մՃջԷւ ՋԽ գտնուՃն, Ճնչ որ, ԷԿԻ ՃրԷնց առԷւտուրԽ ՍասնՃ այԵ նաւաՍանգՃստԽ, մԷՉ առաւԷՅուԿՃւն մԽ պՃտՃ ԽՅՅայ, քանՃ որ Ջրնան ապրանքնԷրԽ ՍասցնԷՅ ՃրԷնց սԷփաՋան ՍամաՅՃրՃն։ Անոնք ամսաՋան 30 փաՋոտա ՋԽ վճարԷն»86։ ՊայանԽ ԼնՋԷրուԿԷան գորՉունԻուԿԷան պատրաստԷՅովՍանԵԷրՏ, Մարգարայ Ճր բողոքաՋան վԷրաԵասՃն մԷքԷնայուԿՃւննԷրուն անՍաղորԵ չԻր։ Ձերբակալութիւն Մասուլիփաթամի մէջ. Ֆրանսուա Մարթէնի պատումը ՄՃնչԷւ ՍՃմա գրԷԿԻ բոՅոր մԷր ԽսաՉնԷրԽ ԹգուշուԿԷամբ քաղուաՉ ու ՍամաԵրուաՉ Էն ՄարգարայՃ պատմաՉնԷրԻն՝ Ճր ԹանաԹան factumնԷրուն մԻջ։ ԳարոնՃ ու ՄարգարայՃ վԷրջնաՋան բաՇումՃն Սամար, որ ԷԹրայանգաՉ Ի վԷրջՃնՃս բՃրտ ՏԷրբաՋաՅուԿԷան՝ ՄասուՅՃփաԿամՃ մԻջ, պԻտք Ի Եառնանք ուրՃշ ՋԷնսաՋան աղբՃւրՃ մԽ, որ նոյնպԻս աՋանատԷսՃ վՋայուԿԷան ՍԷղՃնաՋուԿՃւն ունՃ, բայց ՍաՋաԵՃր ՋողմԻն պատմուաՉ Ի։ ՅՃշԷաՅ պա85 Նոյն տեղում։ 86 The English Factories in India, 1668-1669, edited by

William Foster, Oxford, The Clarendon Press, 1927, էջ 287։ Նաւառեթէ Մասուլիփաթամի ֆրանսական կայեանը նկարագրած է իբրեւ «շքեղ, մեծ տուն մը» (The Travels and Controversies, vol. 2, էջ 321)։

206

տումԽ մաս ՋԽ ՋաԹմԻ Ֆրանսուա ՄարԿԻնՃ յուշագրԷրու առաջՃն ՍատորՃն։ ՄարԿԻն շատԷրու ՋողմԻ ճանչցուաՉ Ի ՃբրԷւ «ֆրանսաՋան առԷւտրաՋան բաՇտՃ ՍՃմնաԵՃրԽ ՌնԵՋաստանՃ մԻջ»87։ Ան 1664Ճն՝ ՄարգարայՃ մուտքԻն տարՃ մԽ առաջ, ցաՉ աստՃճանՃ պաշտօնԷայՃ Սանգամանքով աշՇատանքՃ ԽնԵունուաՉ Իր ԼնՋԷրուԿԷան մԻջ։ Ան արագօրԻն բարՏրացաՉ Իր, նաՇ փոՇարՃնԷՅով Մարգարան 1670Ճն ՃբրԷւ ՄասուՅՃփաԿամՃ տնօրԻն՝ վԷրջՃնՃս բՃրտ ՏԷրբաՋաՅուԿՃւնն ու ՋԷղՉ ԵատավարուԿՃւնԽ յղանաՅԻ Էտք, Ճր վԷրաԵասնԷրուն՝ ԳարոնՃ Էւ ՊուՁոնՃ ՍրաՍանգնԷրուն ՍնաԹանԵԷՅով։ Շուտով ան ՋԽ ՍասնԻր ԼնՋԷրուԿԷան ԽնԵՍանուր տնօրԻնՃ ցանՋաՅՃ պաշտօնՃն, ՃբրԷւ ՍԷտԷւանք նաՇ ԳարոնՃ մաՍուան՝ ՄՃԹպոնՃ նաւաՍանգՃստԽ տԷղՃ ունԷցաՉ նաւաբԷՋման պատճառով (1673), ու ապա անոր փոՇանորԵՃն՝ Ֆրանսուա ՊարոնՃ մաՍուան (1683)։ Ան ՄարգարայՃ ՏԷրբաՋաՅուԿԷան ԵաւաԵրուԿԷան ՍաԹուագՃւտ վԷրապրողնԷրԻն Իր Էւ մՃաՋԽ, որ Ճր գորՉունԻուԿԷան վարպԷտօրԻն գրուաՉ պատում մԽ ՏգաՉ Ի։ 1706Ճն ՌնԵՋաստան մԷՋնԷՅու պաՍուն, ՄարԿԻն Ճր ԷտՃն ՋԽ Կողուր գրԷԿԻ անբՃՉ Սամբաւ մԽ ՃբրԷւ ֆրանսաՋան շաՍԷրԽ վարող ԽնԵունաՋ ուՁ մԽ անԵրՉովԷան տարաՉքնԷրու մԻջ։ ՕրՃնաՋ, Խստ ֆրանսաՋան գաղուԿայՃն ՌնԵՋաստանՃ ԷրբԷմնՃ ԽնԵՍանուր ՋառավարՃչ ԱնրՃ ՖրուատԽվոյՃ, որ ՄարԿԻնՃ յուշագրԷրուն ԷրՋարաշունչ նԷրաՉուԿՃւն մԽ գրաՉ Ի, ՄարԿԻն Ճրօք «ՖրանսայՃ անԵրՉովԷայ ՉառանԷրԻն» «ամԷնԻն արՁանաւոր Էւ ամԷնԻն նշանաւորնԷրԻն» մԻՋԽ ԷղաՉ Ի, այն մԻՋԽ, որուն Ֆրանսա ՋԽ պարտԻր Ճր ՋարողուԿՃւնԽ «վԷրջնաՋան ոտք մԽ ԵրաՉ ԽՅՅաՅու ՍնԵՋաՋան ԷնԿացամաքամասՃն մԻջ Էւ սՋսաՉ՝ ԵԷր ունԷնաՅու

87 Subrahmanyam, Three Ways to be a Stranger, էջ

21։

207

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

այն ՇարԵաւանքնԷրուն մԻջ… որոնք Ճ վԷրջոյ պՃտՃ առաջնորԵԻՃն ՃրաՋան ՋարԷւորուԿՃւն ունԷցող ՋայԷան մԽ ունԷնաՅու ԳորոմանտԻՅՃ ՉովափՃն՝ ՓոնտՃշԷռՃՃ մԻջ, ՀԼ. Եարու սՋԹբնաւորուԿԷան…»88։ ՄարգարայՃ ՏԷրբաՋաՅուԿԷան Ճր մանրամասն պատումՃն ՍԷտԷւԷՅով, պԻտք Ի ՍասՋնաՅ, որ ՄարԿԻն Ճր նշանաւոր գորՉունԻուԿՃւնԽ ՃրաՋանացուցաՉ Ի ՄարգարայՃ նման ուրՃշնԷր աՅ Ճր ճամբայԻն Եուրս ՍանԷՅով89։ Ռայ վաճառաՋանՃն անՋումՃն մաքրաջրուաՉ տարբԷրաՋՃ մԽ ստԷղՉումԽ ուղղուաՉ Իր ապաՍովԷՅու, որ ՄարԿԻնՃ ՃրագորՉումնԷրԽ ԵրաՋանօրԻն յՃշուԻՃն ապագայՃն, մՃնչ անոր նաՇապաշարուաՉ մՃտքԽ Մարգարան ու Ճր նԷրՋայացուցաՉ ՍաւաքաՋանուԿՃւնԽ (այ88 François Martin, Memoirs, էջ XIX։ Գործը գրուած

է ընդմիջումներով, 1664ի վերջերէն մինչեւ 1694 եւ քանիցս վերաքննութեան ենթարկուած է 1676ին, 1684-1685ին եւ վերջապէս 1696ին։ Ան կը պարունակէ մանրամասնօրէն նկարագրուած դէպքեր եւ հարուստ է տեղեկութիւններով, որոնք անհրաժեշտ են Ֆրանսական Արեւելա-Հնդկական Ընկերութեան որեւէ հետազօտողի համար։ Ենթադրաբար հիմնուած է օրագրի մը վրայ, զոր հեղինակը պահած է, եւ որ «էականօրէն անձնական արձանագրութիւն մըն էր, աւելի քան պաշտօնական յուշագիր մը»։ Հեղինակին մահէն ետք, անոր յուշագրերուն ձեռագիրները հասած են Փարիզի Archives Nationales եւ ազգային գրադարանը, առաջին անգամ հրատարակուելով 1931ին, երեք հատորներով, Ալֆրէտ Մարթինոյի կողմէ։ Գործին պատմութեան համար, տե՛ս Martineau, Memoirs de François Martin, “Introduction”, էջ X, յուշագրերուն երկրորդ եւ երրորդ հատորներուն Լոթիքա Վարատաժարանի անգլերէն թարգմանութեան ներածութիւնը (տե՛ս India in the 17th Century (Social, Economic, and Political) Memoirs of François Martin (1670-1694), New Delhi, Manohar, 1981, էջ XVI-XVII, եւ Michael Smithies, A Resounding Failure: Martin and the French in Siam, 16721693, Bangkok, Silkworm Books, 1998, էջ 10։ 89 Այստեղ պէտք է, ուրեմն, համաձայնիլ Բաղդեանց Մագ-Գէյպի տեսակէտին. «Եթէ Մարգարային թոյլ տրուած ըլլար յաջողիլ, Ֆրանսուա Մարթէն պիտի չըլլար այն մարդը, որ ապագային պիտի յիշուէր իբրեւ ֆրանսացիները Հնդկաստան հաստատողը» (Baghdiantz McCabe, Shah’s Silk for Europe’s Silver, էջ 313-314)։

208

սՃնքն՝ ՍայԷրԽ ՃբրԷւ ամբողջուԿՃւն) պՃտՃ ՇարանԻր ՃբրԷւ «ԱսՃոյ ամԷնամԷՉ ՇաբԷբանԷրն ու սրՃՋանԷրԽ, նոյնՃսՋ ԵատԷՅով աշՇարՍՃ այԵ մասՃն ամԷնԻն չարամՃտ աԹգԷրուն չափանՃշնԷրով»90։ «ՅուշագրԷրուն» (Memoirs) առաջՃն ՍատորԽ մԷՉաւ մասամբ նուՃրուաՉ Ի ՄարգարայՃ գորՉՃն։ Ան ՋԽ նԷրՋայացնԻ աշնան 1670Ճն ՄասուՅՃփաԿամՃ ֆրանսաՋան օԿԷաՋՃն մԻջ տԷղՃ ունԷցաՉ ՃրաԵարՏուԿՃւննԷրԽ, որոնք ՄարգարայՃ յանՋարՉաՋան ՏԷրբաՋաՅուԿԷան առաջնորԵաՉ Էն։ 21 Սգոսգղՠգվթմ [1670], խեջփվե գսւ ը՟ղզ 3:00-թմ, Մ՟վա՟վ՟ճ կգվՠ՟խ՟ժնրգտ՟ր փէգ՟խթ ղգլ բ՟ծժթձթմ ղեչ (dans le grand divan de la loge)։ Ամ չ՟մւ է՟ցգտ ղգդղե ց՟իշգժնր, ջ՟խ՟ճմ, դթմւ ջսթոգտթմւ ճ՟մկմնրգժնր։ Աճմնրծգսգր բվնրգտ՟ր ջգմգ՟խմգվեմ ղեխնրմ ղեչ։ Ամնվ նվբթմ նր գհՠփվնվբթմ մնճմոեջ կգվՠ՟խ՟ժնրգտ՟մ։ Յգսնճ տնրտ՟խ՟ավնրղ ղզ խ՟ս՟վգտթմւ թվ ջգմգ՟խմգվնրմ ղեչ ասմնրնհ թվգվնրմ, նվնմւ խզ ՠ՟հխ՟մ՟ճթմ շմշթմ ՟վըեւնռ ծ՟անրջսմգվե, նվնմւ ջնռնվ՟խ՟մ անվլ՟լնրէգ՟մ ծ՟ղ՟վ եթմ։ Ըմխգվնրէգ՟մ անվլգվնրմ ռգվ՟ՠգվնհ էնրհէգվեմ նվգրե ղեխզ ծնմ շեվ։ Բնժնվ խ՟վգրնվ ՠ՟մգվզ փէգ՟խեմ բնրվջ ո՟ծնր՟լ եթմ։ Աճջ կգվՠ՟խ՟ժնրէգ՟մ ժնրվզ ՟մղթչ՟ոեջ ս՟վ՟լնրգտ՟ր ւ՟հ՟ւթմ ղեչ։ Ն՟ր՟ծ՟մաթջսթ ոգսզ (chabandar) գր նրվթյ ո՟յսփմ՟ս՟վմգվ ղ՟վբ հվխգտթմ ծ՟ճնրմ կգվՠ՟խ՟ժնրէգ՟մ ո՟սձ՟պմգվզ թղ՟մ՟ժնր։ Իվգմտ ո՟ս՟ջի՟մգտթմւ, էե կգվՠ՟խ՟ժնրէթրմզ Ըմխգվնրէգ՟մ անվլգվնրմ ռգվ՟ՠգվգ՟ժ եվ, նվնրմ ՟մ (Մ՟վա՟վ՟ճ — Ս. Ա.) լ՟պ՟ճ ղզմ եվ գր իմբվգտթմւ, նվ շի՟պմնրեթմ [՟ճջ անվլթմ ղեչ]։

ՄարԿԻն ՋԽ մոռնայ յՃշԷՅ, որ Մարգարայ ՏԷրբաՋաՅուաՉ Իր Ս. ՄատԿԻոսՃ օրԽ, Էրբ, ՃբրԷւ ՋաԿողՃՋԻ, նԷրՋայ Իր Ճր չորս տարԷՋան ԷղբօրորԵՃՃն՝ ՄատԿԻոսՃ մՋրտուԿԷան, ԽնՋԷրաՋցուԿԷամբ ՆաԹարԻԿ անունով 17ամԷայ մԻՋ ուրՃշ ԷղբօրորԵՃՃ Էւ նոյն տարՃքԽ ունԷցող Ճր ՃսՋ ԹաւաՋՃն՝ ՄՃշԻՅ Ջամ ՄուքԻՅ, ՃնչպԻս Էւ ԽնՋԷրուԿԷան պաշտօնատարնԷրու, որոնք 90 Martin, Memoirs, I, էջ 290։

209

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

բոՅորն աՅ «ՋԽ ՇնԵաՋցԻՃն» այս յատուՋ արարողուԿԷան ԽնԿացքՃն։ ԾԷրԷւս ԵոմՃնՃՋԷան վանաՋան ՏոմՃնՋօ ՆաւարԷԿԻն, որուն պատումով սՋսանք այս ուսումնասՃրուԿՃւնԽ, նոյնպԻս նԷրՋայ Իր։ ՄարԿԻն Ճր պատումԻն նաԷւ Եուրս ՏգաՉ Ի այն փաստԽ, որ ՄարգարայՃ ՏԷրբաՋաՅուԿՃւնԽ բաւաՋան բՃրտ Իր Էւ որ նոյնՃնքն ՄարԿԻնԽ, ուղԷՋցուԿԷամբ՝ ՄաՅսոս անունով ՋրտսԷր օգնաՋանՃ մԽ, անոր ՋաՅանաւորման գՅՇաւոր պատասՇանատուն Իր։ ՓաստօրԻն, Խստ ՄարգարայՃ նՋարագրուԿԷան, ՄարԿԻն ԹԻնք մԽ ԵրաՉ Իր անոր ճաՋատՃն Էւ, ԹՃնք չարչարանքՃ ԷնԿարՋԷՅԻ Էտք, յաջողաՉ Իր ՋորԹԷՅ «ՇոստովանուԿՃւն» մԽ, ԿԻ ան ՃւրացուցաՉ Իր ԼնՋԷրուԿԷան գումարնԷրԽ (2.600 ռուփՃ Ջամ 4.200 ՅՃվր), Ճնչ որ վԷրջՃնս Թարմացնող մԷղաԵրանք մԽն Իր։ ՏԷղաՋան ՃշՇանուԿՃւննԷրԽ, նԷրառԷաՅ նոր ՋուսաՋաՅԽ՝ Mamoudbec (ՄուՍամմատ բԻՋ)91, որ JabarbecԽ նոր փոՇարՃնաՉ Իր, ՃնչպԻս Էւ shahbandarԽ92, cotoualԽ93 Էւ ուրՃշնԷր, որոնք պարսՋաՋան Չագում ունԻՃն Էւ առԷւտրաՋան ու մշաՋուԿայՃն ՋապԷրով մօտԻն յարաբԷրուԿՃւն ունԻՃն ՄարգարայՃ Էւ քաղաքՃ աԹգաՋաննԷրուն ՍԷտ, նԷրՋայացուցՃչնԷր ՋԽ ղրՋԻՃն ֆրանսաՋան օԿԷաՋԽ՝ տնայՃն Ջա91 Mahmed Beague կամ Mahammad Beg նշանա-

կուած էր Մասուլիփաթամի havāldar կամ կուսակալ՝ Jabarbecէն ետք։ Տե՛ս English Factories in India, էջ 201։ 92 «Շահպանտար»ը սովորաբար «նաւահանգիստի գլխաւոր պաշտօնատար» մըն էր (բառացիօրէն՝ նաւահանգիստի թագաւոր կամ տիրակալ), բայց եզրոյթը նաեւ անուանումն էր «վաճառականներու պետ» (provost of merchants) ծառայող պաշտօնատարի մը, ըստ Ա. Խ. Շերուանիի։ Տե՛ս Arun Khan Sherwani, History of the Qutb Shāhī Dynasty, New Delhi, Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd, 1978, էջ 513։ 93 Kōtwāl կամ «քաղաքի մը օրէնքի եւ կարգ ու կանոնի պատասխանատու պաշտօնատար» (Subrahmanyam, Political Economy, էջ 375։ Շերուանի պաշտօնը կը սահմանէ իբրեւ «ոստիկանապետ» (Sherwani, History, էջ 509)։

210

ՅանքՃ ԷնԿարՋուաՉ ՄարգարայՃ աԹատ արՏաՋումԽ պաՍանջԷՅու Սամար։ ՖրանսացՃնԷրԽ ՋԽ ՍաղորԵԻՃն անոնց, ԿԻ Մարգարայ ԼնՋԷրուԿԷան ԵրամնԷրու Ճւրացումով ու այՅ ՍայԷրու փոՇանցաՉ ԽՅՅաՅու յանցանքնԷրով մԷղաԵրուաՉ Իր, Էւ ՍԷտԷւաբար՝ օրՃնաւորապԻս ՏԷրբաՋաՅուաՉ94։ ՊուսաՋաՅԽ Էւ քաղաքՃ ամԷնԻն ՍԷղՃնաՋաւոր ՃսՅամ վաճառաՋաննԷրԻն մԻՋ քանՃն առաջարՋաՉ ԻՃն պարտատոմս վճարԷՅ ՄարգարայՃ Սամար՝ արՏաՋման ԵՃմաց։ ՖրանսացՃնԷրուն մԷրՁումԽ յառաջ բԷրաՉ Իր ՋացուԿԷան վատԿարացումԽ։ ՄարԿԻն, որ աՋանատԷս Իր Էւ ՄարգարայՃ ԷրԵուԷաՅ ԿշնամՃն, ՋԽ նՋարագրԻ յաջորԵ ԵԻպքԷրԽ. Քթշ ղզ գսւ, յնրվչ 150 ծգսգր՟խ դթմնրնվմգվնր անրմբ ղզ, դթմնր՟լ՝ ծվ՟տ՟մմգվնռ, ՟հգհմգվնռ գր մգսգվնռ, թմշոեջ մ՟գր մթդ՟խմգվնռ, գխ՟մ նր բթվւ՟րնվնրգտ՟մ փէգ՟խթ ՟մխթրմզ ասմնրնհ ո՟վ՟ո ծնհ՟ղ՟ջթ ղզ ռվ՟ճ։ Աճջ անրմբթմ ղեչ խ՟վգժթ եվ մխ՟սգժ 10 խ՟ղ 12 պ՟ըցնրէ (Rajput) դթմնրնվմգվ, նվնմւ [մ՟ի՟ոեջ] Մ՟վա՟վ՟ճթ յվչ՟ո՟սթմ ղեչ եթմ գր նվնմտ ռվ՟ճ ՟մ բվ՟լ եվ թվ ՟ղՠնհչ ռջս՟ծնրէթրմզ։ Զ՟մ՟դ՟մ ՟մկգվ ւ՟մթ ղզ ՟մա՟ղ ՟դբ՟վ՟վգտթմ ղգդթ, նվ Մ՟վա՟վ՟ճ խզ չ՟մ՟վ իմբվգժ ս՟ժ խնրջ՟խ՟ժթմ նվ ղգվ ծջխնհնրէգմեմ բնրվջ ծ՟մնրեվ, ինջս՟մ՟ժնռ ղգլ անրղ՟վմգվ. նրվթյմգվ ՟րգժտնրտթմ, նվ ՟մ ՟պ՟չ՟վխ՟լ եվ թջժ՟ղ՟մ՟ժ։ Վգվթ ոմբնրղթմ ձյղ՟վսնրէգ՟մ խ՟վգժթ շե ՟ղՠնհչնռթմ ռջս՟ծթժ, էեգր ռգվչթմ ՟ղթջմգվնրմ ՟ճջ ծ՟ճնրմ ՟ով՟լ կգրթմ ծ՟ղգղ՟ս, զջս թվգմ

94 Մարգարայի դէմ յարուցուած տասնչորրորդ մե-

ղադրանքը այն էր, որ ան «բազմաթիւ ծախսեր ըրած էր Սուրաթէն դէպի Կոլքոնտա ճամբորդութեան ընթացքին՝ հայերու հաշուոյն», որովհետեւ անոնց ի նպաստ կը գործէր, մինչեւ իսկ աւելորդ կերպով Ընկերութեան դրամները գործածելով՝ զանազան գործարարական ձեռնարկումներու աջակցելու համար։ Տե՛ս Requeste D’employ servant dabondant de justification pour lesdits Siurs Marcara pere & fils. Contre lesdits Sieurs Directeurs des Indes Orientales, էջ 4։ Այս նախապաշարեալ տեսակէտին գաղափարախօսական ակունքներուն մասին, տե՛ս ստորեւ։

211

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

ծգս ՟ովնհմգվնրմ ո՟սնրղթմ, յ՟ս խվփմ՟ջեվ ղ՟վբնր ղզ սո՟րնվնրէթրմզ շեվ կա՟լ»95։

ՊուսաՋաՅՃն ԹօրքԷրԽ այնուՍԷտԷւ պաշարման Ջ՚ԷնԿարՋԻՃն ՍամաՅՃրԽ՝ ուտԷՅՃքՃ Ջամ ջուրՃ առաքումԽ մԷրՁԷՅով։ Անոնք ԵաՁանուԿԷամբ վարուԷցան տԷղացՃ սպասաւորՃ մԽ ՍԷտ, որ օԿԷաՋԻն ղրՋուաՉ Իր՝ ջուր Ջրող ցուՅ մԽ առնԷՅու նպատաՋով, Ճնչ որ ֆրանսացՃնԷրԽ մղԷց գորՉՃ անցնԷՅու։ ՄարԿԻն, քանՃ մԽ այՅ պաշտօնատարնԷրու ԽնՋԷրաՋցուԿԷամբ, Ջ՚ԷրԿար տԷսաՋցԷՅու ԹօրքԷրԽ գՅՇաւորող ոստՃՋանապԷտՃն ՍԷտ։ Ան ՋԽ պաՍանջԻր, որ ԵաԵրԻր օԿԷաՋՃ ՉառանԷրուն չարչարանքԽ (maltraiter les serviteurs de la loge) Էւ որ ԿոյՅ տրուԻր ֆրանսացՃնԷրուն ԵուրսԻն պաշար ստանաՅ։ ԱՍա ԿԻ ՃնչպԻս ան ՋԽ նՋարագրԻ այս պաՍանջՃն տրուաՉ պատասՇանԽ. Մգվ ջս՟տ՟լ ո՟ս՟ջի՟մզ ՟ճջ ջո՟ճթմ ծվ՟ծ՟մամ եվ թվ ղ՟վբնտ, նվ 10 խ՟ղ 12 ւ՟ճժգվնր ծգպ՟րնվնրէգմեմ խվ՟խեթմ ղգվ ռվ՟ճ։ Ամնմւ ծվ՟տ՟մմգվնռ 10 խ՟ղ 15 ծ՟վնր՟լմգվ սնրթմ, ղթ՟ը՟ղ՟մ՟խ ւ՟մթ ղզ մգս՟ծ՟վնրղմգվնռ։ Ավս՟խ՟վա ՠ՟վգՠ՟իսնրէգ՟ղՠ, դնվ ղթ՟ճմ խ՟վգժթ ե ռգվ՟ավգժ գվխթմւթ փամնրէգ՟մ, ղգվ շնվջեմ նշ նւ ռթվ՟րնվնրգտ՟ր ՟ճջ խվ՟խնտեմ, դնվ նջսթխ՟մ՟ոգսզ [cotoual, kōtwāl] մնճմ ղթչնտթմ յ՟վնրմ՟խ՟լ եվ։ Մգմւ ՟ժ խվ՟խգտթմւ, ՠ՟ճտ ՟րգժթ ձյավսնրէգ՟ղՠ [plus juste] ւ՟մ ՟մնմւ։ Ս՟խ՟ճմ, ղգվ ինրղՠզ ՟մխ՟վնհ գհ՟ր ղգվ դեմւգվզ ռգվջսթմ ժգտմգժնր, նվնռծգսգր մ՟ի՟դանրյ՟տնրղ շեթմւ ՟պ՟լ գր, խ՟ջխ՟լգժնռ նվ ՟րգժթ [խվ՟խնտմգվնր] խվմ՟ճթմւ բթղ՟մ՟ժ, մ՟ծ՟մչգտթմւ, թջխ՟ոեջ, ւթշ ղզ ծ՟ոձգոնռ։ Ֆվնղգմէեմ ՟մնրմնռ անվլ՟խ՟ժ [commis] ղզ, նվ ղգդթ ծգսգր՟լ եվ, էեգր ւթշ ղզ ծթր՟մբ [indisposé] եվ, ՠ՟ճտ ւ՟չ սհ՟ճ [garçon de coeur] ղզմ եվ, ծվ՟տ՟մե ղզ գվխնր ց՟ղցնրյս գր ջնրվթ ծ՟վնր՟լ ղզ ջս՟տ՟ր, նվնմւ դթմւ ջո՟մմգտթմ սգհրնճմ ռվ՟ճ։ Ն՟ծ՟մչգժնր ՟սգմ, սգջ՟մւ նվ ՟մ ցշ՟լ եվ թ ռգվչթմ յնրմշզ [qu’il tirait à sa fin], թջխ խնրջ՟խ՟ժթմ դթմնրնվ ղզ, նվ թվ ջնրվնռ ծ՟վնր՟լ ղզ սնր՟լ եվ ՟մնվ, թմխ՟լ եվ ՟մնվ ղփս, [ջո՟մմնր՟լ] ՟մնվ [Ֆվնղգմէեմթ] ծվ՟տ՟մեմ [fusil] ղեխ ծ՟վնր՟95 Martin, Memoirs, I, էջ 275։

212

լնռ։ Չխվտ՟մւ բթ՟խզ ռգվտմգժ, նվնռծգսգր ղփսեմ խզ ծ՟ժ՟լնրեթմւ։ Օէգ՟խթմ բ՟վո՟ջզ ց՟խ եվ, գր ղ՟աժտգտ՟մւ ո՟սնրծ՟մե ղզ նվ խզ ՠ՟տնրեվ ցնհնտթմ ռվ՟ճ, նրվ զմբծ՟վնրղզ խզ յ՟վնրմ՟խնրեվ։ Մգվ ղ՟վբնտղեմ ինրղՠ ղզ, նվ փէգ՟խթմ ճգսջ՟խնհղմ եվ, գխ՟մ ղգվ ղփս՝ խվ՟խնտմգվզ ժջգժնռ96։

Շուրջ մԻՋ ամՃս տԷւող անԷՅ վՃճաՋԻ մԽ Էտք, Էրբ ֆրանսաՋան օԿԷաՋՃն մԻջ նաՇապատրաստուԿՃւննԷր Ջ՚ԽՅՅայՃն ԹՃնԷաՅ ՍաՋամարտուԿԷան մԽ Սամար, Մարգարայ ՋԽ ՍամաՏայնԻր ՋուսաՋաՅՃն գրԷՅ, սպառնաՅՃքՃ տաՋ, ԿԻ «բնաւ պՃտՃ չապրԻր» ԷԿԻ օԿԷաՋԽ յարՏաՋումՃ ԷնԿարՋուԻր ու ՋԽ ՇնԵրԻր, որ ան Էտ ՋանգնԻր Ճր մտաԵրուԿԷնԻն։ ՊուսաՋաՅԽ ՇորՍրԵաՋցԷցաւ սուՅԿանՃն ՍԷտ։ ՍուՅԿանԽ մՃջամտԷց 8 ՌոՋտԷմբԷրՃն Էւ ՍրամայԷց «որ ֆրանսացՃնԷրԽ, ԷԿԻ ուԹԻՃն, ՋրնայՃն տանՃՅ Macraն [Մարգարան], բայց պԻտք Ի վճարԻՃն անոր պարտքԽ, որ ՋԽ ՍասնԻր 2000 արՉաԿԷայ տուքաԿնԷրու», Խստ ՆաւառԷԿԻՃ97։ ՄարԿԻնն աՅ Ջ՚անԵրաԵառնայ ասոր, Էրբ Ջ՚ԽսԻ, ԿԻ «ՄՃր Seidely Basefy [ՍայՃտ ԱՅՃ ՊասԷֆՃ՞] անունով պարսՃՋ վաճառաՋան մԽ ԿագաւորՃն [ՍուՅԿան ԱպտուՅՅաՍ ՔուԿԽպ ՇաՍՃն] ՇնԵրագՃր նԷրՋայացուցաՉ Իր, պնԵԷՅով, որ 1000 փաՋոտա փոՇ տուաՉ Իր MacaraՃն (sic), որմԻ մՃայն 100Խ ստացաՉ Իր Էւ աղաչաՉ Իր ՎԷրԵ ՎԷՍափառուԿԷան որ ՍրաՍանգԻր ՄասուՅՃփաԿամՃ ՋուսաՋաՅՃն՝ ՃրԷն 98 պարտք ԷղաՉ վճարումԽ գանՏԷՅ» ։ ՖրանսացՃնԷրԽ մԷրՁԷցՃն վճարԷՅ, Էւ քանՃ որ Մարգարայ չՃ յՃշԷր, որ ԷրբԷւԻ փոՇ առաՉ ԽՅՅայ այԵ գումարԽ ՄարԿԻնՃ յՃշաՉ պարսՃՋ վաճառաՋանԻն, Սնարաւոր Ի, որ այս փոՇառուԿՃւնԽ ՍուՅԿանՃն ՋողմԻ նՃւԿուաՉ Սնարք մԽ ԽՅՅար, որպԻսԹՃ ՋաՅանաւորԽ ՋարԷնար ֆրանսացՃնԷրԻն Ջոր96 Martin, Memoirs I, էջ 276։ Այս ընդհարումին հա-

կիրճ անդրադարձին համար, տե՛ս նաեւ Subrahmanyam, The Political Economy of Commerce, p. 280։ 97 Navarrete, 1962, էջ 325։ 98 Նոյն տեղում, էջ 283։

213

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

ԹԷՅ։ Ղ վԷրջոյ, 16 ՌոՋտԷմբԷր 1670Ճն, Մարգարայ Էւ Ճր որԵՃն, ԷրՋու ԷղբօրորԵՃնԷրու ՍԷտ մՃասՃն, ՇաւարՃն մԻջ ՋԽ տարուԻՃն ԵԻպՃ նաւամատոյց մԽ, որ ֆրանսաՋան օԿԷաՋՃն մօտաՋայքն Իր՝ չորս ՍրաԹԻննԷրու (pistolet) սպառնաՅՃքՃն տաՋ։ Ռոն նԷտուԷցան նաւաՋՃ մԽ մԻջ, որ պՃտՃ ղրՋուԻր ԹՃրԷնք սպասող “La Courrone” նաւԽ99։ ԶրԷք ամՃս Էտք, նաւԽ ՋԽ ՇարսՇԻր ՍուրաԿՃ ֆրանսաՋան ՋայԷանՃն մօտ։ ՊաՅանաւորնԷրԽ «պարտաԵրուԷցան շղԿայուաՉ մնաՅ նաւուն նՋուղՃն մԻջ, որովՍԷտԷւ անոնց նԷրՋայուԿԷան տարաՏայնուԿՃւննԷրԽ մԷՉ յուԹում յառաջ բԷրաՉ ԻՃն քաղաքՃ բաԹմաԿՃւ ՍայԷրուն մԻջ, որոնք ՋԽ բանաՋցԻՃն ֆրանսացՃնԷրուն ՍԷտ»100։ ԾԻԷւ ՍուրաԿՃ ՍայԷրԽ մՃայն յաջողԷցան ապաՍովԷՅ ՄարգարայՃ 15ամԷայ ԷղբօրորԵՃՃ՝ ՆաԹարԻԿՃ աԹատ արՏաՋումԽ, ֆրանսացՃնԷրԽ ստՃպուԷցան բանտարՋԷաՅնԷրԽ փոՇանցԷՅ տարբԷր նաւ մԽ Էւ ԹՃրԷնք ՍԷռացնԷՅ ՍուրաԿԻն, ուր Մարգարայ «շատ ուՁԷղ աջաՋցուԿԷան ՇարՃսՇ» մԽ ունԻր՝ Ճր առԷւտրաՋան սփՃւռքՃ անԵամնԷրով ՋաԹմուաՉ։ ՌայԷրԽ Յաւ ՋապԷր ունԻՃն ՍուրաԿՃ տԷղաՋան ՃշՇանուԿՃւննԷրուն ՍԷտ, ՃնչպԻս ՄասուՅՃփաԿամՃ Էւ ՊոՅքոնտայՃ ՃրԷնց ՍայրԷնաՋՃցնԷրԽ, Էւ մՃշտ ՍաւանաՋանուԿՃւնԽ Ջար, որ ասՃՋա ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան ԵԻմ ՍաՋաՍարուաՉ մԽ Եառնար։ Գարոն յայտնաՉ Իր բողոքող ՍայԷրուն, որ Մարգարայ ՇաՇտաՉ Իր ֆրանսաՋան օրԻնքԽ Էւ Ֆրանսա պՃտՃ ղրՋուԻր՝ «Խստ ֆրանսաՋան արԵա-

99 Marcara, Factum Contenant, Ms. 8972, էջ 37։

Մարթէն (Memoirs, I, 287 եւ 288) Հոկտեմբեր 20 թուականը կու տայ։ Նաւառեթէ, սակայն, որ նոյնպէս ընկերացած էր կալանաւորներէն մինչեւ Սուրաթ, Հոկտեմբեր 17 կը գրէ, բայց կը հաստատէ, որ իր խումբը գիշերուան ժամը 11ին նաւ մտած էր (Navarrete, 1962, էջ 326)։ 100 Baghdiantz McCabe, Shah’s Silk for Europe’s Silver, էջ 312։

214

րուԿԷան օրԻնքնԷրուն ԵատուԷՅու»101։ ՍաՋայն, ասՋԻ առաջ, Գարոն Ջ՚որոշԻր նաՇ բանտարՋԷաՅնԷրԽ ՊանԿամ ղրՋԷՅ՝ ԼնՋԷրուԿԷան նաւԷրու փոքր շարքՃ մԽ մԻջ, որոնցմԻ մԻՋուն մԻջ Գարոն ՋԽ ճամբորԵԻր ՍանգՃստ ՋԷրպով։ ԳարոնԻն ԹանաԹան պատՃՁնԷր ՋրԷՅԻ Էտք, Էրբ նաւԷրԽ ԵանԵաղօրԻն պղպԷղով ՋԽ բԷռնաւորուԻՃն, ՋաՅանաւորնԷրԽ Էտ ՍուրաԿ ղրՋուԷցան, ուրՋԻ պՃտՃ փոՇաԵրուԻՃն Ֆրանսա, որպԻսԹՃ ՄարգարայՃ ԵատԽ շարունաՋուԻր, որ արԵԻն սՋսաՉ Իր ՄասուՅՃփաԿամՃ ֆրանսաՋան օԿԷաՋՃն մԻջ։ ՎԷրջնաՋան ճամբորԵուԿՃւնԽ, սաՋայն, ամԷնաԷրՋար ուղԷգՃՉն Իր, քանՃ որ նաՇ Սանգրուան մԽ Ջար ՊրաԹՃՅՃ մԻջ։ Ղ վԷրջոյ, գրԷԿԻ ԷրԷք տարՃ անցԽնԷՅԻ Էտք նաւու մԽ մԿՃն ՇուցՃն մԻջ, շղԿայուաՉ ու ՍաԹՃւ ՋԷրաՋրուաՉ, ՋաՅանաւորնԷրԽ վԷրջապԻս ՋԽ ՍասնԻՃն ՓորԿ ՄուՃ (Ֆրանսա), ուր ԼնՋԷրուԿԷնԻն բՁՃշՋ մԽ ԹՃրԷնք ՋԽ քննԻր։ ԱյնուՍԷտԷւ, անոնք տարուԷցան բանտ մԽ՝ ցամաքՃ վրայ, մՃնչԷւ 1675, Էրբ ՄարգարայՃ Սարուստ աԹգաՋաննԷրԻն մԻՋԽ՝ John (Jean) անունով, ՌնԵՋաստանԻն ՋԽ ՁամանԻր ու անոնց աԹատ արՏաՋումԽ Ջ՚ապաՍովԻր։ ԱյնուՍԷտԷւ տԷղՃ Ջ՚ունԷնար ՄարգարայՃ ԵատԽ։ Ղր յուշԷրԻն մԻՋ մասՃն մԻջ, որ ՇորագրուաՉ Ի «ՄարգարայՃ գորՉՃն վԷրջաբանԽ ՓարՃԹՃ մԻջ», ՄարԿԻն ՇՃտ ամփոփում մԽ Ջու տայ ԵատավարուԿԷան արԵՃւնքնԷրուն, որքան որ ՅսաՉ Իր ՌնԵՋաստանՃ մԻջ, ուր ՋԽ գրԻր Ճր մԷՉ գորՉԽ ապագայՃն Սամար։ Ան ՋԽ յՃշԻ, ԿԻ ՃնչպԻս, 1677Ճն սՋԹբնաՋան պարտուԿԷնԻ մԽ Էտք, ՄարգարայՃ փաստաբանԽ յաջողաՉ Իր շշմԷցուցՃչ յաղԿանաՋ մԽ արՏանագրԷՅ ԼնՋԷրուԿԷան տնօրԻննԷրու ՇորՍուրԵՃն ԵԻմ։ 1684-1685Ճ շուրջ, Խստ ՄարԿԻնՃ, որ ասՃՋա ՋԽ գրԻ յուսաՇաբուԿԷան, ԷԿԻ ոչ ուղղաՋՃ արՍամարՍանքՃ մԷՉ Թգացումով, 101 Նոյն տեղում։

215

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

ՍայԽ ո՛չ մՃայն ՇաբաՉ Իր ԼնՋԷրուԿՃւնԽ «ՃւրացնԷՅով» անոր գումարնԷրԽ, այՅԷւ յաջողաՉ Իր ԵատաւորնԷրն ու փարՃԹԷան ՍանրուԿՃւնԽ մոՅորԷցնԷՅ Ճր ՍԷքԷաԿով։ ՅստաՋօրԻն շՃնՉու բարԷպաշտուԿԷամբ, ԷԿԻ ՋարԷՅՃ Ի ԹՃնք ԵատԷՅ այն քՃչ ՋրօնասՃրուԿԷամբ որ նՋատուաՉ Իր ՌնԵՃՋքՃ մԻջ, Էրբ ան տԻրն Իր Ճր արարքնԷրուն, այս մարԵԽ ԹանաԹան Ջրօնապաշտ անՏԷրու ՋարԷՋցուԿՃւնԽ գտաւ։ Ան վԷրապատմԷց ՍարցԽ ՃրԷն Ճ նպաստ։ ՔանՃ որ օտարաՋանՃն անունԽ այնքան նպաստաւոր ՋԷրպով ՋԽ ԵՃտուՃ ՖրանսայՃ մԻջ՝ աԹգՃ բարԷսԻր բնոյԿՃն պատճառով, ատՃՋա աւԷՅցուց մարԵոց արԵԻն ԹգացաՉ գուԿԽ անոր ՍանԵԻպ։ Ղ վԷրջոյ, Ճր ՋարողուԿՃւնն ու ԷրԷւուԿաՋան բարԷպաշտուԿՃւնԽ ՃրԷն օգնԷցՃն գտնԷՅ քանՃ մԽ ՍԹօր մարԵՃՋ, որոնք ՃրԷն օՁանԵաՋԷցՃն։ Ան ԵատաՋան Սայց մԽ սՋսաւ ԼնՋԷրուԿԷան ԵԻմ, որ աւԷՅՃ ուշ ԵատապարտուԷցաւ մԷՉ վնասուց Սատուցման102։ ՄարԿԻն յԷտոյ ՋԽ վստաՍԷցնԻ Ճր ԽնԿԷրցողնԷրուն, որ ԿԻԷւ ՇաբԷբայ Էւ ԷրՋԷրԷսանՃ ՍայԽ ԵատԽ շաՍաՉ Իր, բայց Ճր անմԷղուԿՃւնԽ չԻր փաստաՉ։ Ան ՋԽ նշԻ, ԿԻ յաղԿանաՋԽ գՅՇաւորաբար ԿԷքնՃք ՍողՃ վրայ տԷղՃ ունԷցաՉ Իր, քանՃ որ փարՃԹԷան ԵատարանԽ ԷԹրաՋացուցաՉ Իր, որ ՄարգարայՃ ԵատավարուԿՃւնԽ ՄասուՅՃփաԿամՃ ֆրանսաՋան օԿԷաՋՃն մԻջ «անՋանոնուԿՃւննԷրով» ՅԷցուն Իր Էւ ֆրանսաՋան օրԻնքՃ չափանՃշնԷրուն ՍամապատասՇան չԻր103։ ՓարՃԹՃ ԵատաւորնԷրԽ, Խստ ՄարԿԻնՃ, գԿացաՉ ԻՃն ՄարգարայՃն՝ ԳարոնՃ գորՉաԵրաՉ ԵաՁանուԿՃւննԷրուն ու չարչարանքնԷրուն Սամար, Ճնչ որ ՄարԿԻն ՍաԹՃւ ԿԻ ՋԽ մԷրՁԻ, ԿԻԷւ ՋԽ ջանայ մաքրաջրումՃ ԷնԿարՋԷՅ։ ՎԷր-

102 Martin, Memoirs I, էջ 289։

ջՃնս ապա ՋԽ նշԻ, ԿԻ ՍայԽ ուրաՇ չԻր սոսՋ յաղԿանաՋով. Մ՟վա՟վ՟ճ ՠ՟ր՟վ՟վնր՟լ շեվ թվգմ թ մո՟ջս բ՟ս՟ռձթպնռ։ Ամ նրդգտ թվ ՠ՟իսզ ցնվկգժ գր, էեգր խզ ո՟սխ՟մեվ Ջնրհ՟ճթ ընհնռնրվբթ ս՟խ՟մւթմ [sorti de la lie], նվ Պ՟վջխ՟ջս՟մթ է՟ա՟րնվնրէգ՟մ ղ՟ճվ՟ւ՟հ՟ւ Սո՟ծ՟մթ լ՟ճվզ ասմնրնհ ծ՟ճգվնր ա՟հնրէ ղզմ ե, ՟մ թմւդթմւ մգվխ՟ճ՟տնրտ թՠվգր Հ՟ճ՟ջս՟մթ մյ՟մ՟րնվ զմս՟մթւե ՟դմնր՟խ՟մ ղզ՝ Փ՟վթդ խգտնրէգ՟մ նրմգտ՟լ լ՟իջգվզ ռձ՟վգժ ս՟ժնր մո՟ս՟խնռ գր նվ՟խ՟րնվ ղ՟վբնր ծ՟մա՟ղ՟մւնռ բ՟ս՟ռ՟վնրէթրմզ ծգս՟ոմբգժնր ծ՟ղ՟վ։ Ամնվ դ՟ր՟խզ Սո՟ծ՟մ ձ՟ղՠնվբգտ՝ յթմլնր ՟դմնր՟խ՟մնրէգ՟մ ռխ՟ճնրէթրմմգվ ւ՟հգժնր ծ՟ղ՟վ, թմշ նվ բընր՟վ ոթսթ շզժժ՟վ թվգմ ծ՟ղ՟վ, ւ՟մթ նվ ծ՟ճգվզ ՟ղեմ թմշ զմգժնր խ՟վնհնրէթրմզ նրմթմ։ Ց՟ր՟ժթ ե, նվ ՟ճջ ՟դազ Ֆվ՟մջ՟ճթ ղեչ լ՟մփէ շե ՟ճմւ՟մ, նվւ՟մ Աջթնճ ղեչ, նրվ խ՟վգժթ ե զջգժ, էե խ՟վգժթ շե ասմգժ ՟րգժթ ղգլ ի՟ՠգՠ՟մգվ գր մնր՟դ ծ՟ր՟սւ նրմգտնհմգվ, մնճմթջխ թ ՠ՟հբ՟սնրէթրմ ՟յի՟վծթ ՟ճջ ղ՟ջթ ՟ճմ ՟դագվնրմ, նվնմւ ՟ղգմեմ ՟րգժթ շ՟վ խզ ջգոնրթմ104։

ԱրԵԷօք յատուՋ բա՞ն մԽն Իր ՄարԿԻնՃ քամաՍրանքԽ ՄարգարայՃ ու անոր «ԷնԿաԵրԷաՅ» աԹնուաՋանուԿԷան Էւ արՍամարՍանքԽ՝ ԽնԵՍանրապԻս ՍայԷրու ու արԷւԷՅքցՃնԷրու ՍանԵԻպ, ԿԻ աւԷՅՃ Շոր ՍՃմք ունԷցող նաՇապաշարում մԽ ՋԽ ցոՅացնԻր «ԱրԷւԷՅքՃ» որոշ ՍամայնքնԷրու ՍանԵԻպ՝ ՀԺ. Եարու ՖրանսայՃ մԻջ։ ԱյստԷղ, նորԻն, ՄարգարայՃ ԵատաՋան վարոյԿՃն մանրապատմաՋան ԽնԿԷրցում մԽ ճամբան պՃտՃ ՅուսաւորԻ։ Ազնուականութիւն, արեւելաբանութիւն (orientalism) եւ հաւաքական կարծրատիպեր (stereotypes). «Օտարին» ֆրանսական ընկալումները 1675-1688Ճ ՍանրայՃն ԵատավարուԿԷան ԽնԿացքՃն, ՄարԿԻնՃ ՋողմԻ արՍամարՍաՋան ՏԷւով ՄարգարայՃ «ՋԷղՉ աԹնուաՋանուԿԷան» ՇնԵՃրԽ ՋԷԵրոնաՋան բԷմ մԽ գրաւԷց այն քրԻաՋան վարոյԿՃն

103 Նոյն տեղում (“que la procédure qu’on avait fait à

Masulipatam contre lui n’etait pas dans les forms”)։

216

104 Նոյն տեղում, էջ 289-290։

217

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

ԽնԿացքՃն, որ տԷղՃ ունԷցաւ ՄԷՉ ՆորՍուրԵՃ (Grand Conseil) մԻջ («ՃնքնՃշՇան Եատարան մԽ, որուն ՅՃաԹօրուԿՃւննԷրԽ ՋԽ մրցԻՃն Էւ, որոշ նՃւԿԷրու մԻջ, ՋԽ գԷրաԹանցԻՃն ՓարՃԹՃ ՇորՍրԵարանՃ ունԷցաՉնԷրԽ»), ուր ԵատավարուԿԷան վԷրջՃն արարԽ տԷղՃ ունԷցաւ105։ ՄարգարայՃ ՃնքնաՍռչաՋ ՋարգավՃճաՋԽ ՃբրԷւ ասպԷտաՋան պարսՃՋ Էւ աԹնուաՋան Չագում ունԷցող Սայ մանրամասնօրԻն քննուԷցաւ պաշտպանուԿԷան փաստաբանՃն՝ ՔուԻնԿԻն տԽ ՌՃշպուրՋՃ ՋողմԻ, որ ՋԽ նԷրՋայացնԻր ԼնՋԷրուԿԷան տնօրԻննԷրու ՇորՍուրԵԽ ՋաԹմող ՉԷրունՃնԷրԽ։ ՄարգարայՃ Սամար այնքան ՋարԷւոր Իր Ճր աԹնուաՋանՃ ՋարգավՃճաՋԽ, որ ան ստացաւ, ՃնչպԻս պՃտՃ տԷսնԷնք, նոտարացուաՉ վՋայուԿՃւննԷր ՍպաՍանՃ, ՎԷնԷտՃՋՃ, ՄՃվոռնոյՃ Էւ ԱմսԿԷրտամՃ ՍայրԷնաՋՃցնԷրԻն, որոնք բոՅորն աՅ ՋԽ վՋայԻՃն անոր աԹնուաՋան ՉննԵաբանուԿԷան։ Անոր աԹնուաՋանՃ ՋարգավՃճաՋԽ Էւ ԶւրոպայԻն ԵուրսԻն ԷՋողՃն «աԹնուաՋան» ԽՅՅաՅու նշանաՋուԿԷան Սարցն ու անոր աւատաՋան ՁառանգուԿՃւնԽ ԵատավարուԿԷան տՃրաՋան նՃւԿԷրն ԻՃն։ ԱԹգայնուԿԷան (ethnicity), ՍաւաքաՋան ՃնքնուԿԷան Էւ «ՋԷղՉ աԹգագրուԿԷան» նՃւԿԷրն աՅ տՃրաՋան Էղան։ ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան գՅՇաւոր պաշտօնատարնԷրԽ Էւ անոնց օրՃնաՋան պաշտպաննԷրԽ ՋանոնաւորապԻս ՋԽ ՇօսԻՃն ՄարգարայՃ Էւ պարսՃՋնԷրու ու ՍայԷրու ամբողջուԿԷան մասՃն ՃբրԷւ «ՇաբԷբանԷրու» Էւ «ՍնարամՃտնԷրու» աԹգ մԽ, որուն նմաննԷրԽ նոյնՃսՋ ԱրԷւԷՅքՃ մԻջ տԷսնուաՉ չԻՃն։ ԼնՋԷրուԿՃւնԽ, անշուշտ, Ճր ՅաւագոյնԽ ՋԽ փորՏԻր, որպԻսԹՃ ՇուսափԻր ՄարգարայՃն վնասուց Սատուցում վճարԷՅԻ՝ ՉովԷրու բացՃն մԻջ ՍՃնգ տարուան ապօրՃնՃ բանտարՋուԿԷան Էւ չարչարանքՃն, ՃնչպԻս 105 Richard Mowery Andrews, Law, Magistracy, and

Crime in Old Regime Paris, 1735-1789 (Cambridge, Cambridge University Press, 1994, p. 27.

218

Էւ յԷտնԷաՅ աշՇատավարՏԷրԽ։ Ղ վԷրջոյ, ՍայԽ շաՍԷցաւ ԵատԽ Էւ Ճր անունԽ մաքրԷց, ԿԻԷւ յստաՋ չԻ, ԿԻ ԷրբԷւԻ ան ստացաւ որԷւԻ ֆՃնանսաՋան Սատուցում՝ ՋրաՉ տառապանքՃն Ջամ յԷտնԷաՅ աշՇատավարՏՃ բաԹմաԿՃւ տարՃնԷրուն ԵՃմաց։ ՄարգարայՃ աԹնուաՋանաՋանուԿԷան Էւ «արԷւԷՅքցՃՃ» պարՋԷշտուԿԷան Էւ ուղղամտուԿԷան շուրջ ՃրաւաՋան ՋռՃւԽ Ճ՞նչ Ջ՚ԽսԻ ԱրԷւԷՅքՃ Էւ Ճր ՁողովուրԵՃ վԷրաբԷրԷաՅ ֆրանսաՋան ԽմբռնումնԷրու մասՃն։ ԱրԵԷօք ՊարսՋաստանԻն աԹնուաՋան մԽ ԽՅՅաՅու փաստարՋումՃ փորՏԽ ՄարգարայՃ ՋողմԻ Էւ նման պնԵումՃ մԽ ԹօրաՋցԷՅու ՋոչուաՉ ՃրաւաՋան ԿուղԿԷրԽ Ջամ վՋայագրԷրԽ, Թորս ան ստացաՉ Իր աշՇարՍՃ չորս ՉագԷրԻն, աւԷՅՃ Շոր ճշմարտուԿՃ՞ւն մԽ ՋԽ բացայայտԷն անոր առԷւտրաՋան ՍամայնքՃն նԷրքՃն գորՉունԻուԿԷան մասՃն։ ՎԷրջապԻս, Ճնչո՞ւ ԼնՋԷրուԿԷան Էւ Ճր շաՍԷրուն ՍԷտ ՋապուաՉ բաԹմաԿՃւ ֆրանսացՃ պաշտօնատարնԷր մԷՉ ջանքԷր ԿափԷցՃն ո՛չ մՃայն Մարգարան ու Ճր ԽնտանՃքԽ նաՇատԷՅու, Ճնչ որ բացայայտ Իր, այՅԷւ ամբողջ ՍաւաքաՋանուԿՃւնԽ (Սայ Էւ պարսՃՋ «աԹգԷրԽ»), որուն ՋարՉրատՃպայՃն նԷրՋայացուցՃչնԷրԽ ՋԽ ԵՃտուԻՃն։ ՂնչպԻս պՃտՃ տԷսնԷնք, ՄարգարայՃ Էւ Ճր փարՃԹԷան ԵատավարուԿԷան ՍամաշՇարՍայՃն մանրապատմուԿՃւնԽ շատ սփռԷՅՃք Յոյս ունՃ այս ՍարցԷրուն մասՃն, Ճնչ որ շատ ԵՃւրուԿԷամբ Ջրնար անտԷսուՃՅ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ ֆրանսաՋան ՉաւաՅման աւԷՅՃ սովորաՋան մԷՉավԷրՅուՉաՋան (macro-scale) մօտԷցումՃ մԽ ՋողմԻ։ ԳրԷԿԻ սՋՃԹբԻն, Մարգարայ որԵԷգրաՉ Ի «ՃնքնանԷրՋայացման»106 ՏԷւ մԽ 106 Եզրոյթը կը պատկանի Էրուին Կոֆմանին։ Տե՛ս

իր գիրքը՝ The Presentation of Self In Everyday Life (Edinburgh: University of Edinburgh Press, 1956)։ Կոֆմանի ընկերային յարաբերութիւններու ուսումնասիրութեան «թատերական» մերձեցումը կը հետազօտէ, թէ ինչպէս «գործի սովորական

219

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

ՍանրուԿԷան մԻջ Էւ փարՃԹԷան ԵատարանՃն առջԷւ (ԷրՋուքն աՅ մՃջնորԵուաՉ՝ factumնԷրու տպագրուԿԷամբ ու ցրուումով), Խստ որուն, ան ՍԷռաւոր ու չնաշՇարՍՃՋ ԷրՋրԻ մԽ՝ “Grand Sophy”Ճ (ՍԷֆԷան ՍարստուԿՃւնԽ այս անունով ՉանօԿ Իր ԶւրոպայՃ մԻջ) տՃրոյԿԻն ԷՋաՉ աԹնուաՋան մԽն Իր։ ՊարԷւոր Ի նշԷՅ, որ Մարգարայ ՃբրԷւ պարսՃՋ աԹնուաՋանՃ Ճր նԷրՋայացումԽ բԷմաԵրաՉ Ի 1676Ճ սՋՃԹբնԷրուն, ԵՃմացԽ ունԷնաՅով փարՃԹԷան Յսարան մԽ, որուն անԵամնԷրԻն շատԷրԽ առաջՃն անգամն Իր, որ ՋԽ ՍանԵՃպԻՃն ՍԷֆԷան ՂրանՃ աշՇարՍՃն։ ԲաԹմաԿՃւ ՏԷւԷրով, անոր ԷրԷւումԽ factumնԷրու ԻջԷրուն մԻջ ՋանՇորոշաՉ Ի ՄոնԿԷսքՃոյՃ ԷրԷւաՋայաՋան պատումԽ ԷրՋու պարսՃՋ աԹնուաՋաննԷրու՝ ՈւԹպԻՋՃ Էւ ՌՃքայՃ մասՃն, որոնք ՓարՃԹ այցԷՅաՉ ԻՃն ԷւրոպացՃնԷրու մասՃն տԷղԷՋանաՅու։ Մարգարայ, սաՋայն, անոնց ՃսՋաՋան մարմնաւորումն Իր՝ մԻՋ ՋԷրպարՃ մԻջ։ Ղ տարբԷրուԿՃւն ՄոնԿԷսքՃոյՃ «ՊարսՋաՋան նամաՋնԷրու» (1721) ՋԷրպարնԷրուն, որոնք ՋամովՃն ՓարՃԹ ճամբորԵաՉ ԻՃն ՍպաՍանԻն՝ «ՅուսաւորուԿՃւն» ՏԷռք բԷրԷՅու նպատաՋով, Մարգարայ բռնՃ ուՁով բԷրուաՉ Իր նաւու մԽ մԻջ՝ ԵատավարուԿԷան ԷնԿարՋուԷՅու Սամար։ ԾԻԷւ արԷւԷՅԷան անԵրՉովԷան տարաՉքնԷրԻն ԷՋաՉ ԷրԷւաՋայաՋան ՋԷրպար մԽ չԻր, ՃնչպԻս բաԹմաԿՃւ ուրՃշնԷր որոնք փՃՅՃսոփանԷրու գրաՋան ԷրԷւաՋայուԿՃւնԽ ՋԽ ՅԷցնԻՃն յաջորԵ Եարուն, անոր ՃնքնանԷրՋայացման ԷղանաՋԽ, այսՃնքն՝ այն ՏԷւԷրԽ որոնցմով Ճնք Ջամ Ճր փաստաբանԽ (Ջամ ԷրՋուքԽ) Ջ՚ԽնտրԻՃն անոր ՃնքնուԿՃւնԽ նԷրՋայացնԷՅու Էւ ՇորՍրԵանշաՋանօրԻն ՋառուցԷՅու, ԿատԷվիճակներու մէջ, անհատը ինքզինքը եւ իր գործունէութիւնը ուրիշներու կը ներկայացնէ, այն ձեւերը, որով կ՚առաջնորդէ եւ կը վերահսկէ անոնց կազմած տպաւորութիւնը, եւ այն տեսակ բաները, զորս կ՚ընէ եւ չ՚ըներ երբ իր ներկայացումը կը կատարէ անոնց առջեւ» (նախաբան)։

220

րաՋան անՁՇտԷՅՃ որաՋնԷր ունԻՃն, որոնք ՄոնԿԷսքՃոյՃ ստԷղՉաՉ գրաՋան գորՉՃն ՋԽ նմանԻՃն։ ՄարգարայՃ ՇօսքԷրԽ գորՉաՉԷՅով, ան, Ճ վԷրջոյ, «Ճր ԷրՋրԻն 2.500 ՅՃօ ՍԷռու գտնուող օտարաԹգՃ պարոն» մԽն Իր։ ԱռաւԷՅ Էւս, ան ԿԻ՛ օտար Էւ ԿԻ՛ «չնաշՇարՍՃՋ» Իր Ճր ֆրանսացՃ ԽնԿԷրցողնԷրուն Սամար, ԽՅՅայՃն ՓարՃԹՃ փողոցնԷրու ռամՃՋ ՁողովուրԵԽ Ջամ ՋԷղՉամնԷրով աԹնուաՋանուԿՃւնԽ որ Թայն ՋԽ ԵատԻր ՄուվրՃ պաՅատՃ Grand ConseilՃ մարմարԷայ սրաՍնԷրուն մԻջ, ուր անոր գորՉԽ ՋԽ քննուԻր։ Ան ԿԻ՛ Սայ Իր, այսՃնքն՝ պԷտաՋանուԿԷնԻ ԹուրՋ ու տարասփՃւռ ՁողովուրԵ մԽ, որ ՍՃն քրՃստոնԷայ Իր, ՍԷտԷւաբար՝ ՉանօԿ, ՋրօնաՋան Ճմաստով, բայց այսուՍանԵԷրՏ տարաշՇարՍՃՋ՝ ՄԷրՏաւոր ԱրԷւԷՅք գտնուԷՅու պատճառով, Էւ ԿԻ՛ «պարսՃՋ»՝ ՄարգարայՃ ՃնքնանՋարագրուԿԷան ԷԹրաբանուԿՃւնԽ գորՉաՉԷՅու Սամար։ Ան նաԷւ արԷւԷՅԷան ՍԹօր ԿագաւորՃ մԽ ՍպատաՋն Իր։ Ղնչ աՅ ԽՅՅար Ճր աԹգուԿՃւնԽ, սաՋայն, Մարգարայ մՃշտ վարուաՉ ու ՃնքԹՃնք նԷրՋայացաՉ Ի ՃբրԷւ աԹնուաՋան մԽ՝ ԹՃնք Եատող մարԵոց նման, Էւ յատՋապԻս ԼնՋԷրուԿԷան փարՃԹԷան ՍոգաբարՏուԿԷան ԽնԵՍանուր տնօրԻնուԿԷան նման, որոնց ԵԻմ Եատ բացաՉ Իր քրԻաՋան վարքագՉՃ Սամար։ Պ՚ԷրԷւՃ ԿԻ ապացոյց չՋայ ՍաւաստԷՅու ՄարԿԻնՃ արտառոց Էւ շՃնՉու պնԵումԽ, որ Մարգարայ ՃնքԹՃնք նԷրՋայացուցաՉ Ի ՃբրԷւ ՌայաստանՃ աԹնուաՋան ԽնտանՃքՃ մԽ շառաւՃղԽ՝ պԷտուԿԷնԻն Ճր փաստաբանաՋան սաՋԷրն ու ապրուստՃ ՉաՇսԷրԽ վճարուԷՅու Սամար։ ՄարԿԻն այն տպաւորուԿՃւնԽ ՋԽ Կողու, որ ասՃՋա պատաՍաՉ Իր գորՉնաՋան պատճառնԷրով Էւ բաւաՋան ուշ ԵատավարուԿԷան ԽնԿացքՃն, այսՃնքն՝ յաղԿանաՋԻն Էտք։ ԱրԵարԷւ, ՄարգարայՃ աԹնուաՋան ՉագումԽ արԵԻն ԽնԵգՉուաՉ Ի առաջՃն ՃսՋ ՍրապարաՋումՃն՝ 5 ՄայՃս 1675Ճ factumՃն մԻջ։

221

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

ԱյստԷղ, յՃշԷնք, ան ՃնքԹՃնք ՋԽ ՍռչաՋԻր «շառաւՃղԽ ամԷնԻն ՉանօԿ ու ՍՃն տունԷրԻն մԻՋուն, Թոր ՊարսՋաստանՃ Կագաւոր ՇաՍ Աբբաս՝ ՄԷՉն ՋոչԷցԷաՅ, անցԷաՅ Եարու վԷրջաւորուԿԷան ՄԷՉ ՌայքԻն տԷղափոՇաՉ Իր ՍպաՍան՝ ՊարսՋաստանՃ մայրաքաղաքԽ»107։ ՅայտարարԷՅԻ Էտք, ԿԻ Ճր ասպարԻԹԽ առԷւտուրն Իր, ան ամԻն ճՃգ ՋԽ ԿափԻր Ճր ԽնԿԷրցողնԷրուն վստաՍԷցնԷՅու, որ ասՃՋա Ճր աԹնուաՋանՃ ԵՃրքՃն որԷւԻ ՏԷւով չԻր ՍաՋասԷր։ «Առանց բացառուԿԷան», գրաՉ Ի ան, «ՊարսՋաստանՃ, ՌայաստանՃ, Էւ նոյնՃսՋ ամբողջ ԱսՃոյ բոՅոր աԹնուաՋաննԷրԽ վաճառաՋաննԷր Էն, որոնք առԷւտուր Ջ՚ԽնԷն, առանց որ վԷրջՃնս որԷւԻ նսԷմացուցՃչ ԵԷր մԽ ունԷնայ ոԷւԻ մԻՋուն պարագայՃն»108։ Այս factumնԷրուն ՍրապարաՋումԻն քՃչ Էտք, պաշտպանուԿՃւնԽ փորՏԷց ԹրպարտԷՅ Սայ տնօրԻնԽ՝ անոր Ճնքնաբնորոշման բաղաԵրՃչնԷրԽ ՍԷտԷւողաՋանօրԻն մասնատԷՅով Էւ անոր բարոյաՋանԽ ՍարցաՋանՃ տաՋ ԵնԷՅով։ Ըայն վարՋաբԷՋԷՅու ՋոչուաՉ անանուն պարսաւագրԷրԻն մԻՋուն մԻջ, որ փարՃԹԷան փողոցնԷրԽ ՋԽ բաՁնուԻր, ԼնՋԷրուԿԷան տնօրԻննԷրԽ ՉաղրաՉ Էն Մարգարան, ԽսԷՅով, ԿԻ ան ո՛չ ԿԻ ՊարսՋաստանՃ Էւ ՌայաստանՃ աԹնուաՋան ԽնտանՃքՃ մԽ շառաւՃղն Իր, ՃնչպԻս պնԵաՉ Իր, այՅ «ամԷնաստոր ՉնունԵԻ, մսագորՉՃ մԽ ԹաւաՋԽ, ՏՃապան մԽ Էւ ՍնաՍաւաք մԽ»109։ Անոնց, ՃնչպԻս 107 Factum Contenant, BNF, Ms. 8907, էջ 1։ 108 Նոյն տեղում, էջ 2։ 109 “Que le Supplians sont de la plus basse naissance,

fils de Boucher, Palfrenier, & ramasseurs de chifons & de rogatons”։ Պաշտպանութեան այս մեղադրանքը միայն կը գտնուի Մարգարայի իրաւական ամփոփագրին մէջ՝ Requeste D'employ servant dabondant de justification pour lesdits Siurs Marcara pere & fils. Contre lesdits Sieurs Directeurs des Indes Orientales in BNF MS. 8972, folios 130 r-172v։ Մէջբերումը կու գայ տպուած վաւերաթուղթի folio 132 r. կամ էջ 5էն։ Իմ «հնահաւաք» թարգմանութիւնս կու գայ հետեւեալ աղ-

222

Էւ Ֆրանսուա ՄարԿԻնՃ Սամար, ՍայԽ ո՛չ մՃայն «ՎԷրաՉնունԵՃ ՇաբԷբայ» մԽն Իր Ջամ «ՇարԵաՇ ճամբորԵ» մԽ (ԷԹրԷր, որոնք նորոյԿ ԵարՏաՉ Էն գՃտաՋան գրաՋանուԿԷան մԻջ)110։ Այս ՇաբԷբայ ՍայԽ, որ ԽնՋԷրուԿԷան «տաՋանքՃն» ՋԽ պատՋանԻր Էւ ՌայաստանՃ արքայաՋան ԽնտանՃքՃն աԹգաՋան ԽՅՅաՅու յաւաՋնուԿՃւնԽ ՋԽ սնուցանԻր, նաԷւ ապԷրաՇտ մԽն Իր, որ ֆրանսաՋան աԹգՃ Էւ Ճր ԿագաւորՃն ՍՃւրԽնՋաՅուԿՃւնն ու աԹնՃւ բնաւորուԿՃւնԽ ՋԽ շաՍագորՉԻր։ ՖրանսաՋան աԹգԽ մՃշտ բարՏր պաՍաՉ ու պաշտաՉ Իր «օտարաՋանՃն անունԽ» Ճր ԷրՋրՃն մԻջ՝ ՄարԿԻնՃ բառԷրով։ ԼնՋԷրուԿՃւնԽ նաԷւ ՋԽ փորՏԻր Մարգարան բնորոշԷՅ ՃբրԷւ սովորաՋան ոճրագորՉ մԽ, ՇաբԷբայ մԽ Էւ փաՇստաՋան մԽ, որ 1661Ճն Շոյս տուաՉ Իր ՖՅորանսՃ բանտԻն ու ՓարՃԹ ՁամանաՉ՝ ՃբրԷւ արԵարուԿԷնԻն փնտռուաՉ մարԵ։ Մարգարան ու Ճր փաստաբանԽ այս պնԵումնԷրԻն ՃւրաքանչՃւրՃն մԷՉ Շնամքով պՃտՃ ՍաՋաԵարՏԻՃն։ ԼնԵունԷՅով ՍանԵԷրՏ, որ Մարգարայ ՏոսՋանայՃ բանտ մԽ ԷղաՉ Իր Էւ ՍամարՏաՋ փաՇուստով՝ ՓարՃԹ ՍասաՉ, անոնք պնԵԷցՃն, որ բուն չարագորՉԽ ՀոԹԻֆ Արմանտ անունով ԵրամատԻրն Իր, որ չԻր վԷրաԵարՏուցաՉ ՄարգարայՃ ՋողմԻ վստաՍուաՉ մԷՉ գումարԽ։ ԱւԷՅՃ՛ն. անոնք շԷշտԷցՃն, որ ԳոՅպԷռ Էւ ՄուԵովՃՋոս ՀԴ. ՃրաԹԷՋուաՉ ԻՃն ՖՅորանսՃ ՇնԵրայարոյց բիւրէն՝ Subrahmanyam, Three Ways, էջ 154, ծանօթ. 58։ 110 Տե՛ս Miriam Eliav-Feldon, Renaissance Impostors and Proofs of Identity, London, Palgrave Macmillan, 2012 եւ Natalie Zeomon Davis, Trickster Travels A Sixteenth-Century Muslim between Worlds, New York, Hill and Wang, 2006։ Վաղ արդի շրջանի կեղծումի եւ ինքնութեան յարափոփոխ բնոյթի գիտական ուսումնասիրութեան մասին, տե՛ս նաեւ Valentin Groebner, Who Are You? Identification, Deception, and Surveillance in Early Modern Europe, trans. Mark Kyburz and John Peck, New York, Zone Books, 2007 եւ Subrahmanyam, Three Ways։

223

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

պատմուԿԷան մանրամասնԷրուն մասՃն, Էրբ Մարգարայ ՓարՃԹ ՁամանաՉ Իր 1665Ճն անոնց ՍանԵՃպԷՅու Սամար, Էւ որԷւԻ առարՋուԿՃւն չԻՃն յարուցաՉ բանտարՋուԿԷան մասՃն։ Մարգարայ Էւ Ճր փաստաբանԽ, ԵառնաՅով անոր աԹնուաՋանուԿԷան ՍարցՃն, ԿԷՅաԵրԷցՃն, որ արԷւմտԷան Էւ յատՋապԻս ֆրանսաՋան աԹնուաՋանուԿԷան գաղափարԽ, աւատաՋան յարաբԷրուԿՃւննԷրու ԷրՋարաՏՃգ պատմուԿԷան մԽ ՍԷտ շաղՋապուաՉ, Ջարգ մԽ ԻաՋան տարբԷրուԿՃւննԷր ունԻր ԶւրոպայԻն Եուրս «աԹնուաՋան» Էւ «աԹնուաՋանուԿՃւն» (noblesse) ԷԹրոյԿնԷրուն նշանաՋուԿԷան բաղԵատմամբ։ Անոնք անԵրաԵարՏան ԱսՃոյ Ջամ ԱրԷւԷՅքՃ աԹնուաՋանուԿԷան ՍարցՃն աւԷՅՃ ԽնԵՍանուր գՃՉԷրով Էւ ՍԷֆԷան ՂրանՃ ու ՌայաստանՃ պարագայՃն՝ աւԷՅՃ յատուՋ ՋԷրպով։ Ռաւանաբար տԷղԷաՋ ԻՃն, որ աԹնուաՋանուԿՃւնԽ ԿԷրԷւս ՍայԷրու ՍԷտ ՋապուաՉ աԹգայՃն յատՋանՃշ մԽ չԻր շատ մԽ ԷւրոպացՃնԷրու Սամար։ Ղ վԷրջոյ, որքան որ ՉանօԿ Իր, ՌայաստանԽ ԵաԵրաՉ Իր անՋաՇ ԿագաւորուԿՃւն ԽՅՅաՅԻ 1375Ճն՝ ՊՃՅՃՋՃոյ անՋումով։ ԱնՋԻ առաջ, Սայոց նաՇարարաՋան ԵասԽ ՋորՉանաՉ Իր անՍամար նԷրՇուՁումնԷրու ՍԷտԷւանքով՝ պարսՃՋնԷրու, արաբնԷրու, սԷՅճուքնԷրու, մոնղոՅնԷրու Էւ ՇաչաՋՃրնԷրու ՋողմԻ։ ՊԽ ԿուՃ, որ ՍայԷրու՝ աԹնուաՋանուԿԷնԻ ԹրՋուաՉ ԽՅՅաՅու գաղափարԽ, պԻտք Ի բաւաՋան տարաՉուաՉ ԽՅՅար ԶւրոպայՃ մԻջ, որոշապԻս ՍՃմքԽ ՋաԹմԷՅով ՄարԿԻնՃ արՍամարՍաՋան ՋԷցուաՉքՃն՝ ՄարգարայՃ ՍՃն ՍայՋաՋան աԹնուաՋանուԿԷան պնԵումնԷրուն նՋատմամբ, նոյնՃսՋ Էրբ ան «ՋԽ պատՋանԻր ՋուղայՃ ՁողովուրԵՃ տաՋանքՃն», որ վաճառաՋաննԷրու Էւ ո՛չ ԿԻ աԹնուաՋաննԷրու բնաՋավայր մԽն Իր։ ՕրՃնաՋ՝ անգՅՃացՃ վՃրաբոյՁ, վաճառաՋան Էւ ճամբորԵ Ճոն ՖրայԽր, որ ուշ 1670աՋան ԿուաՋաննԷրուն Ջ՚այցԷՅԻր Նոր Ջուղան (Թոր ՋոչաՉ Ի Jelfa), Էրբ ՄարգարայՃ ԵատավարուԿՃւ-

224

նԽ Ջ՚ԽնԿանար ՓարՃԹՃ մԻջ, Ճր ԽնԿԷրցողնԷրուն ՋԽ բացատրԻր, որ Ճ տարբԷրուԿՃւն ՁամանաՋՃ այՅ «աԹգԷրու», ՍայԷրԽ «յամառօրԻն փարաՉ ԻՃն» ՃրԷնց ՍաւատքՃն Էւ Ջ՚առաջնորԵուԻՃն ՃրԷնց ԷՋԷղԷցաՋան պԷտԷրուն ՋողմԻ, քանՃ որ «անոնց աԹնուաՋանուԿՃւնԽ ջնջուաՉ Ի ԷրՋար ՁամանաՋԻ Ճ վԷր՝ պատԷրաԹմՃ ԵաՁանուԿԷան պատճառով»111։ ԾԻԷւ նաՇարարուԿՃւնԽ ՃբրԷւ ԽնՋԷրայՃն Ջառոյց Ջրնար ջնջուաՉ ԽՅՅար, սաՋայն ՉանօԿ Իր, որ առանՏՃն վԷրապրողնԷր, գԻԿ անոնք որոնք ՅՃովՃն աղքատացաՉ չԻՃն, վաճառաՋան Ջամ ՋղԷրաՋան ԵարՏաՉ ԻՃն ու մՃացաՉ անոնց, որոնք ՇաՍ Աբբաս Ա.Ճ ՋողմԻ Նոր Ջուղա տարուաՉ ԻՃն։ Մարգարայ չՃ նշԷր այս բոՅորԽ Ճր factumնԷրուն մԻջ, ՃսՋ աԹնուաՋանուԿԷան Ճր քննարՋումԽ Ճմ վԷրագրաՉ մԷԿոտաՋան բնոյԿԽ ունՃ, բայց ՇնԵրոյ առարՋայ բնագրԷրուն ԽնԿԷրցումԽ ՋԽ ԿԷՅաԵրԻ, որ ՄարգարայՃ տԷսաՋԻտնԷրուն Ճմ նԷրՋայացումս մԷՉաւ մասամբ ճշգրՃտ Ի։ ԱւԷՅՃ՛ն. Մարգարայ, ՃնչպԻս ԽսուԷցաւ վԷրԽ, ՋԽ նշԻ, որ ԱսՃոյ աԹնուաՋաննԷրԽ՝ Ճ տարբԷրուԿՃւն ՖրանսայՃ ՃրԷնց նմաննԷրուն, յաճաՇ առԷւտուրով ՋԽ ԹբաղԻՃն Էւ ՋԽ ՍարստանայՃն, առանց որ այս արարքԽ ԹՃրԷնք վարՋաբԷՋԻր ԽնՋԷրայՃն ՋԷանքՃ մԻջ։ ԱսՋԻ Թատ, Ճ տարբԷրուԿՃւն ԷւրոպաՋան աԹնուաՋանուԿԷան, ՍայԷրԽ պԷտաՋան ՍաստատուԿՃւննԷր չունԻՃն, ուստՃ՝ ԹուրՋ ԻՃն ԷւրոպացՃնԷրու ունԷցաՉ այն արՇՃւնԷրԻն, ուր ՃրԷնց պԷտուԿՃւննԷրուն Էւ Թանոնք պաՍող աԹնուաՋանուԿԷան յՃշողուԿՃւնԽ Ջ՚ամբարուԻր։ ՌայԷրու պարագայՃն, ՋղԷրն ու ԷՋԷղԷցաՋան ՍաստատուԿՃւննԷրԽ «ՄԷՉ ՌայքԻն ՊարսՋաստան փոՇաԵրուաՉ աԹնուաՋանուԿԷան վՋայաՋաննԷրուն Էւ ՍՃն յուշամատԷաննԷրուն (anciens Monumens de Noblesse) պաՍապան111 John Fryer, A New Account of East India and

Persia, in Eight Letters Being Nine Years Travels, Begun 1672 and Finished 1681, London, 1698, էջ 270։

225

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

նԷրն (depositaires)»112 ԻՃն։ Այս նՃւԿԷրԽ ուրուագՉԷՅԻ Էտք, Մարգարայ այնուՍԷտԷւ ՋԽ վստաՍԻր ջուղայԷցՃնԷրու ՅայնաՉաւաՅ առԷւտրաՋան ցանցՃն վրայ՝ աԹնուաՋանուԿԷան Ճր պնԵումԽ բանաՏԷւԷՅու Սամար։ Զրբ ՄարգարայՃ ԵատավարուԿՃւնԽ տԷղՃ Ջ՚ունԷնար, ջուղայԷցՃ վաճառաՋաննԷրու ԿՃւԽ աննշան Իր ՓարՃԹՃ մԻջ։ ԱնոնցմԻ ոմանք Սոն ՍաստատուաՉ ԻՃն ՃբրԷւ մԷտաքսՃ Ջամ ՍՃւսուաՉԷղԻնՃ վաճառաՋաննԷր, որոնք առԷւտրաՋան շաՍԷր ունԻՃն ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃն Ջամ ՕսմանԷան ՋայսրուԿԷան մԻջ, Ջամ սրճարաննԷրու տԻրԷր, Ճնչ որ նոր ասպարԻԹ մԽն Իր քաղաքՃն մԻջ։ ՆոյնՃսՋ ԷԿԻ մնայուն բնաՋՃչ նոր ջուղայԷցՃնԷրու ԿՃւԽ մԻՋ Ջամ ԷրՋու ՏԷռքով ՋարԷՅՃ Իր ՍաշուԷՅ, Սաստատուն Սոսանք մԽ Ջ՚այցԷՅԻր ֆրանսաՋան մայրաքաղաքԽ Ջամ ԿագաւորուԿԷան ուրՃշ քաղաքնԷր, յատՋապԻս ՄՃոն Էւ ՄարսԻյՅ, որոնք մԷտաքսՃ առԷւտուրՃ ՋարԷւոր ՋԷԵրոննԷր ԻՃն Էւ մՃասնաբար շուրջ վաԿսուն Սայ բնաՋՃչնԷր ունԻՃն, որոնցմԻ շատԷրԽ Նոր ՋուղայԻն ԻՃն113։ Մարգարայ Ջրնար անոնց ԵՃմաՉ ԽՅՅաՅ՝ Ճր ՃնքնուԿՃւնԽ փաստող նոտարացուաՉ վՋայուԿՃւննԷրու Սամար։ Անյայտ պատճառնԷրով, փոՇարԻնԽ ան ԵՃմաՉ Ի ԱմսԿԷրտամ, ՎԷնԷտՃՋ Էւ ՄՃվոռնօ ապրող Ճր ՍայրԷնաՋՃցնԷրուն օգնուԿԷան։ Այս ԵՃմումնԷրուն ՃբրԷւ արԵՃւնք, այԵ քաղաքնԷրԻն ԷՋաՉ Էն ԷրԷք նոտարացուաՉ ու ԷրԵուԷաՅ ցուցմունքնԷր՝ ջուղայԷցՃ վաճառաՋաննԷրու ՋողմԻ ՋատարուաՉ, որոնք

112 Instruction Memorable, BNF Ms. 8972, folio 194r,

էջ 3։ 113 Տե՛ս ջուղայեցիներու Մարսէյլի համայնքին գե-

րազանց ուսումնասիրութիւնը՝ Olivier Raveux, Entre Réseau Communautaire Intercontinental et Intégration Locale: La Colonie Marseillaise des Marchands Arméniens de La Nouvelle-Djoulfa (Ispahan), 1669-1695, “Revue d'histoire moderne et contemporaine”, 59, 1 (2012), էջ 83-102։

226

աԹնուաՋանուԿԷան Էւ ԽնՋԷրայՃն ՍռչաՋՃ վՋայուԿՃւննԷր ՋԽ պարունաՋԻՃն։ ԱմսԿԷրտամՃ վՋայուԿՃւնԽ տԷղաբնաՋ ՍՃնգ ջուղայԷցՃ վաճառաՋաննԷրու ԷրԵուԷաՅ ՍաստատումնԷրԽ ունԻր։ ՌոՅՅանտաՋան մայրաքաղաքԽ այԵ ՁամանաՋ ՍայՋաՋան ԷՋԷղԷցՃ մԽ Էւ շուրջ վաԿսուն Սայ բնաՋՃչ ՋԽ ՍաշուԻր, որոնց մԷՉամասնուԿՃւնԽ ամուր ՋապԷր ՋԽ պաՍԻր Նոր ՋուղայՃ ՍԷտ114։ ՌՃնգ վՋանԷրԽ անմՃջապԻս նոտարացուաՉ փաստաԿուղԿ մԽ ՍայԿայԿաՉ ԻՃն՝ 25 Օգոստոս 1678 ԿուաՋՃր, «ուր [անոնց վՋայուԿՃւնԽ] Ջար պարոն ՄարգարայՃ Էւ Ճր ԷղբայրնԷրուն ՊարսՋաստանՃ, ՌայաստանՃ Էւ ՌնԵՋաց ԷրՋՃրնԷրուն մԻջ աԹնուաՋան Չագման, պատՃւՃն, վարՋՃն Էւ պարՋԷշտուԿԷան մասՃն»։ Լստ 1678Ին Էտք ՄարգարայՃ ՍրատարաՋաՉ ՃրաւաՋան ամփոփագրԷրԻն մԻՋուն՝ այս վՋայագՃրԽ «ՍաստատուԷցաւ ԱմսԿԷրտամՃ ՍանրայՃն նոտար ԾՃքսԷրանՃ առջԷւ Էւ վաւԷրացուԷցաւ յՃշԷաՅ քաղաքՃ քաղաքապԷտնԷրուն Էւ ՇնամաՋաՅնԷրուն ՋողմԻ՝ ԷրՋու ՋնՃքնԷրով ՋնքուաՉ, մԻՋԽ յՃշԷաՅ նոտարՃն, ՃսՋ մՃւսԽ՝ քաղաքապԷտնԷրուն»115։ ԴՁբաՇտա114 Ամսթերտամի հայ համայնքին մասին լաւագոյն

պատումը ցարդ կը մնայ Առաքել Սարուխան, Հոլանտան եւ հայերը, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1925։ Տե՛ս նաեւ Ռենէ Պեքիուսի նորագոյն ուսումնասիրութիւնները, որոնք հիմնուած են հոլլանտական նոտարական փաստաթուղթերու գերազանց օգտագործման վրայ, բայց առանց հայերէն վաւերագրերու ներկայութեան (René Bekius, The Armenian Colony in Amsterdam in the Seventeenth and Eighteenth Centuries: Armenian Merchants from Julfa before and after the Fall of the Safavid Empire, in “Iran and the World in the Safavid Age”, edited by Willem Floor and Edmund Herzig (London: I.B. Taurus, 2012), էջ 259-284. Bekius, A Global Enterprise: Armenian Merchants in the Textile Trade in the Seventeenth and Eighteenth Centuries, “Carpets and Textiles in the Iranian World, 1400-1700” (Oxford and Genoa: Ashmolean Museum, 2010), էջ 207-235։ 115 “Portant la noble naissance, honneur, credit, & probité dudit Sieur Marcara & de ses freres, tant en

227

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

բար, այս վՋայագրԻն օրՃնաՋ մԽ ԽնԵգրՋուաՉ չԻ ՄարգարայՃ ԿղԿաՉրարՃն մԻջ, ուստՃ ԵՁուար Ի ստուգԷՅ Սոս ՋատարուաՉ պնԵումնԷրԽ։ ԱնտարաՋոյս, յՃշԷաՅ փաստաԿուղԿԽ պԻտք Ի գտնուՃ ԱմսԿԷրտամՃ քաղաքայՃն արՇՃւՃն մԻջ։ ԳՃտԷնք, ամԻն պարագայՃ, որ ՀԺ. Եարու վԷրջՃն քառորԵՃն «ԾՃքսԷրանտՃԿ» անունով ՍոՅՅանտացՃ ՍանրայՃն նոտար մԽ ՉանօԿ Ի ՃբրԷւ ջուղայԷցՃ յաճաՇորԵնԷր ունԷցաՉ մԻՋԽ, Ճնչ որ ՄարգարայՃ պնԵումԽ Սնարաւոր ՋԽ ԵարՏնԻ116։ Մարգարայ նաԷւ նԷրՋայացուց ՎԷնԷտՃՋԻն նմանօրՃնաՋ վՋայագՃր մԽ, որ ԿուագրուաՉ Իր ՍԷպտԷմբԷր 15Ճն, այս անգամ քսան վՋանԷրով, որոնք բոՅորԽ «պարսՃՋնԷր» ԻՃն Էւ «բոՅորԽ՝ ՍպաՍանՃ բնՃՋնԷր»։ Այս ՃրաւաՋան փաստաԿուղԿԽ ԽնԵունուաՉ ու վաւԷրացուաՉ Ի, Ջ՚ԽսԻ ան, «Սուրբ ՄարՋոս ՍրապարաՋՃ ՍանրայՃն նոտարՃն առջԷւ, ՆորՃն ՎսԷմուԿՃւն ՎԷնԷտՃՋՃ տոՁ ՄուՃճՃ ԳոնԿարՃնՃՃ վՋայագրուԿԷամբ Էւ Ճր ՋնՃքով ԵրոշմուաՉ, ՃսՋ յՃշԷաՅ վՋայուԿՃւնԽ ՋԽ ցուցնԻ, որ տՃար ՄարգարայՃ ԽնտանՃքԽ շատ աԹնուաՋան ու ՍՃն Ի, Էւ ՋապուաՉ Ի ՌայաստանՃ արքայաՋան արԷան ՍԷտ [est tres noble est ancienne, & alliée du Sang Royal d'Armenie.]»117։ ԾԻԷւ այս գրառումՃն վԷրարտաԵրուԿՃւնԽ, ՃնչպԻս ԱմսԿԷրտամՃ պարագայՃն, պաՍպանուաՉ չԻ տպուաՉ ՃրաւաՋան ամփոփագրԷրԻն որԷւԻ մԻՋուն մԻջ, բարԷբաՇտաբար նոտարացուաՉ վաւԷրաԿուղԿԷրԻն պաՍպանուաՉ պատճԻն Perse, Armenie, qu'aux Indes, ladite attestation passée pardevant Tixerand, Notaire & Tabellion public à Amsterdam, approuvée des Bouruemestre & Regens de ladite ville, scellée de deux sceux, l'un dudit Notaire, & l'autre desdits Bourguemestres” (Memoire des Pieces que le Sieur Marcara fournit & employe d'abondant pour sa justification contre les Sieur Directeurs Generaux des Indes Orientales, BNF Ms. 8972, folio 177 v., էջ 10)։ 116 Տե՛ս Սարուխան, Հոլանտան եւ հայերը, էջ 105։ 117 BNF Ms. 8972, folio 177 v., էջ 10։

228

մԽ ՋԽ գտնուՃ ՎԷնԷտՃՋՃ Archivio di StatoՃն մԻջ։ ՔանՃ որ ՃտաՅաՅԷԹու բնագրՃն բովանԵաՋուԿՃւնԽ շատ չնչՃն տարբԷրուԿՃւն մԽ ունՃն ՄարգարայՃ նԷրՋայացման ՍԷտ, Ջ՚արՁԻ ամբողջուԿՃւնԽ վԷրարտաԵրԷՅ այստԷղ. Հթմայ՟ՠէթ, 15 Սգոսգղՠգվ 1678թմ թղ՝ ծ՟մվ՟ճթմ մնս՟վթջ ՟պչգր մգվխ՟ճ՟տ՟մ սգ՟վւ Յնռծ՟մ նվբթ Յնռծ՟մմնր, Մ՟վսթվնջ նվբթ Ահ՟ՠեխթ, Ս՟վաթջ նվբթ Մթվդ՟ճթ, Ք՟՟մ՟մ նվբթ Մ՟մ՟ջթ, Բ՟հվ՟ղ նվբթ Ջթծ՟մխթվթ, Մգժանմ նվբթ Մգժթւթ, Փթվռ՟ժթ նվբթ Փ՟մնջթ, Ահ՟դ՟վ նվբթ Գ՟ջո՟վ՟ճ, Ահ՟կ՟սնրվ նվբթ Աժ՟ղթ, Մմ՟տ՟խ՟մ նվբթ Յնռծ՟մմնր, Աջսնր՟լ՟սնրվ նվբթ Նթխնհ՟ճնջթ, Ս՟վ՟ս նվբթ Փ՟մնջթ, Խ՟շթխ նվբթ Յնռ՟ջ՟ց՟ճ, Մ՟վա՟վե նվբթ Ք՟վ՟ս՟մթ, Յ՟վնրէթրմ նվբթ Ս՟ք՟վթ, Յնռծ՟մ նվբթ Թ՟ղոնրվթ, Ն՟դ՟վգէ նվբթ Պեխնրղթ, Յնռջեց Ն՟մթ նվբթ Մնրվ՟ս՟ճ, Մ՟վխնջ նվբթ Պփհնջթ, Ահգւջ՟մբվ նվբթ Ս՟վաջթ ՠնժնվմ ՟ժ Սո՟ծ՟մ ւ՟հ՟ւեմ, Պ՟վջխ՟ջս՟մթ ղ՟ճվ՟ւ՟հ՟ւզ, գր ծթղ՟ ՟պգրսվ՟խ՟մմգվ ՟ճջ Վգմգսթխ սթվ՟խ՟մ ւ՟հ՟ւթմ ղեչ, նվնմւ թմլթ լ՟մփէ բ՟վկ՟մ մնճմոեջ ծ՟ճ ռ՟ձ՟պ՟խ՟մ Պգսվնջ բթ Սթմ՟մթ ղթչնտ՟ր, թմլթ՝ մփս՟վթջ, յ՟ս ժ՟ր լ՟մփէ […] գվբնրղ զմգժնռ զջթմ, էե ո՟վնմ Մ՟վսթվնջ նվբթ Մ՟վա՟վ՟ճ Ար՟այեմտ, ՟ճըղ՝ ՠմ՟խթշ Փ՟վթդ ՟վւ՟ճ՟խ՟մ ւ՟հ՟ւթմ, ՟մնմտ յ՟ս ժ՟ր լ՟մփէ ե։ Ամնմւ մ՟գր ռխ՟ճ՟լ գր ծ՟ջս՟ս՟լ գմ, թղ խնհղե սվնր՟լ Ս. Գթվւթմ ռվ՟ճ կգպւզ բմգժնռ, թՠվգր թվգմտ թղ՟տ՟լ ձյղ՟վսնրէթրմզ նվ ռգվնճթյգ՟ժ ձյղ՟վսնրէթրմմ ե, նվ ճթյգ՟ժ ո՟վնմ Մ՟վսթվնջ բթ Մ՟վա՟վ՟ճ Ար՟այեմտ գր թվ գհՠ՟ճվմգվմ նր ՟դա՟խ՟մմգվզ ո՟վնմմգվնր խնհղե ո՟սթրթ խ՗՟վը՟մ՟մ՟մ թՠվգր ծ՟վնրջս զժժ՟ժնռ, գր ՟դմնր՟խ՟մ նր ւ՟հ՟ւ՟խթվէ ռթձ՟խ նրմթմ, գր ՟ղգմեմ ՟դմնր՟խ՟մ նր ո՟ո՟խ՟մ [Հպնղե՟խ՟մ Կ՟էնժթխ] զմս՟մթւմգվեմ ղեխմ գմ Մգլ Հ՟ճւթ, նվնմւ Պ՟վջխ՟ջս՟մթ է՟ա՟րնվթմ խնհղե մնճմ Մգլ Հ՟ճւթ ավ՟րնրղեմ գսւ, Մ՟վա՟վ՟ճ Ար՟այեմտթ ճթյգ՟ժ զմս՟մթւզ՝ [ծ՟ճ] ՟դմնր՟խ՟մնրէգ՟մ ղեխ ղ՟ջթմ ծգս ցնի՟մտնր՟լ եթմ Սո՟ծ՟մ ւ՟հ՟ւզ՝ ճթյգ՟ժ Պ՟վջխ՟ջս՟մթ ղ՟ճվ՟ւ՟հ՟ւզ։ [Ամնմւ մնճմոեջ ռխ՟ճգտթմ] նվ ՟ճջ ո՟վնմ Մ՟վսթվնջթմ խթմզ Ամթթ [՟վւ՟ճ՟խ՟մ] սնրմեմ եվ գր յ՟պ՟րթհ եվ ճթյգ՟ժ Մգլ Հ՟ճւթ ՟վւ՟ճ՟խ՟մ ՟վթրմե։ Արգժթ՘մ. ՟մնմւ ծ՟ջս՟սգտթմ, նվ ճթյգ՟ժ Ար՟այեմտ զմս՟մթւզ ՟ղնրջմ՟տ՟լ ե Սո՟ծ՟մթ

229

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

աժի՟րնվ զմս՟մթւմգվնրմ ծգս ՟պ՟մտ թվ ՟պ՟չմնրէթրմզ [՞] խնվջմտմգժնր գր նվ ճթյգ՟ժ Մ՟վսթվնջթ գվխնր գհՠ՟ճվմգվզ՝ ռ՟ձ՟պ՟խ՟մմգվ Հմբխ՟տ ՟յի՟վծթ ղեչ, ՟ճբ խնհղգվնր ՟ղգմ՟ծ՟վնրջս ռ՟ձ՟պ՟խ՟մմգվեմ գմ գր ՠնժնվթմ խնհղե ամ՟ծ՟սնր՟լ գմ թՠվգր ո՟սնր՟վը՟մ սեվգվ, ո՟վխգյս, ՟վը՟մ՟ծ՟ր՟ս գր ռ՟վխ նրմգտնհ ղ՟վբթխ։ […] Աճջ ձյղ՟վսնրէգ՟մ թ ռխ՟ճնրէթրմ, թմկղե՝ մնս՟վեջ իմբվ՟լ գմ, նվ ՟մնմտ թրվ՟ւ՟մշթրվթմ ռխ՟ճնրէթրմմգվզ ջսնրագղ ՟պ՟մկմ՟ոեջ գր ծվ՟ո՟վ՟խ՟ր118։ 118 Ալիշանի արխիւ, Դիւան Սուրբ Ղազարի։ Սոյն

արձանագրութեան բնագիրը կը գտնուի Վենետիկի Պետական Արխիւին մէջ. Տե՛ս ASV, Atti Notarile, 12070, Protocolli, Francesco Simbeni, folios 194 r,v. “1678, Die Jovis 15 menses Septembris Ad Cancellum comparrero alla presentia di me Notario testimonari infrascritti li Signior Giovanni q[uandu]m Uvanes, Martirus q[uandu]m Acabech, Sarchis q[uandu]m Mirsa, Chaanan di Minas, Bagram q[uandu]m Gianghir [Jihangir], Melcum q[uandu]m Melich, Piervali q[uandu]m Panus, Agazar q[uandu]m Gasparo, Agazatur de Hialan [Alam?], Mirzaghan q[uandu]m Ovanes, Assazatur q[uandu]m Nicolus, Sarut q[uandu]m Panus, Cacik q[uandu]m ovasat, Marcara q[uandu]m Caradan, Artun q[uandu]m Saffar, Ovan q[uandu]m Tambar, Nazaret di Beghum, Iseppo q[uandu]m Murat detto Nani, Marco q[uandu]m Paulo, et Alessandro q[uandu]m Sarchis, tutti della citta di Spaan capitale di Persia et hora negotianti in questa Dominante citt di Venetia, per tale riconosciutimi alla presentia ad sopra, dal di Pietro di Sinan pure mercanto Armeno nella medessima da me Notario benissimo conosciuto, et per espressione della verit ad instanza facendo dissero del Signor Martino q[uandu]m Marcar Avacsciuz hora resitente [sic] nella citt Reale di Pariggi da loro benissimo conosciuto hanno attestato deposto et affermato con loro giuramento, ladis Scripturis in mano mia prestato come la veritas che conoscono veramente come sopra si dotto, il sudetto Signor Martino di Marcara Avacsciuz et soi fratelli et parenti per signore tutte honorati de bene, richi et di conditione nobile e civile, et che sono d'una delle pi nobili et papeleschi famiglie d'Armenia Maggiore et che doppo il conquistar che fece il Re di Persia della medesima Armenia Maggiore, si transfer la detta famiglia di Marcara Avacsciuz assieme con una parte della nobilt nella citta di Spaan capitale di Persia suddeta et che la deffonta moglie d'esso Signor Martino era della casa d'Ania derivante dal sangue Reale d'Armenia Maggiore suddetta, oltre l'esserc da m desima famiglia

230

ՎԷրոբԷրԷաՅ փաստաԿուղԿԽ յստաՋօրԻն ցոյց Ջու տայ, որ Խստ նորջուղայԷցՃ վՋանԷրուն, ՄարգարայՃ ԽնտանՃքԽ բարՏր Սամարում ՋԽ վայԷՅԻր Էւ արուարՏանՃ ամԷնԻն ՍամբաւաւորնԷրԻն մԻՋԽ նՋատուաՉ Իր շատԷրու ՋողմԻ։ ԱւագշԻնց (Avachintz) ԽնտանՃքԽ Սարուստ ու յարգուաՉ Իր, ՃնչպԻս Էւ աԹնուաՋան, ու նոյնՃսՋ Սնարաւոր արԷան ՋապԷր ունԻր, գոնԻ ՄարգարայՃ ՍանգուցԷաՅ Ջնոջ ՋողմԻն, ԱնՃՃ ԲագրատունՃնԷրուն ՍԷտ։ Ղ տարբԷրուԿՃւն մՃւս վՋայաԿուղԿԷրուն, ՎԷնԷտՃՋՃ վՋայուԿՃւնԽ նաԷւ ՋԽ ՍաստատԻր, որ ՄարգարայՃ նաՇնՃնԷրԽ ՋաԿողՃՋԻ ԻՃն նաՇքան 1604Ճ բռնՃ տԷղափոՇումԽ ՍպաՍան, Ճնչ որ անշուշտ տրամաբանուԿԷան մօտ Իր, քանՃ որ ՋաԿողՃՋԻուԿՃւնԽ մտաՉ Իր ՆաՇՃջԷւան, ուրՋԻ Ջու գար ԱւագշԻնց ԽնտանՃքԽ։ ԶրրորԵ վՋայագՃր մԽն աՅ ԵատարանՃն ՋԽ նԷրՋայացուԻր քանՃ մԽ տարՃ Էտք՝ 21 ԱպրՃՅ 1682։ Այս մԻՋն աՅ ՍաստատուաՉ Իր տասնԷօԿ ՍոգՃՃ ՋողմԻ, ԵարՏԷաՅ բոՅորԽ «պարսՃՋ», այսՃնքն՝ ջուղայԷցՃ վաճառաՋաննԷր, որոնք ՄՃվոռնօ Ջ՚ապրԻՃն, ուր Մարգարայ բնաՋաՉ Իր 1650աՋան ԿուաՋաննԷրու ՋԻսԷրուն։ «ՎՋայագրուաՉ Իր պարոն ԳոԿԷՅԷնտՃ ՋողմԻ՝ ֆրանսաՋան աԹգՃ ՍՃւպատոս այԵ

Avacsciuz parentata con la prima nobilt della Citta di Spaan suddetta senza haver mai derogato: Et che due fratelli d'esso Sig[nore] Martino negoziante in e nelle Indie sono dello pi richi negozianti di quale parti, et da per tutto per tali stimati come signori d'honore, di probit et di tutta credenza et fede. E c disseri saper non solo per publica voce et fama, ma etiam per la piena et ottima cognizione che tengono delle cose da loro at sopra attestate, per essere tutti come sopra si dette della citt di Spaan suddetta. In fede della qual verit hanno pregato me notaro a farne la presente da loro giarata et veridica attestatione per la sua piena credenza appresso cadauna persona s publica come privato di qualunque [vercho??] une [?] occorresse [??] Bogantes? Franciscus quondam Tellarolus ad signum

231

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

ԷրՋրՃն մԻջ։ ՆաՇԽնԿացնԷրուն նման նոյն բովանԵաՋուԿՃւնԽ ունԻր»119։ ՄարգարայՃ Էւ Ճր փաստաբանՃն մԷՉ յուԹում պՃտՃ պատճառԻր այն ՃրողուԿՃւնԽ, որ պաշտպանուԿՃւնԽ այս նոտարացուաՉ ԿուղԿԷրԻն ո՛չ մԻՋԽ արՁանաՍաւատ ՋԽ նՋատԻր։ ԼնՋԷրուԿՃւնԽ Էւ Ճր աԹնուաՋան փաստաբանԽ՝ ՔուԻնԿԻն տԽ ՌՃշպուրՋ, ՃնչպԻս Ֆրանսուա ՄարԿԻնԽ ՌնԵՋաստանՃ մԻջ, ՋԽ շարունաՋԻր պնԵԷՅ, որ «ՍայԷրԽ» Ջամ «պարսՃՋնԷրԽ» (այստԷղ ՋԽ ԿուՃ, ԿԻ որԷւԻ տարբԷրուԿՃւն չԻր ԵրուաՉ ԷրՋուքՃն մՃջԷւ) ՇաբԷբանԷր ԻՃն, որոնք ամԻն բան պատրաստ ԻՃն ԽնԷՅու փոՇաԵարՏ օգնուԿԷան Սամար, ԽնԵ որում՝ անշուշտ, ՋԷղՉ վՋայուԿՃւն տաՅ ՄարգարայՃ աԹնուաՋան ՉագումՃն մասՃն։ Անոնց Սամար, Մարգարան «ՋԷղՉաւոր» մԽն Իր, «ՋԷղՉ պարսՃՋ մԽ» (Persan artificieux), որ ՋԽ չարաշաՍԻր ՖրանսայՃ Էւ յատՋապԻս ԿագաւորՃ ՋողմԻ ՍռչաՋուաՉ՝ օտարաՋաննԷրու տրուող պաշտպանուԿՃւնԽ»120։ Անոնք նոյնՃսՋ Մարգարան ՍամԷմատաՉ Էն «ճարտար ՉաղրաՉուՃ» (habile comedien) մԽ ՍԷտ, որ «Ջու Յայ Էւ ՋԽ մարՃ Էրբ Ջ՚ուԹԻ՝ ուշաԵՃր ուսումնասՃրուԿԷնԻ բՇաՉ անՋԷղՉուԿԷամբ ու վարպԷտուԿԷամբ»121։ ՄարգարայՃ ՃրԷնց ԽնԵԵՃմաՇօսուԿԷան մԻջ, անոնք ՍամարՏաՋօրԻն պնԵԷցՃն. Կ՗զջնրթ, էե Մ՟վա՟վ՟ճ Սո՟ծ՟մեմ ե գր Պ՟վջխ՟ջս՟մթ ՟ղգմ՟խ՟վգրնվ սնրմգվեմ ղեխնրմ խզ 119 Instruction Memorable, BNF, Ms. 90872, folio

194r, էջ 3։ 120 Estat de la Contestation Pendante au Conseil, au rapport de Monsieur Quentin de Richebourg, pour les sieurs Directeurs de la Compagnie des Indes Orientales, D fendeurs & demandeurs contre Martin Marcara, se disant Gentilhomme Persan, demandeur & d fendeur (Paris, 1682), BNF, Res ZThoisy-87, folio 291v, էջ 1։ Այս վաւերաթուղթը BNF-ի (Ֆրանսուա Միթեռան գրադարան) հազուագիւտ գիրքերու սենեակը պահուած է եւ, որքան որ ինծի յայտնի է, նախապէս օգտագործուած չէ գիտնականներու կողմէ։ 121 Նոյն տեղում, folio 293v, էջ 4։

232

ո՟սխ՟մթ։ Ս՟խ՟ճմ, ՟ղեմ ղ՟վբ աթսե, նվ ՟դմնր՟խ՟մնրէթրմզ ՟պ՟չթմ սթսհնջմ ե, նվնրմ ՟մնվ ճ՟ր՟խմնհմգվզ թվգմւ դթվգմւ խզ ճ՟վղ՟վտմգմ։ Աճջ գմէ՟բվգ՟ժ ՟դմնր՟խ՟մնրէթրմզ ՟վբ՟վ՟տմգժնր խնշնր՟լ ռ՟րգվ՟խ՟մ ծթղւզ խ՟դղնր՟լ ե գվխնր (sic) ռխ՟ճ՟ավգվե. ղեխզ ՠգվնր՟լ ե Վգմգսթխեմ, ղթրջզ՝ Աղջէգվս՟ղեմ, նր ջսնվ՟ավնր՟լ՝ ւ՟մթ ղզ փս՟վ՟խ՟մմգվե, նվնմւ խզ ճ՟ր՟խմթմ ո՟վջթխ զժժ՟ժ։ Ադմնր՟խ՟մնրէթրմզ գվՠգւ շե ծ՟ջս՟սնր՟լ ՟րգժթ սխ՟վ ծթղւգվնր ռվ՟ճ։ Ամնմւ նշթմշ խզ ց՟ջսգմ, ՠ՟տթ ՟մխե, նվ ռխ՟ճ՟ավգվզ ջսնվ՟ավնհմգվզ խվմ՟մ ո՟վջթխ զժժ՟ժ, գր նշ ՟ժ [խզ ց՟ջսգմ], ծգսգր՟ՠ՟վ, նվ Մ՟վա՟վ՟մ ՠ՟ր՟խ՟մ՟շ՟ց խզ ձ՟մշմ՟մ՝ թվ ղ՟ջթմ ռխ՟ճգժնր ծ՟ղ՟վ։ Արգժթ՘մ. գէե ՟մնմւ ո՟վջթխ զժժ՟ճթմ, ցնվկ՟պնրէթրմզ ՠ՟ր՟խ՟մ՟շ՟ց ջնվռգտնրտ՟լ ե ղգդթ, որ այս տեսակի ժողովուրդը շատ բարեխիղճ չէ, եւ որ երբ իրարու օգնելու մասին է գործը, վկայական ստորագրելու խնդիր մըն է միայն122։

ՌայԷրու նՋատմամբ «այս տԷսաՋՃ ՁողովուրԵԽ»Ճ ՍռԷտորաՋան գորՉՃքԽ օգտագորՉԷՅով Էւ «Ճրարու օգնԷՅու» պարագայՃն ո՛չ մԻՋ բանՃ առջԷւ Ջանգ առնողնԷրու պնԵումԽ յառաջացնԷՅով, ԼնՋԷրուԿՃւնԽ ՋԽ ԵՃմԻր մՃջոցՃ մԽ, որ մՃջնաԵարԻն գորՉաՉուաՉ Իր ուրՃշ «սփՃւռքՃ» մԽ, ուրՃշ տարասփՃւռ ՍամայնքՃ մԽ ԵԻմ, որ մՃացաՉ Իր ՍաւատարմուԿԷան Էւ վստաՍուԿԷան ՋապԷրով, որոնք մասամբ նԷրշնչուաՉ ԻՃն աԹգաՋանուԿԷնԻ, ՋրօնքԻ Էւ ՍաՅաՉանքՃ ՍասարաՋաց պատմուԿԷնԻ մԽ, այսՃնքն՝ Զւրոպա ապրող ՍրԷանԷրԽ։ ԼնՋԷրուԿԷան Սամար, որ ԵՃւանաՋաՅաՋան ՋաԹմաՋԷրպուԿՃւն մԽն Իր, ԹուրՋ՝ ջուղայԷցՃնԷրԽ Ջամ սԷֆարատ ՍրԷանԷրԽ բնորոշող ՍամաՇմբուաՉուԿԷնԻն ու վստաՍուԿԷան մՃջավայրԻն, ՍայԷրԽ ՋասՋաՉԷՅՃ ԻՃն, որովՍԷտԷւ ամԻնուրԷք անոնք ՋԽ ԿուԻՃն գորՉԷՅ «տոՍմայՃն» (clannish) ՏԷւով՝ մՃայն Ճ նպաստ ՃրԷնց։ Անոնք «անարմատ» սփՃւռք մԽն ԻՃն, որ «աշՇարՍՃ ո՛չ մԻՋ տԷղ օտարաՋան» Իր, ՃնչպԻս ՏՃ122 Նոյն տեղում, folio 291r, էջ 1 (ընդգծումը մերն է -

Ս. Ա.)։

233

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

տԽռոն ՀԼ. Եարու ՋԻսԷրուն սաՍմանաՉ Իր «աշՇարՍաքաղաքացՃնԷրԽ»123։ ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան Սամար, արմատաՇՅումԽ Էւ «ԿափառաՋանուԿՃւնԽ» բնորոշ ԻՃն ՍայՋաՋան առԷւտրաՋան սփՃւռքՃն, որուն անԵամնԷրուն ՋԽ ՍանԵՃպԻՃն ամԻնուրԷք ՌնԵՋաստանՃ մԻջ։ Այս Իր պարագան ՊոՅքոնտայՃ սուՅԿանուԿԷան մԻջ, ուր Սայ ՍամայնքԽ ՍամարՋուաՉ Իր տԷղաՋան արքունՃքՃ քաղաքաՋանուԿԷան մԻջ Էւ ուՁԷղ ՋապԷր ունԻր քաղաքՃ գորՉարար ՍամայնքՃն ՍԷտ։ ՆոյնՃսՋ Էրբ առանՏՃն ՍայԷր, ՃնչպԻս Agnazarbec (ՄարգարայՃ գոՍարավաճառ ԹարմՃՋԽ, որ ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան օգնաՉ Իր տՃրաՋաՅՃ արքունՃքՃն մատչԷՅու), ՃսՅամացաՉ ԻՃն ու «բնՃՋ ԵարՏաՉ», յստաՋ Իր, ՊԷրնՃԻՃ պԻս ԼնՋԷրուԿԷան պաշտօնատարնԷրու Սամար, որ անոնք ԵԷռԷւս «մՃշտ ՍայԷրԽ [պՃտՃ] սՃրԻՃն […] ու անոնց աջաՋցԻՃն»124։ ՎԷրՃ քննարՋումԽ ցոյց Ջու տայ, որ արմատաՇՅումԽ առաւԷՅուԿՃւննԷր ունԻր. բաԹմաՅԷԹուուԿԷան Էւ բաԹում ՃնքնուԿՃւննԷրու ճամբայ ՋԽ բանար, առանց անպայման առաջնորԵԷՅու այԵ յատՋանՃշնԷրԽ մարմնաւորող ԽնՋԷրայՃն ՋաԹմաւորման ՅուՉման։ ՍաՋայն, ՋարԷւոր Ի անԵրաԵառնաՅ նաԷւ, որ ԿԻԷւ արմատաՇՅումն ու ԿափառաՋանուԿՃւնԽ ՃբրԷւ ԽնՋԷրայՃն յատՋանՃշնԷր այսօր ՅայնօրԻն Ջ՚արՁԷւորուՃն ու ԵրաՋանօրԻն Ջ՚ԽնԵգՉուՃն մԷրօրԷայ ՍամաշՇարՍայնացումՃ յԷտարԵՃաՋան ոՅորտՃն մԻջ, ուր ՃնքնուԿՃւննԷրԽ ՍԷղուՋայՃն ՋԽ ՍամարուՃն Էւ շարՁունաՋուԿՃւնԽ, շրջանառուԿՃւնն ու «սաՍմաննԷրու ԹանցումԽ» ԽնՋԷրայՃն ՋԷանքՃ մԷ-

234

ՉարՁԻք յատՋանՃշնԷր ՋԽ սԷպուՃն, վաղ արԵՃ շրջանՃն անպայման նոյնպՃսՃ բարՏր Սամարում չունԻՃն բոՅորՃ Սամար125։ ԼնՋԷրուԿԷան տնօրԻննԷրԽ այս յատՋանՃշնԷրԽ Ջ՚արՍամարՍԻՃն, ԿԷրԷւս որովՍԷտԷւ անոնք ՋԽ նՋատուԻՃն առԷւտրաՋան սփՃւռքնԷրու (օրՃնաՋ՝ ՍայԷրու) յաջողուԿԷան գաղտնՃքԽ։ ՓաստօրԻն, ՄարգարայՃ factumնԷրն ու ՃնքնանԷրՋայացման պատումԽ մԷրՁԷՅով ՃբրԷւ ոչ աւԷՅՃ քան «ՉՃՉաղԷՅՃ ՍԷքԷաԿնԷր» (contes ridicules), ԼնՋԷրուԿՃւնԽ նաԷւ ՋԽ ՁՇտԻր ԱմսԿԷրտամՃ Էւ ՎԷնԷտՃՋՃ վաճառաՋաննԷրուն վՋայուԿՃւննԷրԽ ՃբրԷւ «ՍՃնգ Ջամ վԷց ԿափառաՋաննԷրու» գորՉԽ, որոնք ԼնՋԷրուԿԷան ՍայԷացքով «ԿշուառուԿՃւնԽ բարՏրացուցաՉ ԻՃն աԹնուաՋանուԿԷան, Էւ ԿշուառաՋան մՃջնորԵՃ մԽ ԹաւաՋԽ՝ աԹնուաՋանՃ մԽ, Ճ գՃն ճշմարտուԿԷան»։ Ռոս, ՍԷտԷւուԿՃւնԽ այն Իր, որ «ԿափառաՋանուԿՃւնԽ» Ջամ ցրուաՉ, աշՇարՍաքաղացՃ, բաԹմաՅԷԹու Էւ «անԵրՋայսԷրաՋան» ԽՅՅաՅԽ ՋասՋաՉԷՅՃ ՋԽ նՋատուԻր, նոյնՃսՋ ԷԿԻ այս յատՋանՃշնԷրուն գոյուԿՃւնԽ որոշ պարագանԷրու Ջրնար պՃտանՃ ՍամարուՃՅ։ ԼնՋԷրուԿԷան տնօրԻննԷրԽ ՍԷռաՋայ ՋապԷր ՍաստատԷցՃն՝ ՄարգարայՃ ԷւրոպաՋան վՋայագրԷրԽ չԻԹոքացնԷՅու նպատաՋով։ Անոնք ԵՃմԷցՃն Նոր Ջուղա բնաՋող ՃրԷնց պաշտօնԷանԷրուն՝ ՄարգարայՃ պնԵումնԷրԽ ՍԷրքԷՅու Սամար, Ճ մասնաւորՃ՝ ՏԽ ՄԻսԿուաՅ (de L’Estoile) ԽնտանՃքՃ անԵամնԷրու։ ԱսՃՋա անսովոր ԽնտանՃք մԽն Իր՝ Նոր ՋուղայՃ բնՃՋ, բայց ֆրանսա-ջուղաՍայ Շառն Չագում ունԻր126։ 15 ՍԷպտԷմբԷր 1682Ճն, Նոր Ջուղա 125 Subrahmanyam, Three Ways to be a Stranger, pp.

123 Տե՛ս Մարկարէթ Ճէյքոպի նիւթին խորաթա-

փանց պատումը Strangers Nowhere in the World: The Rise of Cosmopolitanism in Early Modern Europe (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2006) հատորին մէջ։ 124 Morison, Minute by M. Bernier upon the Establishment of Trade in the Indies, p. 17.

21-22. 126 Այս

ընտանիքին նախահայրը կալվինական ֆրանսացի մըն էր՝ Իսահակ Պութէ տը Լէսթուալ (Isaac Boutet de L’estoile, նոյնպէս գրուած L’etoille, L’estoille, եւայլն), Լիոնէն կամ Շարանթէն, որ Սպահան հասած էր ԺԷ. դարու սկզբնական տարիներուն եւ Շահ Աբբասի կողմէ

235

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

ապրող ԼնՋԷրուԿԷան պաշտօնԷայ Ֆրանսուա տԽ ՄԻսԿուաՅ (François de L’Estoille), որ ՍայԷրԻնՃ, պարսՋԷրԻնՃ Էւ ֆրանսԷրԻնՃ ՅաւագՃտաՋ Իր, նոտարացուաՉ փաստաԿուղԿ մԽ ՋԽ գրԻր «Ճ բացաՋայուԿՃւն [Ճր] ԷրՋու ԷղբայրնԷրուն՝ տԷարք ՄուՃ (Louis) Էւ Հագոպ տԽ ՄԻսԿուաՅ (Jacob de L’Estoille), որոնք ՌնԵՋաց աշՇարՍ ՋԽ գտնուՃն՝ ՍռչաՋաւոր ԱրԷւԷՅԷան ԼնՋԷրուԿԷան (Compagnie Orientale) ՉառայԷՅով»127։ ՓաստաԿուղԿԽ ստորագրուաՉ Իր ՍպաՍան բնաՋող շարք մԽ ֆրանսացՃնԷրու ՋողմԻ, նԷրառԷաՅ՝ ՍԷֆԷան արքունՃքՃն Չառայող ԷրՋու ՁամագորՉնԷր (orlogeurs), ոսՋԷրՃչ մԽ Էւ ՋարմԷղԷան, գաբուսՃնԷան Էւ յՃսուսԷան ՋարգԷրու Էպաշտօնի կոչուած էր իբրեւ «ոսկերիչ, նախքան անձնական գործի ձեռնարկելէ»։ 1643ին Իսահակ ամուսնացած էր Մարիա անունով ջուղայեցի կնոջ մը հետ, եւ առնուազն հինգ որդի ունեցած, որոնք երեւելի դարձած էին իբրեւ Ֆրանսական Ընկերութեան պաշտօնեաներ կամ ֆրանսական արքունիքի ներկայացուցիչներ Իրանի եւ Հնդկաստանի մէջ։ Երբ անոնք կանչուած էին Ընկերութեան տնօրէններու խորհուրդին կողմէ՝ հերքելու Մարգարայի ինքնաներկայացումը իբրեւ հայ ազնուական, բնական էր, որ այս որդիներէն մէկ քանին պաշտպանէին իրենց գործատուին շահերը՝ իրենցմէ ակնկալուած հաւատարմութեամբ։ Տե՛ս Jean Calmard, The French Presence in Safavid Persia: A Preliminary Study,- “Iran and the World in the Safavid Age”, eds. Edmund Herzig and Willem Floor, New York, I.B. Tauris, 2012, p. 316։ Ընտանիքին ուսումնասիրութիւններու համար տե՛ս համառօտ, սակայն օգտակար բաժինը Գալմարի յօդուածին (անդ, էջ 316-319), որ նաեւ տոհմածառ մը ունի (նոյն տեղում, էջ 323), եւ յատկապէս Ann Kroell, Alexandre D Lestoille: Dernier Agent de la Compagnie Royale des Indes en Perse, Moyen Orient & Océan Indien, XVIe-XIXe s. 1, 1 (1984), էջ 65-72։ Տե՛ս նաեւ Francis Richard, Raphaël du Mans Missionaire en Perse au XVIIes s: II Estats et Mémoire, էջ 203, ծանօթ. 170։ Լը Գառէ աբբան Լուի-Կիլիերմ տը Լէսթուալի տունը մնացած է՝ 1669ի շուրջ կատարած իր առաջին այցելութեան։ Տե՛ս Van der Cruysse, Barthélemy Carré, le Courrier du Roi en Orient, էջ 258։ 127 Estat de la Contestation Pendante au Conseil, 63, folio 322.

236

րԷք պԷտԷրԽ։ ՎԷրջՃննԷրուն շարքՃն Իր ՋասՋաՉԷՅՃ Ռ. ՌաֆայԻՅ տՃւ ՄանԽ (Raphael du Mans)՝ գաբուսՃնԷան առաքԷՅուԿԷան պԷտԽ, որ ՍպաՍան ապրաՉ Իր գրԷԿԻ յՃսուն տարՃ Էւ ՍԷֆԷաննԷրու մայրաքաղաքն ու անոր ՍայՋաՋան ՍամայնքԽ Յաւագոյնս ՋԽ ճանչնար։ ՓաստաԿուղԿԽ շաՍԷՋան Ի, որովՍԷտԷւ Յոյս ՋԽ սփռԻ ՄարգարայՃ վաղ ՋԷանքՃն վրայ։ ՊԽ ՍաստատԻ Ջարգ մԽ բանԷր, որոնք Սաւանաբար ճշմարՃտ Էն Էւ որոնք ՄարգարայՃ ՃնքնապատումԻն Եուրս ՏգուաՉ Էն։ ՕրՃնաՋ՝ ՃբրԷւ ՅաւատԷղԷաՋ բնՃՋ տԷղԷՋատու, տԽ ՄԻսԿուաՅ ՋԽ պնԵԻ, որ ՄարտՃրոս ԵՃ ՄարգարայՃ ՍայրԽ՝ Մարգարայ, ո՛չ աԹնուաՋան Իր Էւ ո՛չ աՅ Սարուստ առԷւտրաՋան մԽ, ՃնչպԻս անոր որԵՃն աՋնարՋաՉ Իր։ ԼնԵՍաՋառաՋԽ, տԽ ՄԻսԿուաՅ ՋԽ նշԻ, որ աւագ Մարգարան բոՅորՃն ՉանօԿ Իր ՃբրԷւ «ՏԷՅՅա Մարգարայ (Della Marcara) Ջամ Մարգարայ մՃջնորԵԽ (couratier)»։ «ՏԷՅՅա» վստաՍաբար աղաւաղուաՉ արաբԷրԻն ու պարսՋԷրԻն «տաՅաՅ» բառն Ի, որ ՋԽ նշանաՋԻ «աճուրԵՃ Սանող Ջամ մՃջնորԵ»128։ ԱյՅ Շօսքով, ՄարգարայՃ ՍայրԽ՝ աԹնուաՋան ԽՅՅաՅու փոՇարԻն, «ՉնաՉ Իր աղքատ ՉնողնԷրԻ Էւ շատ փոքր տոՍմԻ մԽ, Էւ բաւաՋան ՍամԷստ ապրուստ ՋԽ շաՍԻր՝ առուՉաՇՃ շուՋանԷրու մԻջ։ Այս պատճառով, այս տԷսաՋՃ աղքատ մարԵՃՋ ՋԽ ՋոչուՃն մՃջնորԵնԷր [couratier] Ջամ յանՏնաՋատարնԷր [runners, couriers], որոնք Սոս ու Սոն Ջ՚ԷրԿան՝ ՉաՇուԷՅՃք Էւ գնուԷՅՃք ապրանքնԷրու գՃնԷրուն մասՃն տԷղԷՋուԿՃւն տաՅու Ջամ ստանաՅու Սամար»129։ ՓաստաԿուղԿԽ նաԷւ ՋԽ պնԵԻ, որ Մարգարայ մՃջնորԵԽ ԷրԷք որԵՃնԷր ունԻր, որոնցմԻ ՄարտՃրոսԽ (սոյն յօԵուաՉՃ Մարգարան) աւագն Իր, Էւ որուն ՋԽ ՍԷտԷւԻՃն Ouanes (Յով128 Steingass, A Comprehensive Persian-English Dic-

tionary, London, Routledge & K. Paul, 1892, p. 531. 129 Նոյն տեղում, էջ 63։

237

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

ՍաննԻս) Էւ Youssof (ՅովսԻփ)։ ՎԷրջՃն ԷրՋուքԽ բաւաՋան Յաւ ԵՃրքՃ տՃրացաՉ ԻՃն ՌնԵՋաստանՃ մԻջ, սՋՃԹբԽ աշՇատԷՅով որպԻս commenda-Ճ գորՉաՋաՅնԷր՝ «ՍարուՇան» անունով Սարուստ վաճառաՋանՃ մԽ Սամար։ ՄԻսԿուաՅ ՋԽ պնԵԻր մԷր ՄարգարայՃ մասՃն, որ ան ՍԷտԷւաՉ Իր Ճր Սօր քայՅԷրուն ՃբրԷւ ցաՉ մաՋարԵաՋՃ մՃջնորԵ, մՃնչԷւ որ ՍանԵՃպաՉ Իր Սարուստ Սայ վաճառաՋանՃ մԽ՝ «Avedicderay (ԱւԷտՃք), որ անոր տուաՉ Իր ԷրԷք ՍարՃւր ԿումանՃ ԵրամագՅուՇ մԽ Էւ ուղարՋաՉ Իր առԷւտուր ԽնԷՅու՝ ՃբրԷւ գորՉաՋաՅ [commis], սովորաՋան պայմաննԷրով՝ ԷրՋու ԷրրորԵԽ վարպԷտՃն Էւ մԻՋ ԷրրորԵԽ գորՉաՋաՅՃն Սամար»130։ Մարգարայ այնքան յաջողուԿԷամբ վարաՉ Իր Ճր ՍաշՃւնԷրԽ, որ քանՃ մԽ տարուան ԽնԿացքՃն սՋԹբնաՋան ԷրԷք ՍարՃւրՃ գումարԽ ՍասցուցաՉ Իր ԷրԷք ՍաԹար ԿումանՃ։ ԱյնուՍԷտԷւ, Ճր Սաշուոյն գորՉարարուԿԷան սՋսաՉ Իր՝ մԷտաքս գնԷՅով ՊՃՅանՃ մԻջ ու Թայն ՉաՇԷՅով ԸմՃւռնՃոյ Էւ ՄՃվոռնոյՃ մԻջ, մՃնչԷւ որ ՏաՇորԵուԿԷան մատնուաՉ Իր ԴրամատՃրոջ ՍԷտ, Խստ Ֆրանսուա տԽ ՄԻսԿուաՅՃ, որուն փաստաԿուղԿԽ ՋԽ նշԻ, ԿԻ ՄարգարայՃ ԷղբայրնԷրԽ նոյնպԻս ՍարստացաՉ ԻՃն այս ՏԷւով։ Անշուշտ, տԽ ՄԻսԿուաՅ ճՃշԵ Իր ԷղբայրնԷրուն ՍարստուԿԷան մասՃն, ԿԻԷւ շատ չԻր անԵրաԵարՏաՉ անոր։ ԶրԷք ԷղբայրնԷրԻն ՋրտսԷրԽ՝ ՅովՍաննԻսԽ, որ ՌնԵՋաստանՃ մԻջ ՉանօԿ Իր ՃբրԷւ Khwaja Abnus Ջամ Coja John Demarcora, ՍռչաՋաւոր նաւատԻր մԷՉատուն մԽն Իր, որ տարՃնԷրով առԷւտուր ԽրաՉ Էւ ապրաՉ Իր ՓԷՋուՃ Էւ ՄԷրՋՃՃ մԻջ՝ Ռարաւ-արԷւԷՅԷան ԱսՃա (նԷրՋայՃս՝ ՄՃանմար/ՊՃրմանՃա Էւ ԾայՅանտ, յաջորԵաբար)։ Ան Ճր մաՍՋանացուն ՋնքաՉ Ի 1697Ճն ու ԿաղուաՉ՝ Ս. ՅովՍաննԻս ՄՋրտՃչ ԷՋԷղԷցւոյ մԻջ, որ 1695Ճն անոր ԷղբայրԽ՝ ՅովսԻփ, ՋառուցաՉ Իր ՉՃն-

սուրայՃ մԻջ, ՊաՅՋաԿայՃ ՍՃւսՃսԽ։ ՌարստուԿԷան ու ՍԷղՃնաՋուԿԷան ՉաւաՅԽ ՋարԷՅՃ Ի մաՋաբԷրԷՅ գԷրԷԹմանաքարՃ արՏանագրուԿԷնԻն, որ ՋԽ գտնուՃ ԷՋԷղԷցւոյ մԻջ. ԱՅՍ Է ՏԱՊԱՆ ԴԱՄԲԱՆԻ ԵՒ ՄՏԵԱԼ ԿԱ ՄԵԾ ԱՆՎԱՆԻ ՂԱՐԻՊ ԽՕՋԱ ՈՀԱՆԻՍԻ ԿՈՉԻ ՈՐԴԻ ՄԱՐԳԱՐԻ ԱԶԳԱՒՆ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ ՈՐ Է ԵՐԿՐԷՆ ՇՕՇ ՔԱՂԱՔԻ ՎԱՃԱՌԱԿԱՆ ԷՐ ԳՈՎԵԼԻ ԹԱԳԱՒՈՐԱՑ ԵՐԵՒԵԼԻ ԵՒ ԻՇԽԱՆԱՑ ԷՐ ՊԱՏՈՒԵԼԻ ԳԵՂԵՑԿԱՏԵՍ ԵՒ ՑԱՆԿԱԼԻ ՀԱՐԱՒԷ ՀՈՒՍԻՍ ԱՐԵՒՄՏԻ ԷՐ ՇՐՋԵԼ ՉՈՐՍ ԿՈՂՄ ԱՇԽԱՐՀԻ ԿՈՂՄՆ ԱՐԵՒԵԼԵԱՆ ԵՐԿՐԻ ԱՆԴԱՍՏԱՆ ՔԱՂԱՔՆ ՅՈՒԿԼԻ ԹՎԻՆ ՀԱՅՈՑ ՌՃԽԵ [1145] Ի ՆՈՒԵՄԲԵՐԻ ԻԷ [27] ՄԱՀՆ ԴԻՊԱՒ ՅԱՆԿԱՐԾԱԿԻ ՀՈԳԻՆ ԵՏ Ի ՁԵՌՆ ՀՐԵՇՏԱԿԻ ՀԱՆԳԵԱՒ ԱՍՏ ՕՏԱՐ ԵՐԿՐԻ ՄՆԱՑԵԱԼ ԿԱՐՕՏ ՕԹԵՒԱՆԻ ԿԱՏԱՐՈՒՄՆ ԼԻՆԻ ԱՇԽԱՐՀԻ ԽԱՉՆ ԱՐԵՒԵԼԵԱՆ ԾԱԳԻ ՀՆՉԵՆ ՓՈՂՆ ԳԱԲՐԻԵԼԻ ՅԱՆԿԱՐԾԱԿԻ ՄԷՋ ԳԻՇԵՐԻ ԴՆԵՆ ԱԹՈՌ ԴԱՏԱՍՏԱՆԻ ՈՐ ՓԵՍԱՅ ԳԱՅ ԵԼԵԱԼ ԲԱԶՄԻ ԵԿԱՅՔ ՕՐՀՆԵԱԼ ՀՕՐՆ ԵՐԿՆԻ ԵՒ ՍԱՅ ԱՐԱՍՑԷ ԱՐԺԱՆԻ ՀԻՆԳ ԿՈՒՍԱՆԱՑՆ ՅԻՄԱՍՏՆԻ ՀԱՒԱՍԱՐ ՊԱՏՐԱՍՏ ՄՏԱՆԻ Ի ԴՈՒՌՆ ՍՈՒՐԲ ԱՌԱԳԱՍՏԻ ՈՐ ԵՒ ԱՐԴԱՐՔՆ ԺԱՌԱՆԳԻ ՅԱՋԱՅԿՈՂՄԵԱՆՆ ԻՒՐ ՍՈՒՐԲ ԴԱՍԻ ՈՐՔ ՀԱՆԴԻՊԻՔ ԱՅՍ ՏԱՊԱՆԻ ՄԻ ԼԻ ԲԵՐԱՆ ՀԱՅՐՄԵՂԱՅԻՒ ՏԱՅՔ ՈՂՈՐՄԻ ԱՍՏՈՒԱԾ ՈՂՈՐՄԻ ՁԵՐ ԾՆՕՂԻ ԵՒԵԹ ԳՐԻԳՈՐ ՔԱՀԱՆԱՅԻ ՈՐ ԵՄ ԱԶԳԱՒ ՅԵՐԵՒԱՆՑԻ ԱՒԱՐՏՈՒՄՆ ԵՂԵՒ ԲԱՆԻ131։

ՄՃջնԷՋ ԷղբայրԽ՝ ՅովսԻփ, նոյնպԻս ՋԽ ԿուՃ շատ Սարուստ նաւատԻր մԽ ԷղաՉ ԽՅՅաՅ՝ Էղբօր նման։ Ան մաՍացաՉ Ի Նոր Ջուղա, 1704Ճն, Էւ ԿաղուաՉ՝ քաղաքՃ գԷրԷԹմանատան մԻջ։ ԳԷրԷԹմանաքարՃն արՏանագրուԿՃւնԽ Ջ՚ԽսԻ. «Տապանս Շօջայ ՅուսԻփՃ որԵՃ աւագ շՃնԻնց ՄարգարՃ, վաճառաՋան յոյՁ գովԷՅՃ, մԷՉաՍռչաՋ ՍնԵՋաց ԷրՋրՃ, ՚Ճ մԻջ Չովու Էւ ցամաքՃ, նաւավար Իր ուրոյն նաւՃ, ՍամագորՉ Իր նաւապԷտՃ, Կագաւորաց Իր ցանՋաՅՃ մԷՉամԷՉաց յոյՁ պատուԷՅՃ, անՏանՏՃր Էւ աշՇատաՅՃ, ԷրաՇտաւոր բաԹում մարԵՃ սա աշՇատԷաց յՃսուն տարՃ 131 Արձանագրութեան

130 Նոյն տեղում։

238

ընթերցումը հիմնուած է գերեզմանաքարի իմ լուսանկարիս վրայ (2003)։

239

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

բարԵԷաց գանՉս ՚Ճ վԷրայ գանՉՃ, ԹամԻնն ԷԿող ՚Ճ յաշՇարՍՃ Ճնքն ՍանգԷաւ ՚Ճ յայս տԷղՃ սա ոչ ՍանգԷաւ Էւ ոչ օր մՃ Էւ ոչ ՇնԵաց Ճւրոյ գանՉՃ գնաց առ յոյսն քրՃստոնԻՃ, յառ ՍանգՃստն մԷր ՔրՃստոսՃ։ Ով ՍանԵՃպողք այսմ շՃրմՃ Թսա յՃշԻ տայ ողորմՃ Ճնքն Էւս յՃշԷաՅ ՅՃցՃ 1153 (1704) Եամայ 23 (8 ՆոյԷմբԷր)132»։ ԱնՋաՇաբար ԷրԷք ԷղբայրնԷրուն ՋուտաՋաՉ ՍարստուԿԷնԻն, մԻՋ բան յստաՋ Իր ՄԻսԿուաՅՃ Սամար։ ՄարգարայՃ ՍայրԽ «ԿշուառաՋան մՃջնորԵ» մԽն Իր Էւ ո՛չ՝ աԹնուաՋան մԽ։ ԶրԷք ԷղբայրնԷրԽ ՃրԷնց ՍարստուԿՃւնԽ ԵՃԹաՉ Էւ Նոր ՋուղայՃ աշՇարՍՃն մԻջ մագՅցաՉ ԻՃն բոՅորՃն պԻս՝ commenda գորՉաՋաՅնԷր ԽՅՅաՅով այՅոց Սամար։ ՄԻսԿուաՅՃ վՋայուԿՃւնԽ ԷրբԷմն բաւաՋան ԵաՁան Էւ նոյնՃսՋ նաՇատաՅՃց Ջ՚ԷրԷւՃ՝ ՄարգարայՃ Սօր նՋատմամբ, բայց բաւաՋան արՁանաՍաւատ՝ ԷրԷք ԷղբայրնԷրուն մասՃն տրուաՉ ՍՃմնաՋան փաստԷրու պարագայՃն։ ՂրողուԿՃւնԽ այն Ի, որ Նոր ՋուղայՃ ամԷնաՍարուստ առԷւտրաՋաննԷրուն մԷՉ մասԽ Սարուստ ՉնաՉ չԻր, բայց այԵ ԵՃրքՃն ՍասաՉ Իր օգտուԷՅով քաղաքՃ ՍՃմնաՋան տնտԷսաՋան ՍաստատուԿԷան՝ ՍԷռաՋայ ԽնՋԷրուԿԷան commendaՃ ՏԷւԻն։ «ԱԹնուաՋան» ԽՅՅաՅԽ, այսՃնքն՝ Սայ նաՇարարաՋան տան մԽ աԹգաՋանաՋան Ջապ ունԷնաՅԽ, յատուՋ նշանաՋուԿՃւն չունԻր։ ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան Սամար աշՇատող փաստաբանն ու ՃրաւաբանաՋան ՇումբԽ ՄԻսԿուաՅՃ վՋայուԿՃւնԽ շաՍագորՉԷց՝ ցաՉ մաՋարԵաՋՃ մՃջնորԵԽ ԵարՏնԷՅով ՏՃապան Էւ ՍնաՍաւաք։ Մարգարան անուանարՋԷՅու ՃրԷնց ջանքԷրուն մԻջ, անոնք մԷղաԵրանքԽ աւարտԷցՃն տՃպաՋան արԷւԷՅաՋան (orientalist) ՍասարաՋ

240

տԷղՃքով մԽ։ «ՄարԵ գՃտԻ՝ ցաւաՅՃ փորՏառուԿԷամբ, որ արԷւԷՅքցՃնԷրԽ բնաՋանօրԻն ՇաբԷբայ Էւ ՍաւատքԻ ԹուրՋ Էն», գրուաՉ Ի ԷրՋար ու մԷՉաւ մասամբ անՍՃմն տԷղԷՋագրՃն ԷԹրաՋացուԿԷան մԻջ133։ Մարգարայ նմանօրՃնաՋ փորՏառու «ՇարԵաՇ» մԽն Իր. ԼնՋԷրուԿԷան պաշտպաննԷրԽ Ջ՚աւԷՅցնԻՃն, որ Ճր գորՉունԻուԿԷամբ «արԷւԷՅԷան» տԷսաՋՃ մարԵՃՋ գՅաՉ-անցաՉ Իր։ Ամխե ՟պ՟չ, գվՠգւ ղեխզ շեվ գհ՟լ նվ ծ՟ղ՟վկ՟խեվ ոմբգժ Հ՟ճ՟ջս՟մթ ՟վւ՟ճ՟խ՟մ ՟վգ՟մ ծգս խ՟ոթ ղզ ղ՟ջթմ։ Աճմ ծ՟ղ՟վնրղզ, դնվ ՟յի՟վծթ ՟ղեմ նւ նրմթ է՟ա՟րնվ՟խ՟մ զմս՟մթւթ ղզ գր ՟մնվ ծգս խ՟ոնր՟լ ՟ղեմ թմշթ ղ՟ջթմ, շեվ խվմ՟վ մո՟ջսգժ Մ՟վա՟վ՟ճթ խնհղզ նրըգհ՟տմգժնր, ՠ՟ճտ Սո՟ծ՟մթ ղփս Ֆվ՟մջ՟ճթ բգջո՟մթմ խնհղե փվթմ՟խ՟մ՟տնր՟լ ռխ՟ճնրէթրմզ [l’acte legalizé] խ՟վբ՟ժե գսւ, Հ՟ճ՟ջս՟մթ ՟վւ՟ճ՟խ՟մ սնծղթ ՟ճջ յթմլնր ՟վթրմ՟խթտզ ղ՟վբ ոթսթ մխ՟սե թմշոեջ խզ մխ՟սե բվ՟ղթ խգհլ՟վ՟վմգվ, նվնմւ թյի՟մթմ ո՟սխգվզ խզ խգհլգմ ոհթմկթ, թմշոեջ գր խ՟ո՟վթ [բվ՟ղմգվնր] ռվ՟ճ, գր ոթսթ ճթյե ՟պ՟մտ խ՟ջխ՟լթ, նվ մնճմւ՟մ ՟ղփէ՟ժթ ե ի՟ՠգո՟սթվ նր խգհլ՟րնվ փս՟վ՟խ՟մմգվե ի՟ՠնրթժ, նվւ՟մ ց՟պ՟րնվ՝ դ՟մնմւ ո՟յսո՟մգժզ, գվՠ ՟մղգհ գմ նր ՠպմ՟սթվնրէգ՟մ ս՟խ134։

ՄարգարայՃ պատասՇանԽ անուանարՋՃչ այս յարՏաՋումՃն ԵԻմ ԷրՋՋողմանՃ Իր։ ԱռաջՃն ՍԷրԿՃն, ան ՋԽ նշԻր ԼնՋԷրուԿԷան անուանարՋման փորՏՃն ՇորապԻս ՃնքնասԻր ու ցԷղապաշտ բնոյԿԽ։ ՄարգարայՃ պաշտպանուԿՃւնԽ, ՃնչպԻս ԿԻ ԵատավարուԿՃւնԽ այսօր տԷղՃ ունԷնար, ՋԽ ՍՃմնուԻր «յԷտգաղուԿատՃրաՋան ճարտասանուԿՃւնԽ» յՃշԷցնող փաստարՋնԷրու վրայ։ Ս՟խ՟ճմ, նրվ՟ի ոթսթ զժժ՟ճթմւ սգ՟վւ սմփվեմմգվնրմ ծ՟վտմգժնր, էե թ՞մշ ց՟ջս նրմթմ ո՟վջխ՟խ՟մ ՟դաթ, ՟ճջոեջ խնշնր՟լ, ի՟ՠգՠ՟ճնրէգ՟մ 133 Estat de la Contestation Pendante au Conseil, 322v,

132 Երախտագիտութիւնս կը յայտնեմ պարոն Սա-

մուէլ Կարապետեանին, որ 2015 թուականին ինծի հայթայթեց գերեզմանաքարին լուսանկարը, որուն հիմամբ ընթերցումը կատարեցի։

էջ 62. “On Sçait par une Fâcheuse experience, que les Orientaux sont naturellement fourbes & sans Foy”։ 134 Նոյն տեղում։

241

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

ղ՟ջթմ, խ՟ղ, ՟րգժթմ, ՟մնմտ թ՞մշ ց՟ջսգվ խզ ո՟խջթմ ՟մնվ ծ՟ր՟ս՟վղնրէգ՟մ ղ՟ջթմ, մխ՟սթ նրմգմ՟ժնռ, նվ ՟պգրսնրվ խ՗զմգմ ո՟վջթխմգվնր ծգս գր էե թմշն՞ր, ՟ճբոթջթ ղ՟ջմ՟րնվ ռեձթ (different, sic) ղզ ղեչ, ՟մնմւ խ՗՟մո՟սնրգմ ՟ղՠնհչ ընհնռնրվբ ղզ։ Մգվ զջ՟լթ ժնճջթմ ս՟խ, ՟մծվ՟ըգյս ե ձ՟մշմ՟ժ ղ՟խգվգջ՟ճթմ կգրմ նր ՟մնմտ [սմփվեմմգվնրմ] ՠմ՟խ՟մ սվ՟ղ՟բվնրէթրմզ՝ նրվթյմգվ ռ՟վխ՟ՠգխգժնր գր ռմ՟ջ անվլգժնր135։

ՂբրԷւ ԷրՋրորԵ ՍաՋաԹԵԷցուԿՃւն, Մարգարայ Ճր քսանամԷայ որԵՃն՝ ՄՃշԻՅ/ՄուքԻՅԽ, ՓարՃԹԻն ՍպաՍան ՋԽ ղրՋԻր՝ Նոր ՋուղայՃ ՃրաւաՋան Էւ ՋրօնաՋան ՃշՇանուԿՃւննԷրԻն աԹնուաՋանուԿԷան վՋայաԿուղԿ մԽ ՏԷռք բԷրԷՅու Սամար։ ՄուքԻՅ Սոն ՋԽ ճամբորԵԻր 1682Ճն, գրԷԿԻ մՃԷւնոյն ատԷն, Էրբ ՇառՅ տԽ ՄԻսԿուաՅ ՋԽ նոտարացնԻր Ճր յայտարարուԿՃւնԽ ՄարգարայՃ աԹնուաՋան տոՍմաբանուԿԷան ԵԻմ։ Ռ. ՌաֆայԻՅ տՃւ Ման ՋԽ յՃշԻ ՄուքԻՅՃ ՁամանումԽ նԷրողամՃտ նՋատառումով մԽ։ Աճբ ը՟ղ՟մ՟խ, ծ՟ճ ղզ գխ՟ր՝ Մնրւեժ Դ՟վյ՟խ, նվբթմ ՟ճջ ծ՟ճ Մ՟վա՟վ՟ճթմ, դնվ Ավգրգժգ՟մ Ըմխգվնրէթրմզ ՟ճմւ՟մ ՟հգվջ՟լ նր շ՟վշ՟վ՟լ եվ։ Աճջ Դ՟վյ՟խզ [Darchak] Հ՟ժեոթ նր Պ՟հս՟սթ ձ՟ղՠնռ գխ՟ր, ՟ճմ մո՟ս՟խնռ, նվ ծ՟ճգվե կգպւ ՠգվեվ յ՟ս ծ՟վ՟դ՟ս ռխ՟ճնրէթրմմգվ թվ զմս՟մթւթ ծմնրէգ՟մ, թվ սնծղթ ծ՟վջսնրէգ՟մ գր ՟ճժ ո՟ծ՟մչմգվ, Ֆվ՟մջ՟ճթ բ՟ս՟վ՟մթմ տնճտ ս՟ժնր, նվ էե՘ թվ ծ՟ճվզ՝ Մ՟վա՟վ՟ճ, գր էե՘ թվ ծփվգհՠ՟ճվմգվզ Հմբխ՟տ ՟յի՟վծթ ղեչ ՟պգրսնրվ խ՗զմեթմ ծ՟վջսնրէգ՟մ նր բվ՟ղ՟աժնրիթ ղգլ անրղ՟վնռ։ Իՠվգր էե ձյղ՟վթս ե, նվ ՟ճջ ՟ղՠնհչ ծ՟վջսնրէթրմզ թվգմտ սնծղթմ խզ ո՟սխ՟մթ գր ճ՟ճսմ՟ոեջ անհտնր՟լ շե զմխգվնրէգմեմ, նվ կգվՠ՟խ՟ժ՟լ եվ ճթյգ՟ժ Մ՟վա՟վ՟մ, յ՟ս ՟վթրմ՟ծնջնրէգմե նր նձվ՟անվլնրէգմե գսւ, Հ՟ճսգվ՟ո՟սթ ղեչ, Մ՟ջնրժթց՟է՟ղ, գր դ՟ճմ յհէ՟ճ՟խ՟ո նրհ՟վխ՟լ Փ՟վթդ, նրվ ս՟խ՟րթմ թվ բ՟սզ խզ ո՟յսո՟մե։ Իջխ ղգվ մնրթվգ՟ժմգվզ ՟մնվ խ՗փամգմ թՠվգր ժ՟ր ՟պ՟ւգ՟ժ ղզ։ Աճջ Դ՟վյ՟խզ ղթյս ծնջ ե ղգլ խգհլ՟ղնռ, ջնրվզ խնհւթմ գր նջխգլ՟լխ կգպմնտմգվնռ, գր ՟ղեմ ՟-

135 Instruction Memorable, էջ 4։

242

սգմ ծնջ խ՗գվգրթ քվ՟մջ՟տթ ՟դմնր՟խ՟մթ ղզ ոեջ136։

ՄուքԻՅ ՋԽ յաջողԻր վՋայագՃր մԽ ստանաՅ Նոր ՋուղայՃ ՔաղաքապԷտաՋան ՆորՍուրԵԻն, Թոր Մարգարայ այնուՍԷտԷւ ԵատաւորնԷրուն պՃտՃ նԷրՋայացնԻր։ ՎՋայագՃրԽ ստորագրուաՉ ու ՋնքուաՉ Իր քաղաքՃ Սայ քաՅանԿարՃն՝ ԱւԷտՃս որԵՃ ՆաչՃՋ ԲարաչՃնսՃ ՋողմԻ, որ «ՊարսՋաստանՃ ԿագաւորՃն ՋողմԻ ՍաստատուաՉ Իր որպԻս Սայոց ՋառավարՃչ Ջուղա ԿաղամասՃն մԻջ»։ Նոր ՋուղայՃ ԷՋԷղԷցաՋան գՅՇաւոր ՃշՇանուԿՃւննԷրուն Էւ շուրջ յՃսուն ամԷնաՍարուստ վաճառաՋաննԷրու ստորագրուԿՃւնԽ Ջրող վՋայագՃրԽ ՋԽ պնԵԻր, որ «յՃշԷաՅ տՃար ՄարտՃրոսՃ ԽնտանՃքն ու տոՍմԽ Մարգարայ աԹնուաՋան ԽնտանՃքԻն ԻՃն […] Էւ որ նԷրՋայՃս, մՃԷւնոյն ՄարտՃրոսն ու Ճր ԷղբայրնԷրԽ մԷՉ որաՋՃ մարԵՃՋ Էն, որոնք մԷՉ Սամարում ունՃն մԷր մԻջ»137։ ՎՋայաՋանԽ ցոյց տաՅԻ Էտք, Մարգարայ այնուՍԷտԷւ անԵրաԵարՏաւ պաշտպանուԿԷան այն մԷղաԵրանքՃն, որ ան «մսավաճառՃ մԽ, ՏՃապանՃ մԽ Էւ ՍնաՍաւաքՃ մԽ որԵՃն» Իր։ Իջխ՟ոեջ, ՟րգժթ ւ՟մ ծ՟վթրվ ծ՟դ՟վ ժթռվթ ղգլ անրղ՟վզ, նվ խզ ո՟սխ՟մթ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճթմ գր նվ լ՟պ՟ճ՟լ ե Իս՟ժթնճ ղեչ ՟մնվ խ՟ս՟վ՟լ ՟պգրսնրվթմ, գր ՟մնվ գհՠ՟ճվմգվնրմ մգվխ՟ճթջ ռ՟վ՟լ ՟դմթր ՟պգրսնրվզ Պ՟վջխ՟ջս՟մթ, Հմբթխւթ գր Փգխնրթ ղեչ, զջս թվգմտ ՟դաթ ՟ղգմ՟մյ՟մ՟րնվ զմս՟մթւմգվնրմ, շթ ծ՟ղ՟ո՟ս՟ջի՟մգվ կթ՟ո՟մմգվնր գր ծմ՟ծ՟ր՟ւմգվնր ՟պգրսնրվթմ։ Տթ՟վ Մ՟վա՟վ՟մ, թվ գհՠ՟ճվմգվմ նր ՟դա՟խ՟մմգվզ ՠ՟ր՟խ՟մ բվնր՟ս՟մւթ ՟վը՟մ՟տ՟լ գմ ՟ճջ ղգլ է՟ա՟րնվնրէթրմմգվնրմ թյի՟մմգվնրմ նր է՟ա՟րնվմգվնրմ ՟պչգր, թմշ նվ թվգմտ խ՗՟վսնմե ծ՟ղ՟վնրգժնր ծ՟ր՟ջ՟վմգվզ, գէե նշ ռգվ՟բ՟ջմգվզ Ըմխգվնրէգ՟մ ՠ՟դղ՟էթր սմփվեմմգվնր։ Իջխ գէե մնճմթմւմ Ըմխգվնրէգ՟մ ո՟յսփմ՟ս՟վմգվզ, նվնմւ դա՟տ՟լ գմ ՟ճմ ղգլ՟ծն136 Richard, Raphaël du Mans Missionaire en Perse au

XVIIe s., էջ 279-280։ Սպահան ժամանումը նաեւ նշուած է հետեւեալ աղբիւրին մէջ՝ Memoires du Chevalier d’Arvieux, vol. VI, էջ 145-150։ 137 Instruction Memorable, BNF, Ms. 8972, էջ 1։

243

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

անրէթրմզ, ՠ՟վգջվսնրէթրմզ գր ղգլ ռջս՟ծնրէթրմզ, դնվ սթ՟վ Մ՟վա՟վ՟ճ, թվ գհՠ՟ճվմգվմ նր ծ՟վ՟դ՟սմգվզ նրմթմ ՟ճբ գվխվթմ ղեչ, տ՟մխ՟ճթմ խ՟ղ ծ՟ղ՟վկ՟խեթմ զջգժ թմշ նվ աթսգմ թվգմտ դա՟տ՟լթմ ղ՟ջթմ, ղթ՟ճմ ՟մնմտ ռխ՟ճնրէթրմզ ՟րգժթ ւ՟մ ՠ՟ր՟վ՟վ ոթսթ զժժ՟վ սթ՟վ սմփվեմմգվզ ծ՟ղնդգժնր ՟ճմ շ՟վ՟ղթս խգհլթւմգվնրմ ղ՟ջթմ, նվնմտղե թվ՟դգխնր՟լ գմ ՟մ՟վբ՟վփվեմ ղգհ՟բվգժնր ծ՟ղ՟վ ՟մնմտ ռթձ՟խթմ, ՟վըեւթմ գր ՠ՟վթ ռ՟վնրտ ղ՟ջթմ ճթյգ՟ժ ՠնժնվ Ավգրգժւթ է՟ա՟րնվնրէթրմմգվնրմ ծ՟ղ՟վ, նրվ ՠնժնվմ ՟ժ ղգլ ծ՟ղՠ՟ր նր անռ՟ջ՟մւ խզ ռ՟ճգժգմ138։

ԼնՋԷրուԿԷան ՋողմԻ ցԷղՃն վԷրագրուաՉ (racialized) ԹրպարտուԿՃւննԷրԽ արԷւԷՅքցՃնԷրու Էւ ՍայԷրու ԵԻմ, որոնք ՋԷԵրոնաՋան բԷմԽ գրաւաՉ Էն ՄարգարայՃ ԵատավարուԿԷան ԽնԿացքՃն, Ջրնան բՇաՉ ԽՅՅաՅ տնտԷսաՋան մրցաՋցուԿԷնԻ ու անՍանգստուԿԷնԻ, որոնց ԵրԵապատճառԽ առԷւտուրՃ ԷրՋու տարբԷր ՏԷւԷրու ՍանԵՃպումն Իր ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ մԻջ. պԷտաՋանօրԻն վաւԷրացուաՉ ԽնՋԷրուԿՃւն մԽ մԷնաշնորՍայՃն փառասՃրուԿՃւննԷրով ԽնԵԵԻմ «պԷտաՋանաԹուրՋ» 138 Factum Contenant, 70, folio 169r. “Et certes le

fonds consid rable de plus de cent mil livres qui appartient au Sieur Marcara, & dont il Negocioit en Italie, lorsqu'il est venu au service de la Compagnie, & le noble Commerce que ses Frere [sic], exercent pr sent dans la Perse, aux Indes, & au Pegu suivant la mani re des plus Illuistres familles de leur Nation, ne sont point de Commerces de palfreniers ny de chiffonniers, & la consid ration en laquelle le Sieur Marcara, & ses Freres, & parens sont aupr s des Princes, & Monarques, de ces Grand Royaumes, les rendent assez recommandables, pour s galer & se croire mesme sans vanit Superieurs en cela plusieurs des Sieurs Directeurs. & si les propres Officiers de la Compagnie qui ont ressenti les effets de la genereuse, bien-veillance & du grand credit que le Sieur Marcara ses freres, & ses parens ont en ce Pays, vouloient ou osoient dire ce qu'ils en Sçavent, de ce qu'ils en ont éprouvé, leur seul témoignage seront plus que suffisant pour convaincre les sieurs Directeurs, de la malicieuse invention, dont ils se sont avisez de leur faire un injuste reproche de leur condition, de leur qualité & de leur bonne conduite par tous lesdits Royaumes d'Oriant [sic] où ils sont tout en grande reputation & recommandation”.

244

առԷւտրաՋան սփՃւռքՃ մԽ։ Անոնք Ջրնան գորՉնաՋան նպատաՋով օգտագորՉուաՉ ԽՅՅաՅ. ՄարգարայՃ նաՇօրօք ունԷցաՉ արՁանաՍաւատուԿԷան ամԻն փշուր՝ ԿԻ՛ Grand ConseilՃ ԵատաւորնԷրուն Էւ ԿԻ՛ ԽնԿԷրցողնԷրու/ունՋնԵՃրնԷրու ՍանրուԿԷան առջԷւ, որոնց factumնԷրԽ մատչԷՅՃ ԻՃն։ ՂնչպԻս պՃտՃ տԷսնԷնք, սաՋայն, այս տԷսաՋԻտնԷրԽ նաԷւ ՋԽ ցոՅացնԻՃն ԱրԷւԷՅքՃ Էւ Ճր ՁողովուրԵնԷրուն մասՃն ՋուտաՋուաՉ մտաՍոգուԿՃւննԷրու Էւ նաՇապաշարումնԷրու մտայնուԿՃւն մԽ, որ յատՋանշաՉ Ի վաղ արԵՃ Զւրոպան Էւ ՄուԵովՃՋոս ՀԴ.Ճ Ֆրանսան մՃնչ ՋԽ ՍանԵՃպԻՃն ԱրԷւԷՅքՃն։ ՄարգարայՃ ԵատավարուԿԷան ՍամագրՃն մԻջ, արԷւԷՅքցՃնԷրու ՋարՉրատՃպայՃն փոՇաբԷրուԿՃւննԷրԽ՝ «ՇաբԷբայ» Էւ ՇԷՅացՃ ՍնարամՃտնԷր ԽՅՅաՅԽ, ՋԽ նուաճԻՃն «ուրՃշԽ» ապամարԵՋայնացնԷՅու նոր մաՋարԵաՋնԷր։ ՍուպրաՍմանՃամ նշաՉ Ի «աԹգագրուԿԷան Էւ ՋԷղՉ աԹգագրուԿԷան» ԵաւաԵրուԿԷան մասՃն՝ վաղ արԵՃ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ Ջարգ մԽ առԷւտրաՋան ՍամայնքնԷրու ապամարԵՋայնացնող ու անարգ ՋարՉրատՃպԷր ստԷղՉԷՅու Սամար ԷւրոպացՃ վաճառաՋաննԷրու Էւ ճամբորԵնԷրու ՋողմԻ։ ԶւրոպացՃնԷրԽ, յատՋապԻս անոնք, որոնք մտաՉ ԻՃն ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ առԷւտուրՃ ՋաՅուաՉՃն մԻջ Էւ ՃրԷնց ասՃաՋան մրցաՋՃցնԷրԽ բաւաՋան աՍռԷՅՃ գտաՉ, ՍաՋամԻտ ԻՃն այս ՋարՉրատՃպԷրԽ ՍաՅաՉ ՃւղՃ տԷղ ԽնԵունԷՅու։ ԶրբԷմն, Սոս ՋարԷՅՃ Ի գտնԷՅ տԷղաՋան բնոյԿՃ ՋարՉրատՃպԷր արտաՉԷՅու պարԹ գորՉողուԿՃւն մԽ, ՃնչպԻս ՍրԷանԷրու ՍաՋասԷմաՋան նԷրՋայացումնԷր ՃբրԷւ վաշՇառու «որԵԷր», որոնք վԷրստՃն ՉրարուաՉ Էն՝ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ աշՇարՍԽ առաքուԷՅու Սամար։ ՌնԵՃՋ Baniya (պանՃան) ՅումայափոՇնԷրԽ ՋԽ ՋաԹմԻՃն Սամայնք մԽ, որուն անԵամնԷրԽ ամԻնուրԷք նԷրՋայ ԻՃն ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ աշՇարՍՃ նաւաՍանգՃստնԷրուն Էւ քաղաքայՃն ՋԷԵրոննԷ-

245

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

րուն մԻջ, Էւ որ ՋԽ ԿուԻր ՁՇտաՋան գովաԹԵՃ արՁանանաՅ ԷւրոպացՃնԷրու ՋողմԻ, որոնք ԵՁուար ՍաՋառաՋորԵնԷր Էւ անՍրաՁԷշտ մՃջնորԵնԷր ՋԽ նՋատԻՃն Թանոնք։ ՖրանսացՃ բողոքաՋան Հան ՊաԿՃսԿ ԾավԷրնՃԻն, օրՃնաՋ, անՋասՋաՉ ՍաՋասԷմաՋան ՋարՉրատՃպԷր ՋԽ վԷրարտաԵրԻր, Էրբ ՍպաՍանՃ մարուարՃ Ջամ մուՅԿանՃ (ՉանօԿ՝ պանՃան անունով) ԵրամատԻրԷրու անԵամնԷրուն ՋԽ ՋցԻր տՇրաՍռչաՋ անուանումնԷր՝ «պատուՍասնԷր», «օՏԷր» Էւ «որԵԷր», որոնք «աւԷՅՃ յոռՃ վաշՇառունԷր ԻՃն, քան վաշՇառուԿԷամբ Թբաղող ՍրԷանԷրԽ»139։ ՌնԵՃՋ ՅումայափոՇնԷրու մՃԷւնոյն ՁՇտաՋան տԷսաՋԻտնԷրԽ ՋարԷՅՃ Ի գտնԷՅ ՖրանսաՋան ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿԷան պաշտօնատարՃ մԽ՝ ՀորՁ ՌոքՃ գորՉՃն մԻջ, որ ֆրանսաՋան ԽնՋԷրուԿԷան ՉառայաՉ Ի ՃբրԷւ ցաՉ մաՋարԵաՋՃ տոմարաՋաՅ մԽ՝ ԱրԷւԷՅքՃ մԻջ ֆրանսաՋան ՉաւաՅման վաղ տարՃնԷրուն, Էւ պաշտօնԷանԷրԻն մԻՋն Իր, որ գրաՉ ու ստորագրաՉ Իր ՄարգարայՃ աշՇատանքՃ պայմանագՃրԽ ՄատաՋասքարՃ մԻջ՝ ՌոՋտԷմբԷր 1668Ճն140։ 139 Jean Baptiste Tavernier, Les Six Voyages de Jean-

Baptist Tavenrnier, premier partie, Paris, 1676, էջ 527.“Il [le grand Cha Abas] ne souffroit point durant son regne quaucun Indien ou Baniane vint habiter en Perse pour y trafiquer, & ils ne s’y sont introduits que sous Cha-Sefi I. & Cha Abas II, son fils…Le grand Cha Abas avoit raison de ne vouloir pas leur permettre de negocier dans ses Etats. Car en effet ils sont pour l'usure pires que les Juifs, et il s'en faut peu qu’ils n’ayent entre les mains tout l’argent du Royaume, qu’il prennent des Grands à neuf ou dix pour cents par an& qu’ils prestent le plus souvent sur des gages au plus gros interest qu'ils leur est possible, & jusqu’à deux ou deux & demi pour cent par mois. C’est cette peste & gangraine dont Cha-Abas voulut preserver ses Etats, & avant que ces Banianes, dont j’auray plus de lieu de parler dans mes Relations des Indes, eussent trouvé une porte ouverte pour entrer en Perse, tout le negoce d’argent estoit entre les mains des Armeniens de Zulpha”. 140 Factum Contenant, BNF, Ms. 8970, էջ 8։

246

Ռոք Ճր ասպարԻԹԽ աւարտաՉ Ի ՃբրԷւ ՍուրաԿՃ ֆրանսաՋան ՋայԷանՃ գորՉաՋաՅ մԽ, որ ՋԽ ջանար ճանչնաՅ ՍՃւսՃսայՃն ՌնԵՋաստանՃ ՍՃւսուաՉԷղԻնՃ ՋԷԵրոննԷրԽ Էւ ՋԽ ՉառայԻր ԽնԵՍանուր տնօրԻն Ֆրանսուա ՊարոնՃն։ ՎԷրջՃնս 1673Ճն յաջորԵաՉ Իր ԳարոնՃն, որուն նաւԽ՝ ՌնԵՋաստան Ճր ՋուտաՋաՉ ՍարստուԿՃւննԷրով (մԷՉաւ մասամբ՝ գոՍարԷղԻննԷր) ՅԷցուն, ՄՃԹպոնՃ նաւաՍանգՃստՃ պողպատԷայ պարաննԷրուն բաՇԷՅով ՋԽ ՇորտաՋուԻր՝ 73ամԷայ ԳարոնԽ սպաննԷՅով։ ՄՃնչ ՄարգարայՃ ԵատավարուԿՃւնԽ Ջ՚ԽնԿանար ՓարՃԹՃ մԻջ, Ռոք ՋԽ գրԻր առԷւտուրՃ ՍԷտաքրքրաՋան ՏԷռնարՋ մԽ, «նուՃրուաՉ Ճմ սՃրԷՅՃ բարԷՋամնԷրուն Էւ պաշտօնաՋՃցնԷրուն, ՖրանսայՃ ԱրքայաՋան ԼնՋԷրուԿԷան պաշտօնԷանԷր», որ ՇորագրուաՉ Իր «ՌնԵՋաց աշՇարՍՃ մԻջ առԷւտուր ԽնԷՅու ՏԷւԽ»։ Այս գորՉՃն նաՇաբանՃն մԻջ, ան ՋԽ յայտնԻ Ճր ԽնԿԷրցողնԷրուն, որ անոնց ՋԽ ՍրամցնԻ «մԷՋնաբանուԿՃւն մԽ Ճր ճամբորԵուԿՃւննԷրուն այս ԷրՋրՃն մԻջ [մուղաՅ ՌնԵՋաստան] […] ՏԷԹ տԷղԷՋացնԷՅով Ճնչ որ ՋրցաՉ Էմ նՋատԷՅ, որ մԷՉագոյն օգուտԽ Ջրնայ տաՅ մԷր ասպարԻԹՃն՝ այս ԷրՋրՃ առԷւտուրՃն Էւ [ուրՃշ] վաճառաՋաննԷրու ԿաՋարԵԻն մԷԹ պաշտպանԷՅու Սամար»141։ ԱռաջՃն ԻջԷրԽ արԵԻն ՋԽ պարԹԷն նաԷւ Ճր ՍՃմնաՋան մտաՉումԽ, որ ՋարմՃր ԿԷՅՃ պՃտՃ անցնՃ Ճր քննարՋման ԽնԵմԻջԻն։ Բացայայտ Ի ՌոքՃ Սամար, որ «տարբԷր աԹգԷր ՋԽ նշանաՋԻ տարբԷր փոփոՇուԿՃւննԷր մարԵոց մտքՃն մԻջ»142։ ԱյՅ Շօսքով, Ռոք ՋԽ ԿուՃ այստԷղ ԽսԷՅ, ԿԻ «աԹգայՃն ՇառնուաՉքԽ» (Ջամ շարք մԽ ԷնԿաԵրաբար անփոփոՇ

141 George Roques, La manière de négocier aux Indes,

1676-1691, La compagnie des Indes et l’art du commerce, ed. Valérie Bérinstain, Paris, Ecole Française d’Extrȇme Orient, 1996, էջ 25։ 142 Նոյն տեղում, էջ 25 (“comme les différentes nations font divers changements dans l'esprit des homes…”)։

247

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

յատՋանՃշնԷրու, որոնք ամբողջ Շմբաւորում մԽ ՋԽ սաՍմանԷն) ՋԽ ՏԷւաւորԻ այԵ ՇումբՃն պատՋանող մարԵոց վարքագՃՉԽ։ ՆմբայՃն ՃնքնուԿԷան այս ԻաՋանացաՉ (essentialized) ՍայԷացքԽ ցԷղապաշտուԿԷան ՏԷւԷրու մԷՉ մասՃն ՋորՃԹԽ ՋԽ ՋաԹմԻ։ Ղր ՋարգՃն, ան Ջ՚առաջնորԵԻ ՌոքԽ, որպԻսԹՃ Ճր անտԷղԷաՋ ֆրանսացՃ ԽնԿԷրցողնԷրուն աԹԵարարԻ, ԿԻ անոնք պԻտք Ի Թգոյշ ԽՅՅան ԱրԷւԷՅք ճամբորԵԷՅու ատԷն։ ԱյԵտԷղՃ մարԵոց վարուԷՅաՋԷրպԽ, Ճ վԷրջոյ, «բաւաՋան ԷԹաՋՃ [Իր] Էւ քՃչ մԽ ՍԷռու՝ ԷւրոպացՃ վաճառաՋաննԷրու անՋԷղՉուԿԷնԻն»143։ ՄՃնչ ԷւրոպացՃնԷրն ու յատՋապԻս ՋաԿողՃՋԻ ֆրանսացՃնԷրԽ, «որոնք քրՃստոնԻուԿԷան ՃսՋաՋան ՋրօնքԽ ՋԽ ԵաւանՃն», առաջնորԵուաՉ Էն պատՃւՃ Էւ պարՋԷշտուԿԷան սՋԹբունքնԷրով, ԱրԷւԷՅքՃ «բարբարոս Էւ ՇաբԷբայ աԹգԷրԽ (…) ուրՃշ ՋՃրք չունՃն, քան ապօրՃնՃ շաՍՃ աՇորՁաՋԽ։ ԱսՃՋա Թանոնք ՋԽ ԵրԵԻ պատՃւԽ արՍամարՍԷՅու Էւ սԷփաՋան շաՍագրգռուԿԷան ԷտԷւԻն վաԹԷՅու, առաջՃնԽ ամբողջովՃն ՅքԷՅով՝ ԷրՋրորԵՃն ԷնԿարՋուԷՅու Էւ մՃայն ՏԷԹ ՇաբԷՅու նպատաՋՃն ՉառայԷՅու Սամար»144։ ՌաՋառաՋ նաՇաբանՃ ԹգուշացումՃն, ԿԻ չՃ մՃտՃր «ՏԷԹՃ նՋարագրԷՅու… սՃրԷՅՃ բարԷՋամնԷր Էւ պաշտօնաՋՃցնԷր… այԵքան ՁողովուրԵնԷրու ՋԷանքն ու սովորուԿՃւննԷրԽ»145, ան չՃ Ջրնար ԵՃմանաՅ աԹգագրաՋան մղումՃն ու ՋԽ նԷրՋայացնԻ արագ ՅուսանՋարնԷր ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ գՅՇաւոր առԷւտրաՋան Սա143 Նոյն տեղում։ 144 Նոյն տեղում, էջ 25-26 (“…ces nations perfides et

barbares qui n'ont d'autre passion que pour l'appétit d'un gain illicit qui leur fait mépriser l'honneur pour courir a l'intérêt, abandonnant entièrement le premier pour se donner à celui-ci et se visent qu'à vous tromper”)։ 145 Նոյն տեղում, էջ 25 (“Je ne me suis pas proposé, mes Chers Amis, et Confreres, de vous décrire les vies et moeurs de tant de sectes de gens; ce serait trop long à décrire car il en a plus de deux cents”)։

248

մայնքնԷրուն, նԷրառԷաՅ՝ ԷւրոպաՋան բոՅոր ՋարԷւոր ԱրԷւԷՅա-ՌնԵՋաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրԽ, մԻՋ առ մԻՋ, նոյնՃսՋ ԽնԵգրՋԷՅով փորԿուՋաՅացՃնԷրԽ, որոնք ռաՍվՃրանԷրն ԻՃն։ ՅաւԷՅուաՉաբար, ԱրԷւԷՅքՃ «բարբարոս ու ՇաբԷբայ աԹգԷրու» ՍանԵԻպ Ճր ԽնԵՍանուր նաՇապաշարումնԷրԽ, Ռոք ՍամառօտաՋՃ ՋԽ նԷրՋայացնԻ ԱսՃոյ տԷղաՋան ՍամայնքնԷրԽ, որոնց ՍԷտ ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿԷան պաշտօնատարնԷրԽ Սաւանաբար առԷւտուր պՃտՃ ԽնԻՃն, յարաբԷրուԿՃւն պՃտՃ ունԷնայՃն Ջամ պՃտՃ բաՇԻՃն։ Անոնց շարքՃն ԻՃն պանՃան մՃջնորԵնԷրԽ (dalal) Ջամ ԵրամատԻրԷրԽ, ՉանօԿ՝ «սարրաֆ» անունով, որոնք ՌոքՃ Սամար ամԻնուրԷք ՋԽ գտնուԻՃն, յատՋապԻս՝ ՍՃւսուաՉԷղԻնՃ արտաԵրուԿԷան շրջաննԷրուն մԻջ, ուր ԼնՋԷրուԿՃւնԽ ՋԽ յուսար մԷՉագոյն շաՍԷրԽ արՏանագրԷՅ։ ԱւԷՅՃ քան 35 տարՃ առաջ մԷՋնաբանԷՅով ՌոքՃ շարաԵրանքԽ, ՂնտրանՃ Ռայ՝ ՍնԵՃՋ նշանաւոր գՃտնաՋան մԽ, որու մասնագՃտուԿՃւնԽ ֆրանսացՃնԷրու ՌնԵՋաստան նԷրՋայուԿԷան պատմուԿՃւնն Իր, ՋԽ նշԻր ՍԷղՃնաՋՃն մտասԷւԷռումԽ «արԷւԷՅԷան ՇաբԷբայուԿԷան»146 ՍանԵԻպ՝ առԷւտրաՋան ՏԷռնարՋՃն փաստօրԻն ամԻն ԻջՃ մԻջ։ ՌոքՃ ՍԷտԷւողաՋան յղումնԷրԽ «ՍնԵՃՋ վաճառաՋաննԷրու Էւ մՃջնորԵնԷրու չարամՃտ մԷքԷնայուԿՃւննԷրուն» ՋԽ մղԻՃն ՌայԽ Սարց տաՅու, ԿԻ այս «շարունաՋաՋան Էւ բՃրտ մԷղաԵրանքնԷրԽ արԵԷօք պարԹապԻս ՋԽ ցոՅացնԻՃն ՋարողաՋան յարՏաՋունաՋուԿԷամբ ԷւրոպաՋան առԷւտրաՋան ԵրամատՃրուԿԷան նԷրՋայացուցՃչՃ մԽ ՍաՋաԹԵԷցուԿՃւննԷրԽ մՃջնորԵնԷրուն նՋատմամբ, որոնք անոր մԷնաշնորՍայՃն փառասՃրու146 Indrani Ray, Of Trade and Traders in the Seven-

teenth Century: An Unpublished French Memoir by George Roques, Occasional Papers no. 26, Calcutta, Center for Studies in the Social Sciences, 1979, p. VII.

249

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

ԿՃւննԷրուն մԷՉագոյն արգԷՅքն ԻՃն»147։ Ռոք, ՃնչպԻս պՃտՃ տԷսնԷնք, ՍաւասարապԻս ՇտՃր ՋԽ ԵնԻր բոՅորՃ նՋատմամբ։ Ան նոյնպՃսՃ, ԷԿԻ ոչ աւԷՅՃ յոռՃ տԷսաՋԻտնԷր ունԻր ՍայԷրու նՋատմամբ, որոնք, ՍնԵՃՋնԷրու նման, Շմբաւորում մԽ ՋԽ ՋաԹմԻՃն, Թոր ֆրանսացՃնԷրԽ պարտաւոր ԻՃն օգտագորՉԷՅ ՃբրԷւ մՃջնորԵ, Էւ մՃաՁամանաՋ վաՇՃ Էւ ԹԹուանքՃ Սնարաւոր աղբՃւր մԽ՝ ուՁԷղ մրցաՋՃցնԷր ԽՅՅաՅու պատճառով։ ՌոքՃ աՋնարՋաՉ գրԷԿԻ բոՅոր ՍայԷրԽ ջուղայԷցՃնԷր ԻՃն Էւ ՋԽ գտնուԻՃն «անսաՍման ԿՃւԷրով մուղաՅՃ ԿագաւորուԿԷան, ՊԷնՋաՅՃ, ՓԷՋուՃ, ՍՃամՃ, Էւ այՅ տԷղԷրու մԻջ», Ջարճ Շօսքով, բոՅոր այն վայրԷրԽ, ուր ՖրանսաՋան ԼնՋԷրուԿՃւնԽ ՋԽ յուսար տարաՉԷՅ Ճր մԷնաշնորՍայՃն առԷւտրաՋան ՋՃրառումնԷրԽ148։ «ՌայԷրԽ Էւ ՃրԷնց բանաՋցուԿԷան ՋանոննԷրԽ» ՇորագրուաՉ բաՁնՃ մԽ մԻջ, Ռոք ՍաՋՃրճ պատմուԿՃւն մԽ ՋԽ ՍայԿայԿԻ այս ՍամայնքՃ մասՃն, որ «Ջու գայ այն ՇաւԻն, Թոր ՇաՍ Աբբաս [Chaabas]՝ ՊարսՋաստանՃ ԿագաւորԽ, ՌայաստանԻն բԷրաՉ Իր Ճր ԿագաւորուԿԷան մԻջ բնաՋԷցնԷՅու Սամար»149։ Ան բաւաՋան ԵրաՋան պատՋԷր մԽ ՋԽ նԷրՋայացնԻ ՍայԷրու նՋատմամբ Աբբաս Ա.Ճ բարուԿԷան ու մԷՉաՍոգուԿԷան մասՃն, պատում մԽ որ, ՃնչպԻս ՍուրաՍմանՃամ ՋԽ նշԻ, «բաւաՋան ամօԿՇաՉուԿԷամբ Ջ՚անցնՃ սԷփաՋանաԹրՋման ՇՃստ բՃրտ գորՉԽնԿացՃն վրայԻն, որով ՍԷֆԷան ՇաՍ Աբբաս Ա. (1587-1639) ՍայԷրԽ բԷրաՉ Ի Նոր Ջուղա»150։ Ռոք ապա ՋԽ մԷղաԵրԻ այԵ նոյն 147 Նոյն տեղում, էջ IX-X։ 148 Roques, La manière de négocier aux Indes, 1676-

1691, էջ 147։ 149 Նոյն տեղում։ 150 Նոյն տեղում։ Վաղ արդի Եւրոպայի մէջ լայնօ-

րէն տարածուած էր Շահ Աբբասի մասին լուսաւորեալ եւ բարեգործ տիրակալի հայեացքը՝ յատկապէս հայերու նկատմամբ, որուն մասին տե՛ս Edmund Herzig, The Deportation of the Armenians in 1604-1605 and Europe's Myth of Shah

250

ՍայԷրԽ՝ «այԵ մԷՉ ՃշՇանՃն առատաՏԷռնուԿՃւնԽ գորՉաՉԷՅու Սամար», Էւ յատՋապԻս՝ պարսՃՋնԷրու վրայ գԷրՃշՇԷՅու Սամար։ «Անոնք այն աստՃճանՃ օգտուԷցան պարսՃՋնԷրու ցոյց տուաՉ անտարբԷրուԿԷնԻն՝ առԷւտուրՃ արՁԻքՃն ՍանԵԻպ», ՋԽ գրԻ ան, «որ, Ճ վԷրջոյ, ամԻն Ճնչ ՃրԷնց ՏԷռքԽ առաՉ Էն Էւ ՍՃնգ Ջամ վԷց ՍԹօրագոյն տունԷր [très puissantes maisons] ստԷղՉաՉ, որոնց ԽնԵմԻջԻն ամԻն Ճնչ Ջ՚անցնՃ՝ ամբողջ աշՇարՍԽ ցրուաՉ ՃրԷնց ՉառանԷրուն աշՇատանքՃն Սաշուոյն»151։ ԱյստԷղ նԷրՋայացուաՉ Ի ՍամայնքՃ մԽ պատՋԷրԽ, որուն անԵամնԷրԽ ՋԽ բնորոշուՃն անսանՏ ագաՍուԿԷամբ, ապԷրաՇտուԿԷամբ Էւ ՇաբԷբայուԿԷամբ։ Այս ՇՃստ նաՇապաշարԷաՅ նՋարագրուԿՃւննԷրուն մԻջ, ՌոքՃ գՅՇաւոր նպատաՋն Ի, անշուշտ, «պնԵԷՅ, որ ՍայԷրԽ ՋԽ տԷսնԻ ո՛չ ՃբրԷւ ԹոՍԷր, այՅ ՃբրԷւ ՋողոպտողնԷր, քանՃ որ ՃսՋաՋան ԹոՍԷրԽ՝ անոր աչքՃն, ֆրանսացՃնԷրն Էն, որոնք ՇաբուաՉ Էն որոշ ԿՃւով անՍատ ՍայԷրու ՋողմԻ, որոնք Ճ մտՃ ունՃ»152։ ԱՍա ամբողջաՋան ՍատուաՉԽ, ուր ՋԽ նԷրՋայացուՃն ՍայԷրԽ։ Ամտմթմւ ծթղ՟ ծ՟ճգվնր ՟պգրսնրվթմ, նրվ ոեսւ ե սգջմգժ նշ ո՟խ՟ջ ինվ՟ղ՟մխնրէթրմ, ՠ՟ճտ գէե խ՗նրդեւ, մնճմթջխ ՟րգժթ ի՟ՠենրէթրմ, ւ՟մ ծմբթխմգվնր ո՟վ՟ա՟ճթմ… Աճջ ՟դազ մնճմթջխ ՟րգժթ ի՟ՠգՠ՟ճ ե, ւ՟մ ծմբթխ ջ՟վվ՟քմգվզ, նվնռծգսգր ռգվչթմմգվզ ո՟վդ՟ոեջ խզ ղս՟ծնանրթմ ՟ճմ ՠ՟մգվնռ, նվնմւ բվ՟ղ խզ ՠգվգմ թվգմտ։ Մթրջմգվզ, նվնմւ ՟րգժթ մ՟ի՟կգպմ՟վխ գմ, թվգմտ ՟պչգր գխնհ ՟ղեմ թմշնռ խզ դՠ՟հթմ գր ՟ղեմ թմշ աթսգմ ՟ով՟մւմգվնր աթմթ ղ՟ջթմ, զժժ՟ճ Երվնո՟ճեմ, Աջթ՟ճեմ խ՟ղ նրվթյ սգհգվե, նվնռծգսգր էհէ՟խթտմգվ նրմթմ ՟ղեմնրվգւ, նվնմւ դթվգմւ սգհգ՟խ խզ ո՟ծգմ թվ՟խ՟մ ՟վըեւթ ղ՟ջթմ՝ թրվ՟ւ՟մշթրվ ռ՟ճվթ ղեչ։ Աճջոեջ, ՟մնմւ շգմ ջի՟ժթվ թվգմտ ամնրղմգվնրմ ղեչ։ Ք՟մթ նվ ղգլ ՟ա՟ծմգվ գմ նր ՟մծ՟ր՟Abbās I, “Persian and Islamic Studies in Honour of P.W. Avery. Pembroke Papers 1”, ed. C. Melville, Cambridge, 1990, pp. 59-71։ 151 Roques, La manière de négocier aux Indes, էջ 147։ 152 Subrahmanyam, Three Ways to be a Stranger, էջ 19։

251

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

252

ս՟ժթ ՟յի՟ս՟մւ խզ ս՟մթմ իմ՟ճգժնր ծ՟ղ՟վ, գվՠգւ [շգմ ռձ՟վգվ] ջնրհ ՟ով՟մւմգվնր ծ՟ղ՟վ, խզ մո՟ջսգմ [բվ՟ղ իմ՟ճգժնր] թվգմտ ՟ը՟մ ՟ովնրջսնռ, նվնրմ ՠմ՟խ՟մփվեմ ռ՟վընր՟լ գմ՝ թվգմտ տ՟լ լ՟աղ՟մ ո՟սձ՟պնռ153։

չնհթմ ամբ՟խզ թվգմտ ՠգվբզ ս՟մթժ գր ղթյս նվգրե ՟պ՟չ՟վխ նրմթմ, դնվ շգմ ՠ՟տ՟սվ՟լ գր թվգմտ ղթսւմ ե, նվոեջդթ անվլ՟լգմ գվՠ խ՗նրդգմ ռգվչ՟տմգժ խ՟ղ գվՠ ՟րգժթ ժ՟ր զմսվնրէթրմ աս՟լ գմ ՟ճժնրվ155։

ՄարգարայՃ ԵԻմ ԼնՋԷրուԿԷան factumնԷրուն Էւ ՄարԿԻնՃ «ՅուշԷր»ուն մԻջ նՋատուող ճարտասանուԿԷան գրԷԿԻ նոյնաՋան ՏԷւով, Ռոք Էւս ՍայԷրԽ ՋԽ տԷսնԻ որպԻս «ՇարԵաւանք» ԽնողնԷր՝ ՃրԷնց սԷփաՋան «աԹգՃ» անԵամնԷրու նպաստԷՅու Սամար՝ Ճ վնաս ուրՃշնԷրու։ ԶրբԷմն, ֆրանսացՃ պաշտօնԷան ՋԽ ԿուՃ ցոյց տաՅ ԿԻ՛ Կշնամանք Էւ ԿԻ՛ ՍՃացում՝ ՍայԷրու մօտ նՋատաՉ վստաՍուԿԷան ու նԷրքՃն մՃասնաՋանուԿԷան Սամար։ ԱյսպԻս, ՁամանաՋաՋՃց ՍաՋասԷմաՋան ճարտասանուԿՃւնԽ մօտԻն յՃշԷցնող ՏԷւով, Ռոք ՍայԷրԽ ՋԽ տԷսնԻ գայՅԷրու ոՍմաՋՃ մԽ պԻս, որ ՋԽ ԵաւԻ՝ մրցաՋցուԿՃւնԽ արտաքսԷՅու Էւ ՋորՉանԷՅու Սամար։ «ԶԿԻ ՃրԷնց աԹգՃ վաճառաՋաննԷրու ՍԷտ մՃասՃն ՋԽ գտնուՃն որԷւԻ տԷղ», ՋԽ գրԻ ան, «անոնք ՋԽ մՃանան վաԹող շունԷրու պԻս՝ մՃւս վաճառաՋաննԷրԽ պարտուԿԷան մատնԷՅու Սամար»154։ Այս ֆրանսացՃ պաշտօնԷայՃն Սամար, ՇորամանՋուԿՃւնն ու ՇաբԷբայուԿՃւնԽ ՍայԷրու յաջողուԿԷան գաղտնՃքԽ ՋԽ ՋաԹմԷն։

ՌԷտաքրքրաՋան Ի, որ ՍայԷրԽ ապամարԵՋայնացնող ԵՃմանՋարՃ փաստօրԻն բոՅոր ՋԻտԷրԽ (ՇորամանՋուԿՃւն, ՇաբԷբայուԿՃւն, ՍնարամՃտ վարքագՃՉ, ԵաւաԵրԷՅ ՃրԷնց աԹգՃ մարԵոց ՍԷտ՝ այՅք ՇաբԷՅու Էւ անոնցմԻ օգտուԷՅու Սամար, պատշաճ ՍամոԹումնԷրու բացաՋայուԿՃւնԽ ՍաւատքՃ ՍարցԷրու մԻջ) ՋԽ գտնուՃն նաԷւ ՄարգարայՃ ԵԻմ ԼնՋԷրուԿԷան ՍայցՃն մԻջ։ ԱնաՋնՋաՅ չԻ, որ ԿԻ՛ ԼնՋԷրուԿԷան տնօրԻննԷրԽ Էւ ԿԻ՛ Ռոք ՋԽ բաՁնԷն ԻապԻս ցԷղապաշտ ՍայԷացք մԽ Սայոց, պարսՃՋնԷրու Էւ ՍնԵՃՋնԷրու նՋատմամբ։ Ռոք, Ճ վԷրջոյ, ԽնՋԷրուԿԷան ՍաւատարՃմ Չառայ մԽն Իր, որ ՍուրաԿ մնացաՉ Իր ՄարգարայՃ ՏԷրբաՋաՅուԿԷնԻն ու ՋաՅանաւորումԻն Էտք, Էւ Ճր տԻրԷրԽ պաշտպանԷՅու ամԻն պատճառ ունԻր։ Ան նաԷւ ՄարգարայՃ գորՉՃն մԻջ նԷրգրաւուաՉ Իր՝ 1668Ճն ՄարգարայՃ աշՇատանքայՃն պայմանագրՃ շարաԵրուԿԷնԻն ՄատաՋասքարՃ մԻջ մՃնչԷւ 1670Ճն ՏԷրբաՋաՅումԽ ՄասուՅՃփաԿամՃ մԻջ։ ՄարԿԻնՃ նման, որուն ՋԽ ՉառայԻր, ան Էւս Սաւանաբար ԵատավարուԿԷան ՍԷտ ՋապուաՉ փարՃԹԷան ՃրաԵարՏուԿՃւննԷրուն ՃրաԹԷՋ Իր։ Բացայայտ Ջ՚ԷրԷւՃ, որ ՍայԷրու, ՃնչպԻս Էւ ՍնԵՃՋ մՃջնորԵնԷրու Էւ ՅումայափոՇնԷրու Ճր աննպաստ նՋարագրուԿՃւնԽ մասամբ մղուաՉ Իր այն վաՇԻն ու անապաՍովուԿԷան ԹգացումԻն, Թոր որոշ արԷւԷՅԷան առԷւտրաՋան ՍամայնքնԷր ՋԽ նԷրշնչԻՃն նորաՍաս ԷւրոպացՃնԷրուն, ՃնչպԻս ֆրանսացՃնԷրուն, որոնք ՋԽ ցանՋայՃն շրջանՃ առԷւտուրՃն մԷնաշնորՍԽ ՏԷռք ՏգԷՅ։ Այս տԷսաՋԻտնԷրԽ Ջրնան նոյնՃսՋ ԵՃտուՃՅ ՃբրԷւ ցոՅացումնԷր այն ՇորունՋ ՋառուցայՃն տարբԷրուԿԷան, որ

Օս՟վ ՟դագվնր ծգս անվլ սգջմգժնռ, ՟մնմւ ՟ճմւ՟մ մնրվՠ գմ, նվւ՟մ ո՟վդ աթրհ՟տթմգվ, ՠ՟ճտ ձ՟վոթխ գր ինվ՟ղ՟մխ բ՟վկ՟լ գմ ՟պգրսնրվթմ ղեչ, նրջսթ բընր՟վ ե ՟մնմտ ծգս ո՟ճղ՟մ՟աթվ խմւգժ՝ ՟պ՟մտ ի՟ՠնրգժնր։ Ննճմթջխ գէե ծ՟ղ՟կ՟ճմ եւ ՠնժնվ ծ՟վտգվնրմ ղ՟ջթմ՝ գվխնր խնհղգվեմ ջսնվ՟ավնր՟լ էնրհէթ ղզ ռվ՟ճ ծթղմնր՟լ, շեւ խվմ՟վ ռջս՟ծ զժժ՟ժ, նվ կգվ ո՟ճղ՟մ՟աթվզ ոթսթ անվլ՟բվնրթ, նվնռծգսգր ՟մնմւ ամբ՟ղնրհ [billiards] ի՟հ՟տնհմգվնր ոեջ գմ, նվնմւ, ոդսթխ ծմ՟վւնռ ղզ [par une bricole], խզ ճ՟-

153 Roques, La manière de négocier aux Indes, էջ147։ 154 Նոյն տեղում, էջ 149։ “S’ils se trouvent en quelque

lieu avec des négociants de leur nation, ils s’ameuteront comme des chiens courant pour faire échouer les autres marchands...”

155 Նոյն տեղում։

253

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

առՋայ Իր ԷւրոպաՋան առԷտուրՃ բնորԵՃ մԽ, որ վստաՍուԿԷան ՋորուստՃ Էւ ՅայնատարաՉ չարագորՉուԿԷան ՍԷտ ՋապուաՉ Յուրջ ՇնԵՃրնԷր ունԻր (ՃնչպԻս ԳարոնՃ ԽնԿացքԽ ցոյց Ջու տայ), Էւ արԷւԷՅԷան առԷւտուրՃ բնորԵՃ մԽ մՃջԷւ, որ ՍՃմնուաՉ Իր սփՃւռքՃ, ԽնտանԷՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրու, աԹգաՋանուԿԷան Էւ վստաՍուԿԷան վրայ։ ՅստաՋ չԻ, սաՋայն, ԷԿԻ արԷւԷՅաՋան ճարտասանուԿՃւնԽ (discourse) որ ՋԽ բնորոշԻ ՄարգարայՃ գորՉԽ ՓարՃԹՃ մԻջ, ՃնչպԻս Էւ ՄարԿԻնՃ, ՌոքՃ Էւ անտարաՋոյս ուրՃշ ֆրանսացՃ գրագԻտնԷրու ՋողմԻ արտայայտուաՉ տԷսաՋԻտնԷրԽ ՋԽ նԷրՋայացնԷն ԽնԵՍանուր մտայնուԿՃւն մԽ, որ ՋԽ բնորոշԻր վաղ արԵՃ ֆրանսաՋան ԽնՋաՅումնԷրԽ ԱրԷւԷՅքՃ Էւ Ճր Ջարգ մԽ ՁողովուրԵնԷրու մասՃն։ ԱսՃՋա ՋարԷւոր Սարց մԽն Ի, Թոր ՄարգարայՃ ՋԷանքՃ ՍամաշՇարՍայՃն մանրապատմուԿՃւն մԽ Ջ՚օգնԻ բանաՅ, բայց չՃ ՅուՉԷր ՅՃովՃն։ ԶԿԻ l’affaire MarcaraՃ Էւ ԵատավարուԿԷան «բացառՃՋ սովորաՋան» բնոյԿԽ չԽՅՅար, շատ ՍաւանաՋան Ի, որ վաղ արԵՃ ՖրանսայՃ արԷւԷՅաՋան ՍայԷացքնԷրԽ Սայ Էւ ՍնԵՃՋ առԷւտրաՋան ՍամայնքնԷրու նՋատմամբ, ՃնչպԻս Էւ այս ՍայԷացքնԷրուն ՋապԽ՝ ՖրանսայՃ Էւ այս ՍամայնքնԷրուն մրցաՋցաՋան ոգՃՃն ՍԷտ, մԷՉաւ մասամբ ուշաԵրուԿԷնԻ պՃտՃ վրՃպԻՃն156։

156 «Բացառիկ սովորական» աղբիւրներու դերին

մասին, որոնք կը բանին «իբրեւ բանալիներ կամ իբրեւ հետքեր թաքուն իրականութեան մը, որ սովորաբար չ՚երեւիր փաստաթուղթերու մէջ», տե՛ս Carlo Ginzburg and Carlo Poni, The Name of the Game: Unequal Exchange and the Historiographic Marketplace,- “Microhistory and the Lost People of Europe”, Edward Muir and Guido Ruggiero, eds., Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1991,pp. 7-8։ Տե՛ս նաեւ Philipo de Vivo, Prospect or Refuge? Microhistory, History on the Large Scale: A Response,- “Cultural and Social History”, 7, 3 (2010), pp. 391-392։

254

Մարգարայի հետքերը՝ դատավարութենէն ետք 1680աՋան ԿուաՋաննԷրու վԷրջԷրուն ԵատավարուԿԷան աւարտԻն Էտք, գրԷԿԻ ոչՃնչ յայտնՃ Ի ՄարգարայՃ մասՃն։ ԴատավարուԿԷան փաստաԿուղԿԷրԽ մԷՉաւ մասամբ տԷղԷՋուԿՃւննԷր ՋԽ ՍայԿայԿԷն ԼնՋԷրուԿԷան անոր պաշտօնավարուԿԷան մասՃն Էւ Յուռ Էն ՓորԿ ՄուՃՃ բանտՃ արՏաՋումԻն Էտք (1675)։ ՎստաՍաբար ան Ջ՚ապրԻր ՓարՃԹ այս ՁամանաՋԻն Էտք։ 1678Ճն ՎԷնԷտՃՋ գրուաՉ նոտարաՋան փաստաԿուղԿԻ մԽ Ջ՚Ճմանանք, որ ՄարգարայՃ առաջՃն Սայ ՋՃնԽ (անունԽ յՃշուաՉ չԻ), որ Սաւանաբար վԷրոյՃշԷաՅ ՄՃշԻՅ/ՄուքԻՅ ՏարչաՋՃ մայրն Իր, մաՍացաՉ Իր (Նոր ՋուղայՃ՞ մԻջ) այն ՁամանաՋ, Էրբ անոր ամուսՃնն ու որԵՃն ԱտՅանտԷանԽ ՋԽ ՋտրԻՃն ՃբրԷւ ՋաՅանաւորնԷր ֆրանսաՋան նաւու մԽ ՇորԷրուն մԻջ։ Մարգարայ ՋԽ ԿուՃ ՋրՋՃն ամուսնացաՉ ԽՅՅաՅ ԷրՃտասարԵ ֆրանսուՍՃ Dame Marie FranquinՃ ՍԷտ, ՓարՃԹ ՁամանԷՅԻ Էտք 1676Ճն157։ ԸոյգԽ ԷրՋու Եուստր ունԷցաՉ Ի՝ Անն Էւ ՄատՅԻն, Էւ Ջ՚ապրԻր ՓարՃԹՃ Ս. ԲարԿողՃմԻոսՃ ՉուՇԽ (paroisse Saint Barthélemy), Խստ արՇՃւայՃն փաստաԿուղԿՃ մԽ, որ պաՍպանուաՉ Ի ֆրանսաՋան ԱԹգայՃն ԱրՇՃւնԷրուն մԻջ Էւ ԿուագրուաՉ՝ 6 ԱպրՃՅ 1679։ Այս փաստաԿուղԿԽ արԵԻն Մարգարան ՋԽ յՃշԻ ՃբրԷւ “Un Persan noble Seigneur Martin Marquar[a] Haüachins, gentilhomme persan arménien de la ville d’Ispahan, capitalle de perse, demeurant à Paris, place Dauphine,

157 “Dame Marie Franquin est morte, & a été enterrée

le 22 Septembre à l'ȃge de 65 ans. Elle étoit veuve de M. Martin de Marcara Avanchini Gentilhomme Persan, Conseiller au Conseil Souverain de l'Isle Dauphine, & Directeur de la Compagnie des Indes Orientales de Perse & des Pays du Sud. Son corps a été transpoté aux Capucines” (Le Mercure de France, September 1721, էջ 165)։

255

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

île du Palais, paroisse Saint Barthélémy”158։ 1682Ճն, ՅաՋոբ ԵՃ ՏԻր ՊԷտրոս անունով նոր ջուղայԷցՃ մԽ, որ ՓարՃԹ Ջ՚այցԷՅԻր, վՋայաՉ Ի ՄարգարայՃն ՍանԵՃպԷՅու մասՃն։ ՅաՋոբ փաստաԿուղԿ մԽ գրաՉ Ի՝ 1666Ճն ՓարՃԹՃ մԻջ ՄարգարայՃ ՍԷտ գորՉարարարաՋան ՋարգաԵրուԿԷան մասՃն, որ ԵԷռ պԻտք Ի Ճր աւարտՃն ՍասնԻր տասնվԷց տարՃ Էտք։ ՓաստաԿուղԿԽ ուղարՋուաՉ Իր Նոր ՋուղայՃ առԷւտրաՋան ԵատարանԽ՝ որոշման Սամար, Էւ այնուՍԷտԷւ պաՍպանուաՉ Իր քաղաքՃ արՇՃւՃն մԻջ159։ Այս ՁամանաՋ, Սաւանաբար 1680աՋան ԿուաՋաննԷրու վԷրջԷրուն, Էրբ Ճր ԵատավարուԿՃւնԽ աւարտՃն ՋԽ ՍասնԻր, Մարգարայ Ջ՚ԷրԷւՃ մտաՉ ԽՅՅաՅ ասպարԻԹ մԽ, ուր Ճր ՍայրԷնաՋՃցնԷրԽ արԵԻն նշանաւոր ԵարՏաՉ ԻՃն ՖրանսայՃ մԻջ. սրճարանԽ՝ ԽնՋԷրաՋան մԿնոՅորտՃ ԻապԻս արԷւԷՅԷան այԵ վայրԽ, որ ՓարՃԹ արմատ նԷտաՉ Իր 1672Ճն։ ՖրանսացՃ ճանապարՍորԵ ու գրող Հան ՏԽ Մա Ռոք ֆրանսաՋան մայրաքաղաքՃ առաջՃն սրճարաննԷրուն Սամառօտ պատմուԿՃւն մԽ ՋԽ նԷրՋայացնԻ Ճր «ԶրջանՃՋ ԱրաբՃոյ ճամբորԵուԿՃւննԷր» ԷրՋՃն մԻջ։ ՆԷրՋայացնԷՅԻ Էտք, ԿԻ ՃնչպԻ'ս սուրճԽ առաջՃն անգամ ՍրապարաՋայՃն ՋԷրպով վաճառուաՉ Ի Pascal (ՅարուԿՃւն) անունով ՍաՅԻպաՍայու մԽ ՋողմԻ 1672Ճն, ՏԽ Մա Ռոք ՃբրԷւ փարՃԹաՍայ սրճարանատԻրԷր ՋԽ յՃշԻ MalibanԽ (Նոճա ՄաՅՃպապա՝ Նոր ՋուղայԻն) Էւ GregoireԽ (ԳրՃգոր)։ ՎԷրջՃնս 1680աՋան ԿուաՋաննԷրուն սրճարան մԽ բացաՉ Իր ՄաԹարԻն փողոցՃն վրայ (rue Mazarine), «Comedie FrancaiseՃ մԷրՏաՋայուԿԷնԻն օգտուԷՅու Սամար»160։ ՏԽ Մա 158 Archives nationales, MC/ET/LXIV/563։ Շնորհա-

կալ եմ Օլիվիէ Ռավէոյին՝ այս փաստաթուղթի վերծանման իր բերած օժանդակութեան համար։ 159 Ս. Ամենափրկիչ վանքի արխիւներ, «Նամակներ Փարիզից»։ 160 Voyage de L'Arabie Heureuse, par l'ocean oriental, & le détrois de la Mer Rouge. Fait par les François pour la premiere foi, dans les annés 1708, 1709, &

256

Ռոք ապա ՋԽ գրԻ. «Զրբ ԳրՃգոր ՅքԷց ՄաԹարԻն փողոցԽ, անոր յաջորԵԽ ԵարՏաւ՝ նոյն տԷղԽ, Makara (sic) անունով մարԵ մԽ, պարսՋաՋան աԹգԻ, որ ՊարսՋաստան վԷրաԵարՏաւ ՁամանաՋ մԽ այս գորՉով ԹբաղԷՅԻ Էտք, Ճր սրճարանԽ ՏգԷՅով ՄՃԻՁԻն մարԵու մԽ՝ ՊանԿուա անունով»161։ ՎԷնԷտՃՋՃ Ս. Նաչ ՍայՋաՋան ԷՋԷղԷցւոյ արՇՃւնԷրուն մԻջ պաՍպանուաՉ նամաՋ մԽ ՋԽ ԿուՃ ՍաստատԷՅ ՏԽ Մա ՌոքՃ ԿԷՅաԵրուԿՃւնԽ, ԿԻ Makara անունով պարսՃՋ մԽ գնաՉ Իր ԳրՃգորՃ սրճարանԽ։ ՆամաՋԽ, որ 3 ՆոյԷմբԷր 1690Ճն ՓարՃԹԻն գրուաՉ Ի ոմն ԻրԹրումցՃ ԳրՃգորՃ ՋողմԻ, ուղղուաՉ Ի ջուղայԷցՃ քաՍանայՃ մԽ՝ Dieudone Ջամ Assateur (ԱստուաՉատուր) անունով, ՄՃոնՃ մԻջ։ ՆամաՋԽ ՇորՍրԵաւոր ՋԷրպով Ջ՚աՋնարՋԻ ՄարգարայՃն, Էրբ ՋԽ ՍաստատԻ. «ԶԿԻ ՄարգարՃն ՋողմանԻ Ջու ՍարցանԷս ԹՃմ ՍՃն ՇանուԿն բռնԷց ղաՍվաճուԿՃւն ՋանԻ»162։ ՂնչպԻս ՏԽ Մա Ռոք Ջ՚աՋնարՋԻ, Comedie FrancaiseՃն մԷրՏաՋայքԽ սրճարան մԽ վարԷՅԻ քՃչ ՁամանաՋ Էտք, Մարգարայ ՓարՃԹ ՋԽ ՅքԻր ու ՋԽ մԷՋնԻր ՍպաՍան։ ՈննԵավայր վԷրաԵարՏԽ, աւԷՅՃ քան յՃսուն տարուան բացաՋայուԿԷնԻ Էտք, Ջրնայ վաւԷրագրուՃՅ շնորՍՃւ ՖՅորանսՃ Archivio di StatoՃն մԻջ պաՍպանուաՉ փաստաԿուղԿԷրու տՋար ՍԷտքԷրուն։ Այս փաստաԿուղԿԷրԽ մաս ՋԽ ՋաԹմԷն ՄՃվոռնոյՃ Սայ գոՍարավաճառ Աղա ԵՃ ՄատԿԻոսՃ (Agha di Mattus) գորՉարարաՋան 1710 Avec [….] un memoire concernant l'arbre & le fruit du Café, dressé sur les Observations de ceux qui ont fait ce dernier Voyage, Paris, 1716, էջ 376։ 161 Նոյն տեղում։ Այս Makaraն, ամենայն հաւանականութամբ, մեր Մարգարան էր։ Ժամանակաշրջանի կարգ մը այլ աղբիւրներ Մարգարայի անունը կը գրեն Makara ձեւով։ 162 Գրիգոր Էրզրումցիի նամակը Ասատուրին՝ Լիոնի մէջ (3 Նոյեմբեր 1690, Ս. Խաչ արխիւներ, Ս. Ղազար, Վենետիկ, busta 2 A)։ Սոյն տեղեկութիւնը կը պարտիմ ուսանողիս՝ Սօնա Թաջիրեանին։

257

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

ԿուղԿԷրուն։ Ան ՄարգարայՃ մօտ բարԷՋամն ու գորՉԽնՋԷրն Իր, որ «մՃշտ ՉառայաՉ Իր պարոն ՄարգարայՃ ԵուստրԷրուն ՃբրԷւ ԷրՋրորԵ Սայր»163։ ԱյԵ վաճառաՋանՃն ԿուղԿԷրուն ԽնԵմԻջԻն, ՄարգարայԻն ՍարԷւանցՃ առՋայՉումնԷր ՋԽ բռնԷնք 1690աՋան ԿուաՋաննԷրուն։ ՕրՃնաՋ, Աղա ԵՃ ՄատԿԻոսՃ ԱմսԿԷրտամՃ գորՉաՋաՅնԷրԻն մԻՋուն՝ ԱռաքԷՅ ԵՃ ԳրՃգորՃ 19 ԱպրՃՅ 1144 (+551=1695) ԿուագրուաՉ նամաՋԻ մԽ Ջ՚Ճմանանք, որ ԱղայՃ փոՇանորԵագրԷրԽ (ՅԷԿր ՊամբՃ) Ջամ մուրՍաՋնԷրԽ, որոնցմով մԷՉ գումար մԽ փոՇանցաՉ Իր ՄՃվոռնոյԻն ԱմսԿԷրտամ, տԷղ ՍասաՉ ԻՃն, ՃսՋ ԱռաքԷՅ անՏՋուԿԷամբ ՋԽ սպասԻր ՄարգարայՃն, որ պԻտք Ի ՓարՃԹԻն գար գումարԽ ստանաՅու Էւ, փոՇարԻնԽ, ուրՃշ մուրՍաՋ մԽ գրԷՅու ՍպաՍանՃ վրայ։ ՂնչպԻս մուրՍաՋնԷրով գորՉարքնԷրու մԷՉ մասՃ պարագայՃն, գաղափարԽ այն Իր, որ Մարգարան ցաՉ տոՋոսնԷրով փոՇառուԿՃւն մԽ ստանար Ճր բարԷՋամ Աղա ԵՃ ՄատԿԻոսԻն՝ ՄՃվոռնոյՃ մԻջ, Էւ փոՇաԵարՏաբար գումարԽ վճարԻր նշանաՋԷաՅ անՏՃ մԽ՝ Պանան ԵՃ ՄՃնաս, ՍպաՍանՃ մԻջ։ ԱսՃՋա ՄարգարայՃ ԱմսԿԷրտամ ստացաՉ մՃաՋ ԵրամԽ չԻր։ 10 ՄայՃս 1695Ճն, ան 75 Կուման փոՇ առաՉ Ի Ռուստամ ԵՃ ՍՃմոնԻն ու մուրՍաՋ մԽ ստորագրաՉ, ԵարՏԷաՅ ՇոստանաՅով Շոճա Պանան ԵՃ ՄՃնասՃն վճարԷՅ գումարԽ ՍպաՍանՃ Ջամ ԾաւրՃԹՃ մԻջ։ Մարգարայ «մոսՋովԷան ապրանքնԷր» պՃտՃ տանԻր Ղրան՝ ՄոսՋուայՃ ճամբով, ու ՁամանումԻն Էտք վճարում մԽ պՃտՃ ՋատարԻր ԷօԿ ամսուան մՃջոցՃն164։ 163 “Mais comme vous avez toujours Servy de second

pere aux filles de monsieur marcara” (Ժիպերքուրէն նամակ Աղա դի Մատթէոսին, 24 Հոկտեմբեր 1704, Acquisti e Donni, 124, doc. 85)։ 164 Ֆլորանսի արխիւին մէջ պահպանուած փոխանորդագիր մը ցոյց կու տայ, որ տոկոսը սովորականն էր՝ տարեկան 9 առ հարիւր էր կամ ամսական 0,75 առ հարիւր։ 1699 թուակիր իտալական նոտարացուած փաստաթուղթ մը կ՚անդրադառ-

258

ԴԷՋտԷմբԷր 1703Ճն, Մարգարան ՋԽ գտնԷնք Նոր Ջուղա ՍաստատուաՉ։ ԱնՋասՋաՉ, ան Ջ՚այցԷՅԻր Ճր մՃաՋ վԷրապրող Էղբօր՝ ՅովսԻփՃն։ ՍաՋայն, անոր ՍԷտաքրքրուԿՃւնԽ մՃայն բարԷՋամնԷրու ու ԽնտանԷՋան պարագանԷրու այցԷՅուԿՃւնԽ չԻր։ Ան ԽնտանՃք պԻտք Ի պաՍԻր ՓարՃԹՃ մԻջ։ ՋուղայԷցՃ վաճառաՋաննԷրու անպաշտօն ԵատարանՃ մԽ առջԷւ ՎԷնԷտՃՋ գրուաՉ փաստաԿուղԿՃ մԽ մԻջ, Մարգարայ ՋԽ յՃշուՃ ՃբրԷւ «ՄարտՃն ԵՃ Մարգարայ ԱւագշԻնց» (ԷւրոպաՋանացաՉ ՄարտՃն Էւ ո՛չ ԿԻ ՄարտՃրոս անունով) Էւ ԽնՋԷրուԿԷան մԽ commendaՃ վարպԷտԽ՝ Նոր Ջուղա սՋսաՉ գորՉարքՃ մԽ մասՃն։ Լստ փաստաԿուղԿՃն, ջուղայԷցՃ գորՉաՋաՅ Պօղոս ԵՃ ԱռաքԷՅ մԷտաքս գնաՉ Իր ԳՃՅանՃ մԻջ Ճր վարպԷտՃն Սամար, Էւ ՎԷնԷտՃՋ ու ՄՃվոռնօ բԷրաՉ՝ վաճառԷՅու։ ԱսՃՋա ՋԽ ՍաստատուՃ Աղա ԵՃ ՄատԿԻոսՃն ուղղուաՉ նամաՋՃ մԽ մԻջ (ՓարՃԹ, 24 ՌոՋտԷմբԷր 1704)։ ՆամաՋՃն ՍԷղՃնաՋԽ՝ Ֆրանսուա տԽ ՎասՅԻ, ՃՃպԷրքուԿՃ տՃրաՋաՅ Էւ ՄՃվոռնոյՃ ֆրանսաՋան ՍՃւպա-

նայ Մարգարայի ձեռք բերած փոխառութիւններուն, որոնք բաւական մեծ էին (մերօրեայ հաշուով՝ շուրջ 100.000 ամերիկեան տոլար). «1696ին, Ամսթերտամի մէջ, Մարտիրոս դի Մարգարայ՝ Պետրոս դի Սինանի հրահանգով, ստացած էր 1.800 piastreներ եւ երկու փոխանորդագրեր [polize I Cambio] տուած՝ 112.5 թուման արժէքով, որոնցմէ մէկը պարոն Ռուստանին (sic)՝ 75 թումանով, որ պիտի վճարուի Սպահանի մէջ պարոն Կանան [դի Մինասի] եւ ուրիշ փոխանորդագիր մը՝ պարոն Պետրոսի անունով, վճարելի՝ պարոն Մարգարայ դի Թորոսջանի» (“Lanno 1696 Amsterdam Martiros di Marcara con ordine di Pietro de Sinan aveva accetto p[iastres] 1800, che haveva dato due Polize di Cambio che fanno Tumani 112 1 2 e di queste due polize una era di 75 Tumani in Nome de Signor Rustan, acci che li detti Tumani 75 fossero pagati in Spaan al Signore Canan, et altra poliza in nome del suddetto Pietro di Tumani 37 1/2 quali dovevano capitare nella mani del Signore Marcarà di Turoscan [?]”) (Acquisti e Doni, 123, փաստաթուղթ 88)։

259

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

տոս 1692-1703 ԿուաՋաննԷրուն165, Ջ՚անԵրաԵառնայ մԷտաքսՃ այն բԷռՃն, Թոր ՄարգարայՃ գորՉաՋաՅԽ Զւրոպա բԷրաՉ Իր այն ատԷն։ Ան ՋԽ տԷղԷՋացնԻ Աղա ԵՃ ՄատԿԻոսՃն որ, «Խստ այն նամաՋնԷրուն, Թորս ան [Մարգարայ] ՏԷԹՃ գրաՉ Իր Էւ Թորս Եուք ՍաղորԵաՉ Իք ՃնՉՃ, Ճնչ որ նաԷւ ՍաստատուաՉ Ի նամաՋով մԽ, Թոր ան գրաՉ Իր տՃար մարքՃԹ տԽ ՍԻնԿ-ՕՅոնՃ, ԿուագրԷաՅ՝ ՍպաՍան, 8 ՆոյԷմբԷր 1703, անոր գորՉաՋաՅՃն վստաՍուաՉ մԷտաքսԽ, որպԻսԹՃ ՄարսԻյՅ տանԻր՝ Սոն ՉաՇուԷՅու Սամար» պՃտՃ գորՉաՉուԻր այնպՃսՃ ՏԷւով, որ «անոր ԷՋամուտԽ մԻՋ Ջողմ ԵրուՃ՝ անոր ԵուստրԷրԽ ամուսնացնԷՅու Էւ մօր ապրուստՃն օՁանԵաՋԷՅու Սամար»166։ ԱյստԷղ յՃշուաՉ մարքՃԹ տԽ ՍԻնԿ-ՕՅոնԽ ոչ այՅ ոք Ի, քան ՄատՅԻն տԽ ՄարգարայՃ առաջՃն ամուսՃնԽ, որ մանր աԹնուաՋան մԽն Իր ՄուԵովՃՋոս ՀԴ.Ճ արքունՃքՃն մԻջ, ՖրանսայՃ ԵԷսպանԽ ԷղաՉ Իր ՃԷնովայՃ ու ՄարոքՃ մԻջ, Էւ մոնսՃնՃոր ՓՃտու տԽ ՍԻնԿ-ՕՅոնՃ Էղբայրն Իր։ ՎԷրջՃնս ՎատՃՋանՃ մՃսՃոնԷր մԽն Իր, որ 165 Ժիպերքուրէն Աղա դի Մատթէոսին ուղղուած

շուրջ վեց նամակ պահպանուած են Ֆլորանսի Archivio di Statoին մէջ (Acquisti e Donni 124)։ Վաճառականական անգին փաստաթուղթերու երկու հաստ թղթակալներու հաւաքածոն կը թուի, որ ատենին պատկանած է Լիվոռնոյի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ, որ վաղ 1700ին հիմնուած էր Աղա դի Մատթէոսի առատաձեռն հիմնադրամին շնորհիւ։ Փաստաթուղթերը վաճառուած են Ֆլորանսի պետական արխիւներուն 1861ին եւ մեծաւ մասամբ Աղա դի Մատթէոսի գործարարական թուղթերէն կը բաղկանան։ Ֆրանսացի հիւպատոսին լման անունը կը պարտիմ Կիյօմ Գալաֆային (ելեկտրոնային նամակով հաղորդում)։ 166 “…dont lintention est suivant les lettres qui vous a escrites et que vous m’avez communiquées le qui est encore confirmé par une lettre qu’il a ecrite novissime a Mr. le marquis de St. Olon dattée a hispahan du 8e novembre 1703 que les soyes quil a confiées a son facteur pour les conduire a marseille y soyent vendue et le provenu employ [accent] pour marier ses filles et pour ayder a la subsistanse de la mere”.

260

Ճր ՋԷանքՃ վԷրջՃն տարՃնԷրուն ՉառայաՉ Իր Նոր ՋուղայՃ մԻջ167։ ՅայտնՃ չԻ, ԿԻ Մարգարայ ո՛ւր Իր 1704-1705Ին Էտք։ ՑարԵ ՉանօԿ վԷրջՃն արՏանագրուԿՃւնԽ արՇՃւայՃն փաստաԿուղԿ մԽն Ի, որ ԿուագրուաՉ Ի 29 ԱպրՃՅ 1705Ճն, ՄՃվոռնոյՃ մԻջ։ Այս նաւաՍանգՃստՃն մԻջ գրուաՉ ու օրՃնաՋանացաՉ ԿուղԿՃ մԽ մԻջ, ՄարՃ Անն ԵՃ Մարգարայ (Marie Anne di Marcara) Էւ ՄատՅԻն ԵՃ Մարգարայ (Magdelena di Marcara)՝ “Martino” di MarcaraՃ ԷրՋու ԵուստրԷրԽ, վՋայաՉ Էն, որ ՃրԷնց նԷրՋայացուցՃչՃն մՃջոցով տՃար Աղա ԵՃ ՄատԿԻոսԻն ստացաՉ ԻՃն ուԿԽ ԿանՋագՃն քարԷր, նԷրառԷաՅ աԵամանԵնԷր Էւ սուտաՋնԷր։ ԱյԵ քարԷրԽ ՊարսՋաստան ղրՋուաՉ ԻՃն անոնց Սօր՝ ՄարգարՃ ՋողմԻ (“le quali sono state mandate di Persia dal Signore Martino di Marcara nostro padre al d[ett]o Sinore Aga di Mattus per mezzo del Signor Ovachiem di Gregorio”)168։ ԾԷրԷւս ՄարտՃրոս մաՍացաՉ Ի Նոր ՋուղայՃ մԻջ՝ այս վԷրջՃն ՍԷտքԽ պատմուԿԷան մԻջ արՏանագրուԷՅԻ Էտք։ ԶղբայրԽ՝ ՅովսԻփ (Ջամ Զուսուֆ), 1704Ճն մաՍացաՉ Ի Նոր ՋուղայՃ մԻջ, ամբողջ ՋԷանքԽ ՌնԵՋաստանՃ ԷրՋայնքՃն Էւ 167 Մարգարայի երկրորդ դուստրը՝ Մատլէն դի

Մարգարայ, ամուսնացած էր երկու անգամ, առաջինը՝ Ֆրանսուա Փիտու, մարքիզ տը ՍէնթՕլոնի հետ, “Chevalier seigneur de Saintolons Gentilhomme ordinaire du Roy, Cy devant Envoyé extraordinaire de sa Majesté ver la Republique de Genes et Sou ambassadeur a Maroc Commandeur Greffier des ordres Royaux militaires et hospitalier de Notre dame de Montcarmiel et de St. Lazare de Jerusalem”։ Երկրորդ անգամ ամուսնացած էր ոմն “Monsieur jean Baptiste Compte de Soupa ancien Colonel d'un Regiment d'infanterie de son Nom”։ Ան տակաւին Փարիզ կ՚ապրէր 1760ին, երբ գրեթէ դար մը անցած էր այն ժամանակէն, երբ անոր հայրը աշխատանքի անցած էր Գոլպէռի Compagnie des Indes Orientalesին մէջ։ Տե՛ս անոր ժառանգութեան վէճը, թուագրուած՝ Փարիզ, 2 Դեկտեմբեր 1761 (Archives Nationales, MC/ET/LXIV/373)։ 168 Acquisti e Doni, 124, փաստաթուղթ թիւ 127։

261

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

262

աւԷՅՃ ՍԷռուն ԿափառԷՅԻ Էտք։ ՌայրԽ՝ Մարգարայ, Սաւանաբար մաՍացաՉ Իր 1627Ճն, ՃնչպԻս ՋԽ ԿԷՅաԵրԻ ՅովսԻփՃ ԵամբանԻն ոչ շատ ՍԷռու գտնուող անԹարԵ գԷրԷԹմանաքարԽ։ ԶԿԻ մԷր Մարգարան մաՍացաՉ Ի 1705Ճն, շուրջ ուԿսուն տարԷՋան պԻտք Ի ԽՅՅար, քանՃ որ անոր ՉնունԵԽ պԻտք Ի պատաՍԻր ոչ աւԷՅՃ ՋանուՇ քան 1625Ճն, որուն յաջորԵաՉ Էն Ճր ԷրՋու ՉանօԿ ԷղբայրնԷրԽ՝ 1626-1627Ճն։ Ռնարաւոր Ի, որ ան տուն վԷրաԵառնար ՋԻս Եար աշՇարՍԽ շրջԷՅԻ Էտք, Սօր ու Էղբօր գԷրԷԹմաննԷրուն մօտ Ճր վԷրջՃն ՍանգրուանԽ գտնԷՅու Սամար։ ԶԿԻ անոր աճՃւննԷրԽ ԿաղուաՉ Էն Նոր ՋուղայՃ տարաՉուն գԷրԷԹմանատան մԻջ, Սաւանաբար այՅ անԵամնԷրու Կաղման նոյն տարաՉքՃն մԻջ ԽՅՅաՅու ԻՃն, ԿԻԷւ մՃնչԷւ օրս անոր անունԽ Ջրող գԷրԷԹմանաքար գտնուաՉ չԻ։ ՏրուաՉ ԽՅՅաՅով մնայուն շարՁման արՋաՉաՅՃց ՋԷանքԽ՝ մշաՋոյԿնԷրու, ովՋՃանոսնԷրու Էւ ցամաքամասԷրու ԷրՋայնքՃն, անՋարԷՅՃ չԻ, որ բաԹմաԿՃւ ՋայսրուԿՃւննԷրու Էւ ՍաւատարմուԿՃւննԷրու այս ՍամաշՇարՍայՃն գորՉաՋաՅԽ Ճր ՋԷանքԽ աւարտաՉ ԽՅՅար Ճր ՉննԵավայրԻն ՍԷռու, ԿԷրԷւս նոյնՃսՋ ՌնԵՋաստանՃ մԻջ։

պուրուաՉ ու Էտ մղուաՉ Էն՝ մԷԿոտաբանաՋան պատճառնԷրով169։ ՄանրապատմաՋան մաՋարԵաՋՃ վրայ, անՍատնԷրու ու ՇումբԷրու Էւ [մԷՉ] ՋառոյցնԷրու ու [Յայն] գորՉԽնԿացնԷրու ՍանԵՃպումնԷրԽ ՋԽ յայտնագորՉԷնք, այն յոյսով, որ ՋԽ բացատրԷնք, ԿԻ մարԵՃՋ Ճ՛նչպԻս փորՏարՋաՉ Էն Թանոնք170։ “International History Review” ՍանԵԻսՃ բացառՃՋ ԿՃւՃ մԽ մԷՉապԻս ՇրաՇուսՃչ նԷրաՉուԿԷան մԻջ, ՊԷրնՍարտ ՍԿրՃւք, ՔԻյԿ ՖԷռՃս Էւ Հագ ՌԷւԻՅ ՋԽ նշԷն, ԿԻ մանր բնոյԿՃ վԷրՅուՉման նԷրմուՉումԽ անոնց ՋողմԻ ՋոչուաՉ անԵրաԹգայՃն պատմուԿԷան մԻջ (որ Ջ՚ԽնԵգրՋԻ ՍամաշՇարՍայՃն պատմուԿՃւնԽ) առնուաԹն ԷրԷք ՋապաՋՃց բայց ՃւրայատուՋ մԷԿոտաբանաՋան ու վԷրՅուՉաՋան առաւԷՅուԿՃւննԷր ունՃ։ ԱռաջՃն՝ մանրապատմաՋան ՋԷԵրոնացումԽ ՍամաշՇարՍայՃն պատմուԿԷան վրայ «ԿոյՅ Ջու տայ ԵԷրաՋատարնԷր ու գորՉաՋաՅուԿՃւն (agency) վԷրՅուՉման ԷնԿարՋԷՅ, բան մԽ որ սովորաբար ՋԽ պաՋսՃ մշաՋոյԿնԷրու Էւ ԽնՋԷրուԿՃւննԷրու մԷՉաՍասարաՋաՋան (macro-social) վԷրՅուՉման մԻջ»171։ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ ուսմանց բնագաւառՃն մԻջ, նման մօտԷցման յայտնՃ օրՃնաՋ մԽ, ո-

Եզրակացութիւն. Մարգարայ եւ համաշխարհային մանրապատմութեան կիրարկումները

169 Subrahmanyam, Three Ways to be a Stranger, p.

ԱնՍատԽ, Ճր մանրաԹնՃն յատՋանՃշնԷրով, մաՋարԵաՋՃ մԽ բացայայտ, անվԷրաՉԷՅՃ ու նուաԹագոյն մՃաւորն Ի ԽնՋԷրուԿԷան պատմաբանՃն Սամար (Ջամ Ճնչ որ տնտԷսագԻտնԷրԽ Ջրնան ՋոչԷՅ «նաՇնաՋանԽ»՝ վԷրՅուՉման նպատաՋնԷրու Սամար), բայց այՅ մաՋարԵաՋՃ վրայ, անցԷաՅ Եարու պատմաբաննԷրԽ անՍատԻն Սրա-

2. Կենսագրութեան դերին մասին պատմական գրութեան մէջ, տե՛ս Sabina Loriga, The Role of the Individual in History: Biographical and Historical Writing in the Nineteenth Century, in “Theoretical Discussions of Biography: Approaches from Microhistory and Life Writing”, edited by Hans Renders and Binne de Haan, Lewiston, The Edwin Mellen Press, 2013, pp. 113-142։ 170 Charles Tilly, Big Structures, Large Processes, Huge Comparisons, New York, Russell Sage Foundation, 1984, p. 61. 171 Bernhard Struck, Kate Ferris, and Jacques Revel, Introduction: Space and Scale in Transnational History,- “Size Matters: Scales and Spaces in Transnational and Comparative History”, Special Issue, “International History Review” 33, no. 4 (2011), pp. 573–584 (այստեղ՝ էջ 577)։

263

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

րուն Ճ ՍարՋԻ արՁանՃքնԷր չԷն պաՋսՃր, ՆՃՅս ՍԿԷնսՋորտՃ «ԱսՃաՋան առԷւտրաՋան յԷղափոՇուԿՃւնԽ»172 աԹԵԷցՃՋ ուսումնասՃրուԿՃւնն Ի, որ ԷրբԷմն ՋԽ ՋարԵացուՃ ՃբրԷւ առԷտրաՋան տարբԷր ՋառոյցնԷրու վԷրՅուՉաՋան պատում մԽ, որմԻ անՍատնԷրու գորՉաՋաՅուԿՃւնԽ բացաՋայ ՋԽ ԿուՃ։ Նման մօտԷցումնԷրու ԵԻմ յանԵՃման, ՍամաշՇարՍայՃն մանրավԷրՅուՉումԽ Ջրնայ ՋարԷւոր նպաստ մԽ բԷրԷՅ «մարԵՋայՃն Էւ անՍատաՋան ՍարԿուԿՃւն» մԽ վԷրաՋանգնԷՅու ՍամաշՇարՍայՃն պատմուԿԷան Էւ ՍամաշՇարՍայնացման ԽնԵՍանրապԻս անՍատաՋան Էւ «ողՃմպՃաՋան» պատումնԷրուն, որոնք մՃնչԷւ օրս ՋԷԵրոնացաՉ Էն փոՇանաՋման Էւ շրջանառուԿԷան ՍամաշՇարՍայՃն ցանցԷրու Սաստատման վրայ, ուր նաՇապատուուԿՃւնԽ ՋԽ տրուՃ ՋայսրուԿԷան ու պԷտուԿԷան ՋաԹմաւորման Էւ նաՇանՃւԿԷրու Ջամ «վաղ արԵՃ բանԷրու» (ՍամԷմնԷր, մԷտաքս, արՉաԿ, ՍՃւսուաՉԷղԻննԷր, աԵամանԵնԷր, ԹմրուՇտնԷր Էւ նոյնՃսՋ ջայՅամՃ փԷտուրնԷր) շարՁման, շրջանառուԿԷան Էւ սպառման173։ ՍաՋաւ Ջամ ԽնԵՍանրապԻս որԷւԻ ուշաԵրուԿՃւն չԻ ԽնՉայուաՉ, սաՋայն, անՍատնԷրու Ջամ փոքր ՍամայնքնԷրու Էւ անոնց գորՉաՋաՅուԿԷան ԷռանԵուն ուսումնասՃրուԿԷան՝ շրջաՋայ ՍամաշՇարՍայՃն Էւ անանՏնաՋան ուՁԷրու ՍԷտ յարաբԷրուԿԷան մԻջ174։ 172 Niels Steensgaard, The Asian Trade Revolution of

the Seventeenth Century: The East India Company and the Decline of the Caravan Trade, Chicago, University of Chicago Press, 1974. 173 Տե՛ս Paula Findlen, Early Modern Things: Objects in Motion, in “Early Modern Things: Objects and their Histories, 1500-1800”, ed. Paula Findlen, New York, Routledge, 2013, pp. 1-28։ 174 Linda Colley, The Ordeal of Elizabeth Marsh: A Woman in World History, New York, Anchor Books, 2007, p. 300։ Տե՛ս Լին Հանթի համոզիչ քննարկումը՝ համաշխարհային պատմութիւն գրելու տարբեր միտումներու՝ Writing History in the Global Era, New York, W. W. Norton and Company, 2014, յատկապէս` գլուխ 2։

264

ՄանրապատմուԿԷան ուշաԵրուԿՃւնԽ մանրամասնուԿՃւննԷրու Ջամ «մանրուքնԷրու» (trifles)՝ ԺտուԽրտ ՄՃւրՃ բառԽ գորՉաՉԷՅու Սամար, ՋԽ Շոստանայ վԷրաՋանգնԷՅ մարԵՋայՃն գորՉաՋաՅուԿԷան ու ԷնԿաՋայուԿԷան ԵԷրաՋատարուԿՃւնԽ ԽնՋԷրայՃն պատմուԿԷան մԷՉապատումնԷրուն (macro-narratives) մԻջ, որոնք ՍՃմնովՃն մարԵՋայՃն գորՉաՋաՅուԿԷնԻ ԹուրՋ Էն։ ՎԷրջՃննԷրս 1990աՋան ԿուաՋաննԷրուն աճող ՍամաշՇարՍայՃն պատմուԿԷան գՃտաՋարգԽ ԿափանցաՉ Էն Էւ այնուՍԷտԷւ բոյն ՋաԹմաՉ՝ առանց ՍարցաԵրուԷՅու Էւ առանց նշմարուԷՅու175։ ՄանրապատմուԿԷան առաւԷՅուԿՃւննԷրԻն մԻՋԽ, ՃնչպԻս ՇառՅ ԾՃՅՅՃ նշաՉ Իր անցԷաՅՃն, ՍԷտաԹօտուԿՃւնն Ի անՍատնԷրու ու ՇումբԷրու ՍանԵՃպումնԷրուն՝ աւԷՅՃ մԷՉ ՋառոյցնԷրու ու գորՉԽնԿացնԷրու ՍԷտ, յուսաՅով բացատրԷՅ ԿԻ «Ճ'նչպԻս մարԵՃՋ ՃսՋապԻս ապրաՉ Էն» այս ՋառոյցնԷրուն ու ցանցԷրուն փորՏառուԿՃւնԽ, ուր ՇորասուԹուաՉ Էն Ջամ գորՉնապԻս մտաՉ Էն176։ Այս Ճմաստով, «ՋԷնսագրուԿԷան գորՉաՉուԿԷան մասՃն» (ՃովաննՃ ՄԷւՃՃ 1989Ճ ԵասաՋան յօԵուաՉՃ մԽ վԷրնագՃրԽ) ՋԷԵրոնացում մԽ Ջրնայ յատՋապԻս օգտաՋար ԽՅՅաՅ ՍամաշՇարՍայՃն պատմուԿԷան ԵԷրաՋատար ՍանգամանքԽ վԷրաՋանգնԷՅու Էւ աւԷՅՃ ՅՃաՋատար ՋԷրպով ԵՃտարՋԷՅու «աԹատուԿԷան արանքայՃն Էւ սաՋայն ՋարԷւոր յատՋանՃշԽ, Թոր ԵԷրաՋատարնԷրԽ Ջրնան բանԷցնԷՅ, ՃնչպԻս Էւ այն ՏԷւԽ, Խստ որուն ՋանոնաՋարգայՃն (normative) ՍամաՋարգԷրԽ, որոնք ԷրբԷք ՍաՋասուԿՃւննԷրԻ ԹուրՋ չԷն, ՋԽ գորՉԷն ՃսՋապԻս»177։ ՄարգարայՃ ցուցաբԷրաՉ 175 Edward Muir, Introduction: Observing Trifles, in

Edward Muir and Guido Ruggiero, eds., “Microhistory and the Lost Peoples of Europe”, Baltimore, Johns Hopkins University, 1991, pp. VII-XXVIII. 176 Tilly, Big Structures, Large Processes, Huge Comparisons, p. 61. 177 Giovanni Levi, The Uses of Biography, in “Theoretical Discussions of Biography: Approaches from

265

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

յատՋանշաՋան ԵՃմացՋունուԿՃւնԽ՝ նաՇատՃնքնԷրու, բանտարՋուԿԷան Էւ չարչարանքՃ բաԹմաԿՃւ փորՏԷրու, ՃնչպԻս Էւ ԹՃնք ճարպՃՋ ՍնարամՃտՃ մԽ մաՋարԵաՋՃն ՃջԷցնԷՅու, ՋԽ վՋայԻ անոր ճարտարուԿՃւնԽ՝ շատ ԵՁուար ՃրավՃճաՋնԷրԻ Եուրս գաՅու։ Անոր ԹօրաշարՁՃ ԷնԿարՋաՉ ու վստաՍաՉ աջաՋցուԿԷան ՍամաշՇարՍայՃն ցանցԷրԽ, որոնց ԵՃմաՉ Իր Ճր գորՉաՋաՅուԿՃւնԽ ուՁԷղացնԷՅու Սամար, նաԷւ ցոյց Ջու տան, ԿԻ փոքր, պԷտաՋանաԹուրՋ առԷւտրաՋան սփՃւռք մԽ՝ ՍայԷրու նման, որքան ուՁ Ջրնար ունԷնաՅ աւԷՅՃ Թօրաւոր ու ԹՃնԷաՅ ԽնՋԷրուԿՃւն-պԷտուԿՃւննԷրու ԵԻմ յանԵՃման։ ՍԿրաք, ՖԷրրՃս Էւ ՌԷւԻՅ նաԷւ ԷրՋրորԵ նպաստՃ մԽ Ջ՚աՋնարՋԷն, Թոր մանրապատմաՋան ՋՃԹաՋԻտԽ Ջրնայ բԷրԷՅ ՍամաշՇարՍայՃն պատմուԿԷան։ ՊատմաբանԽ ՋԷնսագրաՋան ՍԷտաԹօտուԿՃւնԽ Ջրնայ օգտագորՉԷՅ՝ ՋԷԵրոնանաՅով ՄարգարայՃ նման «ՍամաշՇարՍայՃն ՋԷանք» վարաՉ ու արՇՃւայՃն առատ տԷղԷՋուԿՃւննԷրով օՁտուաՉ աշՇարՍաքաղաքացՃ անսովոր անՍատնԷրու վրայ, ՋայսԷրաՋան, առԷւտրաՋան Ջամ ՋԷնսաբանաՋան ՉաւաՅման, ՍամարՋման Էւ ՋապաՋցման աշՇարՍատարաՉ ուՁԷր ՅուսաբանԷՅու Սամար178։ ԱյստԷղ ՋարԷՅՃ Ի յՃշԷՅ ՆաԿաՅՃ ԸԷմոն ՏԻյվՃսՃ յօԵուաՉԽ, որ ՋԽ փառաբանԻ «պատմուԿՃւնԽ ՋԷԵրոնացնԷՅու» արՁանՃքնԷրԽ աշՇարՍՃ մԽ մԻջ, որ «Ջ՚ԽնԵՅայնԻ [պատմաբանՃն] ԽնՋԷրայՃն ու աշMicrohistory and Life Writing”, edited by Hans Renders and Binne de Haan, Lewiston, The Edwin Mellen Press, 2013, p. 107. Տե՛ս նաեւ ֆրանսերէն բնագիրը՝ Les usages de la biographie,- “Annales Histoire Sciences Sociales” 44,6 (1989), էջ 13251336 (այստեղ՝ էջ 1333)։ 178 Struck, Ferris, and Revel, Introduction, էջ 577։ Վաղ արդի շրջանի կենսագրութիւններու հաւաքածոյ մը հիւսելու օգտակար փորձի մը համար, թէեւ շատ քիչ մեթոտաբանական մտածումով, տե՛ս Miles Ogborn, Global Lives: Britain and the World, 1550–1800 (Cambridge, Cambridge University Press, 2008)։

266

ՇարՍագրաՋան ՉՃրԽ Էւ բաԹմաՋՃ ՏայնԷր ՋԽ մուՉԻ պատմումՃն մԻջ»179։ ԴՃւրՃն Ի նՋատԷՅ, ԿԻ Ճ'նչպԻս «անՍատ ՋԷրպարնԷրու ՋԷանքԷրուն ու փորՏառուԿՃւննԷրուն մՃջոցայՃն (spatial) բաԹմացումԽ» Ջրնայ ՅրացնԷՅ անոր ՉրագՃրԽ180։ ԶրրորԵ առաւԷՅուԿՃւնԽ, Խստ ՍԿրաքՃ Էւ այՅոց, այն Ի, որ «մԷՉ ՍարցԷրԻ ԵԻպՃ մանրավԷրՅուՉում, անՍատնԷրու Ջամ փոքր ՇումբԷրու պարագանԷրու ԷրԿ ու ԵարՏԽ պատմաբանՃն ԿոյՅ Ջու տայ Ճր արՍԷստն ու գՃտաՋարգՃ բարոյաՋանուԿՃւնԽ գորՉՃ ՅՉԷՅ՝ սՋԹբնաղբՃւրնԷրու մօտ աշՇատԷՅով»181։ ՌԷղՃնաՋնԷրԽ Յաւ ՉանօԿ Էն այն փաստՃն, որ 1970աՋաննԷրու վԷրջԷրուն “Quaderni Storici” ՍանԵԻսՃն շուրջ բոՅորուաՉ ՃտաՅացՃ պատմաբաննԷրու ՇմբաՋՃ մԽ (ԳարՅօ ՊՃնցպուրՋ, ՃովաննՃ ՄԷւՃ, Ժտոարտօ ՊրԷնտՃ Էւ այՅք) գորՉԷրուն մԻջ աճԷՅԻ Էտք, մանրապատմուԿՃւնԽ մԷՉաՉաւաՅ պատմաՋան ՍարցԷրու մանրաԵՃտաՋայՃն ճշգրտուԿԷամբ ուսումնասՃրուԿՃւննԷր ՋատարաՉ Ի։ ՅաճաՇ, անոնք ՋԷԵրոնացաՉ Էն ՃրաւաՋան փաստաԿուղԿԷրու բանասՃրաՋան մանրաՋրՋՃտ ԽնԿԷրցումՃն վրայ, որոնք սովորաբար ՍաւատաքննաՋան տԷղԷՋագրԷր ԷղաՉ Էն։ ԴարՏԷաՅ, բանասՃրուԿԷան տԷղԽ ՍամաշՇարՍայՃն պատմագրուԿԷան մԻջ պԻտք Ի ճշգրտԷՅ, ՃսՋ մանրապատմուԿՃւնԽ շատ օգտաՋար Ջ՚ԷրԷւՃ այս Ճմաստով Էւս։ ԾԻԷւ պատմագրուԿԷան այս նոր ուղղուԿԷան՝ ՍամաշՇարՍայՃն պատմուԿԷան ՍամաՋրող մԽն Էմ Էւ որԷւԻ ՏԷւով չԷմ ուԹԷր վստաՍԷՅՃ ԷրՋրորԵաՋան աղբՃւրնԷրու վրայ ՍՃմնուաՉ ամփոփՃչ ՍԷտաԹօտուԿԷան Ջամ արՇՃւայՃն փաստաԿուղԿԷրԻ անԵՃն աղբՃւրնԷրու օգտագորՉումԽ ան179 Natalie Zemon Davis, Decentering History: Local

Stories and Cultural Crossings in a Global World,“History and Theory” 50, no. 2 (May 2011), pp. 188-202, այստեղ՝ էջ 190։ 180 Struck, Ferris, and Revel, Introduction, p. 577. 181 Նոյն տեղում։

267

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

268

տԷսԷՅ, վԷրապաՍ Էմ նաԷւ բանասՃրուԿԷան վրայ ՍՃմնուաՉ Էւ աղբՃւրնԷրու քննաԵատուԿԷամբ ստԷղՉուաՉ գորՉԷրու գրԷԿԻ ամբողջաՋան բացաՋայուԿԷան ՍանԵԻպ։ ՌամաշՇարՍայՃն պատմուԿԷան մանրապատմաՋան շրջաԵարՏ մԽ, ուրԷմն, ՋԽ Շոստանայ մարԵՋայՃն անցԷաՅՃ ԽնԵՍանուր պատՋԷրՃ ուսումնասՃրուԿԷան ՍԷտ ՋապուաՉ նպաստնԷրուն մԷՉ մասԽ բԷրԷՅ, բայց առանց ՋռնաՋ տաՅու մԷր ասպարԻԹՃն ԷրՋու ՍՃմնաքարԷրուն՝ բանասՃրուԿԷանն ու գորՉաՋաՅուԿԷան (agency)։ ՔանՃ մԽ տարՃ առաջ, նաՇ քան որ աշՇարՍայնացման պատմուԿՃւննԷր գրԷՅԽ նորոյԿ Եառնար, Ժմմա ՌոԿչայՅտ ԿուարՋաՉ Իր տարբԷր ՏԷւԷրԽ, որոնցմով ՋարԷՅՃ Իր աշՇարՍայնացման պատմուԿԷան Ջամ պատմուԿԷան աշՇարՍայնացման մասՃն գրԷՅ։ ՂբրԷւ ՍաւանաՋանուԿՃւն նշԷՅԻ Էտք մՃջաԹգայՃն յարաբԷրուԿՃւննԷրու տնտԷսաՋան Էւ ԽնՋԷրայՃն պատմուԿԷան, ՍամաշՇարՍայՃն ՋապԷր յառաջացնող ՍաստատուԿՃւննԷրու, ՍամԷմատաՋան պատմուԿԷան Էւ այՅ ՍարցԷրու վրայ ՋԷԵրոնացաՉ ուսումնասՃրուԿՃւննԷր, ՌոԿչայՅտ ԷԹրաՋացուցաՉ Իր, որ ՍամաշՇարՍայնացման ապագայ պատմուԿՃւն մԽ «պԻտք Ի անՍատնԷրու Էւ մշաՋոյԿնԷրու յարաբԷրուԿԷան մԽ պատմուԿՃւնԽ ԽՅՅայ, նԷրառԷաՅ անՍատնԷրու, որոնք տարբԷր մշաՋոյԿնԷրու ՋԽ պատՋանՃն մՃԷւնոյն ՁամանաՋ Ջամ որոնք ՋԽ շարՁՃն տարբԷր ՃնքնուԿՃւննԷրու, ՅԷԹունԷրու, բնաՋուԿԷան ԷրՋՃրնԷրու Էւ նոյնՃսՋ աԹգուԿՃւննԷրու մՃջԷւ։ ՎաճառաՋաննԷրն ու նԷրգաղԿող աշՇատողնԷրԽ նման «արմատաՇՃՅ աշՇարՍաքաղաքացՃնԷրու» ԵասաՋան օրՃնաՋԽ ՋԽ ՍանԵՃսանան»182։ «ՄանրապատմուԿԷան մասՃն» վԷրնագրուաՉ աԹԵԷցՃՋ փորՏագրուԿԷան մԻջ, ՃովաննՃ ՄԷւՃ ՋԽ նՋարագրԻ մանրապատ-

մուԿՃւնԽ ՃբրԷւ ՋՃրարՋում (practice) մԽ «որ ՋԽ փորՏԻ անՍատաՋան տարրԷրու ՃմացուԿՃւնԽ չԹոՍԷՅ Յայն ԽնԵՍանրացման Էւ փաստօրԻն ՋԽ շԷշտԻ անՍատաՋան ՋԷանքԷրն ու ԵԻպքԷրԽ»։ ՄԷւՃ այնուՍԷտԷւ Ջ՚աՋնարՋԻ ՊրԷնտՃՃ «բացառՃՋ սովորաՋանՃ» ՍռչաՋաւոր քննարՋման, ՍաստատԷՅով, որ մանրապատմուԿՃւնԽ «ՋԽ փորՏԻ չմԷրՁԷՅ վԷրացման բոՅոր ՏԷւԷրԽ, քանՃ որ նուաԹագոյն փաստԷր ու անՍատաՋան պարագանԷր Ջրնան ՉառայԷՅ բացայայտԷՅու աւԷՅՃ ԽնԵՍանուր ԷրԷւոյԿնԷր [….] նոյնՃսՋ ամԷնափոքր շԷղումնԷրԽ ՋԽ փաստԷն ՃմաստՃ ցուցանՃշ ԽՅՅաՅԽ Էւ ԽնԵՍանրացումնԷրու ՍՃմք ԵառնաՅու ՋարողաՋանուԿՃւնԽ»183։ ՂնչպԻս այս յօԵուաՉԽ փորՏաՉ Ի ցոյց տաՅ, Մարգարայ ԱւագշԻնցՃ ՇառնափնԿոր ՋԷանքՃն «նուաԹագոյն փաստԷրԽ» Էւ մանրապատմուԿՃւնԽ՝ բաԹմաԿՃւ factumնԷրու մԻջ պատմուաՉ, մԷԹ ՋԽ ՍրաւՃրԷն ՇորանաՅու ՍամաշՇարՍայՃն պատմուԿԷան վաղ արԵՃ շրջանՃ աւԷՅՃ մԷՉ ՍարցԷրԻն մԻՋ քանՃՃն մԻջ։ Ղ մասնաւորՃ, ԷրԷք ՍՃմնաՋան ՇնԵՃրնԷր, որոնք ուսումնասՃրուող ՁամանաՋաշրջանՃն Սամար ՋարԷւոր Էն, աւԷՅՃ մօտԻն ՋարԷՅՃ Ի ՍասՋնաՅ շնորՍՃւ անոր ՋԷանքՃն Էւ ՖրանսաՋան ԱրԷւԷՅաՌնԵՋաՋան ԼնՋԷրուԿԷան՝ ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ վաղ պատմուԿԷան պայմանաՋան պատումնԷրԻ փոքր շԷղումնԷրու քննուԿԷան։ ԱռաջՃն՝ անոր ՋԷանքՃն ՃբրԷւ սՋԹբնաղբՃւր Չառայող factumնԷրուն ուշաԵՃր ԽնԿԷրցումԽ Ջ՚օգնԻ աւԷՅՃ Յաւ ԽմբռնԷՅու, ԿԻ Ճ'նչպԻս ՋԽ գորՉԻՃն այս ՃրաւաՋան յուշԷրԽ վաղ արԵՃ ՖրանսայՃ օրՃնաՋան ոՅորտՃն մԻջ։ ԶրՋրորԵ՝ անոր ՋԷանքԽ Ջ՚օգնԻ աւԷՅՃ Յաւ ՍասՋնաՅու ՌնԵՋաց ովՋՃանոսՃ ֆրանսաՋան ՉաւաՅման վաղ Էւ յարաբԷրաբար անտԷսուաՉ պատմուԿՃւնԽ՝ ԳոՅպԷռՃ Compagnie des

182 Emma Rothschild, Globalization and the Return of

183 Giovanni Levi, On Microhistory,- “New Perspec-

History,- “Foreign Policy”, 115 (summer 1999), pp. 106-116 (այստեղ՝ էջ 108)։

tives on Historical Writing”, ed. Peter Burke, Cambridge, Polity Press, 2001, pp. 112-113.

269

ՄԱՐԳԱՐԱՅ ԱՒԱԳՇԷՆՑԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՄԱՆՐԱՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ

Indes OrientalesՃ օրԷրուն։ Անոր ՋԷնսապատումՃն պրՃսմաՋով Ջրնանք ՇորացնԷՅ ՍԷռաՋայ ցանցԷրու մԷր ՍասՋացողուԿՃւնԽ՝ ՍամԷմատԷՅով ֆրանսաՋան ու ԷւրոպաՋան բաՁնԷտՃրաՋան ԽնՋԷրուԿՃւննԷրԽ ՃրԷնց մԷնաշնորՍայՃն փառասՃրուԿԷամբ Էւ Նոր ՋուղայՃ առԷւտրաՋան սփՃւռքՃ «պԷտաՋանաԹուրՋ» բնոյԿԽ։ ՎԷրջապԻս, ԿԷրԷւս Ճնչ որ ամԷնԻն աւԷՅՃ շաՍԷՋան Ի, ՄարգարայՃ ՋԷանքՃն բացառաբար սովորաՋան պատմուԿՃւնԽ անՍրաՁԷշտ Յուսամուտ մԽ ՋԽ ՍայԿայԿԻ ԱրԷւԷՅքՃ ֆրան-

270

սաՋան ԽնՋաՅումնԷրԽ Էւ ՖրանսայՃ վաՇԽ յարուցող Ջարգ մԽ ՍամայնքնԷրԽ՝ Սայ ու ՍնԵՃՋ ԵրամատԻրԷրն ու մՃջնորԵնԷրԽ ԵՃտԷՅու Սամար։ Առանց ՄարգարայՃ ՋԷանքՃ Էւ ԵատաՋան ԿուղԿԷրու մանրավԷրՅուՉման, Սնարաւոր Ի, որ Սայոց ու այՅ արԷւԷՅԷան ԷնԿաՋանԷրու վԷրաբԷրԷաՅ արԷւԷՅաՋան մտաՉողուԿԷան այս ՋառոյցԽ ԽնԵյատաՋ մնացաՉ ԽՅՅար ու ՍԷտԷւաբար՝ ԻապԻս անՉանօԿ։

Հայերէնի թարգմանեց՝ ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՏԹԷՈՍԵԱՆ

Սուլթան Ապտուլլահ Քութըպ Շահի դամբարանը Հայտերապատի մէջ

Սուլթան Ապտուլլահ Քութըպ Շահի նկարը, Կոլքոնտա, 1650

1676 թուականի factum մը Մարգարայի կեանքի եւ դատավարութեան մասին

271

ՍԵՊՈՒՀ ԴԱՒԻԹ ԱՍԼԱՆԵԱՆ

Վենետիկի նոտար Ֆրանչեսքո Սիմպենիի արձանագրութիւնը Վենետիկ բնակող Ջուղայեցի վաճառականներու վաւերացումով Մարգարայի ազնուական ծագումի մասին։ (ASV, Atti Notarile, 12070, Protocolli, Francesco Simbeni, folios 194 r.)

Մարգարայի եղբօր Յովհաննէս կամ Օհաննիս դի Մարգարայի տապանաքարը Չինսուրայի Սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ եկեղեցւոյ գաւիթէն ներս

272

Հաւանաբար Մարգարայի հօր անզարդ տապանաքարը Նոր Ջուղայի գերեզմանատան մէջ