Archaeo-Ethno-Astronomy: Four or Five Case Studies

Αρχαιο – Εθνο – Αστρονομία: Τέσσερεις ή Πέντε Ιστορίες Θέμης Ντάλλας Βόλος, 2012 Γιατί τι είναι ο προσανατολισμός ή η πορεία; Ποια είναι η έννοια του Βορρά, του Νότου, της Ανατολής της Δύσης; Πώς ορίζουμε αυτά τα σημεία αναφοράς; Όχι με βάση ένα επιτόπιο ή εθνικό σημείο, γιατί η πορεία είναι εντελώς ανεξάρτητη από την τοπικότητα. Ορίζεται μόνον από την κίνηση των ουρανών. Μόνο χάρη στη θέση των άστρων, του ήλιου, του φεγγαριού υπάρχει η έννοια του προσανατολισμού. Δεν υπάρχει κανένα άλλο νόημα στον όρο. H. Boyle Somerville (1912)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Οι πρώτες συσχετίσεις αρχαιολογικών ευρημάτων με αστρονομικές παρατηρήσεις χρονολογούνται από τα τέλη του 19ου αιώνα και συγκεκριμένα από τις μελέτες του Heinrich Nissen, καθηγητή της ιστορίας στο πανεπιστήμιο της Βόννης, για τον αστρονομικό προσανατολισμό των Ελληνικών και Αιγυπτιακών ναών που δημοσιεύτηκε το 1885. Πάραυτα, την φήμη του πρώτου αρχαιοαστρονόμου έχει ο φυσικός Norman Lockyer (πιο γνωστός για την ανακάλυψη του αδρανούς αέριου Ήλιον, βασικό συστατικού του Ήλιου και των πάρτυ στα φυσικο-χημικά τμήματα), που το 1894 στο βιβλίο The Dawn of Astronomy έγραψε, μεταξύ άλλων, για τον αστρονομικό προσανατολισμό των μνημείων της Αιγύπτου. Το ότι οι μελέτες του Nissen δεν ήταν γνωστές (ούτε καν στον Lockyer) δείχνει την σημασία της γλώσσας για την δημοσίευση των μελετών (ο Nissen έγραφε μόνο στα γερμανικά). Η αρχαιοαστρονομία ξαναήρθε στο προσκήνιο την δεκαετία του ’60 με τα βιβλία του μηχανικού (και ερασιτέχνη αστρονόμου) Alexander Thom πάνω στους αστρονομικούς προσανατολισμούς των μεγαλιθικών μνημείων της Βρετανίας. Ήταν οι δικές του έρευνες που «ανάγκασαν» τους αρχαιολόγους να πάρουν στα σοβαρά τις αστρονομικές ερμηνείες των ευρημάτων. Ο όρος όμως «αρχαιοαστρονομία» είναι πολύ νεότερος και χρονολογείται μόλις από το 1969. Τότε αρχίζει να θεωρείται ως ανεξάρτητος ερευνητικός τομέας που συνδυάζει τεχνικές από την αστρονομία, την αρχαιολογία, την εθνογραφία, αλλά και την μηχανική. Θα έλεγα ότι καθοριστική στιγμή είναι το 1973 και η δημοσίευση “Archaeoastronomy and Ethnoastronomy So Far” της Elizabeth Chesley Baity που παρουσιάζει μια σύνοψη των μελετών της προηγούμενης δεκαετίας σε ένα περιοδικό ανθρωπολογίας. Την δεκαετία αυτή ιδρύθηκαν και δύο περιοδικά για το αντικείμενο, το αμερικανικό Archaeoastronomy του Center for Archaeoastronomy και το βρετανικό Archaeoastronomy Supplement του Journal for the History of Astronomy. Το επόμενο ορόσημο είναι το πρώτο παγκόσμιο συνέδριο της Οξφόρδης το 1981, από το οποίο προέκυψαν οι δύο τάσεις της σύγχρονης αρχαιοαστρονομίας: η «πράσινη» που στηρίζεται σε αυστηρή στατιστική 5/8/2015

Σελίδα 1 από 15

ανάλυση μετρήσεων και η «καφέ» που συνδυάζει προφορικές παραδόσεις των πολιτισμών. Οι δύο τάσεις συνοψίζουν την ερευνητική παράδοση που έχει ήδη διαμορφωθεί στην Ευρώπη και στην Αμερική αντίστοιχα, και οφείλουν τα ονόματά τους στο εξώφυλλο του αντίστοιχου τόμου στα πρακτικά του συνεδρίου! Η αρχαιοαστρονομία ορίζεται ως η μελέτη των πεποιθήσεων και των πρακτικών που αφορούν τον ουρανό κατά το παρελθόν (κυρίως την προϊστορία), καθώς και τις χρήσεις που είχε η γνώση των ανθρώπων για τον ουρανό. Δεν είναι η μελέτη της αρχαίας αστρονομίας, γιατί οι άνθρωποι για τους οποίους μιλάμε έχουν διαφορετική άποψη για τον έναστρο ουρανό από τον σύγχρονο δυτικό άνθρωπο. Γι’ αυτό τον λόγο πολλές φορές στα πλαίσια της αρχαιοαστρονομίας μιλάμε για αστρονομίες κι όχι για αστρονομία. Από αυτή την οπτική η αρχαιοαστρονομία έχει χαρακτηριστεί ως η «κοινωνική ανθρωπολογία της αστρονομίας».  

Elizabeth Chesley Baity (1973) “Archaeoastronomy and Ethnoastronomy So Far”, Current Anthropology, 14.4 Clive Ruggles (2005) Ancient Astronomy: An Encyclopedia of Cosmologies and Myth, ABC Clio

Όπως προείπαμε, οι δύο σημαντικότεροι κλάδοι της έρευνας αφορούν μελέτες αρχαιολογικά κατάλοιπα και μελέτες σε πρωτόγονες κοινωνίες. Στη συνέχεια θα δώσουμε τυπικές περιπτώσεις μελετών που στηρίζονται σε αυτές τις δύο τάσεις. Αλλά πρώτα πρέπει να σας παρουσιάσω δυο βασικά αστρονομικά θέματα. Κατά την αρχαιοαστρονομική μελέτη πρέπει να γνωρίζουμε την εμφάνιση του ουρανού κατά το παρελθόν. Η σχετική θέση των άστρων στον ουρανό δεν μεταβάλλεται σημαντικά με το πέρασμα του χρόνου. Έτσι τα γενικά σχήματα των αστερισμών όπως τα βλέπουμε σήμερα, δεν είναι πολύ διαφορετικά από τα σχήματα που έβλεπαν οι άνθρωποι της λίθινης εποχής. Δύο αστρονομικοί κύκλοι επηρεάζουν μακροπρόθεσμα την εικόνα του ουρανού: Η μετάπτωση των ισημεριών οφείλεται στην κίνηση του άξονα της Γης σαν σβούρα. Έτσι ο βορράς δεν δείχνει πάντα στον Πολικό Αστέρα, όπως τώρα. Πριν 12000 χρόνια τον βορρά τον έδειχνε ο –πολύ λαμπρότερος– Βέγας, πριν 3000 χρόνια αμυδρός Θουμπάν, κοκ. Η περίοδος αυτού του κύκλου είναι 25800 χρόνια. Για να γίνει ορατή η αλλαγή χρειάζονται τουλάχιστον 100 χρόνια συστηματικών αστρονομικών παρατηρήσεων. Ο Ίππαρχος, που θεωρείται ότι την ανακάλυψε τον 1ο αι. πΧ, συνέκρινε τις δικές του παρατηρήσεις με τις παρατηρήσεις βαβυλωνίων αστρονόμων του 4ου αι. πΧ. Η μετάπτωση των ισημεριών επηρεάζει την ορατότητα των άστρων, αλλά όχι την φαινόμενη κίνηση του Ηλίου. Η λόξωση της εκλειπτικής της Γης επιδρά στην φαινόμενη κίνηση του Ήλιου. Όταν βλέπετε τη σβούρα να γυρίζει παρατηρείστε ότι ο άξονας περιστροφής

5/8/2015

Σελίδα 2 από 15

ταλαντώνεται πάνω-κάτω. Έτσι και στην Γη η κλίση του ισημερινού ως προς την εκλειπτική μεταβάλλεται από 22 ως 25 μοίρες (τώρα είναι στις 23,5 και μειώνεται). Η περίοδος αυτού του κύκλου είναι 41000 χρόνια. Το μέγιστο είχε σημειωθεί το 8700 πΧ και το ελάχιστο το περιμένουμε γύρω στο 11800 μΧ. Αν συνδυάσουμε τις δύο αυτές μακροπρόθεσμες κινήσεις με την ημερήσια κίνηση της Γης γύρω από τον εαυτό της και την ετήσια γύρω από τον Ήλιο, μπορούμε να βρούμε την εμφάνιση του έναστρου ουρανού κατά το παρελθόν ή το μέλλον. Οι σχετικοί υπολογισμοί δεν είναι καθόλου εύκολοι, αλλά η τεχνολογία είναι συμμάχός μας σε αυτή την προσπάθεια, με σύγχρονα προγράμματα πλανηταρίου (όπως το Stellarium, που είναι και λογισμικό ανοιχτού κώδικα) να μπορούν να κάνουν τις μαθηματικές πράξεις σε δευτερόλεπτα και να σχεδιάζουν τον ουρανό με ικανοποιητική ακρίβεια. Όλα είναι καλά για τα άστρα και τον Ήλιο, αλλά οι κινήσεις της Σελήνης και των πλανητών είναι ιδιαίτερα πολύπλοκες, ώστε οι μεταβολές λόγω των δύο περιοδικών κινήσεων να επισκιάζονται από τις ίδιες κινήσεις των σωμάτων αυτών. Έτσι το Stellarium δεν έχει την απαιτούμενη ακρίβεια στο να υπολογίσει τις θέσεις των πλανητών στην προϊστορία ή τις φάσεις της Σελήνης ακόμα και στην Ρωμαϊκή εποχή. Ευτυχώς που στις αρχαιοαστρονομικές μελέτες αυτοί οι υπολογισμοί χρειάζονται σπάνια. Φυσικά το γνωστότερο προϊστορικό μνημείο με αστρονομική συσχέτιση είναι το Στόουνχεντζ στην κεντρική Αγγλία. Όμως σήμερα δεν θέλω να μιλήσω καθόλου για το Στόουνχεντζ.

5/8/2015

Σελίδα 3 από 15

ΣΕΛΗΝΙΑΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ

H Σελήνη κατεβαίνει στη Γη Σε μια απομονωμένη οροσειρά στο Νέο Μεξικό, ο «βράχος-καμινάδα» είναι μια πραγματικά εντυπωσιακή τοποθεσία και δίπλα του υπάρχει το Chimney Rock Pueblo, ένα οίκημα με 35 δωμάτια στο ισόγειο (και υπολογίζουμε άλλα 20 στον πρώτο όροφο) χτισμένο τον 11ο αιώνα μΧ. Οι ινδιάνοι Ανασάζι ανέβηκαν σε αυτό το άνυδρο βουνό και έχτισαν ένα οικοδόμημα που φαίνεται να μην έχει καμμία πρακτική αξία, αλλά σχετίζεται άμεσα με την ιδιότυπη διπλή κορυφή. Με δεδομένη την πλήρη έλλειψη νερού, μεγάλο μέρος των οικοδομικών εργασιών θα έπρεπε να είχαν γίνει τον χειμώνα, χρησιμοποιώντας το χιόνι. Στις 8 Αυγούστου 1988, οι αρχαιολόγοι είδαν με τα μάτια τους το εντυπωσιακό θέαμα του φεγγαριού να ανατέλλει ανάμεσα στους δύο βράχους καθώς φτάνει στο βορειότερο σημείο της τροχιάς του, συμπληρώνοντας τον κύκλο 18,6 ετών που ονομάζεται κύκλος των σεληνιακών κόμβων. Οι χρονολογίες που ταιριάζουν αστρονομικά στην οικοδόμηση του Πουέμπλο είναι οι 1057, 1075, 1094. Η δενδροχρονολόγιση δίνει ως ανέγερση το 1076 και ανακαίνιση το 1093. Το 1054 έχουμε την έκρηξη του περίφημου σουπερνόβα που καταγράφηκε τόσο από αστρονόμους σε ολόκληρη την Γη και ήταν ορατό ακόμα και την ημέρα, ένα φαινόμενο ικανό να στρέψει την προσοχή του ευρύτερου πληθυσμού προς τον νυχτερινό ουρανό. Το φαινόμενο καταγράφηκε από αστρονόμους στην Ευρώπη, στην Αραβία, στην Κίνα, στην Ιαπωνία, εμφανίζεται στους μύθους των Αβορίγινων της Αυστραλίας και σχεδιάστηκε από τους ινδιάνους Χόπι της ευρύτερης περιοχής στο Chako. Το 1057 οι κάτοικοι της περιοχής της «καμινάδας» παρατήρησαν το ολόγιομο φεγγάρι να ανατέλλει ανάμεσα στους βράχους στο χειμερινό ηλιοστάσιο. 19 χρόνια αργότερα το γεγονός επαναλαμβάνεται. Αλλά πριν την δεύτερη αυτή ανατολή, μια ηλιακή έκλειψη συμβαίνει στις 7 Μαρτίου 1076. Το καλοκαίρι κόβονται τα δέντρα και σίγουρα ένα μέρος του Πουέμπλο ήταν έτοιμο για την πανσέληνο του χειμερινού ηλιοστασίου στις 13 Δεκεμβρίου 1076. Σαράντα φορές πέρασε το φεγγάρι ανάμεσα από τα βράχια μέχρι τον επόμενο φθινόπωρο. Η ανακαίνιση του 1093 επέτρεψε την χρήση του χώρου και στον επόμενο κύκλο το 1095, ενώ όσοι έμειναν στο Πουέμπλο το καλοκαίρι του 1097, θαύμασαν μία ακόμα ολική έκλειψη ηλίου. 

J. McKim Malville, Claudia Putnam (1993) Prehistoric Astronomy in the Southwest, Johnson

Στην άλλη άκρη της υδρογείου, σε μια από τις πιο απομακρυσμένες ακτές της Βρετανίας, στη νήσο Λιούις των Χεβρίδων, στη δυτική Σκωτία, βρίσκεται ένα εντυπωσιακό μεγαλιθικό μνημείο, το Callanish (Calanais στην ντοπιολαλιά). Χρονολογείται την τρίτη χιλιετία πΧ, περιλαμβάνει έναν κύκλο διαμέτρου 13 5/8/2015

Σελίδα 4 από 15

μέτρων με μενίρ ύψους 3 έως 4 μέτρων και στο κέντρο έναν μικρό ταφικό θάλαμο. Γραμμές από 4 ή 5 πέτρες εκτείνονται από τον κύκλο προς την ανατολή, τη δύση και τον νότο. Προς τον βορρά υπάρχει μια μεγαλύτερη διπλή σειρά που έχει γωνία 10° προς τα ανατολικά και ονομάζεται «η λεωφόρος». Μικρότεροι πέτρινοι κύκλοι και ανεξάρτητες πέτρες είναι διάσπαρτα στην περιοχή. Το 1912 ο υποπλοίαρχος Boyle Somerville (στον οποίο ανήκει η εισαγωγική φράση της ομιλίας) δημοσίευσε την πρώτη μελέτη για το Καλλάνις υιοθετώντας την άποψη ότι είναι προσανατολισμένο προς τα ακραία σημεία ανατολής και δύσης της Σελήνης κατά τη διάρκεια του κύκλου των 18,6 ετών. Η λεωφόρος δείχνει προς τα νοτιοδυτικά το πιο νότιο σημείο στο οποίο μπορεί να δύσει η σελήνη κατά τη διάρκεια αυτού του κύκλου. Η ιδέα μελετήθηκε ακόμα περισσότερο τις δεκαετίες του ’60 και του ’70 από τους Gerald Hawkins και Alexander Thom. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, γράφει τον 1ο αι. πΧ για ένα κυκλικό ιερό στο νησί των Υπερβορείων, όπου η Σελήνη πλησιάζει κοντά στην Γη και ο Απόλλων επιστρέφει κάθε 19 χρόνια. Ο αρχαιολόγος Aubrey Burl ισχυρίζεται ότι ο Διόδωρος αναφέρεται στο Καλλάνις. Τα τέσσερα άκρα της τροχιάς της Σελήνης είναι σημειωμένα και στο Στόουνχεντζ, οπότε άλλοι θεωρούν ότι σε αυτό αναφέρεται ο Διόδωρος. Μα είπα ότι δεν θα μιλήσω για το Στόουνχεντζ. Έτσι κι αλλιώς και οι δύο ταυτίσεις είναι αρκετά προβληματικές. Ο Alexander Thom πρότεινε ότι το Καλλάνις ήταν απλά ένα από πολλά «σεληνιακά παρατηρητήρια» αλλά η υπόθεση αυτή, που απαιτεί το 3000 πΧ να υπάρχει μια ελίτ που ασχολείται ενεργά με αστρονομικές παρατηρήσεις υψηλής ακρίβειας, δεν άντεξε στο πέρασμα του χρόνου. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι η πανσέληνος που κινείται χαμηλά στον ορίζοντα περνώντας πίσω από τις πανύψηλες πέτρες δεν είναι ένα εντυπωσιακό θέαμα, και η συγκεκριμένη πορεία της λεωφόρου δείχνει ότι αυτό ήταν προσχεδιασμένο. Το Καλλάνις είναι μια μοναδική τοποθεσία στην οποία οι άνθρωποι της εποχής θα είχαν την ευκαιρία για μία ή δυο φορές στη ζωή τους να ζήσουν μια μοναδική θρησκευτική – μεταφυσική εμπειρία. Φαίνεται ότι η όλη περιοχή με τα μενίρ, τους κύκλους, τις πέτρες, τις ακτίνες, έχει κατασκευαστεί για να αντικατοπτρίζει κατά κάποιον τρόπο τον ουρανό στη γη. Το πώς φαντάζονταν οι νεολιθικοί άνθρωποι όμως τον ουρανό και ποια είναι η αντιστοιχία με τις διάσπαρτες πέτρες είναι αμφίβολο αν θα αποκωδικοποιηθεί ποτέ. Ακόμα και η χρήση του Καλλάνις ως τόπο τέλεσης ενός μυστηρίου κάθε 19 χρόνια δεν μπορεί πραγματικά να αποδειχθεί –όσο ελκυστική κι αν μας φαίνεται αυτή η εικόνα. 

Patrick Ashmore (1995) Calanais: The Standing Stones. Stornoway

5/8/2015

Σελίδα 5 από 15

Η απεικόνιση του Ουρανού στη Γη Μια ιδέα για το πώς οι άνθρωποι ενός συγκεκριμένου πολιτισμού βλέπουν το ουρανό και τον αντικατοπτρίζουν στα γήινα δημιουργήματά τους, μπορούμε να έχουμε από τα χωμάτινα σπίτια των ινδιάνων Pawnee (που αρχικά ζούσαν στην περιοχή των σημερινών Κάνσας και Νεμπράσκα) και ειδικά της ομάδας Skidi. Είναι στρογγυλά γιατί ο κόσμος είναι στρογγυλός. Το δάπεδο αντιπροσωπεύει την γη και η οροφή τον ουρανό. Έχουν την είσοδο από τα ανατολικά με τον βωμό στα δυτικά, σε ανάμνηση της ένωσης του Αυγερινού και του Αποσπερίτη που δημιούργησαν την πρώτη γυναίκα. Οι τέσσερεις κύριες κολώνες τους αντιπροσωπεύουν τα τέσσερα πρώτα άστρα που με τη σειρά τους αντιπροσωπεύουν τις τέσσερεις ζώνες του ουρανού, τα τέσσερα χρώματα, τις τέσσερεις εποχές, τα τέσσερα μετεωρολογικά φαινόμενα, τις τέσσερεις ηλικίες, τα τέσσερα είδη ζώων, τις τέσσερεις ποικιλίες καλαμποκιού, κοκ. Φυσικά οι κολώνες έχουν τα αντίστοιχα χρώματα. Ο ήλιος περνάει μέσα από την καμινάδα φωτίζοντας διαδοχικά τα συμβολικά τοποθετημένα αντικείμενα στο εσωτερικό του σπιτιού. Οι ιερείς παρατηρούν από την καμινάδα τα άστρα που βρίσκονται στο ζενίθ, υπολογίζοντας το ημερολόγιο για καθαρά πρακτικούς σκοπούς. Τα υλικά και ο τρόπος κατασκευής του Έρθ Λοτζ είναι επίσης αυστηρά καθορισμένα, αφού το σπίτι είναι ένας πραγματικός μικρόκοσμος, σε πλήρη αντιστοιχία με τις κοσμολογικές πεποιθήσεις της φυλής. Η κοσμολογική – συμβολική – μαγική (όπως θέλετε πείτε την) οπτική των ινδιάνων Σκίντι Πώουνι επεκτείνεται και στην πολεοδομία τους, ακόμα και στην επιλογή του τόπου όπου χτίζουν τα χωριά τους. Σκεφτείτε μόνο, αν δεν είχαμε τα πλούσια ανθρωπολογικά δεδομένα από τις επιτόπιες έρευνες, τι θα είχαμε κατανοήσει από την αρχιτεκτονική αυτών των σπιτιών; Και πόσες ελπίδες έχουν οι αρχαιολόγοι να ανακατασκευάσουν την κοσμολογία των προϊστορικών πολιτισμών μόνο από τα ερείπια; 

Von Del Chamberlain (1982) When Stars Came Down to Earth: Cosmology of the Skidi Pawnee Indians of North America. Ballena

5/8/2015

Σελίδα 6 από 15

ΑΣΤΡΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ

Ο Σταυρός του Νότου Τα Taulas είναι χαρακτηριστικά προϊστορικά μνημεία που βρίσκονται αποκλειστικά στο νησί της Μινόρκα στη δυτική Μεσόγειο, και χρονολογούνται στο τέλος της δεύτερης ή στην αρχή της πρώτης χιλιετίας πΧ. Αποτελούνται από δύο μεγάλες ορθογώνιες πέτρες, η μία πάνω στην άλλη ώστε να δημιουργούν ένα «Τ». Αυτές είναι πάντα τοποθετημένες μέσα σε τειχισμένους περίβολους. Η μία πλευρά του «Τ», αυτή που κοιτάει προς την είσοδο του περιβόλου είναι πάντα λειασμένη. Περίπου 25 τέτοια μνημεία είναι σκορπισμένα στο νησί. Φαίνεται ότι κάθε μεγάλος νεολιθικός οικισμός είχε και το δικό του Τάουλα (παρεμπιπτόντως, τάουλα σημαίνει τάβλα, τραπέζι). Όλα τα μνημεία βρίσκονται σε περιοχές με τελείως ελεύθερο οπτικό πεδίο προς τον νότο, πράγμα που σημαίνει ότι υπήρχε απαίτηση για πολύ καλή ορατότητα προς αυτή την κατεύθυνση. Η διεύθυνση δεν σχετίζεται με καμία αστρονομικά σημαντική θέση του Ήλιου ή της Σελήνης, οπότε ο αστρικός προσανατολισμός είναι η πιθανή εξήγηση. Η στατιστική ανάλυση δείχνει ότι όλα τα Τάουλα εκτός από ένα, δείχνουν προς το α Κενταύρου περί το 1000 πΧ. Το ότι τα Τάουλα είχαν θρησκευτική σημασία φαίνεται από τα κόκαλα των θυσιασμένων ζώων και από τα σπασμένα αγάλματα που βρέθηκαν μέσα στους περιβόλους τους. Σε μία περίπτωση τα θραύσματα περιλαμβάνουν το αιγύπτιο θεό της ιατρικής Imhotep μαζί με ιερογλυφική επιγραφή. Σε μια άλλη περίπτωση έχει βρεθεί μια οπλή από μπρόυτζινο άγαλμα αλόγου (ή ίσως κενταύρου). Οι αστερισμοί του Κενταύρου και του Σταυρού του Νότου διαχωρίστηκαν πολύ πρόσφατα στην αστρονομική ιστορία. Για όλη την αρχαιότητα θεωρούνταν έναν αστερισμός και τα σημερινά α και β Κενταύρου και ολόκληρος ο Σταυρός του Νότου σχημάτιζαν τα πόδια του αστερισμού του Κενταύρου. Ο Ασκληπιός, ο έλληνας θεός της ιατρικής, έχει σχέση με τους Κένταυρους. Αν ενώσουμε όλα τα στοιχεία μπορούμε να οδηγηθούμε στην υπόθεση ότι τα Τάουλα ήταν θεραπευτήρια και ήταν προσανατολισμένα προς τον αστερισμό του Κενταύρου. Είναι μια πολύ όμορφη ιδέα, αλλά δεν παύει να αποτελεί μια αυθαίρετη γενίκευση στηριζόμενοι σε δύο ξένους προς τα μνημεία πολιτισμούς και σε ένα μοναδικό αρχαιολογικό εύρημα. 

Michael Hoskin, William Waldren (1988) Taulas and Talayots. Cambridge

Στο γειτονικό νησί της Μαγιόρκα δεν υπάρχει κανένα Τάουλα. Το γόνιμο βόρειο μέρος του –ιδιαίτερα ορεινού– νησιού έτσι κι αλλιώς δεν έχει ορατότητα προς τον νότο. Υπάρχει όμως ένα σημαντικό ιερό, το Son Mas. Οι αρχαιολογική έρευνα δείχνουν ότι το μνημείο εγκαταλείφτηκε για αρκετούς αιώνες μέχρι που

5/8/2015

Σελίδα 7 από 15

ξαναχτίστηκε και επαναχρησιμοποιήθηκε. Η αρχαιοαστρονομική έρευνα δείχνει ότι το μνημείο είναι στραμμένο προς τον νότο, προς μια στενή κοιλάδα που ορίζεται από τις ιδιαίτερα απότομες πλευρές των γειτονικών λόφων. Μια τεχνητή χάραξη στην πλευρά ενός μεγάλιθου είναι προσανατολισμένη προς αυτή την κατεύθυνση. Όταν ο Σταυρός του Νότου και τα α και β Κενταύρου κινούνταν χαμηλά στον νότιο ουρανό, θα εμφανίζονταν πολύ εντυπωσιακά μέσα σε αυτή την κοιλάδα. Αλλά λόγω της μετάπτωσης των ισημεριών, ο Σταυρός του Νότου έπαψε να είναι ορατός από την περιοχή περίπου το 1700 πΧ, σίγουρα μία σοβαρή κρίση για την κοινωνία της εποχής που οδήγησε στην εγκατάλειψη του ιερού. Στην Σαρδηνία υπάρχουν πυργοειδείς κατασκευές, που ονομάζονται από τους ντόπιους Nuraghe, και έχουν κτιστεί την περίοδο 1900-800 πΧ. Οι Σαρδηνοί της εποχής του χαλκού πρέπει να είχαν ψύχωση με αυτά, αφού υπάρχουν ερείπια σχεδόν 8000 πύργων σε όλο το νησί. Μερικές μόνο δεκάδες Νουράγκι έχουν ανασκαφεί. Η στατιστική ανάλυση περίπου από 400, που είναι σε καλή κατάσταση, δείχνει ότι έχουν προσανατολισμό προς τρεις αστρονομικές κατευθύνσεις, η πιο σημαντική από τις οποίες είναι επίσης ο α Κενταύρου. Μάλιστα, δεχόμενοι ότι τα πιο απλά Νουράγκι είναι παλαιότερα και τα πιο πολύπλοκα νεότερα, ο προσανατολισμός τους μεταβάλλεται κατά 1,5°, ακριβώς όπως θα προέβλεπε η μετάπτωση των ισημεριών. 

Mauro Peppino Zedda,, Juan Antonio Belmonte (2004) “On the Orientations of Sardinian Nuraghes: Some Clues to their Interpretation.” Journal for the History of Astronomy, 35

Προσανατολισμό προς την ίδια κατεύθυνση συναντάμε και στα μεγαλιθικά μνημεία της Μάλτας. Ο δίδυμος ναός στην Ggantija χρονολογείται στο 36002500 πΧ, με τα δύο κτίσματα να έχουν περίπου 500 χρόνια διαφορά μεταξύ τους, με τον νοτιότερο και εντυπωσιακότερο να είναι το προγενέστερο. Η θύρα του ναού έχει προσανατολισμό προς τον α Κενταύρου και τον Σταυρό του Νότου (και η διαφορά στον προσανατολισμό των δύο ναών συμβαδίζει κι εδώ με τη μετάπτωση των ισημεριών). Κατά την ανατολή στο χειμερινό ηλιοστάσιο, οι ακτίνες του ήλιου φωτίζουν ακριβώς την κόγχη-βωμό που βρίσκεται στο βάθος του ναού και αριστερά. Το σχήμα των ναών (θυμίζουν μήτρα), η γυναικεία θεότητα της Μάλτας, ο προσανατολισμός, οδηγούν στην ιδέα μιας τελετουργίας που συνδέεται με την γέννηση και την ανα-γέννηση του κόσμου κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, οπότε ο Ήλιος εισβάλλει στη μήτρα της θεάς και την γονιμοποιεί. Μια τελετή γονιμότητας στο χειμερινό ηλιοστάσιο φαίνεται, αστρονομικά τουλάχιστον, να είναι σχετίζεται με πολλά μεγαλιθικά μνημεία της Ευρώπης. Για παράδειγμα. μπορούμε να φανταστούμε μια τελετουργική πομπή που θα ανέβαινε από το ποτάμι προς το Στόουνχεντζ από την «λεωφόρο» αντικρίζοντας

5/8/2015

Σελίδα 8 από 15

τον Ήλιο να δύει στο χειμερινό ηλιοστάσιο. Εκεί μαζεύονται και οι σύγχρονοι δρυΐδες. Αλλά είπα ότι δεν θα μιλήσω για το μνημείο που αρχίζει από Στ… Οι Επτά Αδελφές Οι Πλειάδες είναι για τους σύγχρονους αστρονόμους ένα ανοιχτό σμήνος (καταλογραφημένο ως Messier 45) νεαρών σε ηλικία αστέρων που βρίσκεται στον αστερισμό του Ταύρου. Από την αρχαιότητα ήταν ένα συνηθισμένο οφθαλμολογικό τεστ το πόσες από τις Πλειάδες μπορείς να δεις. Οι περισσότεροι άνθρωποι βλέπουν έξι, παρότι και οι περισσότεροι μύθοι αναφέρουν επτά. Οι Πλειάδες είναι ένας σημαντικός αστερισμός σε όλες τις μυθολογίες. Στην Ελληνική, είναι οι κόρες του Άτλαντα και της Πλειόνης (που είναι τα δύο άστρα που βλέπετε αριστερά και που στην αρχαιότητα δεν θεωρούνταν μέρος των Πλειάδων). Η Βοιωτική παραλλαγή του μύθου λέει πως ο γίγαντας Ωρίωνας τις ερωτεύτηκε και τις καταδίωξε θέλοντας να τις απαγάγει. Η καταδίωξη συνεχίστηκε για πέντε χρόνια, οπότε οι Πλειάδες κατέφυγαν στο Δία, που τις έκανε αστερισμό για να τις γλιτώσει. Ο Ωρίωνας όμως τις ακολούθησε στον ουρανό σαν αστερισμός κι αυτός, κι έτσι οι Πλειάδες, που προπορεύονται μπροστά του στον ουρανό, πέφτουν στη θάλασσα για να του ξεφύγουν. Στη φυλή Wurundjeri των αβορίγινων της νοτιο-ανατολικής Αυστραλίας, οι δικές μας Πλειάδες είναι οι αδελφές Karatgurk, οι γυναίκες που βρήκαν το μυστικό της φωτιάς. Αρνήθηκαν όμως να μοιραστούν την γνώση, μέχρι που το κοράκι έκλεψε το μυστικό τους και το έδωσε στους ανθρώπους. Μετά από αυτό οι Καρατγκούρκ εξορίστηκαν στον νυχτερινό ουρανό και τα κάρβουνα στην άκρη των κονταριών τους είναι ο αστερισμός. Οι Κέλτες είχαν συνδέσει τις Πλειάδες με τον θρήνο, γιατί η ημέρα που το σμήνος ανατέλλει κατά την δύση του Ήλιου σημάδευε την εορτή Samhain (το αντίστοιχο Haloween της Εποχής του Χαλκού) που ήταν αφιερωμένο στην ανάμνηση των νεκρών. Η γιορτή σημάδευε και την αλλαγή της εποχής, το τέλος της καλοκαιρίας και την έναρξη της εποχής του σκοταδιού. Οι Αζτέκοι στο Μεξικό και οι Μαορί στη Νέας Ζηλανδίας ξεκινάνε το νέο έτος τους με την ηλιακή ανατολή του σμήνους. Στους Ban Raji του Νεπάλ η θέση των Πλειάδων στον ουρανό (που ονομάζονται «οι επτά συννυφάδες και ο μπατζανάκης») είναι σημάδι της νυχτερινής ώρας. Αλλά η πιο γνωστή παγκόσμια χρήση των Πλειάδων είναι η επισήμανση των αγροτικών εργασιών. Ο Ισαάκ Ασίμοφ στα μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας περιγράφει τις Πλειάδες ως «αγροτικούς κόσμους». Στα Σουαχίλι της

5/8/2015

Σελίδα 9 από 15

ανατολικής Αφρικής ονομάζονται Kilimia, από το ρήμα lima που σημαίνει σκάβω ή καλλιεργώ, και η εμφάνισή τους στον ουρανό ήταν η προειδοποίηση για να αρχίσει το όργωμα καθώς πλησίαζε η εποχή των βροχών. Στους Basotho της νότιας Αφρικής ονομάζονται Seleme se setshehadi (η γυναίκα που φυτεύει). Η εξαφάνισή τους τον Απρίλιο από τον ουρανό σημαδεύει την έναρξη του χειμώνα. Οι ινδιάνοι Algonquian πιστεύουν ότι είναι επτά νέοι άνδρες που χορεύουν γύρω από το χωράφι με το ιερό σιτάρι όλο το βράδυ για να το φυλάνε. Πιθανώς, αυτό είναι μια μεταφορά για την εμφάνισή τους: είναι τα σημάδια ότι προστατεύουν τα χωράφια από την παγωνιά που τα τριγυρίζει τον υπόλοιπο χρόνο. Η ονομασία Kikinonowin, σημαίνει «τα σημάδια», «τα όρια» αλλά και «η προφητεία που γίνεται με παρατήρηση των άστρων». Οι κάτι λιγότερο από 4 μήνες που είναι ορατές οι Πλειάδες στον ουρανό του νότιου Καναδά και των βοριοανατολικών ΗΠΑ, είναι οριακό χρονικό διάστημα για την σπορά, καλλιέργεια και θερισμό του καλαμποκιού. Λίγο νωρίτερα ή λίγο αργότερα και ο πάγος θα καταστρέψει τη σοδειά. 

L. Ceci (1978) “Watchers of the Pleiades: Ethnoastronomy among Native Cultivators in Northeastern North America”, Ethnohistory, 25.4

Νοτιότερα, που το χρονικό διάστημα της σποράς δεν είναι τόσο κρίσιμο, ο μύθος για τις Πλειάδες είναι διαφορετικός, αν και το χορευτικό θέμα, που πιθανώς αναφέρεται στη μεταβλητή λαμπρότητα πολλών από αυτά τα άστρα, είναι αρκετά κοινό στους ιθαγενείς της βόρειας Αμερικής. Φυσικά είναι πασίγνωστο και το απόσπασμα από τα «Έργα και Ημέρες» του Ησίοδου, όπου δίνονται οδηγίες για τις αγροτικές εργασίες με βάση τις Πλειάδες: σπορά με την ανατολή του σμήνους, θερισμός με την δύση του. Στον ναό της Οθρίας Αρτέμιδος στην Σπάρτη υπάρχει ένας βωμός ο οποίος πρωτοχτίστηκε στην Πρώιμη Γεωμετρική περίοδο (περίπου το 900 πχ) και εικάζεται ότι τοποθετήθηκε επάνω από παλαιότερο χωμάτινο βωμό. Ο βωμός ξαναχτίστηκε άλλες τρεις φορές (700, 450, 250 πΧ) με ακριβώς τον ίδιο προσανατολισμό. Ο πρώτος ναός χτίστηκε περίπου το 700 πΧ, ενώ ο δεύτερος 150 χρόνια αργότερα, με διαφορετικό προσανατολισμό: είναι στραμμένος περίπου 7 μοίρες νοτιότερα. Αντίθετα, ο Ελληνιστικός ναός του 150 πΧ δεν έχει καμμία αλλαγή στον προσανατολισμό. Κατά την ρωμαϊκή περίοδο το ιερό έγινε μέρος του θεάτρου, το οποίο χτίστηκε με τέτοιον τρόπο ώστε οι θεατές να έχουν πλήρη εικόνα των τελετουργιών που γίνονται γύρω από τον βωμό. Ο αρχικός προσανατολισμός του βωμού είναι προς την ηλιακή ανατολή των Πλειάδων, αλλά δεν έγινε καμμία διόρθωση με βάση την μετάπτωση των ισημεριών στις ανακατασκευές. Ακόμα και η αλλαγή της θέσης του δεύτερου ναού είναι πολύ μεγάλη για να ταυτίζεται με το φαινόμενο. Φαίνεται ότι ο ακριβής αστρονομικός προσανατολισμός είχε χάσει τη σημασία του ήδη κατά τους Αρχαϊκούς χρόνους. 5/8/2015

Σελίδα 10 από 15

Οι τελετουργίες προς τιμή της Οθρίας Αρτέμιδος αναφέρονται στον Καλλίμαχο, στην Σαπφώ, αλλά η βασική πηγή είναι το Παρθένιον, μια ωδή του Αλκμάνα. Εκεί αναφέρεται ότι η Πλειάδες προσφέρουν το πέπλο στη Οθρία και ο Ήλιος ανατέλλει και μας φωτίζει. Το μυστήριο θα έπρεπε να τελούνταν κατά τις 22 Μαΐου, με βάση τα αστρονομικά δεδομένα για την περιοχή και την εποχή, με την πομπή να ξεκινούσε πριν την ανατολή ψάλλοντας ύμνους, και να καταλήγει με τις παρθένες να ντύνουν το άγαλμα της θεάς μπροστά από τον βωμό στραμμένες προς τις Πλειάδες, που μόλις διαγράφονταν στον ουρανό μαζί με το πρώτο φως του Ήλιου. 

Efrosyni Boutsikas, Clive Ruggles (2011) “Temples, Stars, and Ritual Landscapes: The Potential for Archaeoastronomy in Ancient Greece”, American Journal of Archaeology, 115.1

5/8/2015

Σελίδα 11 από 15

ΗΛΙΑΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ

Ζωοδότης Ήλιος Τα Tri-axial Cairn είναι χαρακτηριστικά μνημεία της εποχής του χαλκού που βρίσκονται στην βόρεια Αγγλία. Η αναγνώρισή τους ως προϊστορικών μνημείων έγινε μόλις τη δεκαετία του ’90, γιατί εύκολα μπορούν να μπερδευτούν με σύγχρονες κατασκευές. Περιλαμβάνουν τρείς ακτινωτές λίθινες κατασκευές μήκους περίπου δύο μέτρων και ύψους περίπου μισού μέτρου. Έχουν βρεθεί περί τα 20 τριακτινικά Καίρν, 8 από τα οποία βρίσκονται στην περιοχή του Lordenshaws. Η λέξη καιρν είναι κελτική και σημαίνει τεχνητός σωρός από πέτρες. Η κακή κατάσταση των περισσότερων μνημείων κάνει δύσκολο τον υπολογισμό της διεύθυνσης προς την οποία κατευθύνονται οι τρεις άξονες, αλλά η στατιστική ανάλυση δείχνει ότι ο μεσαίος άξονας δείχνει προς τον βορρά μέσα σε ένα τόξο 30° και στα περισσότερα μνημεία είναι μέσα σε 10° από τον βορρά. Οι δύο άλλοι άξονες είναι στραμμένοι προς τα νοτιοδυτικά και νοτιοανατολικά. Μια αστρονομική ερμηνεία των μνημείων είναι εφικτή. Εάν αναγείρουμε ένα στύλο και καταγράψουμε τη σκιά του κατά την ανατολή, το μεσημέρι (που η σκιά είναι η μικρότερη δυνατή) και την δύση, καταλήγουμε σε κατευθύνσεις με αζιμούθιο 0, 135 και 225 μοίρες αντίστοιχα για το γεωγραφικό πλάτος της περιοχής. Οι διευθύνσεις αυτές ταιριάζουν στατιστικά με τις παρατηρούμενες. Από την άλλη μεριά, εάν δεχτούμε τον βορινό προσανατολισμό του ενός άξονα (που είναι κάτι που μπορεί οποιοσδήποτε να χαράξει χωρίς ιδιαίτερες γνώσεις) και απλά χωρίσουμε τον υπόλοιπο χώρο σε τρεις ίσες περιοχές, καταλήγουμε σε τομείς με γωνία 120°. Ο απλός αυτός διαμοιρασμός δεν αποκλείεται από τη στατιστική ανάλυση. Δεν έχουμε καμμία ένδειξη γιατί οι άνθρωποι της εποχής ήθελαν να χωρίσουν στα τρία τον χώρο με βάση τον βορρά, αλλά η απλή αυτή μοιρασιά είναι εξίσου πιθανή. Αν λάβουμε υπ’ όψη μας το «ξυράφι του Όκαμ», ο οποίος κατάγονταν από την περιοχή αυτή, η ερμηνεία των ίσων αποστάσεων είναι πιο πειστική. 

Bill Ford, Philip Deakin, Manuella Walker (2002) “The Tri-radial Cairns of Northumberland”, Current Archaeology 182, 16(2)

Όμως για κάθε τέτοιο αμφισβητούμενο παράδειγμα, μπορούμε να φέρουμε πάρα πολλά άλλα όπου ο προσανατολισμός προς σημαντικές θέσεις του Ήλιου είναι δεδομένος. Από την απλούστερη, όπως η τοποθέτηση του ιερού των εκκλησιών προς τα ανατολικά, σε πιο σύνθετα, όπως τα παραδείγματα του Στοόυνχεντζ που ανάφερα ήδη (παρότι είπα ότι δεν θα μιλήσω για αυτό). Τέτοια μνημεία θα δούμε στη συνέχεια.

5/8/2015

Σελίδα 12 από 15

Στο παλάτι της Κνωσσού το δωμάτιο του θρόνου έχει τέσσερεις μπαλκονόπορτες. Ο ήλιος ανατέλλει μέσα ακριβώς από τα πλαίσιά τους στα ηλιοστάσια και τις ισημερίες, φωτίζοντας τον θρόνο που βρίσκεται απέναντι, την αυγή του χειμερινού ηλιοστασίου. 

Lucy Goodison (2004) “From tholos tomb to Throne Room: some considerations of dawn light and directionality in Minoan buildings”, British School at Athens Studies, 12

Έχουν γραφτεί πάρα πολλά για τον προσεκτικό προσανατολισμό των μνημείων στην κοιλάδα της Γκίζα. Εδώ θα αναφέρουμε μόνο ότι η Σφίγγα της Γκίζας είναι στραμμένη προς την ανατολή του Ήλιου κατά τις ισημερίες, ενώ από τη θέση της, η δύση του Ήλιου κατά το θερινό ηλιοστάσιο διχοτομεί ακριβώς την γωνία ανάμεσα στις δύο πυραμίδες. Νοτιότερα, στο Λούξορ, ο άξονας του ναού στρέφεται συνεχώς κατά τις επεκτάσεις του. Είναι ελκυστικό να πιστεύουμε ότι αυτό οφείλεται στην μετάπτωση του περιηλίου, αλλά δεν υπάρχει κανένα σημαντικό άστρο που να ταιριάζει σε αυτό τον προσανατολισμό. Μάλλον η αλλαγή του άξονα οφείλεται στον ευρύτερο σχεδιασμό, και συγκεκριμένα στη μεγάλη λεωφόρο που συνδέει το μνημείο με το γειτονικό Καρνάκ. Εκεί η ανατολική πύλη είναι στραμμένη προς το χειμερινό ηλιοστάσιο, αν και σήμερα πια η ακρίβεια δεν είναι ικανοποιητική, λόγω της λόξωσης της εκλειπτικής. Στο νοτιότερο άκρο της αρχαίας Αιγύπτου, στο Abu Simbel, η ανατολή φτάνει στο βάθος του ναού στα τέλη Φεβρουαρίου και στα τέλη Οκτωβρίου. Φωτίζει τον βασιλιά Ramses II και τον θεό του Ήλιου Amun, αφήνοντας τον θεό του κάτω κόσμου Ptah στο σκοτάδι. Σε ένα άλλο μέρος του κόσμου με πυραμίδες, στη χερσόνησο Γιουκατάν του Μεξικό, οι Μάγιας έκτισαν την πυραμίδα που είναι σήμερα γνωστή ως El Castillo. Τέσσερεις μεγάλες σκάλες με τα 365 σκαλοπάτια που οδηγούν στην κορυφή του μνημείου. Η βορινή σκάλα έχει στην βάση της κεφάλια δράκου. Κατά τις ισημερίες το φώς του ήλιου στην δύση και την ανατολή φωτίζει την πυραμίδα με τέτοιο τρόπο ώστε οι βαθμίδες της να σκιάζουν την βορινή πλευρά σχηματίζοντας το σώμα του δράκου. Στο Πάνθεον της Ρώμης, τα ιεροφάνεια συμβαίνουν στις 21 Απριλίου, όταν το φώς μπαίνει από το άνοιγμα της οροφής και φωτίζει την είσοδο ακριβώς το μεσημέρι. Αλλά αυτές οι κατασκευές δεν περιορίζονται στην αρχαιότητα. Το Βαπτιστήριο της Πάρμας χτίστηκε το περίπου το 1200 μΧ. Περιλαμβάνει παραστάσεις του ζωδιακού κύκλου, αγάλματα των τεσσάρων εποχών, και ιεροφάνεια κατά το Πάσχα, τα Χριστούγεννα, την γιορτή του Αγ.Ιωάννη του Βαπτιστή και τα Θεοφάνεια. Κατά την γιορτή του Αγ.Ιωάννη τα παράθυρα φωτίζουν ακριβώς και

5/8/2015

Σελίδα 13 από 15

στην κεντρική και στις μικρότερες κολυμπήθρες, ενώ σε όλη διάρκεια του έτους που μπορεί να έχουμε Πάσχα, το φώς πέφτει στην τοιχογραφία της Βάπτισης. 

Clive Ruggles, Michel Cotte (2010) Heritage Sites of Astronomy and Archaeoastronomy in the context of the UNESCO World Heritage Convention, ICOMOS / IAU

5/8/2015

Σελίδα 14 από 15

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Πόσο καλή αστρονομία γνώριζαν οι αρχαίοι; Αναμφίβολα πολύ καλή. Ακόμα και ο απλός κόσμος χρειάζονταν αστρονομικές γνώσεις για τις καθημερινές τους δραστηριότητες (προγραμματισμός εργασιών, τήρηση του ημερολογίου, κ.ο.κ.), γνώσεις που δεν έχει σήμερα (και δεν χρειάζεται την εποχή του χρονομέτρου και του GPS). Οι πρακτικές και προσεγγιστικές μέθοδοι τους ήταν ικανοποιητικές. Αλλά σίγουρα δεν είχαν την εμπεριστατωμένη άποψη του κόσμου που έχουμε αποκτήσει σήμερα, ούτε ξέφευγαν από μια συμβολική – θρησκευτική κοσμοθεωρία. Ας υποθέσουμε ότι είστε ένας δόκιμος δρυίδης στο Στόουνχετζ. Δεν θα ξεμπλέξω με το Στόουνχετζ μου φαίνεται! Για να διοργανωθούν σωστά οι γιορτές του θερινού ηλιοστασίου πρέπει να ειδοποιηθούν οι πιστοί εγκαίρως. Γνωρίζετε από την μαθητεία σας ότι οι Πλειάδες ανατέλλουν 58 ημέρες πριν το θερινό ηλιοστάσιο, αρκετός χρόνος για την προετοιμασία της γιορτής. Σας έχει ανατεθεί λοιπόν να παρατηρείτε κάθε πρωί τον ουρανό για να δείτε τις Πλειάδες. Όμως, λόγω της μετάπτωσης των ισημεριών, οι Πλειάδες ανατέλλουν πλέον 57 ημέρες πριν το ηλιοστάσιο. Έτσι η πρόβλεψή σας έχει πέσει μία μέρα έξω. Τι σκέφτεστε εκείνη τη στιγμή; - Είμαι και ο πρώτος, ανακάλυψα την μετάπτωση των ισημεριών! - Αυτοί οι αστρονόμοι του περασμένου αιώνα δεν ήξεραν τι τους γίνονταν. - Ο ηγούμενος θα με διώξει, έπεσα μια μέρα έξω στις προβλέψεις… Αφήνω σε εσάς να φανταστείτε ποια θα είναι η πιθανότερη αντίδραση. 

David W. Hughes (2005) “Neolithic and Early Bronze Age skywatchers and the precession of the equinox”, J. Br. Astron. Assoc., 115

5/8/2015

Σελίδα 15 από 15