Analiza fragmentu terra sigillata z osady na stanowisku 3 w Bessowie, gm. Bochnia, woj. małopolskie, Acta Archaeologica Carpathica, T. XXXV, 1999-2000, s. 169-172

A

C

ANALIZA FRAGMENTU TERRA SIGILLATA Z OSADY NA STANOWISKU 3 W BESSOWIE 169 T A A R C H A E O L O G I C A C A R P A T H I C A

TOM XXXV, 1999–2000

PL ISSN 0001-5229



ANDRZEJ PRZYCHODNI

ANALIZA FRAGMENTU TERRA SIGILLATA Z OSADY NA STANOWISKU 3 W BESSOWIE, GM. BOCHNIA, WOJ. MA£OPOLSKIE Przedmiotem analizy jest niewielki (34 × 28 mm) fragment brzuœca naczynia, które najprawdopodobniej mo¿na zaliczyæ do formy 37 wg klasyfikacji H. Dragendorffa (1895/96). Przypuszczenie dotycz¹ce formy naczynia, z którego pochodzi u³amek, wynika z kszta³tu fragmentu, sugeruj¹cego umiejscowienie w dolnej, przydennej partii brzuœca misy reliefowej. Gruboœæ œcianki wynosi³a w tym miejscu ok. 6 mm. Ponadto na omawianym fragmencie znajduje siê zatarta, lecz wyraŸnie odcinaj¹ca siê od powierzchni listwa, „podkreœlaj¹ca” ornamentowan¹ czêœæ brzuœca, co stanowi element czêsto spotykany na naczyniach zaliczanych do formy Dragendorff 37. Powierzchnia wewnêtrzna fragmentu zosta³a odbita i silnie starta. Na stronie zewnêtrznej zachowa³y siê œlady czerwono-br¹zowej polewy. Glina barwy czerwonej jest œcieralna, co zapewne wi¹¿e siê z lekkim przepaleniem. Œlady wtórnego dzia³ania ognia nie s¹ widoczne na powierzchni. Okreœlenia proweniencji i chronologii naczynia, z którego pochodzi u³amek, dokonano bior¹c pod uwagê cechy morfologiczne (barwa gliny i polewy) oraz poprzez identyfikacjê ornamentu zachowanego na omawianym fragmencie ter-ra sigillata. Ze wzglêdu na wyj¹tkowy kontekst tego znaleziska wskazane jest uzupe³nienie dokonanej atrybucji o analizê mineralogiczno-petrograficzn¹ i techniczn¹. Przyk³adem zastosowania postulowanej metody identyfikacji jest przebadanie serii fragmentów terra sigillata z Drochlina, gm. Lelów, woj. górnoœl¹skie (K a c z a n o w s k i, Sztwiertnia 1982, 135–149). Z³o¿onoœæ problemów zwi¹zanych z prawid³owym okreœleniem proweniencji terra sigillata mo¿na zaobserwowaæ poprzez porównanie wyników ró¿nych metod atrybucji, co jest istotne zw³aszcza w przypadku niewielkich fragmentów naczyñ (Przychodni 2000). Jednakowo¿ w literaturze przedmiotu stosowana jest przede wszystkim analiza uwzglêdniaj¹ca cechy morfologiczne naczyñ lub ich u³amków. Na zewnêtrznej powierzchni badanego fragmentu z Bessowa wystêpuje podkreœlony wspomnian¹ listw¹ plastyczn¹, uszkodzony i zatarty motyw ornamentu reliefowego. Jest to figura biegn¹cego w lew¹ stronê dzika. Widoczna jest czêœæ korpusu zwierzêcia wraz z tylnymi koñczynami (uszkodzonymi w dolnej partii przez odbicie). Polewa zachowana w miejscach zag³êbieñ, wy-

170

ANDRZEJ PRZYCHODNI

stêpuj¹cych na mocno zatartym odcisku, oraz wymiary ornamentu pozwoli-³y na identyfikacjê dzika z typem oznaczonym symbolem T65, publikowanym w katalogu R. Rickena i C. Fischer (1963, 130). U¿ycie tego rodzaju zdobienia nie znajduje obecnie analogii w materia³ach terra sigillata z terenu Ma³opolski. Kolor polewy i gliny oraz powy¿sza identyfikacja stempla wskazuj¹ jednoznacznie na warsztat w Rheinzabern, jako miejsce produkcji naczynia, z którego pochodzi fragment. Wystêpowanie tego ornamentu jest charakterystyczne dla towaru zbli¿onego do wyrobów JANU(ARIUS) I oraz dla garncarzy zdobi¹cych swe naczynia w stylu CERIALIS (CERIALIS II, CERIALIS III, kr¹g CERIALIS towar B). Wymienieni powy¿ej garncarze krêgu CERIALIS zostali ujêci przez H. Bernharda (1981, 71–93) w tzw. wczesnej grupie Ib rzemieœlników dzia³aj¹cych w Rheinzabern. Najm³odsz¹ pozycjê w obrêbie grupy zajmuje kr¹g CERIALIS towar B. Mo¿liwoœæ powstania naczynia w tym krêgu wytwórców wyznacza³aby datê jego powstania w obrêbie panowania Marka Aureliusza i Kommodusa. Natomiast przy za³o¿eniu produkcji w stylu JANU(ARIUS) I nale¿y braæ pod uwagê jeszcze lata piêædziesi¹te II w. po Chr. Zidentyfikowany tutaj ornament wystêpuje w katalogu R. Rickena i C. Fischer (1963, 130) w trzech wariantach ró¿ni¹cych siê drobnymi szczegó³ami i jakoœci¹ uzys-kiwanego odcisku. Pomimo uszkodzenia fragmentu mo¿na stwierdziæ, i¿ w tym przypadku mamy do czynienia ze stemplem najlepszej jakoœci, co odpowiada stylistyce zdobienia mis reliefowych przez czêœæ garncarzy dzia³aj¹cych w offi-cina Cerialisów. Najprawdopodobniej pozwala to na wykluczenie produkcji przedmiotowej terra sigillata w stylu zbli¿onym do JANU(ARIUS) I i krêgu CERIALIS towar B. Je¿eli przyjmiemy za kr¹g wytwórców CERIALIS II/ CERIALIS III, powstanie naczynia, z którego pochodzi fragment znaleziony w Bessowie, mo¿na ramowo datowaæ od prze³omu lat 160/170 do 178 po Chr. (Bittner 1986, 251). Sigillata grupy Ib H. Bernharda nap³ywa³y na teren prowincji nad œrodkowym Dunajem w okresie bezpoœrednio poprzedzaj¹cym wojny markomañskie i w trakcie ich trwania. W materia³ach z przedpola limesu pó³nocnopannoñskiego uchwytne jest krótkotrwa³e zachwianie importu terra sigillata z prowincji zachodnich pod koniec wojen markomañskich, z równoczesnym zwiêkszeniem frekwencji tych wyrobów na stanowiskach germañskich, po³o¿onych na pó³noc od limesu. Jednak wówczas nap³ywaj¹ z Rheinzabern naczynia garncarzy zaliczanych do stylistycznie m³odszej czêœci grupy Ib H. Bernharda (Kuzmová 1997, 22). Relacje pomiêdzy terenami pogranicza prowincji rzymskich i przyleg³ych obszarów Barbaricum, obserwowane przez D. Gablera (1994, 355–69), D. Gablera i A. Vaday (1992, 83–160) oraz K. Kuzmov¹ (1997) A. Stuppnera (1994, 285–298) w zakresie nap³ywu i dy-strybucji terra sigillata sk³aniaj¹ do wysuniêcia pewnych wniosków, które dotycz¹ terenów bardziej oddalonych od limesu. Pomimo zauwa¿alnych ró¿nic w proporcjach frekwencji wyrobów ró¿nych warsztatów w stosunku do danych dotycz¹cych pogranicza Imperium Rzymskiego nad œrodkowym Dunajem, na terenie Ma³opolski zauwa¿amy podobne akcenty zwi¹zane z chronologi¹ nap³ywu terra sigillata i dystrybucj¹ tych naczyñ w œrodowisku barbarzyñskim

ANALIZA FRAGMENTU TERRA SIGILLATA Z OSADY NA STANOWISKU 3 W BESSOWIE

171

(Przychodni 2000). Dlatego najbardziej prawdopodobne wydaje siê, ¿e interesuj¹ca nas terra sigillata mog³a dotrzeæ nad Rabê najpóŸniej przed koñcem wojen markomañskich wraz z pierwsz¹ znacz¹c¹ fal¹ nap³ywu tej kategorii importów, wyraŸnie obserwowan¹ w Ma³opolsce. Fragment naczynia reliefowego odnaleziony w Bessowie jest pierwszym znaleziskiem terra sigillata z terenu zachodniego Podkarpacia. Wydaje siê, ¿e dotychczasowy brak informacji o wystêpowaniu tej kategorii importu na tym obszarze mo¿e wynikaæ ze stanu badañ. Zaawansowane prace nad problematyk¹ mikroregionu osadniczego nad doln¹ Rab¹ pozwalaj¹ ¿ywiæ nadziejê na ujawnienie kolejnych zabytków terra sigillata, co, zwa¿ywszy na ciekawy kontekst odkrycia w Bessowie, powinno przyczyniæ siê do dalszego uœciœlenia datowania zjawisk zwi¹zanych z osadnictwem kultury przeworskiej na tym terenie. Wydzia³ Archeologiczny WO SOZ w Kielcach

LITERATURA B e r n h a r d H. 1981 Zur Diskussion um die Chronologie Rheinzaberner Relieftöpfer, Germania 59, s. 71–93. B i t t n e r F.-K. 1986 Zur Fortsetzung der Diskussion um die Chronologie der Rheinzaberner Relieftöpfer, Bayerische Vorgeschichtsblätter 51, 1986, s. 251. G a b l e r D. 1994 Über die Aussagekraft der Terra sigillata — Funde bezüglich der Zerstörungen in den Provinzen, [w:] Markomannenkriege — Ursachen und Wirkungen, Brno 1994, s. 355–369. G a b l e r D., Vaday A. 1992 Terra sigillata im Barbaricum zwischen Pannonien und Dazien, AAHung. 44, s. 83–160. Dragendorff 1895/96 Terra Sigillata, Bonner Jahrbücher 96/97, 1895/96. Kaczanowski P., Sztwiertnia J. 1982 Identyfikacja znalezisk terra sigillata z Drochlina, woj. Czêstochowa, w œwietle analiz mineralogiczno-petrograficznych i technicznych, WA 47, s. 135–149. K u z m o v á K. 1997 Terra sigillata im Vorfeld des nordpannonischen Limes (Südwestslowakei), Nitra 1997. P r z y c h o d n i A. 2000 Terra Sigillata Funde aus Kleinpolen, Kielce 2000, w druku. R i c k e n R., Fischer C. 1963 Die Bilderschüsseln der römischen Töpfer von Rheinzabern, Bonn. S t u p p n e r A. 1994 Zu den Auswirkungen der Markomannenkriege im niederösterreichischen Limes-

172

ANDRZEJ PRZYCHODNI

ANDRZEJ PRZYCHODNI Analyse eines Fragmentes der Terra Sigillata aus der Siedlung an der Fundstelle 3 von Bessów, Gde. Bochnia, Woiw. ma³opolskie Z u s a m m e n f a s s u n g. Bei dem kleinen Fragment eines Reliefgefäßes, vermutlich der Form Drag. 37, aus Bessów handelt es sich um den ersten im westlichen Karpatenvorland belegten Terra Sigillata-Fund. Die eingehenden Untersuchungen von J. Okoñski an der Siedlungskammer im Rabagebiet lassen die weiteren Funde dieser Fundkategorie in dieser Region erwarten. An der Außenfläche des untersuchten Fragmentes tritt ein beschädigtes und verwischtes Motiv des Reliefornaments in Form der Figur eines nach links laufenden Ebers auf. Die hier verwendete Verzierung wurden mit dem Typ T65 im Katalog von R. R i c k e n und C. Fischer (1963, S. 130) identifiziert. Auf Grund der Untersuchungsergebnisse dürfte das Fragment von Bessów mit dem Werkstattkreis CERIALIS II oder CERIALIS III in Verbindung zu setzen und damit allgemein in die Zeit von 160/170–178 n. Chr. zu datieren sein (Bittner 1986, S. 251). Ausschlaggebend für die Einengung der möglichen Herstellergruppe waren die stilistischen Merkmale des Ornamentes. Die Terra Sigillata von Bessów dürfte feinchronologische Aussagen bezüglich des Siedlungswesens der Przeworsk-Kultur im Rabagebiet erlauben.