Aleksander Posern-Zieliński and Anna Urbańska-Szymoszyn \"Prof. Maria Paradowska\"

Maria PARADOWSKA (1932–2011)

Etnolog, profesor w  Instytucie Archeologii i Etnologii PAN, badaczka dziejów polskiego podróżnictwa, inicjatorka Muzeum Bambrów Poznańskich

Urodziła się 9 VI 1932 w rodzinie poznania­ ków od kilku pokoleń, jako córka Mariana Szenica (1891–1958), wybitnego i  popular­ nego lekarza pediatry, dyrektora Szpitala Dziecięcego św. Józefa w  Poznaniu, a  także powstańca wielkopolskiego, i Anieli z d. So­ beckiej (1892–1951), córki Stanisławy z d. Tu­ łodzieckiej. Miała dwóch braci: Stanisława (1924–1940) i  Jerzego (1928–1999), inży­ niera geodetę, zamieszkałego w  Poznaniu. W  lutym 1940 r., wraz z  rodzicami oraz braćmi, została wysiedlona przez okupacyj­ ne władze niemieckie do Generalnej Guber­ ni, do Krakowa, dlatego też szkołę po­ wszechną ukończyła tu w 1945 r. Po powro­ cie do Poznania kontynuowała edukację w  Gimnazjum i  Liceum ss. Urszulanek, któ­ re ukończyła w  1950 r. Po maturze rozpo­ częła studia na Uniwersytecie Poznańskim w  Studium Historii Kultury Materialnej, które w  wyniku ówczesnej reformy kształcenia akademickiego miało zastąpić tę dyscyplinę po likwidacji kierunku: etnografia. Edukację I stopnia ukończyła w  r. 1953. W  l. 1954–56 pra­ cowała (jako pracownik techniczny) w  Stacji Archeologicznej IHKM PAN „Poznań-Ostrów Tumski”; uczestniczyła w  wykopaliskach. Kolejny zwrot na jej drodze życiowej nastąpił w r. 1956, kiedy to rozpoczęła pracę w instytucjach niepowiązanych z nauką. Aż do r. 1963 była pracownikiem Wydziału Zdrowia ówczesnego PRN m. Poznania, Księgarni św. Wojcie­ cha oraz Poznańskiej Spółdzielni Spożywców „Społem”. Te lata pozwoliły jej nabyć kompe­ tencji w  zakresie zarządzania i  sprawnego organizowania warsztatu pracy, co wykorzysty­ wała w swej karierze naukowej oraz działalności społecznej. Gdy na UAM w Poznaniu znów pojawiła się możliwość studiowania etnografii, Paradowska zapisała się na studia II stopnia, które ukończyła w trybie eksternistycznym w 1960 r., uzyskując stopień magistra etnografii. Tematem jej pracy magisterskiej, pisanej pod kierunkiem ówczesnego kierownika Katedry Etnografii J. Burszty byli Bambrzy. Mieszkańcy dawnych wsi Poznania. Dzieje, kultura i  tożsamość niemieckich osadników z  okolic Bambergu, którzy odcisnęli swe piętno na 150

kulturze i  tradycjach Poznania, stały się po wielu latach głównym przedmiotem jej zainte­ resowań, studiów, a  także działań organizacyjnych w  ramach stowarzyszenia „Bambrów Poznańskich”. Jedną z jej najbardziej znanych i kilka razy wznawianych prac o tej tematy­ ce była książka nawiązująca swym tytułem do pracy magisterskiej, choć w  gruncie rzeczy będąca nowym i oryginalnym dziełem (Bambrzy. Mieszkańcy dawnych wsi miasta Poznania, Poznań 1975; kolejne wydania: 1995, 1998), które doczekało się także wydania nie­ mieckiego pt. Die Bamberger im Posener Land. Geschichte und Kultur einer deutschen Einwanderung (ab 1719) im Wandel der Zeit (Bamberg 1994). W 1963 r. Paradowska powróciła do pracy naukowej, zatrudniając się w Pracowni Etno­ graficznej IHKM PAN w  Poznaniu (funkcjonującego dzisiaj jako Instytut Archeologii i  Etnolo­gii PAN). W  tej placówce pracowała nieprzerwanie aż do przejścia na emeryturę w  styczniu 2003 r.; zaliczyła wszystkie szczeble naukowej kariery — od laborantki i  asy­ stentki do stanowiska profesora i  kierownika Pracowni. Swoją pracę naukową prowadziła pod kierunkiem M. Frankowskiej, która zachęciła ją do zajęcia się polskimi podróżnikami i ich relacjami jako tekstami kształtującymi wiedzę o dalekich krajach i ich mieszkańcach. Tej problematyce Paradowska pozostała wierna przez wszystkie lata swej zawodowej aktyw­ ności. W 1969 r. pod kierunkiem M. Frankowskiej obroniła doktorat na Wydziale Filozoficz­ no-Historycznym UAM, przedstawiając dysertację pt. Polskie relacje o  Iraku z  XIX i  XX wieku jako źródło etnograficzne. Praca ta, pod nieco zmienionym tytułem, ukazała się drukiem w  r. 1973 (Polskie relacje o  Iraku XIX wieku jako źródło etnograficzne, Po­ znań). W l. 70. Pracownia Etnograficzna, w  której była zatrudniona Paradowska, stała się jednym z  ważniejszych ośrodków badań amerykanistycznych w  Polsce. W  związku z  tym uległ nieco zmianie profil zainteresowań badaczki, która zajęła się dziejami polskiego po­ dróżnictwa i  wychodźstwa do Ameryki Łacińskiej oraz relacjami i  informacjami o  tym kontynencie publikowanymi w dawnej polskiej prasie i podręcznikach. W tym czasie aktyw­ nie uczestniczyła w  wielu ważnych amerykanistycznych inicjatywach zespołu M. Frankow­ skiej, przyczyniając się do sukcesu interdyscyplinarnych Ogólnopolskich Seminariów Ame­ rykanistycznych. Stopień doktora habilitowanego uzyskała w  1977 r. na podstawie rozprawy Obraz Indian Ameryki Południowej w  społeczeństwie polskim XIX wieku. To oryginalne studium nie doczekało się wydania książkowego; dostępne są tylko dwa obszerne fragmenty, opubli­ kowane w  formie artykułów w  „Etnografii Polskiej”: Obraz Indian Ameryki Południowej w  Polsce XIX wieku (25, 1981, zesz. 1; 26, 1982, zesz. 1). Tematyce latynoamerykanistycz­ nej, polonijnej i  podróżniczej uczona poświęciła zresztą wiele artykułów i  kilka książek (Polacy w  Ameryce Południowej, Wrocław 1977; Śladami Indian. Antologia polskich relacji o Indianach Ameryki Południowej, Wrocław 1979; Podróżnicy i emigranci. Szkice z dziejów wychodźstwa polskiego w Ameryce Południowej, Warszawa 1985; Polacy w Meksyku i  Ameryce Środkowej, Wrocław 1985; Przyjmij laur zwycięski (Krzysztof Arciszewski), Katowice 1987; Wśród Indian i Metysów. Antologia relacji polskich o mieszkańcach Meksyku i  Ameryki Środkowej, Wrocław 1989; Wkład Polaków w  rozwój cywilizacyjnokulturowy Ameryki Łacińskiej, Warszawa 1992; Krzysztof Arciszewski — admirał wojsk holenderskich w Brazylii, Warszawa–Wrocław 2001). Przez wiele lat zbierała materiały do 151

dzieła, które miało nosić tytuł Wielkopolanie na szlakach świata, niestety, mimo zaawan­ sowanych prac nad książką, nie zdołała jej ukończyć przed śmiercia. W 1989 r. uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego, a  w  1994 r. — profesora zwyczaj­ nego. W  l. 1993–2002 pełniła funkcję kierownika poznańskiej Pracowni Etnologii w  Insty­ tucie Archeologii i Etnologii PAN. W l. 2000–06 była także redaktorem naczelnym angloję­ zycznego czasopisma „Ethnologia Polona”, wydawanego przez IAE PAN. W  l. 1996–98 włączyła się aktywnie do ogólnopolskich badań związanych z  upamiętnieniem działalności św. Wojciecha na naszych ziemiach, kierując zespołowymi projektami poświęconymi miej­ scom kultu i  ludowej percepcji świętego w  polskiej kulturze. Owocem tych badań była kolejna książka (I szedł przez pola, łąki, lasy... Święty Wojciech w  tradycji ludowej, Po­ znań 2000). Od 2000 r. zintensyfikowała badania nad ludnością bamberską, podejmując współpra­ cę z Uniwersytetem w Bambergu, a następnie kierując do r. 2006 projektem „Współczesność i przeszłość potomków osadników z Bambergu”. Mimo przejścia na emeryturę kontynuowa­ ła pracę naukową, choć więcej czasu poświęcała na działalność społeczną i  publiczną. Jej publikowany dorobek jest znaczny, była bowiem autorką 16 książek i  ponad 200 artyku­ łów. Oprócz pracy badawczej w  IAE PAN Paradowska prowadziła także działalność dydak­ tyczną — zajęcia w Instytucie Etnologii UAM (1976–82), głównie z dziejów polskich pene­ tracji etnograficznych w  krajach pozaeuropejskich, oraz w  Wyższym Seminarium Towarzy­ stwa Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej w Poznaniu (1985–95) z historii Polonii laty­ noamerykańskiej oraz z dziejów i  kultury Ameryki Łacińskiej. W  czasie swych bliskich związków z  Towarzystwem Chrystusowym zajęła się również studiami nad działalnością duszpasterską jednego z  założycieli tego zgromadzenia ks.  Ignacego Posadzego, opracowu­ jąc obszerną biografię (Ksiądz Ignacy Posadzy. Wszystko dla Boga i  Polonii, Poznań 1998). Jej powrót w  l. 90. do badań nad dziejami i  kulturą Bambrów sprawił, iż stała się wybitnym autorytetem w  środowisku potomków tych migrantów, którzy, korzystając z  de­ mokratycznych możliwości swobodnego zrzeszania się, postanowili powołać do życia własną organizację. W  tym dziele wydatnie wspomagała ich Paradowska, choć nie miała bamber­ skich korzeni. W rezultacie w 1993 r. powstało Koło Bambrów Poznańskich, przekształcone w  1996 r. w  Towarzystwo Bambrów Poznańskich, a  jego pierwszym prezesem została wła­ śnie Paradowska, która w  ten sposób szybko stała się w  Poznaniu osobą publiczną, po­ wszechnie znaną i  poważaną. W  związku z  aktywną działalnością tego Towarzystwa i  jego symboliczną rolą w  życiu współczesnego Poznania wygłaszała liczne wykłady i  odczyty, udzielała też wywiadów polskiej i  niemieckiej prasie, radiu i  telewizji, uczestniczyła jako zasłużona dla miasta Poznania w uroczystościach miejskich, wojewódzkich i państwowych. Wzięła także udział w  trzech filmach dokumentalnych poświęconych osadnikom z  okolic Bambergu, którzy w  1. poł. XVIII w. zaczęli przybywać do podpoznańskich wiosek. Paradowska przyczyniła się również do odtworzenia dawnych kobiecych strojów bam­ berskich, w  których do dziś występują podczas ważnych uroczystości członkinie Towarzy­ stwa. Była także inicjatorką utworzenia w  Poznaniu Muzeum Bambrów Poznańskich. Dzięki jej wyjątkowej determinacji i  zaangażowaniu muzeum takie powstało w  specjalnie 152

do tego celu przeznaczonym, nowo wzniesionym budynku, usytuowanym nieopodal Muzeum Etnograficznego; swe podwoje otworzyło w  2003 r. Pierwszym kierownikiem tej powołanej z  inicjatywy społecznej instytucji została Paradowska. Była ona również autorką przewod­ ników i  informatorów o  dziejach i  kulturze Bambrów: Poznań. Zabytki bamberskie. Przewodnik (Poznań 2002; wyd. 2 2008); Poznań. Bamberger Spuren. Stadtführer (Poznań 2002); Muzeum Bambrów Poznańskich (informator w  jęz. polskim i  niemieckim, Poznań 2010); O historii Bambrów inaczej (Poznań 2003). Niewątpliwie jej działalność na polu „bamberskim” przyczyniła się wydatnie do ożywienia historycznej pamięci potomków tej grupy, do wzmocnienia tożsamości oraz do wzrostu prestiżu poznańskich Bambrów, które­ go upadek nastąpił w czasach komunistycznych. Towarzystwo Bambrów Poznańskich w cza­ sie prezesury Paradowskiej otrzymało tytuł „Zasłużony dla Miasta Poznania”. W l. 1963–2011 Paradowska należała do PTL, była sekretarzem zarządu Sekcji Amery­ kanistycznej od 1966 r. (M. Frankowska była organizatorką Sekcji i  kierowała nią). Jest autorką biogramu M. Frankowskiej w  Etnografach i  ludoznawcach polskich (t. 1, 2002). W  l. 1981–83 i  1987–89 była członkiem Komitetu Nauk Etnologicznych PAN. W  l.  2006–10 pełniła funkcję radnej Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z ramienia Platformy Obywa­ telskiej, zajmując się w  tym gremium sprawami kultury. Była laureatką licznych wyróżnień i  nagród zarówno za książki, jak i  za działalność społeczną. W  2009 r. Paradowskiej jako prezesowi Towarzystwa Bambrów Poznańskich wręczono prestiżową Europejską Nagrodę Obywatelską przyznaną Towarzystwu przez Par­ lament Europejski za inicjatywy zbliżające ku sobie narody, w  tym przypadku — polski i niemiecki. Miało to związek z jej działalnością w Towarzystwie oraz na rzecz partnerstwa miast — Poznania i  Bambergu. Otrzymała również Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (2003) oraz Złoty Krzyż Zasługi (1993), a  także odznakę „Zasłużony Działacz Kultu­ ry” (1995). Czasopismo „Pani” uznało ją w  r. 1999 za jedną ze 100 wybitnych kobiet, co potwierdził także Business and Professional Women’s Club, ogłaszając ją Kobietą Roku 2005. Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne uhonorowało ją Pegazem Wielkopolskim. Otrzymała także medal Fundacji Ochrony Zabytków Wielkopolski (2005) oraz prestiżowy medal Ad Perpetuam Rei Memoriam, przyznawany przez wojewodę wielkopolskiego (2003). W 1958 r. wyszła za mąż za Ryszarda Paradowskiego (1923–1988), inżyniera i  konstruk­ tora pionierskich urządzeń medycznych. Ich jedyna córka Katarzyna Wrzesińska (ur. 1962) jest doktorem habilitowanym nauk humanistycznych w  zakresie historii najnowszej Polski i  po­ wszechnej, pracownikiem naukowym filii Instytutu Slawistyki PAN w Poznaniu. Maria Paradowska zmarła po długiej i ciężkiej chorobie 9 I 2011 w Poznaniu i została pochowana w  grobowcu rodzinnym na cmentarzu Górczyńskim w  tym mieście. Jej spuścizna naukowa została przekazana w  2011 r. do Oddziału Archiwum PAN w  Poznaniu (materiały warsztatowe związane z  badaniami nad Polonią w  obu Amerykach, materiały dotyczące działalności ks. I. Posadzego i rękopis książki o nim, bogate archiwum Towarzystwa Bambrów Poznańskich, w  tym także drzewa genealogiczne rodzin bamber­ skich). Poznańska Pracownia Etnologii Ośrodka Etnologii i  Antropologii Współczesności IAE PAN — Oddział w Poznaniu (wcześniej Pracownia Etnologii IAE PAN — Oddział w Pozna­ 153

niu) posiada archiwum badań nad społecznością Bambrów Poznańskich, które prowadziła Paradowska w ramach projektów naukowych realizowanych przez IAE PAN, a także archi­ wum badań nad współczesnymi przejawami kultu św. Wojciecha w  Polsce, którymi kiero­ wała. Ponadto znajduje się tam część materiałów z  jej wieloletnich studiów nad Polonią latynoamerykańską. J. M a r c i s z e w s k i, Maria Paradowska „Gazeta Poznańska” 1997, 24 I; Kronika Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego (1895–1998), red. Z. Kłodnicki, Wrocław 1997, s. 76 i  in. W s p o m n i e n i a p o ś m i e r t n e: A. U r b a ń s k a-S z y m o s z y n, Profesor Maria Paradowska PH.D. Habit (1932–2011), „Ethnologia Polona” 28, 2007 [wyd. 2011]s, s. 153–154; A. P o s e r n-Z i e l i ń s k i, Maria Paradowska (1932–2011), „Lud” 95, 2011, s. 439–445 [bibliogr. w  wyborze; fot.]; M. W y b i e r a l s k i, Prof. Paradowska nie żyje, Gaz. Wyborcza, Gazeta w Poznaniu 2011, 10 I; G. W r o ń s k a, Życie ciekawe od początku do końca, „Kronika Miasta Poznania” 2011, 1, s. 348–360 [fot]. Arch. Komitetu Nauk Etnologicznych PAN (akta osobowe); inf. córki Katarzyny Wrzesińskiej. www.man.poznan.pl/~archpan/kalendarium.htm (dostęp: 4 XI 2011); Historia — pochodzenie rodziny Michałkiewiczów, Tułodzieckich, Długołęckich, Poznań 2007/2008, http://www.michalkiewicz.gulip.pl/stro­ na_mich03.htm (dostęp: 15 IV 2013).

Aleksander Posern-Zieliński, Anna Urbańska-Szymoszyn