\"As cantigas de amigo\", en Galicia. Literatura, vol. XXX: Idade Media, A Coruña, Herculés ed., 2000, pp. 118-171

AS CAIITIGAS

DE AMIGO

I

CAPITtJLO

A

l.NTRODI]CCIOU

llcantiga

de

nnigo galego-portuguesar intégrase, clen-

tLo cla pLoducción lírica da ldade Media, no código da

cancion de muller-tanén chanado Frøuenlied-, de enorme vitalidacle nesta época;un código heteroxéneo

de folnas e elenientos, pelo ó mesno tempo cunha impoftante honoxeneidade poética Os náis antigos vestixios conseruados da cancion de mullerremôntanse a

finais do século X, ou comezos do XI, e están

constitui

dos pol poemas conìpostos en latín (os Carmina Canta-

brigensia) epor rarnificacións que se estenden

ás

linguas

vulgaLes europeas do niomento: desde os poenas

náis

antigos romancesJ como as khnxosnozârabes, ata poe-

Osxograres ct.c

con.

ott tþct íi

r.t

b ct

rt

insttltntenlos as stßs

contþosiciórts.

Mi?tidtrLtu clc¡ clos

"C'ótlice

Mtisicos", Cantigas Mal'ía.

cle Santa

118

luras

non tiñan cabkla en ningún dos dous xéneros anorosos,

escritos en francés, occitano, catalán, siciliano e cas-

telán, así como

¿ts Frauenlied,de

En

ascendencia xeLtnánica.

canbio,

a cantign, de

atflEo tepresentaba un conxttn-

O elemento pLincipalque caracteLiza e clefine'¿ canciott,

to orgánico bastante ben estLuctuLaclo, no que se percibía

de tnuller eslará senipLe cletenninado pola focalizaciÓn

unha gLan oLixinalidade qLre o vinculaba

feminina que marca un cliscurso poético sentpre

clóLicas autóctonas e ibéricas e qLte,

cle

a tLaclicións

fol-

collsecuentemen-

caúcler alnofoso, aínda que temos qtte aclveLtir qne a

te, tLansmitía unha nenor influencia da liteLatuLa

perspectiva fetninina clébese entencleL nun plano flcticio,

occitana, Aclemais, estas collìposicións fernini-

modo de clisfrace textualque esconcle Lealmente entre

nas apartábanse da cLiticada monotonía da

a

cantiga

os seus versos unha autoLía cle tipo ntasculino. É unhe

voz feninina a que Lelata os seus sentinientos,

unha atnosfeLa núis cotiá, máisviva

das Letras Galegas a tl'es poetas que cultivaLon

medieval- que

pLecede

o

exclnsivamente cnntigas de anlgo, Mendinho,

Cctttcict-

Johan de Cangas, e que inclíren corno referente espacial a ría cle Vigo e os seus arledo-

Martin Codlx

neiro da Biblioteca Nacional de Lisboa presenta Lrnha

leal, en

nea. En 1998 cledicóuselle pLecisantente o clía

Atle deTrobar-un tLataclo bLeve e fiagnienta-

Lio cle poética

e

sintonía coa apreciación estética contetnpoLá-

ntoi-

tasveces inalcanzable, A.

antore despregaban unha gLan

vaLiedade cle temas e ntotivos, cleanclo

as

súas alegrías e as sítas coitcts, tt súa Lelación co namoLaclo, os seus avatales na busca clese amoL,

cle

definición do código rnoi simple en telación coas

voces qlle ptìr'ticipan nas composicións dialogaclas, con-

e

[es',

0

lLontáncloo coa canlign de amor, No títLrlo III, capítulo IV,

pLoblema cla oLixe cleste xéneLo foiunha cuestiÓn

moidebaticla cluLante bastante telìlpo e aínda hoxe está

pócleseleL:

sen resolveL de foLma satisfactoLia, debido Se eles

falan

amol; porque

se

na printeiLa cobLl e elas na oulLa, [é cl'ì

tnove

a

e, se ambos

filem en hûa coltta, outLossi

é

parte-

á

Lelación que mantén co pLoblenta clas oLixes da líLica

razotu clele, conto vos ante clis-

fomance. Actualmente pafece xa incuestionable que a

senos; e, seel.íJ'ldlam na pritneit'a cobra, e outt'ossi d'a-

nl(0,

-en

cantiga tle amigose configuLa como un ptoclucto no que

segln-

se conxuga tanto a tLaclición pLetLobadoLesca (cla que

do qual d' eles Jüa na cohru pr/ntciro.

letoma e feclea temas, motivos e expLesión poética)

A catalogación baixo o epígrafe de cantigas de

clos textos galego-poLtLrgueses, pertence nles

coma unha coiclaclosa elaboLación aLtística que entronca

amigo

coa liteLatura coftesá nacicla e amplantente clesenvolvida

it c anciot't,

no surde FLancia durante o séculoXII,

de nuiller, vén dada polo papel esencial que o

namoLado, denoniinaclo amlgo nos textos,

PeLo é o

primeiro aspecto, o catácteL "populaf",

"autóctono" e "ibérico", no que se insistiu clesde sem-

aclqtrire neste xénero, O arnigo êo peßonâxe

que actúa con máis frecuencia como inteLlocLl-

pre con difeLentes tipos cle argutnentacións, qtte

toL ou clestinataLio d¿s palabLas cla nantotacla, ó

perduran aínda hoxe, e que lle outorgan un valor preponcleLante, chegando ó extreno de consideLala

tenpo que ocupa 0s seus pensatnentos; polo

cono un pLoclucto espontáneo

tanto, está sempre pfesente no seu discurso, xa sexa cle

e autóctono da

colectiva, especialmente enLaizaclo

forna implícita ou explícita.

no

alna

occiclente

A crÍtica especializada lixouse principal-

peninsulaL. En c onïLrsÍe,^ cû,ntiga de ørnor, ó segui-los

mente na cantiga de amigo de fornia pLevale-

moldes poéticos dictados poh cansoprovenzal, esta-

cente duLante moitos anos, nenttes que os outros doLts

ba rnaLcacla poLun cal'áctel "culto" e "adstócrata". Rastre-

xéneros líricos galego-poLtugueses queclaLon, en ntoitas

xando un pouco na histoLia

cla

opinións daclas ó respec-

0 código de

to, convénfacerrefeLencia á intLansixencia de certas pos-

poesía pLovenzale o cle

tuLas exacerbaclamente nacionalistas, adoptadas por patr-

ocasións, Lelegados a un segundo plano.

amorúinsepol un apénclice

clas

te cle estucliosos ibéLicos que trataban como fose

escarnil, marcaclo por graves pLoblemas cle ittteLpreta-

cle

distintivo "plopio" do código. Nunha

clón codicolóxica e textual, consicleLábase con escasa

enxalzalo tLazo

homoxeneidacle nos connotacloLes cle xéneLo; isto oca-

rápida incuLsión, hai que faceL Leferencia ós seguintes

sionaba unha agrupación cle poesías heteLoxéneas que

esnrdiosos: T. Braga, que inclica que as canti,gas de amigo

119

galego-poltuguesas foron recollidas dabocado pobo e

Ademais,

o

descubrimento

da s kh

arxas

(esÍofafinal,

retocadas pola man dos trobadores; a célebre Carolina

en mozârabe,dunha compos tciôn ârabeou xudía), que

Michaëlìs de Vasconcelos, que destaca ecos inxenuos da

constitúen

alma popular; H, R, Lang, que as considera imitacións

textos románicos, provocou unha revolución no mundo

artísticas de cancións indíxenas; e, finalmente, R, Menén-

literario romance, á que non vai ser allea a cøntiga de

dez Pidal, que as define como un "xénero indubidable-

amigo, dadaa estreita relación que as une e que amosa

mente indíxena

unha tradìción lírica peninsular moi antiga (anteriormen-

c

e

antiquísimo".

-como

é

sabido-

o primeiro testemuño de

Certamente, non se pode obvia-Ia orixinalidade, o

te considerábase unha "imitación estranxeifa,,, reflexiva

tâcter popular e a antigüidade destas composicións.

e lardia" de cancións medievais francesas): as kharxas

E, como se puxo de manifesto en bastantes ocasións,

pódense definir coma unha "especie" de cantigas de

algúns elementos literarios e lingüísticos que se atopan

a,migl

-"cancións

de amigo mozârabes"

chámalles

nas composicións así o demostran, Por exemplo: o

Dámaso Alons

movemento rítmico aparentemente sinxelo, a fiecuen-

tanse en boca de mulieres que se lamentan e dialogan co

do refrán e de formas paralelísticas na estructura-

"amigo", a naiou as amigas, con frecuentes apóstrofes,

cia

ción do texto, o ambiente rural que recrean

as

poesías, a

o-.

Kharxas e cantigas de amlgo presén-

En ambas predominan, ademais, os motivos da despedi-

îa

confìguración daprotagonista como unha rap azasinxe-

da e da separación, envoltos

la e inxenua, e, sobre todo, a ocasional presencia de

invadeâprotagonista ante a ausencia do namorado, Sen

asonancìas nas rimas e de termos alleos á lingua do século XIII (como uirgo,lerot lez, delgada,..) e de for-

embargo, existe tamén un bo número de elementos dife-

mas fonéticas e morfolóxicas (como'as lormas verbais

mente unha idea de amor carnal, no medio dunha esce-

uaya, uq)am\si 0 artigo deteminado

nografiaurbana; en canto atêcnica,a cantiga de amigo

l-

renciadores: no contido, as kharxas expresan frecuente-

lo,la;aconsewa-

ción da consoante -d- interyoc âlica en u ødo e se dia,

e

do

está relacionada coa cancìón trobadoresca, mentres que

e -n- intervocálicos en irmana e salido) (M. Rodri-

guesLapa, Iições,pp,

1

1

gran melancolía que

as

0 e ss.),

mozárabes parecen enffoncar cun tipo de lirismo máis

pdmitivo, A relación entre khamase cantigas tou

e suscita

controversias que non

Para certos investigadores as

se

d,e

amrgo susci-

apagaron cos anos.

cantign de amigosondes-

cendentesdasåúarxos(MenêndezPidaleDâmasoAlonso); paraoutros, poia contra, aexistenciadunhatradición

galego-porluguesa inflúe na producción poét tca andaht-

zaalravês dos escravos galegos que durante o medievo estiveron na rexión

e

Agora ben, aínda que bes

que actuaron como intermediarios. é

certo que estas canció nsmozfua-

confirman un elo da lírica ro mânica,eparticularmen-

te da peninsular, non ten por qué existir forzosamente unha relacióndedescendencia directa. Atécni cacoidada que

se

reflicte nos textos parece ìndicala existencia, máis

que probable, de precedentes, que, desgraciadamente, non se conservaron, por mor

-posiblemente-

do ele-

vado custo que paru a êpocasupoñía o acto de escribir. Foinecesaria

deVasconcelos,

unba

a

intervención do modelo dalíricaoccilana

para que os autores tomaran conciencia do valor destes

dasprimeiras emã.ßdestacadas

poemas tradicionais que permaneceron n0 aceryo cultu-

figuras

raldurante tanto tempo, Asípois, nas canligas de ømigo

d.ainuestigación

conxúganse dúas vertentes: unha tradicional, que

daliteratura galego-

entronca

e

recolle todaunha tradìciónpopularanterioq e

-portuguesa..

t?.

120

outra culta, que enlaza coa laboriosa técnicadas cansos,

JoaqLrim NLrnes selecciona un LepeLtorio cun total de 512

Ámbalas dúras facetas son necesarias para unha explica-

textos (Cantigas de amigo, vol. II); en cambio, outros

ción verosímil da orixe das cantigas de amigo galego-

romanistas rebaixan o número: para Giuseppe Tavani

-pol'tuguesas,

son 508 (Poesía lírica), para PilaL LoLenzo 509 (Iø can-

O número que integLa o

corptsdas cantigas

de

ami-

cion de muj er) e para Jean MaLie d'Heur 504 (Re cb e rcb e s intemes).Na edición de textos da líLica galego-portugue-

go é algo superior ás cincocentas composicións; constitíre, polo tanto, o xénero lírico con maior representación

sarcalizadaensoporte electrónico polo Centro de Inves-

nos cancioneiros, despois das cantigas de amor, Ade-

tigacións Lingüísticas e LiteLarias "Ramón Piñeiro" már-

mais,

a

conseruación dun número tan importante de tex-

canse 501 texto s

tos converte as nosas cantigas de amigonamaiorsección

cono cantigas

Polo que respecta

á

de

amigo.

transrnisión escLita do xénero,

a

textos do cócligo medieval da cancion de muller da

sección de cantigas de amigoestârecollida, coma a dos

que se ten testemuño en Europa (seguida pola tradición

outros xéneros, nos dous códices do século XVI qLre

literaria do norte de Francia, que pLoporciona asínesmo

recompilan

unha consideLable cantidade de textos), Sen enbargo,

a

go-pol'tuguesa, o Cancioneiro da Biblioteca N acional de

fixacióndo número concreto orixina moitos problemas e

Lisboa (B) e o Cancioneiro da Biblioteca Vaticana (V),

discusións debido a tres factores. En primeiro lugar, o

nos que só se copiaba o texto, debido a que nesa época

legado de exernplos fiagmentados,

careciaxa devalor

cle

ás veces de

difícil cla-

sificación. En segundo lugar, a existencia de casos anibigrros que poden pertencer ó xénero cle amígo

ot

a

modo de antoloxías colectivas a liricagale-

e a rnelodía que

a

a

unión, antes indisoluble, entre a letra

acompañaba, Pero, ademais, para este

ouÍro

xénero en concreto existe un terceilo documentovaliosi

inclusión de poemas que forman

simo: o PergaminoVindel (R), chanado asína honra do

paÍe de "subgrupos" dentro do xénero, pero que a1gúns

libLeiro madrileño que o descubriu e que o deu a coñe-

código,

E,

finalmente,

a

a

autores pLefire ncontabilizat âpafte, coma un subxéneLo

cer, A confección deste perganiño data dunha época

separaclo (é o caso, por exemplo,das þastorelas das que

bastante anterioL ós apógrafos precedentes (írltimo tercio

conentarenos rnáis adiante a sira problemática). Jose

do sécLrlo XIII). Ese documento constitúle un nateLial

Esq.: Pergarniñ