Časopis za balkanske studije (2013)
Revista de estudios balcánicos (2013)
BALKANIA
BALKANIJA
ISSN 2172-5535 Urednik Migel Rodriges Andreu Izdavač Ambasada Španije - Beograd Prote Mateje 45 Beograd 11000 Telefon: +381(0) 11 344 02 31; 344 02 32; 344 02 33 Prevodioci Dragana Štrbac i Marija Minić Tiraž 300 primeraka Štampa Naučna KMD Internet www.balkania.es
[email protected] Časopis Balkanija je finansirala Ambasada Španije u Beogradu – Ministarstvo spoljnih poslova i saradnje i Španska agencija za međunarodnu razvojnu saradnju (MAEC-AECID)
ISSN 2172-5535 Editor Miguel Rodríguez Andreu Publicación Embajada de España en Belgrado Prote Mateje 45 Belgrado 11000 Teléfono: +381(0) 11 344 02 31; 344 02 32; 344 02 33 Traductoras Dragana Štrbac y Marija Minić Tirada 300 ejemplares Imprenta Naučna KMD Internet www.balkania.es
[email protected] La revista Balkania está financiada por la Embajada de España en Belgrado – Ministerio de Asuntos Exteriores y Cooperación y la Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo (MAEC-AECID).
CIP Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд 930.85 (497) BALKANIA: revista de estudios balcánicos / editor Miguel Rodríguez Andreu. – [2003, prvi semestar] - . - Belgrado : Embajada de España en Belgrado, 2003 - . - 24 cm ISSN 2172 – 5535 = Balkanija COBISS . SR _ ID 118498316 Sva mišljenja, sugestije, kritike i drugi stavovi izneseni u člancima su isključivo lični stavovi autora.
CIP Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд 930.85 (497) BALKANIA: revista de estudios balcánicos / editor Miguel Rodríguez Andreu. – [2003, prvi semestar] - . - Belgrado : Embajada de España en Belgrado, 2003 - . - 24 cm ISSN 2172 – 5535 = Balkanija COBISS . SR _ ID 118498316 Todas las opiniones, sugerencias, críticas y otras posiciones expresadas en los artículos son exclusiva responsabilidad de sus autores.
Sadržaj
PROLOG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ambasador Španije u Beogradu
8
UVOD. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Migel Rodriges Andreu
10
REČ UREDNIKA (BALKANSKI GENIUS OČI U OČI SA EU) . . . . . . . . . . . . . . Migel Rodriges Andreu
16
EVROPSKI IMAGINARNI SIMBOLIZMI. KRITIČKI PRISTUP IZUČAVANJU BALKANA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andrea Maura Kastilja
56
UTICAJ DRUŠTVENIH STRUKTURA OTOMANSKOG CARSTVA NA LINGVISTIČKI IDENTITET U BOSNI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hajro Dorado Kadilja
88
STANDARDIZACIJA JEZIKA I STVARANJE DRŽAVA U BIVŠOJ JUGOSLAVIJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Fransisko Manuel Viljegas Kara Almir Methadžović OSAMNAEST GODINA (RAZ)GRADNJE DRŽAVE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Aida Džanović TURBO-FOLK U SRBIJI I REPREZENTACIJA ŽENA: PRIVIDNA TRANSGRESIVNOST JEDNE MUZIČKE PRODUKCIJE. . . . . . 196 Marija Grujić LËVIZJA VETEVËNDOSJE! – ANTIHEGEMONISTIČKI DRUŠTVENI POKRET? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Arlinda Rustemi Moric Baumgertel
Índice
PRÓLOGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Embajador de España en Belgrado
9
INTRODUCCIÓN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Miguel Rodríguez Andreu
11
CARTA EDITORIAL (EL GENIUS BALCÁNICO ANTE LA UE) . . . . . . . . . . . Miguel Rodríguez Andreu
17
SIMBOLISMOS IMAGINARIOS EUROPEOS. UNA APROXIMACIÓN CRÍTICA AL ESTUDIO DE LOS BALCANES . . . . Andrea Maura Castilla
57
INFLUENCIA DE LAS ESTRUCTURAS SOCIALES DEL IMPERIO OTOMANO EN LA IDENTIDAD LINGÜÍSTICA EN BOSNIA . . . . . . . . . . . . Jairo Dorado Cadilla
89
ESTANDARIZACIÓN DE LAS LENGUAS Y CONSTRUCCIÓN ESTATAL EN LA ANTIGUA YUGOSLAVIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Francisco Manuel Villegas Cara Almir Methadžović DIECIOCHO AÑOS DE LA (DES)COMPOSICIÓN DEL ESTADO . . . . . . . . 163 Aida Džanović EL TURBOFOLK EN SERBIA Y LA REPRESENTACIÓN DE LA MUJER: LA PSEUDO TRANSGRESIÓN DE LA PRODUCCIÓN MUSICAL . . . . . . . . 197 Marija Grujić LËVIZJA VETEVËNDOSJE!: ¿UN MOVIMIENTO SOCIAL CONTRA-HEGEMÓNICO? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Arlinda Rrustemi Moritz Baumgärtel
PROLOG Ambasada Španije još jednom ima priliku da vam predstavi novo izdanje časopisa BALKANIJA. Centralna tema ovog broja je identitet, obrađen kroz radove koji se bave različitim i, u isto vreme, složenim temama, kao što su proces evrointegracija, značaj Balkana u evropskoj kosmoviziji, lingvistička standardizacija, institucionalna rešenja u Bosni i Hercegovini ili rodna perspektiva u turbo-folk kulturi. Poznato je da identitet pored individualnog ima i kolektivno značenje, a oba ova značenja utiču na političku kulturu svake od država na ovim prostorima. Godina 2013. bila je izuzetno značajna za „evropska stremljenja“ zemalja jugoistočne Evrope. Iako je politička i ekonomska situacija u Evropskoj uniji bila obeležena neizvesnošću, to nije predstavljalo prepreku da se obećanja data u Briselu pretoče u značajan napredak za proces evropske integracije. Od 1. jula 2013. Hrvatska je 28. država članica Unije. Zagreb je ispunio svoju želju da se učlani u klub, i u isto vreme poslao poruku optimizma susednim zemljama koje teže istom cilju. U tom proevropskom ambijentu, došlo je do usklađivanja odnosa između Beograda i Prištine. Pod pokroviteljstvom visoke predstavnice Evropske unije, Ketrin Ešton, otvoren je novi diplomatski dijalog u okviru evropskih institucija. Bivša jugoslovenska republika Makedonija, Crna Gora i Srbija, kao zemlje kandidati, započele su proces integracija koji će verovatno trajati godinama, ali čiji bi ishod mogao da bude značajan napredak u ključnim oblastima državne moći, poput reforme pravosuđa ili borbe protiv korupcije. U tom procesu, vlade ovih zemalja pokazale su svoju rešenost kroz mape puta koje su se bazirale na saradnji sa Briselom i, u isto vreme, na međususedskom dijalogu. Predstavlja mi veliko zadovoljstvo što je BALKANIJA posmatrač društvenog i političkog procesa za koji postoji snažna volja i koji utiče na veliki broj ljudi, a to je proširenje Evropske unije na jugoistok Evrope. Sa upornošću i u duhu u kome je ponovo pokrenut časopis 2010. godine, Ambasada Španije organizovala je predstavljanje trećeg broja časopisa u Institutu Servantes u Beogradu, sa jasnim ciljem — da uključi civilno društvo u projekat koji, nezavisno od aktuelne ekonomske situacije, pokazuje čvrstu nameru opstanka. Pored toga, Ambasada Španije nastavlja da podržava ovaj projekat, ažuriranjem Internet stranice i promovisanjem časopisa među univerzitetima, fondacijama, institucijama i zainteresovanim licima. Namera časopisa BALKANIJA je da ponudi čitaocima kvalitetan proizvod, sa temeljnim radovima na španskom i srpskom jeziku, koji su nastali zahvaljujući saradnji između Španije i različitih aktera sa ovih prostora. Ta saradnja do današnjeg dana daje odlične rezultate. Arturo Laklaustra Beltran Ambasador Španije u Beogradu
8
PRÓLOGO Una vez más la Embajada de España en Belgrado impulsa una nueva edición de BALKANIA. En esta ocasión la identidad se convierte en el tema central del número, mediante contribuciones que abarcan temas tan dispares y, a la vez, tan complejos, como el proceso de integración europeo, el significado de los Balcanes en la cosmovisión europea, la estandarización lingüística, el diseño institucional en Bosnia y Herzegovina o la perspectiva de género en la cultura del turbofolk. Sabemos que la identidad no solo tiene un significado individual, sino también colectivo, y ambos niveles tienen su impacto sobre la cultura política de cada uno de los países de la región. El año 2013 ha sido un año especialmente importante para las “aspiraciones europeas” del sudeste europeo. Aunque la situación económica y política en el seno de la UE ha vivido tiempos de incertidumbre, esto no ha sido óbice para que los compromisos asumidos en Bruselas se traduzcan en avances determinantes para la integración europea. Desde el 1 de julio de 2013 Croacia se ha convertido en el miembro número 28 de la unión. Zagreb ve cumplido su deseo de sumarse al club, pero también manda un mensaje de optimismo a los países vecinos que buscan el mismo objetivo. En este clima europeísta, las relaciones entre Belgrado y Pristina han vivido un momento de convergencia entre sus autoridades. Al amparo de la alta representante de la UE, Catherine Ashton, se ha abierto una nueva vía de negociación diplomática en el marco de las instituciones europeas. La Antigua República Yugoslava de Macedonia, Montenegro y Serbia, como candidatos, están inmersos en un proceso de integración que, presumiblemente, durará años, pero que puede dejar tras de sí una mejora sustantiva en áreas trascendentales para la gestión de los poderes públicos, como son la reforma del poder judicial o la lucha contra la corrupción. En esa travesía los gobiernos de cada uno de estos países han mostrado su compromiso con una hoja de ruta marcada no solo por la cooperación con Bruselas, sino también basada en el diálogo mutuo a nivel regional. Para mí es una satisfacción que BALKANIA sea observadora de un proceso político y social, donde están implicadas tantas voluntades y que afecta a un número tan amplio de personas: la ampliación de la UE al sudeste europeo. Con la determinación y el espíritu con el que comenzó la nueva andadura de la revista en el año 2010, la Embajada de España organizó un acto de presentación de su tercer número en el Instituto Cervantes de Belgrado con un claro objetivo: hacer partícipe a la sociedad civil de un proyecto que, más allá de las coyunturas económicas actuales, tiene una vocación sólida de permanencia. Además, la Embajada de España mantiene su confianza en el proyecto, con la renovación de su página web, y con una labor de difusión extensa entre universidades, fundaciones, instituciones e interesados. BALKANIA quiere ofrecer a nuestros lectores un producto de calidad apoyado en trabajos solventes, publicados en serbio y español, y materializados gracias a la colaboración entre España y diferentes actores de la región que, hasta el momento, está dando los mejores resultados. Arturo Laclaustra Beltrán Embajador de España en Belgrado
9
UVOD Ka deetnizaciji politike. Dug put do civilnog društva. Identitet je jedno od pitanja koje budi najveće interesovanje među poznavaocima prilika na Balkanu. Još je u vreme Jugoslavije mnoštvo naroda i vera predstavljalo privlačno polje istraživanja za sve one koji su se bavili sociologijom ili lokalnom antropologijom. Mnogo je razloga usled kojih ovo interesovanje ne samo što nije opalo, već je, u skladu sa razvojem događaja na ovim prostorima, vremenom bivalo sve veće. Svi nadnacionalni projekti koji su bili sprovođeni na ovim prostorima (Otomansko i Austrougarsko carstvo, kraljevina i socijalistička Jugoslavija) ostavili su za sobom narode potonule u društveno-političku neizvesnost. Kao rezultat, te nacije su otkrile sopstvene mehanizme prilagođavanja i društvenog odgovora, u većini slučajeva povezane sa religijom, tradicijom ili istorijskim narativima. Analiza ključnih društveno-političkih momenata ovih istorijskih epizoda i njihovog uticaja na Srbe, Hrvate, Bošnjake ili Crnogorce omogućila je kako uspostavljanje kontinuiteta, tako i raskid sa prošlošću, nudeći čitavu lepezu različitih reakcija koje potvrđuju da nacionalizam ili etnički identitet nisu samo fenomeni prošlih vremena. BALKANIJA se u novom broju približava različitim pristupima identitetu sensu lato, budući da je nemoguće definisati samo jedan zajednički naziv u ovom istorijskom trenutku. Cilj ovog broja časopisa je da, sa tematske tačke gledišta, ponudi jednu globalnu perspektivu ovog procesa, kroz različite oblike u kojima se odražava ovaj identitet (odnosi unutar Evrope, jezik, politika, istorija ili rod), kao i da ukaže na to kako su rešena neka od brojnih pitanja na prostoru na kome su identiteti toliko povezani da jedan ne može da se razume bez drugog. Uopšteno govoreći, interesovanje za identitet na ovim prostorima, kao i za ostale oblasti proučavanja, obeleženo je sukobima koji su tu izbijali u bliskoj prošlosti. Kao što kaže Andrea Maura u svom članku u ovom broju: „Glavni argument je taj što je većina studija o savremenom Balkanu napisana tokom kriza.“ Iz tog razloga, možda je upravo sada, kada je čitav ovaj region relativno miran, najbolje posvetiti se istraživanju njegovog društvenog pejzaža i ponuditi sveobuhvatne analize, oslobođene konfuzije i pritiska političkih previranja. Kao što je rečeno u pomenutom članku, odnosi između Balkana i Evrope su dvosmerni, a to se odražava u načinu na koji posmatramo balkanske zemlje, kao i u načinu na koji one posmatraju nas. Odnos između jezika i identiteta predstavlja jedan od najkontroverznijih aspekata. Osnivanje novih država na osnovu većinskih etničkih grupa ili neusklađenog međuetničkog saživota značilo je pretvaranje jezika u „polje razdora i neslaganja“, kažu Fransisko Viljegas i Almir Methadžović u svom zajedničkom radu. Rezultat je interesno korišćenje identiteta kao oruđa političke borbe, ali i kao sredstva za jačanje etničkih veza.
10
INTRODUCCIÓN Hacia la desetnización de la política. El largo camino hacia la sociedad civil. La identidad es una de la cuestiones que ha suscitado más interés entre los estudiosos de los Balcanes. Ya en los tiempos de Yugoslavia la pluralidad de naciones y religiones implicaba un atractivo campo de estudio para todos aquellos que se acercaban a la sociología o la antropología local. Muchos son los motivos que han hecho que este interés no solo no disminuyera, sino que se incrementara al calor de los acontecimientos en la zona. Todos los proyectos supranacionales que prosperaron en la región (Imperio otomano, Imperio austro-húngaro, la Yugoslavia monárquica o la Yugoslavia socialista) dejaron tras de sí un reguero de naciones sumidas en la incertidumbre político-social. Como resultado, esas naciones han revelado sus propios mecanismos de adaptación y respuesta social, en su mayoría vinculados a la religión, las tradiciones o las narrativas históricas. El análisis de las claves socio-políticas de estos episodios históricos y su impacto sobre serbios, croatas, bosnio-musulmanes o montenegrinos, ha permitido establecer tanto continuidades como discontinuidades con el pasado, ofreciendo un prisma de reacciones que han revelado que el nacionalismo o la identidad étnica no son exclusivamente fenómenos de tiempos remotos. BALKANIA en su número 4 se acerca a diversas formas de abordar la identidad sensu lato, ante la imposibilidad de articular un solo denominador común en este momento histórico. El objetivo de este número de la revista es ofrecer temáticamente una perspectiva global de este proceso en las diferentes formas en las que se refleja esa identidad (su relación dentro de Europa, la lengua, la política, la historia o el género), y también cómo se resuelven algunas de sus muchas interrogantes en un territorio donde no pueden entenderse unas identidades sin las otras. Por lo general el interés por la identidad —al igual que otros objetos de estudio—, ha estado marcado por los conflictos que surgieron en la región no hace tanto. Tal como establece Andrea Maura en su artículo de la revista: «El principal argumento es que la mayoría de trabajos sobre los Balcanes contemporáneos se ha escrito durante los momentos de crisis». Por esta razón, tal vez sea ahora, cuando la zona vive en un estado relativo de calma, cuando merece más la pena investigar el paisaje social, y ofrecer análisis rigurosos, libres de la confusión y la tensión de la zozobra política. Como se plantea en el artículo, las relaciones Balcanes-Europa son un camino de ida y vuelta, y, ello, tiene sus consecuencias sobre la manera en la que miramos los Balcanes y, también, cómo los Balcanes nos miran a nosotros. La relación entre lengua e identidad ha sido uno de los aspectos más controvertidos. La fundación de nuevos Estados sobre la base del grupo étnico mayoritario, o sobre la convivencia interétnica no consensuada, han significado que la
11
Kao što objašnjava Hajro Dorado u svom članku: „putem ili oko procesa standardizacije, koji su po sebi vanlingvističke prirode, dolazi do stvaranja lingvističkog identiteta i osnovne identitetske zajednice oformljene oko neke političke moći.“ Oba članka daju uvid u društvenopolitičke aspekte jezika, u takvom kontekstu političkih interesa u kome je lingvistička standardizacija dovela do mnogih lažnih verovanja. Proces nacionalne izgradnje uticao je takođe i na institucionalni koncept. Kao što navodi Aida Džanović u svom članku u časopisu: „U Bosni i Hercegovini na delu je etnopolitički aranžman koji počiva na institucionalizaciji etničkih razlika.“ Ako je institucionalizacija etničkih razlika ključna za stvaranje modela društvene kohezije u kome neće biti žrtvovane demokratske vrednosti, komplikovana balkanska tranzicija je dokaz da je neophodno napredovati i na planu snaženja civilnog društva. Institucionalizacija etničkog nacionalizma može dovesti do političkih odnosa kolektivnog suprotstavljanja. Rezultat ovog modela jeste scenario koji kombinuje političke zahteve na lokalnom nivou, ali u isto vreme dolazi do izražaja i nametanje političkih sistema koje je uspostavila međunarodna zajednica. U tom smislu, članak Arlinde Rustemi i Morica Baumgertela bavi se kontrastima proizašlim iz političkog delovanja pokreta Vetevëndosje u kontekstu globalizacije, i analizira jedan „antihegemonistički“ društveni pokret čije se postavke „ne podudaraju sa hegemonističkim idejama koje zastupa kolonijalna priroda moći“. Pitanja roda predstavljaju osetljivu temu poslednjih decenija i usko su povezana sa debatama o identitetu. U svom radu Marija Grujić obrazlaže značenje turbo-folka u tom smislu za Srbe: „Turbo-folk kultura, za razliku od komercijalne muzike iz jugoslovenskog perioda, pod pojmom kolektiva ne podrazumeva više nekakav regionalni ili lokalni koncept kolektiviteta, već prilično jasno, srpski, pravoslavni, dakle u datom momentu najdominantniji i najviše hegemonistički koncept nacionalnog identiteta.“ Članak se bavi uticajem koji je etničko-nacionalna homogenizacija imala na rodne odnose u oblasti turbo-folk muzike, kao i činjenicom da „nacionalno oslobođenje“ ne podrazumeva raskid sa velikim tradicionalnim i konvencionalnim nasleđem koje se odnosi na ženu. Balkanski region doživljava metamorfozu karakterističnu za kompleksne promene, kao što je politička tranzicija ka demokratiji i ulazak balkanskih zemalja u Evropsku uniju. BALKANIJA želi da bude pripovedač i svedok tog puta; ovaj časopis teži da poveže političke fenomene koji se pojavljuju na ovim prostorima sa evropskim širinama, trudeći se da ponudi jedno stanovište koje neće dovesti do izolovanosti regiona od najznačajnijih političkih, ekonomskih i društvenih dinamika na kontinentu. Sledeći tu filozofiju, BALKANIJA će se i dalje zalagati za suštinske analize i saradnju između Španije i jugoistočne Evrope. U tom cilju, ažurirana je i internet stranica BALKANIJE, koja je sada funkcionalnija i ima nove sadržaje od kojih se posebno ističu
12
lengua, según analizan Francisco Villegas y Almir Methadžović en su artículo, sea: «un campo de discordia y disputa». El resultado es la utilización interesada de la identidad como herramienta de lucha política, pero también como medio para el fortalecimiento de los vínculos étnicos. Como explica Jairo Dorado en su artículo de la revista: «mediante o alrededor de los procesos de estandarización —en sí procesos extralingüísticos— se crea una identidad lingüística y una comunidad identitaria básica articulada sobre un poder político». Ambos artículos dan cuenta de las imbricaciones sociopolíticas de la lengua, en un contexto de intereses políticos donde la estandarización lingüística ha dado lugar a muchas falsas creencias. El proceso de construcción nacional ha tenido implicaciones también sobre el diseño institucional. Tal como establece Aida Džanović en su artículo en la revista: «En Bosnia y Herzegovina, se parte de la disposición etno-política basada en la institucionalización de las diferencias étnicas». Si la institucionalización de las diferencias étnicas fue crucial para acordar un modelo de cohesión social donde no fueran sacrificados los valores democráticos, la fatigosa transición balcánica ha evidenciado que es indispensable avanzar también en la consolidación de la sociedad civil. La institucionalización del nacionalismo étnico puede derivar en relaciones políticas de confrontación colectiva. El resultado de este modelo es un escenario donde se combinan reivindicaciones políticas en clave local, pero también se manifiesta la imposición de sistemas políticos trazados desde la comunidad internacional. En este sentido, el artículo de Arlinda Rrustemi y Moritz Baumgärtel se detiene en los contrastes derivados de la acción política de Vetevëndosje en el contexto de la globalización, analizando un movimiento social «contra-hegemónico» cuyos planteamientos «no concuerdan con las ideas hegemónicas promovidas por la colonialidad del poder». Las cuestiones de género han sido un tema sensible en las últimas décadas, y tienen una estrecha relación con los debates sobre la identidad. En su artículo en la revista, Marija Grujić expone qué significado tuvo la música turbofolk entre los serbios en ese contexto: «la cultura del turbofolk, para diferenciarse de la música comercial del periodo yugoslavo, bajo el principio del colectivo, no asumía más ningún concepto regional o local de colectividad, sino solo uno claramente serbio, ortodoxo, en aquel momento el concepto de identidad nacional más dominante y hegemónico». El artículo explora el impacto que supuso la homogeneización étnico- nacional sobre las relaciones de género en el ámbito de la música turbofolk; y como la “liberación nacional” no supone una ruptura con muchos de los legados tradicionales y convencionales asociados a la mujer. La región sufre las metamorfosis propias de un cambio de ciclo tan complejo como son la transición política hacia la democracia y la entrada en la UE de cada uno de los países del sudeste europeo. BALKANIA quiere ser testigo y ponente de esta trayectoria, y busca enlazar los fenómenos políticos que surgen en la zona con cualquier latitud europea,
13
digitalizovana izdanja časopisa iz 2003. i 2004. godine, za koja verujemo da će čitaocima biti veoma interesantna. Nadamo se da će ovaj broj zadovoljiti znatiželju svih. Migel Rodriges Andreu
14
en un esfuerzo por ofrecer un enfoque que no aísle a la región de las dinámicas políticas, económicas y sociales más relevantes del continente. Con esa filosofía BALKANIA mantiene su apuesta por los análisis en profundidad y por la cooperación entre España y el sudeste europeo. Para ello BALKANIA renueva su página web dotándola de mayor operatividad y actualizándola con nuevos contenidos, entre los que destacan la digitalización de BALKANIA 2003 y 2004, que seguro serán de interés para los lectores. Esperamos satisfacer con este número las inquietudes de todos ellos. Miguel Rodríguez Andreu
15
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
REČ UREDNIKA BALKANSKI GENIUS OČI U OČI SA EU Migel Rodriges Andreu „Balkan ne očekuje da jednostavno bude otkriven.“ Paskalis Kitromilides Gert Kartrajt, muzički kritičar lista „Gardijan“, kaže da je sevdalinka „dostojna poređenja sa španskim flamenkom i portugalskim fadom“1; da se u njenim tekstovima krije isti ljubavni sentiment kao i u arapskoj muzici i da se u njoj žudnja, dert i neostvarena ljubav prepliću u jednom muzičkom skladu prepunom erotike. Amira Medunjanin je najpoznatija pevačica sevdalinki — ovaj muzički kritičar nazvao ju je bosanskom Bili Holidej. Ipak, Medunjanin u svojoj muzici ne napušta džez i druge muzičke pravce; naime, sarađivala je sa „Mostar sevdah unionom“ koji je jedan od paradigmi muzičke fuzije Balkana i čiji su predstavnici bili poznati vokalni solisti, kao Šaban Bajramović ili Ljiljana Batler. Pomenuta bosanska pevačica navodi čak kao svoje uzore pevače Nika Kejva ili Šejna Mekgovana, kao i reference sa muzičkih scena koje su naoko veoma udaljene od folk muzike jugoistočne Evrope. Amira Medunjanin je rođena u Sarajevu, perfektno govori engleski i izvesno vreme je radila kao prevodilac u Evropskoj komisiji. U jednom intervjuu iz 2007. rekla je da „Bosna ima hiljadugodišnju istoriju ali je zbog rata postala nova zemlja, tako da i dalje tragamo za našim identitetom, a sevdah je njegov deo.“2 Potraga za identitetom dovodi do zamršenih socioloških prostora u kojima nisu bitna samo intimna osećanja ili podsvest pojedinca, već i način na koji se ovaj odnosi prema svetu. Za sociologa Džordža Herberta Meda, identitet je dijalog sa drugima, pri čemu je interakcija sa drugim ljudima ključna za formiranje ličnosti. Posmatrano iz ovog ugla, muzika je jedna od identitetskih manifestacija, ali je istovremeno i jedan od najuniverzalnijih oblika komunikacije u kome se kreativnost pojedinca i njeno ispoljavanje projektuju na druge pojedince, uspostavljajući društvenu vezu. U tome leži najveća vrednost Medunjaninove — u sposobnosti da putem svoje muzike komunicira sa drugim ljudima sa kojima naizgled nije nacionalno povezana, pri čemu uspeva da okupi veliku grupu sledbenika koji se u potpunosti identifikuju sa 1 „We were all close to go crazy“ http://www.theguardian.com/music/2007/may/24/classicalmusicandopera. worldmusic (Konsultovano 12.7.2013) 2
Ibídem.
16
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
CARTA EDITORIAL EL GENIUS BALCÁNICO ANTE LA UE Miguel Rodríguez Andreu «Los Balcanes no están esperando simplemente a ser descubiertos». Pashcalis Kitromilides Dice el crítico musical de The Guardian, Garth Cartwright, que la sevdalinka «merece una comparación con el flamenco español y el fado portugués»1; que tras sus letras se esconde el mismo sentimiento respecto al amor que guarda el mundo árabe, donde el deseo, la oscuridad y el amor frustrado se combinan en un equilibrio musical repleto de erotismo. Amira Medunjanin es su cantante más conocida —el crítico musical la definió como la Billy Holiday de Bosnia—. No obstante, Medunjanin no renuncia en su música al jazz y a otros géneros musicales; de hecho ha colaborado con Mostar Sevdah Union, uno de los paradigmas de la música fusión de los Balcanes, del que formaron parte grandes voces locales como Šaban Bajramović o Ljiljana Buttler. La cantante bosnia incluso cita entre sus influencias a Nick Cave o Shane McGowan, ampliando sus referencias a mundos musicales que aparentemente están muy lejos de la música folk del sudeste europeo. Amira Medunjanin nació en Sarajevo, habla perfectamente inglés, y durante un tiempo trabajó para la Comisión Europea como traductora. En una entrevista en el año 2007 dijo que «Bosnia tiene mil años de historia, pero por culpa de la guerra ahora es un nuevo país, por lo que seguimos buscando nuestra identidad y la sevdah2 es parte de ella».3 La búsqueda de identidad remite a los laberínticos espacios de la sociología, donde no solo importan las intimidades o el subconsciente del individuo, sino también la forma en la que la persona se relaciona con el mundo. Para el sociólogo George Herbert Mead la identidad es un diálogo con los demás, donde la interacción con otras personas resulta crucial en la formación de la personalidad. Desde esta perspectiva, la música es una manifestación identitaria más, pero es una de las formas de comunicación más universales, donde la creatividad del individuo y su externalización se proyectan hacia otros individuos conformando una conexión social. 1 “We were all close to go crazy” http://www.theguardian.com/music/2007/may/24/classicalmusicandopera. worldmusic. Consultado el 12 de julio de 2013. 2 La palabra proviene del turco sevda, que proviene a su vez de la palabra árabe sawda. Hace referencia a un sentimiento de pasión, amor y melancolía. 3
Ibídem.
17
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
njenim umetničkim stvaralaštvom i ne pridaju značaj njenom etničkom poreklu, ali ga istovremeno ni negiraju. Raspad Jugoslavije izazvao je suprotan efekat. Nacionalizam je, što se podrazumevalo, izbio na površinu onda kada je nastao ideološki vakuum koji je doveo do kraja socijalizma. Opali su društveni stimulansi, dok se interakcija među ljudima sve više svodila na okvire nacionalnog identiteta i njegove najprizemnije kulturološke odrednice. Nove države bile su stvorene na osnovama kulturološke kosmologije većinskog naroda, a nacionalna pripadnost je postala model društvene homogenizacije. Izbijanje nacionalnog identiteta u prvi plan imalo je za posledicu jedno ograničeno poimanje društvenog života, što je kod mnogih ljudi dovelo do nekritičkog utapanja u sopstvenu naciju i veru. Pred ponorom promena, vera je postala važnija od ideja, dok je u ponašanju došlo do potiskivanja bilo kakvog ličnog izbora koji bi bio slobodniji i spontaniji. Ta inertnost u odnosu na prošlost, koja je nastala čak i pre raspada Jugoslavije, vremenski se poklapa sa razvojem višestrukih političkih i ekonomskih odnosa proizišlih iz Mastrihtskog ugovora i skiciranja današnje EU. Prošlo je od tada nešto više od 20 godina a rezultat su dve kontradiktorne inercije. Sa jedne strane, imamo jačanje etničkih odnosa na jugoistoku Evrope, a sa druge, buđenje evropejstva, koje podstiče komunikaciju i veze među ljudima sa sličnom idejom o onome što je zamišljeno kao projekat zajedništva, ali zajedništva u raznovrsnosti. Balkanski narodi treba da se snađu u svetu koji je ekonomski i socijalno međuzavisan i koji se postepeno globalizovao, dok su oni postajali sve skučeniji u smislu političkog i kulturnog uticaja. Pripadnici ovih naroda sada moraju da sagledaju naciju kao instrument dominacije nad privatnom inicijativom, ali i kao pribežište od sopstvenih ograničenja, individualnih i kolektivnih. Reč je o dugom putu ka takvom modelu civilnog društva koji će okupiti sve njihove individualnosti oko zajedničke ideje o građanskoj pripadnosti. Upravo na to misli Amina Medunjanin kada kaže da je bosanski identitet cilj koji tek treba ostvariti.
18
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
Aquí reside el valor principal de Medunjanin: en su capacidad de conectar a través de la música con otras personas con las que aparentemente no guarda vinculación nacional, y lograr así conformar una extensa comunidad de seguidores que se identifican plenamente con su trabajo artístico sin atender al significado de su origen nacional, pero también sin negárselo. La desaparición de Yugoslavia provocó el efecto contrario. El nacionalismo por defecto emergió a la superficie con motivo del vacuum ideológico que generó el fin del socialismo. Se redujeron los estímulos sociales y el intercambio humano se fue estrechando hasta los márgenes de la identidad nacional y de sus claves culturales más básicas. Los nuevos Estados fueron fundados sobre la base de la cosmovisión cultural del grupo étnico mayoritario, y la pureza de la nación se convirtió en un modelo de homogeneización social. Esta eclosión de la identidad étnica implicó una comprensión restrictiva de la vida social, y el resultado, en muchas personas, fue una adhesión acrítica a la nación y a la religión nacional. Ante el abismo del cambio, las creencias comenzaron a importar más que las ideas, y los comportamientos en definitiva perdieron su espíritu de elección individual más libre y espontáneo. Esa inercia hacia el pasado, surgida incluso antes de la misma fragmentación de Yugoslavia, coincide en el tiempo con la multiplicación de relaciones políticas y económicas generadas por el Tratado de Maastricht y la proyección de la actual UE. Desde esto hace poco más de 20 años, y el resultado son dos inercias contradictorias. Por un lado, el reforzamiento de los lazos étnicos en el sudeste europeo, y, por otro lado, la eclosión europeísta, que invita a la comunicación y el contacto entre personas con intereses similares en lo que se concibe como un proyecto de unión pero en la diversidad. Las naciones balcánicas deben actuar frente a un mundo económica y socialmente interdependiente, que se ha ido globalizando paulatinamente, mientras estas naciones se hacían cada vez más pequeñas en términos de influencia política o cultural. Sus miembros ahora deben enfrentarse a la nación como instrumento de dominación sobre la iniciativa privada, pero también como refugio de las propias limitaciones individuales y colectivas. Se trata de un largo camino hacia un modelo de sociedad civil que cohesione a todos sus individuos en torno a una idea común de ciudadanía. Es a eso a lo que se refiere Amina Medunjanin cuando dice que la identidad bosnia es un objetivo todavía por alcanzar.
19
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
Genius iz mašine „Svako od nas je ne samo jedna ličnost, nego, naizmenično, mnogo njih. I ove naizmenične ličnosti, koje proizilaze jedna iz druge, često predstavljaju međusobno najneobičnije i najčudnije kontraste.“ Hose Enrike Godo Postoji psihološko objašnjenje značaja interakcije za preoblikovanje ili redefinisanje identiteta, koje prelazi iz sfere individualnog u sferu kolektivnog. U svom delu The Ghost in the Machine (1967), Artur Kestler uvodi termin holon (na grčkom holos). Holon je nešto što je istovremeno i celina za sebe i deo neke druge celine; to je sistem koji čini deo neke veće celine, kao što ćelija predstavlja deo tkiva, a da pri tom zadržava svoju autonomiju budući da ima sopstveni nukleus. Može da bude istovremeno doživljen i kao celina i kao njen deo, isto kao što su atomi delovi molekula, a molekuli delovi ćelije. Posledica toga je da je celina više nego puki skup njenih delova, s obzirom da celina ima drugačiji sadržaj od svakog svog pojedinačnog dela. Primer bi moglo da bude slovo kao deo jedne reči, i reč kao deo jedne rečenice. Nije isto reći „staviti prst na čelo“ i „treba da budemo na čelu“. Reč „čelo“ menja značenje u zavisnosti od celokupnog smisla rečenice, a osim toga svako pojedinačno slovo koje čini ovu celinu (č-e-l-o) gubi svoje značenje van konteksta reči. Celina daje delovima vrednost koju ne bi imali izvan nje. Kestlerova teorija o holonu pomaže da se stvori predstava o tome da jedan jednostavan sistem može da bude deo složenijih sistema, a da zbog toga ne mora da izgubi svoju sopstvenu prirodu i individualnu dimenziju. Teorija koju je postavio Kestler ne odnosi se samo na prirodne nauke ili lingvistiku, nego je primenjiva i u oblasti ideja. Razmišljanja jedne ličnosti nikada nisu van okvira njene sopstvene stvarnosti, ali ni van njene društvene stvarnosti, zato što pojedinci čine delove širih društvenih grupa kojima pripadaju, a koje, sa svoje strane, oblikuju njihov identitet. Identitet je kompleksan sistem, definisan ličnim i kolektivnim iskustvima koja mu daju značenje. Uzmimo, na primer, osobu koja se zove Bojan, koja pripada porodici Nikolić, koja stanuje u Beogradu, koja živi na Zapadnom Balkanu i koja, sledstveno, pripada evropskom kontinentu. Bojan, Nikolić, Beograd, Srbija, Balkan, Evropa su holoni, tako da se u ovom slučaju identifikacija vrši na osnovu kriterijuma nacionalne pripadnosti. Međutim, Bojan je takođe i mladić, ima 22 godine, voli fudbal, živi u Njegoševoj ulici, na Vračaru, studira pravo i navijač je Crvene Zvezde iz Beograda. Svaki od ovih holona takođe čini deo celine koja predstavlja Bojanov identitet. Bojan voli fudbal, živi u Beogradu, studira pravo. Svaki od ovih holona mu omogućava da bude deo složenijih sistema, da se identifikuje sa grupom svojih vršnjaka koji vole fudbal i
20
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
El genius de la máquina «Cada uno de nosotros es, sucesivamente, no uno, sino muchos. Y estas personalidades sucesivas, que emergen las unas de las otras, suelen ofrecer entre sí los más raros y asombrosos contrastes». José Enrique Godó La importancia de la interacción entre individuos, para la reconfiguración o la redefinición identitaria, tiene una explicación psicológica que trasciende del ámbito de lo individual a lo colectivo. En la obra The Ghost in the Machine (1967) su autor Arthur Koestler introduce el término holón (holos en griego). Holón es aquello que, siendo una totalidad en sí mismo, es parte simultáneamente de un “todo”; es un sistema que forma parte de una entidad mayor, como una célula que forma parte de un tejido, pero que mantiene su autonomía al tener su propio núcleo. Puede ser considerado un “todo” y una parte al mismo tiempo, como los átomos forman parte de las moléculas y como las moléculas forman parte de las células. Como resultado, el “todo” es más que la suma de sus partes, ya que el “todo” dota de un contenido diferente a cada una de sus partes. Un ejemplo sería una letra como parte de una palabra, y una palabra como parte de una frase. No es lo mismo decir “Me duele la cabeza” que “Necesitamos estar a la cabeza”. La palabra “cabeza” cambia su significado dependiendo de la frase en su conjunto, y, además, cada una de las letras que forman ese “todo” (c-a-b-e-z-a) pierde su significado sin la palabra. El “todo” envuelve a las partes, otorgándole un significado que no tendrían sin ese “todo”. La teoría del holón de Koestler ayuda a estructurar la idea de que un sistema simple puede formar parte de sistemas más complejos sin que deba por ello perder su propia naturaleza y dimensión individual. La teoría planteada por Koestler no es exclusiva de las ciencias naturales o de la lingüística, sino que es extrapolable al mundo de las ideas. Las reflexiones de una persona nunca están disociadas de su realidad individual, pero tampoco de su realidad social, porque los individuos pertenecen a grupos sociales más amplios que, a su vez, conforman su identidad. La identidad es un sistema complejo, definido por experiencias personales y colectivas que la dotan de significado. Pongamos como ejemplo un individuo que se llama Bojan, que pertenece a la familia Nikolić, que vive en Belgrado, que está en los Balcanes occidentales y que, por tanto, pertenece a un continente que es Europa. Bojan, Nikolić, Belgrado, Serbia, Balcanes y Europa son holones, y, en este caso, la identificación se produce según criterios de pertenencia nacional. Sin embargo, Bojan también es un chico, tiene 22 años, le gusta el fútbol, vive en la calle Njegoševa, en el barrio belgradense de Vračar, estudia Derecho y es hincha del Estrella Roja de Belgrado. Cada uno de estos holones también forman parte de un “todo”, que es la identidad de Bojan. A Bojan le gusta el fútbol, vive en Belgrado, y estudia Derecho. Cada uno de estos holones le permiten ser parte de sistemas más complejos,
21
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
studiraju pravo. Istovremeno, Bojan ne poznaje sve Srbe, ali se bez obzira na to oseća Srbinom; isto tako, ne poznaje ni sve Beograđane, ali se oseća Beograđaninom; ne poznaje ni sve navijače Crvene Zvezde, ali se oseća kao deo navijača. Ne postoji nikakva kontradikcija u tome što svi ovi holoni čine Bojanovu ličnost a da pri tom ne ugrožavaju njenu autonomiju ili slobodu. Činjenica da Bojan voli fudbal rezultat je različitih prostora društvene interakcije (teren na kome se igra, kontakt sa drugovima, protivnički igrači, uobičajeno nadmetanje, navijači koji daju podršku, članovi porodice koji ga gledaju dok igra, zahtevni trener, fudbalski idoli, prisustvo fudbala u sredstvima informisanja, godine provedene u istom timu…), što dovodi do toga da njegova ljubav prema fudbalu postaje deo njegovog subjektiviteta, a potom i identiteta. Zamislimo na trenutak da je Bojan u reprezentaciji koja igra protiv neke druge reprezentacije; u tom slučaju, sport će se pretvoriti u interakciju koja se ogleda u sučeljavanju između dve zemlje, tako da će u Bojanu postojati identitet fudbalera, ali i identitet Srbina. Međutim, ako Bojan pripada fudbalskom klubu u kome ima igrača različitih nacionalnosti, njegov identitet fudbalera biće zajednički sa svima ostalima i on će, kao i ostali igrači, braniti interese tog kluba, budući da neće biti prisutan element međunacionalnog nadmetanja zato što postoji zajednički cilj koji je iznad nacionalnog identiteta. Da bi se prevazišle individualne granice potrebno je da postoji zadatak čije je izvršenje kolektivno, a to je moguće samo u okviru odgovarajuće društvene interakcije. Društvena interakcija ne zahteva obavezno stvaranje jednoobrazne društvene grupe, zato što svaki subjekat može ljubomorno da čuva svoje ostale identitete, ali jeste neophodno da bi se uspostavila takva društvena interakcija koja će dovesti do stvaranja jedne nove identitetske konstrukcije, budući da je to jedini način da se iskažu zajednički interesi, podstakne međusobno poverenje, prevaziđu predrasude i, u krajnjoj liniji, omogući direktno približavanje drugom, kako bi prestao da bude onaj drugi. Prema tome, ne zavisi sve od Bojana i njegovog identiteta, nego i od društvenog konteksta u kome se kreće. Klub kome pripada mora da ostvari društvenu koheziju svojih igrača, a to je jedino moguće ako sledi zajedničke interese koji nemaju nikakve veze sa nacionalnom pripadnošću igrača. Dakle, fudbalski klub vođen striktno fudbalskim razlozima. Prostor interakcije je presudan; ako on i njegova priroda uspeju da budu neofanzivni dodatak nacionalnom identitetu, i da budu vođeni istim razlozima kao onim njihovih članova, onda je ostvaren veliki uspeh: ne samo da će se izbeći sukob koji bi proizišao iz nacionalnih razlika, već će biti moguće i stvaranje jednog novog, zajedničkog identiteta svih onih koji čine deo ove društvene grupe. Ova postavka važi i za druge aktivnosti, kao što su poslovi ili ekološka svest, koje mogu da budu prostori društvene interakcije gde ljudi sarađuju kako bi ostvarili svoje ciljeve i namere, pri čemu
22
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
identificarse con grupos de personas de la misma edad, a las que le gusta el fútbol y estudian Derecho. Bojan al mismo tiempo no conoce a todos los serbios, pero sin embargo se siente serbio, tampoco conoce a todos los belgradenses, pero sin embargo se siente belgradense, ni tampoco a todos a los que son hinchas del Estrella Roja, pero sin embargo se siente un hincha más. No existe contradicción ninguna en que todos esos holones constituyan la personalidad de Bojan, sin que por ello quede anulada su autonomía ni su libertad. El hecho de que a Bojan le guste el fútbol es el resultado de diferentes espacios de interacción social (un terreno donde jugar, el contacto con compañeros, los rivales contra los que jugar, una competición regular, una afición que le apoya, los familiares que le acompañan al partido, un entrenador exigente, unos ídolos futbolísticos, la presencia del fútbol en los medios de comunicación, una trayectoria colectiva dentro de un equipo…), hasta el punto de que su afición al fútbol se ha integrado en su subjetividad formando parte de su identidad. Imaginemos por un momento que Bojan representara a un equipo nacional y se enfrentara a otro equipo nacional; entonces el deporte se convertiría en una interacción mediada por la confrontación internacional, y en Bojan convivirán la identidad de futbolista, pero también la identidad de serbio. Sin embargo, si Bojan perteneciera a un club de fútbol donde conviven diferentes nacionalidades, su condición de futbolista sería la identidad que todos tendrían en común, y él, como el resto de jugadores, defendería los intereses de ese club. El elemento de confrontación nacional no estaría presente, al existir un objetivo común que flota por encima de la identidad nacional. Trascender las fronteras individuales supone un ejercicio de realización colectiva, y esto solo es posible en un marco de interacción social adecuado. La interacción social no implica necesariamente la creación de un grupo social uniforme, porque cada sujeto puede celosamente mantener intactas sus otras identidades, pero sí es imprescindible crear una interacción social adecuada para articular una nueva identidad, porque es la única forma de revelar intereses compartidos, estimular relaciones de confianza, derribar prejuicios y ofrecer, en definitiva, una aproximación directa al otro para que ese otro deje de serlo. No todo depende, por tanto, de Bojan y de su identidad, sino también del contexto social en donde se desempeñe. El club al que pertenece debe lograr la cohesión social de los jugadores; y esto solo es posible lograrlo si el club persigue intereses afines que no tengan relación ninguna con la identidad nacional de sus jugadores. Un club de fútbol impulsado por razones estrictamente futbolísticas. El espacio de interacción es determinante, y si este espacio y sus condiciones consiguen ser un complemento inofensivo para la identidad nacional, en provecho de una motivación que coincida con la de sus interlocutores, entonces se tendrá mucho ganado; no solo se evitará el conflicto derivado de la diferencia nacional, sino que surgirá una nueva identidad común a todos los que forman parte de ese grupo social. El planteamiento es extensible a otras actividades, como los negocios o el compromiso con el medio ambiente, que pueden ser espacios de interacción social donde las personas cooperan para conseguir
23
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
nacionalna pripadnost nije element razdvajanja, ali nije potrebno ni da je se odreknu, jednostavno zato što nacionalna pripadnost nije deo društvene interakcije, budući da su pravi pokretači svih učesnika zarađivanje novca, igranje fudbala ili briga o životnoj sredini. Međutim, stvaranje kod igrača osećaja privrženosti klubu nije brz proces, potrebno je vreme da se on stvori, tako što će igrač osećati naklonost kluba, sticati poverenje u svoje okruženje i biti prihvaćen kao deo kolektiva, s tim da istovremeno može i da se identifikuje sa vrednostima celine kojoj pripada. Kao što to Kestler obrazlaže: „Integracione tendencije pojedinca odvijaju se preko mehanizama empatije, simpatije, projekcije, introjekcije, identifikacije, obožavanja — svi oni doprinose da se neko oseća kao deo jedne veće celine koja prevazilazi njegove lične granice […] Važno pitanje je priroda ove velike celine čijim se delom pojedinac oseća.“ Premda ovaj empatički začin nije neophodan na početku, on proizilazi iz same društvene interakcije pojedinca u okviru grupe i jeste neophodan da bi se osetio kao deo tog interakcijskog okvira. Na primer, interakcijski okvir koji počiva na striktno etničkim kriterijumima pretpostavljaće ograničavanje ili uslovljavanje slobodnog ponašanja pojedinca, dok će istovremeno onemogućavati pristup drugim ljudima toj interakciji. Biće ograničene šanse koje proizilaze iz interakcije ljudi koji govore istim maternjim jezikom, imaju istu nacionalnu istoriju ili iste običaje. Međutim, ukoliko se stvori takav interakcijski okvir koji vodi ka povezivanju ljudi bez obzira na njihov maternji jezik, zajedničku istoriju ili običaje, onda je moguće stvaranje novih kolektivnih sinergija, a da pritom identitet (nacionalni) ne bude ili se ne oseća obavezno ugrožen. Etnički genius „The rationality of the ruled is always the weapon of the rulers.“ Zigmund Bauman Kroz istoriju se uvek činilo da su balkanski narodi međusobno slični, bez obzira na njihove specifičnosti ili sve ono što im je bilo zajedničko. Izgledali su kao kakva kompaktna magma preko koje se projektovala mašta istoričara, političara i putopisaca, pre svega kao posledica prisustva Otomanskog carstva na ovim prostorima, koje je bilo prevashodno deo podsvesti periferije i islamske antiteze hrišćanskoj i rimskoj Evropi. Evropa, opet, nikada nije uistinu imala globalizatorski značaj, sve dok otomanske trupe Sulejmana Veličanstvenog nisu stigle 27. septembra 1529. pred kapije Beča. Nije samo geografski položaj Balkana kao mosta između Zapada i Istoka ono što ga je udaljilo od Evrope, već njegov konglomerat naroda bez sopstvene države na jednom isprepletanom prostoru na kome su se vekovima muslimani, katolici, pravoslavci i Jevreji
24
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
fines y propósitos, sin que la nacionalidad sea un elemento de división, pero sin que tampoco deban renunciar a ella; simplemente, en este caso, la identidad nacional no forma parte de la interacción social, porque ganar dinero, jugar al fútbol, o salvar el medioambiente, son las motivaciones principales de todos los participantes. Sin embargo, lograr el compromiso del jugador con el club no es un proceso inmediato, sino que debe de sedimentar en el tiempo, de tal manera que el sujeto obtenga una respuesta afectiva, afiance su confianza en ese entorno, se pueda sentir reconocido como parte del colectivo y, al mismo tiempo, pueda también identificarse con los valores de la entidad a la que pertenece. En The Ghost in the Machine, Koestler comenta que: «Las tendencias integradoras del individuo operan a través de los mecanismos de empatía, simpatía, proyección, introyección, identificación, adoración — todos los cuales pueden hacer sentir a alguien parte de una entidad más grande que trasciende las fronteras de uno mismo […] La cuestión importante es la naturaleza de esa gran entidad de la que el individuo se siente parte». Si bien el fermento empático no es imprescindible en un inicio, este surge de la propia interacción social del individuo dentro del grupo, y resulta imprescindible para que se concrete en la adhesión a ese marco de interacción. Por ejemplo, un marco de interacción basado en criterios estrictamente étnicos implicará restringir o condicionar la libre acción de los individuos, así como impedirá el acceso de otras personas a dicha interacción. Se circunscribirán las oportunidades derivadas de la interacción a aquellas personas que hablen el mismo idioma materno, compartan una misma historia nacional, o sigan unas mismas tradiciones. No obstante, crear un marco de interacción que conduzca a las personas a relacionarse sin que medien el idioma materno, una historia en común, o unas tradiciones, permitirá nuevas sinergias colectivas, sin que la identidad (nacional) deba estar o sentirse obligatoriamente amenazada. El genius étnico «The rationality of the ruled is always the weapon of the rulers». Zygmunt Bauman Históricamente siempre ha parecido que las naciones de los Balcanes se podían sustituir unas por otras, sin que importaran sus singularidades o todo aquello que tenían en común. Como un magma compacto sobre el que se ha proyectado la imaginación de historiadores, políticos y viajeros, debido principalmente a la presencia en la región del Imperio otomano: más integrado en el subconsciente de la periferia y en la antítesis islámica de la Europa cristiana y romana. Nunca Europa tuvo un significado tan globalizador como cuando las tropas otomanas de Suleimán “el Magnífico”, el 27 de septiembre de 1529, llegaron inquebrantables a las puertas de Viena.
25
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
gledali popreko. Međutim, svaki od ovih naroda se protivio tome da bude poistovećivan sa ostalima. Lokalni narodi su nastojali da očuvaju svoje verske, kulturne ili porodične veze, koliko god da su carstva „davala visok stepen autonomije manjim političkim, pa čak i seoskim zajednicama“ (Lazić, 2003:199). Srbi, Hrvati, Muslimani, Mađari, Albanci ili Makedonci postojano su se trudili da očuvaju svoje identitete. Posebnu težinu imala je činjenica da nikada nisu imali svoje nacionalne države, niti čvrsto utvrđene granice koje bi integrisale narode ovih teritorija kao ravnopravne, a istovremeno i otvorile prostor za takvu društvenu interakciju u kojoj bi nacionalni identitet prestao da bude ključni predmet političke i društvene podele. Okviri društvene interakcije na jugoistoku Evrope bili su obeleženi nacionalnim identitetom, ali i slikom o njemu nametnutom spolja. Naročito je Evropa projektovala sliku o Balkanu, i to uz odrednice kao što su sklonost ka sukobima, egzotika, nerazvijenost. Otuda je proizišlo razmimoilaženje između onih koji negiraju svoje balkansko poreklo (slovenački i hrvatski secesionistički nacionalizam) i onih koji ga (pod)nose kao da je neka vrsta ispaštanja (srpski i muslimanski nacionalizam). Goran Tepšić je u pravu kada tvrdi da „kolektivni identitet nije samo ono što postoji u okviru identiteta, nego i ono što postoji izvan njega. Ono spoljašnje (drugi) oblikuje te identitete. To je razlog zašto su ekskluzivni“ (Tepšić, 2012:75). Hrvatski ili slovenački nacionalizam su kroz istoriju bili secesionistički nacionalizmi, koji su se upirali da dokažu svoju samosvojnost u odnosu na velike carske sile i dve Jugoslavije (kraljevinu i socijalističku), ali i u odnosu na Balkan. Dakle, da budu blizu Evrope, s tim da im ova ne dira u autonomiju, a da istovremeno budu blizu Evrope ukoliko to znači otklon od Balkana. Otuda i čuvena rečenica bivšeg slovenačkog premijera Janeza Drnovšeka vezana za slovenačku nezavisnost: „Ovo je opcija između Evrope i Balkana“ (Žižek, 2011:95). Srpski nacionalizam bio je, međutim, invazivni nacionalizam koji je težio da srpski identitet nametne ostalim identitetima jugoistoka Evrope, što je postalo i bilo shvaćeno kao pretnja za Slovence, Hrvate ili Albance. Međutim, i slovenački i hrvatski nacionalizam, kao i srpski, polaze od iste premise: etničke identifikacije. Reč Balkan dobila je toliko negativnu konotaciju da je u institucionalnom žargonu bila zamenjena politički neutralnijim terminom „jugoistok Evrope“, koji je čak nosio u sebi i ideju integracije (približava Rumuniju i Bugarsku regionalnoj saradnji), budući da je Balkan doživljavan kao paradigma za nešto folklorno i nižerazredno, sinonim za neprekidne sukobe. Ipak, nesporno je da Balkan povezuje narode koji mogu da se dele po nacionalnoj ili verskoj osnovi, ali ne po mestu življenja, jeziku, muzici, običajima, kuhinji, ekonomiji ili istoriji. U svakom slučaju, rezultat je odricanje od jednog višeg nivoa zajedništva, pri čemu se prihvata postavka da su Evropa i Balkan protivrečne ideje, iako, u stvari, prva obuhvata drugu. Ukoliko je Evropa skup svojih delova, onda ne postoji ništa što bi tu Evropu i Balkan činilo nekompatibilnim.
26
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
No fue únicamente su condición de puente entre el Oeste y el Este lo que alejó a los Balcanes de Europa, sino su desorden de naciones sin Estado en los enredosos territorios donde musulmanes, católicos, ortodoxos y judíos cruzaron las miradas durante siglos. Sin embargo, cada una de estas naciones se negó a ser sustituida por otras. Las naciones locales se esforzaron por mantener los lazos religiosos, culturales o familiares, aunque los imperios «dejaran un alto grado de autonomía a las unidades políticas más pequeñas, e incluso a las comunidades rurales» (Lazić, 2003:199). Serbios, croatas, bosnio-musulmanes, húngaros o albaneses han sido fieles guardianes de su identidad. Sobre todo, fue importante que estos pueblos nunca estuvieron sometidos al Estado-nación, y a fronteras consolidadas que integraran a las poblaciones locales en condiciones de igualdad y, al mismo tiempo, crearan un espacio abierto de interacción social, donde la identidad nacional dejara de ser el objeto de división política y social más destacado. Los marcos de interacción social en el sudeste europeo han estado marcados por la identidad nacional, pero también por la visión que se impone desde afuera. El concepto de Balcanes ha sido proyectado especialmente desde Europa, asociado a la conflictividad, el exotismo, o el subdesarrollo. Es por eso que surgió una fuerte distinción entre los que negaban su condición de balcánicos (nacionalismo secesionista esloveno y croata), y los que cargaban con ella sobre sí mismos, como si ser balcánico fuera una penitencia (nacionalismo serbio y musulmán). En efecto, tal como sostiene Goran Tepšić, «la identidad colectiva no es solo lo que hay dentro de la identidad, sino también lo que hay fuera de ella. La exterioridad (otros) da forma a esas identidades. Por eso son excluyentes» (Tepšić, 2012:75). El nacionalismo croata y esloveno han sido históricamente nacionalismos secesionistas, volcados en destacar su emancipación respecto a las grandes potencias imperiales, las dos Yugoslavias (monárquica y socialista) y, también, respecto a los Balcanes. Lo que implica estar cerca de Europa mientras se respete su autonomía, como también implica estar cerca de Europa si esto significa estar lejos de los Balcanes. De ahí la célebre frase del ex primer ministro esloveno, Janez Drnovšek, que dijo en relación a la independencia de Eslovenia: «Esto es una opción entre Europa y los Balcanes» (Žižek, 2011:95). El nacionalismo serbio, por el contrario, ha sido un nacionalismo invasivo, reclamando su posición primigenia entre las identidades nacionales del sudeste europeo, lo cual se ha vuelto y se ha utilizado como una amenaza para eslovenos, croatas o albaneses. Sin embargo, tanto el nacionalismo esloveno y el croata, como el nacionalismo serbio, parten de la misma premisa: la identificación étnica. Hasta tal punto la palabra Balcanes ha tenido un significado negativo que ha sido sustituida en el argot institucional por el de “sudeste europeo”, políticamente más neutral, incluso integradora (acercando así Rumanía y Bulgaria a la cooperación política y económica a nivel regional); asumiendo que el concepto Balcanes es un paradigma folklórico, desdeñoso y sinónimo de conflictos permanentes. Sin embargo, es indiscutible que los Balcanes vinculan a grupos nacionales que pueden estar divididos por su identidad
27
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
Ne samo u Evropi, nego i na prostoru samog Balkana, govori se o navodnom balkanskom tipu. Srpski geograf Jovan Cvijić uveo je pojam homo balcanicus. U svom delu Balkansko poluostrvo (1922) kaže: „Ali kao pauk, tako ljudi pletu oko sebe mrežu od istorijskih predrasuda, od nacionalnih sujeta, od izvitoperenih načina života, i ona ih može duhovno izolovati od ostaloga sveta i učiniti da postanu arhaični.“ Ovaj mentalni sklop je sagledavan u tačno određenim trenucima, na primer kad se ovaj prostor zapali, a nacionalni identitet postane sredstvo političke mobilizacije (Prvi i Drugi balkanski rat; Prvi i Drugi svetski rat ili secesionistički ratovi u Jugoslaviji). Raspad Jugoslavije odslikava etničke reakcije na političku i ekonomsku krizu u regionu. Kada je Slobodan Milošević ukinuo kosovsku autonomiju 1989, započeta je kampanja posrbljavanja ove autonomne pokrajine, i to ne samo na institucionalnom nego i na kulturnom nivou, što se odrazilo, između ostalog, i na promenu naziva mnogih ulica u gradovima, kao što je to bio slučaj sa Prištinom ili Peći, koje su dobile imena po referencama iz srpske istorije; ili na izgradnju jednog velikog pravoslavnog hrama (Hrista Spasitelja) pored zgrade Prištinskog univerziteta na kome su u to vreme albanski i muslimanski studenti činili većinu. Međutim, kako se raspadala Jugoslavija bilo je sve više, umesto sve manje, sličnih inicijativa čiji je cilj bio nametanje identiteta. Igor Štiks, u svojoj interesantnoj studiji A Laboratory of Citizenship: Shifting Conceptions of Citizenship in Yugoslavia and its Successor States (2010), razmatra kako su nekada Jugosloveni bili ravnopravni pred zakonom, budući da su imali dvostruku nacionalnost, republičku i saveznu, da bi potom, usled raspada zemlje, počeli da formiraju nacionalne grupe sa asimetričnim međuetničkim poretkom u okviru novih država. Štiks objašnjava kako je svaka od novih država nastalih raspadom Jugoslavije koristila nacionalnost kao instrument etničkog inženjeringa, pri čemu je favorizovala većinsku nacionalnu grupaciju. Na primer, u Hrvatskoj, od 1991, kada je proglašena nezavisnost3, preko milion ljudi je uzelo hrvatsko državljanstvo, od kojih su 800.000 bili Hrvati iz Bosne i Hercegovine. Hiljade ljudi je uzelo dvojno državljanstvo kako bi lakše dobili vize — režim izdavanja viza hrvatskim državljanima za putovanja u Evropu bio je manje restriktivan, ali i ljudi iz hrvatske dijaspore koji su bili pozvani da se vrate u zemlju. Sa druge strane, preko 200.000 Srba iz Slavonije i Krajine bilo je 3 Proglašenje nezavisnosti Hrvatske (12% srpskog stanovništva) i Bosne i Hercegovine (31% srpskog stanovništva) izazvalo je dve vrste reakcija Srba koji su u tim zemljama živeli. Jedna reakcija je bila pasivna i stavljala je akcenat na „zaštitu prava manjinskog stanovništva pred napadima većinskog“. S obzirom da je srpsko stanovništvo u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini bilo manjinsko, počelo je da se oseća ugroženim i postalo je nepoverljivo. Druga reakcija je bila aktivna, budući da je srpska manjina u takvim okolnostima osećala da će „u svakom slučaju biti isključena shodno pravilima igre većine“, a znajući da je istovremeno bila većina u određenim delovima Hrvatske i Bosne i Hercegovine i, posebno, na nivou Jugoslavije, opredelila se za otcepljenje od Hrvatske (SAO Krajina) i od Bosne i Herzegovine (Republika Srpska).
28
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
nacional o religiosa, pero que no lo están siempre por la geografía, la lengua, la música, las costumbres, la gastronomía, la economía o la historia. El resultado, en cualquier caso, es renunciar a un vínculo de unión superior, aceptando que Europa y los Balcanes sean ideas contradictorias cuando, en realidad, la primera engloba a la segunda. Si Europa es la suma de sus partes, nada hace que Europa y los Balcanes sean incompatibles. No solo desde el corazón de Europa, sino dentro de los propios Balcanes se asume una presunta condición balcánica. El geógrafo serbio Jovan Cvijić creó la noción de homo balcanicus. En La península balcánica (1922) decía que: «Semejantes a la araña, los hombres tejen a su alrededor una telaraña de prejuicios históricos, de vanaglorias nacionales, de formas de vida alteradas, y esta telaraña puede aislarles espiritualmente del resto del mundo y hacer que se vuelvan arcaicos...». Esa mentalidad es observada en momentos muy puntuales, como son cuando la zona entra en combustión y la identidad nacional se convierte en un instrumento de movilización política (Primera y Segunda Guerra balcánica, Primera y Segunda Guerra Mundial o las Guerras de Secesión de Yugoslavia). La fragmentación de Yugoslavia es un buen escaparate de las reacciones étnicas a la crisis política y económica en la región. La restricción a la autonomía de Kosovo en 1989, emprendida por Slobodan Milošević, llevó aparejada una campaña de serbianización de la provincia autónoma a nivel institucional; pero también a nivel cultural, lo que se reflejó, entre otros aspectos, en el cambio del nombre de muchas calles de ciudades como Pristina o Peć, sustituidas por nombres de referencia de la historiografía serbia; o en la misma construcción de un templo ortodoxo de grandes proporciones (“Cristo El Salvador”) junto a la Universidad de Pristina, que por aquel entonces reunía a una mayoría albanesa y musulmana. Sin embargo, estas iniciativas de imposición identitaria se incrementaron en lugar de reducirse con la fragmentación de Yugoslavia. Igor Štiks en su interesante contribución A Laboratory of Citizenship: Shifting Conceptions of Citizenship in Yugoslavia and its Successor States (2010) desarrolla cómo los yugoslavos disfrutaban de igualdad ante la ley, mediante una doble ciudadanía, republicana y federal, para luego, debido a la fragmentación yugoslava, pasar a formar parte de grupos nacionales con relaciones asimétricas de orden interétnico dentro de los nuevos Estados. Štiks expone cómo cada uno de los nuevos Estados surgidos de la división de Yugoslavia utilizó la ciudadanía como instrumento de ingeniería étnica, favoreciendo con ello al grupo nacional mayoritario. En Croacia, desde 1991, cuando fue declarada la independencia4, fueron naturalizados como croatas más de un millón de personas, de los cuales 4 Las declaraciones de independencia de Croacia (12% población serbia) y Bosnia Herzegovina (31% población serbia) generaron una doble respuesta en los serbios allí residentes. Una respuesta pasiva, que señala como clave «la protección de los derechos de las minorías frente al ataque de la mayoría». Al ser minoría en Croacia y BosniaHerzegovina el sentimiento de inseguridad y desconfianza se extendió entre la población serbia de la zona. Y una respuesta activa, que supone que la minoría serbia sintió en este contexto que «invariablemente será excluida bajo las condiciones de la regla de la mayoría» por lo que siendo mayoría en determinadas jurisdicciones croatas
29
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
proterano u operaciji „Oluja“, četiri godine nakon proglašenja hrvatske nezavisnosti. Slučaj Slovenije je takođe prilično ilustrativan, uprkos činjenici da je bila prva zemlja nekadašnje Jugoslavije koja je ušla u EU. Prema Zakonu o državljanstvu usvojenom juna 1991, samo lica iz drugih republika, koja su imala legalan boravak u Sloveniji pre decembra 1990, imala su pravo da dobiju stalni boravak, i to podnošenjem zahteva najkasnije u roku od šest meseci od dana proglašenja nezavisnosti. Po isteku tog roka bilo je izbrisano iz službene evidencije 18.305 neslovenaca, odnosno sva njihova dokumenta su postala nevažeća (vozačka dozvola, lična karta, zdravstvena knjižica...), i izgubili su pravo na sve vrste socijalnih primanja. Ova odluka učinila je da se ovaj segment stanovništva oseti još ugroženijim, imajući u vidu da slovenačka nezavisnost nije bila međunarodno priznata sve do 1992, a okolnosti u kojima se nalazila Jugoslavija nisu išle na ruku stupanju na snagu ovog zakona, niti su olakšavale dobijanje svih potrebnih dokumenata. Aprila 2003, Ustavni sud Slovenije naložio je da svim tzv. izbrisanima bude vraćen stalni boravak ukoliko to budu zatražili. Pre nezavisnosti, u Sloveniji je živelo preko 300.000 neslovenaca — Slovenija je imala oko 2 miliona stanovnika — od kojih je 170.000 imalo zakonski regulisan boravak, dok je sudbina ostalih nepoznata, osim da još uvek ima mnogo nerešenih zahteva. U Makedoniji, u skladu sa Zakonom o državljanstvu iz 1992, da bi se dobio stalni boravak potrebno je da se živi u zemlji najmanje 15 godina bez prekida. Cilj ovog zakona bio je da smanji albansko prisustvo, budući da je većina Albanaca pristigla u Makedoniju tokom poslednjih godina socijalističke Jugoslavije. Ovaj proces politizacije etnosa i etnifikacije demosa (Pavlović, 2006:104) nije posledica samo secesionističkih ratova u Jugoslaviji, već i same krize jugoslovenske države. Tako na primer, kao i u drugim postkomunističkim zemljama, prvi izbori u Jugoslaviji, održani pre početka secesionističkih ratova, izneli su na videlo „etnonacionalnu kartelizaciju mišljenja i izbornog nadmetanja“ (Štiks, 2010:10). U svim republikama pobedile su političke stranke sa jasnim nacionalnim predznakom, ili one koje su otvoreno zagovarale odvajanje od Jugoslavije u cilju sticanja nezavisnosti svojih država. Nestanak jugoslovenskog modela učinio je da građani počnu da traže neki mehanizam kompenzacije. Nacija kao pribežište postala je jako privlačna: nudila je budućnost u vremenima krize i neizvesnosti, perspektivu ravnopravnog društva, reprodukovala je matricu vođe iz vremena socijalističke Jugoslavije, i bila sačinjena od svima bliskih kulturnih i društvenih elemenata. Međutim, istovremeno, isticalo se da nacija mora da bude jedan zatvoreni identitet, pri čemu se negirao politički i kulturni pluralizam svojstven nezavisnoj prirodi ljudskog bića. Kroz jedan zahuktali proces, tradicije su se pretvorile u ideologiju. Opali su podsticaji, a ponašanja koja se nisu uklapala u novu etno-nacionalnu demokratiju bila su društveno žigosana. Svet se smanjio.
30
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
800.000 eran croatas de Bosnia y Herzegovina, entre los cuales había miles que obtuvieron la doble nacionalidad con el objetivo de tener acceso al régimen de visados croata —menos restrictivo para poder viajar por Europa—, pero también personas de la diáspora croata que fueron invitadas a volver al país. Por el contrario, más de 200.000 serbios de las regiones de Eslavonia oriental o la Krajina fueron expulsados tras la Operación Tormenta, cuatro años después de la declaración de independencia croata. El caso de Eslovenia también resulta bastante representativo, pese a ser el primer país de la esfera yugoslava que entró en la UE. La Ley de Ciudadanía, adoptada en junio de 1991, establecía que solo los individuos de otras repúblicas, que tuvieran residencia legal en Eslovenia antes de diciembre del año 1990, podían obtener residencia permanente mediante una solicitud que vencía en un plazo de 6 meses desde la declaración de independencia. Pasado el plazo, fueron borrados de los registros oficiales 18.305 no eslovenos, es decir, todos sus documentos oficiales fueron invalidados (carnet de conducir, identificación, cotizaciones...), perdiendo todas las prestaciones sociales a las que tenían derecho. Esta decisión dejó si cabe a esta población todavía más indefensa, teniendo en cuenta que el país no fue reconocido internacionalmente como independiente hasta enero del año 1992, y las circunstancias en las que estaba sumida Yugoslavia no hacían fácil conocer la entrada en vigor de la ley, ni conseguir todos los documentos requeridos. En abril de 2003, la Corte Constitucional de Eslovenia ordenó que les fuera restituida la residencia permanente a todos los denominados izbrisani (borrados) que así lo solicitaran. Antes de la independencia de Eslovenia, vivían en el país más de 300.000 no eslovenos —Eslovenia tenía cerca de 2 millones de habitantes—, de los cuales 170.000 regularizaron su situación de acuerdo a la ley, mientras la situación por la que pasó la otra mayoría es desconocida y todavía hay muchas reclamaciones por resolverse. Del mismo modo, en Macedonia, la Ley de Ciudadanía de 1992 establecía que un residente permanente tenía que vivir continuadamente en el país no menos de 15 años. Esta ley estaba destinada a reducir la presencia albanesa, ya que muchos albaneses habían ido llegando al país durante los últimos años de la Yugoslavia socialista. Este proceso de politización del ethnos y de etnificación del demos (Pavlović, 2006:104) no surge estrictamente de las Guerras de Secesión de Yugoslavia, sino de la propia crisis del Estado yugoslavo. Así, por ejemplo, como en otros países postcomunistas, las primeras elecciones en Yugoslavia, celebradas antes del inicio de las Guerras de Secesión, habían demostrado «la cartelización etno-nacional de la opinión y de la competición electoral» (Štiks, 2010:10). En todas las repúblicas ganaron partidos políticos con claras consignas nacionalistas, o que abiertamente querían romper con Yugoslavia para lograr la independencia de sus y bosnias y, lo que es más importante, en Yugoslavia a nivel general, apostó por la independencia de Croacia (SAO Krajina) y de Bosnia-Herzegovina (Republika Srpska). En Spencer, Metta. (1991). “Politics Beyond Turf: Grassroots Democracy in the Helsinki Process”, en Bulletin of Peace Proposals, 22, nº 4, pág. 427-435. En Lipset, Seymour. M., 1996. “Repensando los requisitos sociales de la democracia”, en http://www.cholonautas.edu.pe/ modulo/upload/lipset.pdf., pág 17. Consultado el 5 de junio de 2013.
31
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
Iako je još u vreme jugoslovenskog socijalizma postojalo „trenje“ između etničke i republičke pripadnosti, sa raspadom zemlje dolazi do jačanja isključivih kategorija, kao što su pravi Srbin, pravi Hrvat ili pravi Bošnjak, koje mogu da se podvedu pod Srbi-pravoslavci, Hrvati-katolici i Bošnjaci-muslimani, i koje nisu određene zemljom porekla, već etničkom pripadnošću i verom. U daljem toku, srpsko-hrvatski jezik će izgubiti svoju reprezentativnu osobinu da kao lingvističko sredstvo povezuje Južne Slovene. Standardizovani i ustavno priznati kao službeni jezici svojih država, hrvatski, srpski, crnogorski i bosanski jezik istakli su u prvi plan svoju etničku dimenziju; u Srbiji se čak išlo dotle da je ćirilica proglašena u članu 10 Ustava za jedino službeno pismo, premda se latinica podjednako koristi i uči u srpskim školama. Cilj svake od ovih inicijativa bio je da se dâ legitimitet jeziku koji je vezan za određeni nacionalni identitet, a, samim tim, i da se prekine veza sa susedima druge nacionalnosti. Tako sada na paklicama cigareta u Bosni i Hercegovini stoji ista poruka o štetnosti pušenja na srpskom (ćirilica), hrvatskom i bosanskom jeziku, budući da su sva tri jezika bosanskim Ustavom priznata za službene, bez obzira što su sva tri jezika savršeno razumljiva pušačima u Bosni i Hercegovini.4 Posledice ovih identitetskih politika vidljive su ne samo na regionalnom nivou. Naime, prilikom zvaničnih događaja u institucijama EU u Briselu, kada je reč o nemačkom, francuskom ili holandskom jeziku nije potrebno praviti službenu razliku među njima prema zemlji porekla govornika ili teksta — na primer, belgijski francuski, belgijski holandski ili austrijski nemački. Međutim, kada je reč o bosanskom, srpskom, crnogorskom ili hrvatskom jeziku, unapred se postavlja ozbiljan problem vezan za ulazak u EU zemalja jugoistočne Evrope, tj. za priznavanje njihovih jezika kao posebnih, i to ne samo u političkom pogledu, već i u ekonomskom ili logističkom, u slučajevima kada bude bilo potrebno da se prevedu dokumenti ili angažuju pomoćnici iz Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Srbije ili Hrvatske. Nestanak Jugoslavije, stvaranje novih država i sukob koji je usledio imali su za posledicu urušavanje identiteta. Podrazumevalo se da će etničko razdvajanje biti neizbežno, budući da se pokazalo kao najbolja strategija da se unese mir u politički život (očigledni primeri su Bosna i Hercegovina i sever Kosova), da se uspostavi politička vlast, ali i da se institucionalizuje društvena podela između različitih nacionalnih grupacija. U tom smislu, rizik ovog modela nastaje onda kada neki građani postanu tretirani kao ona druga zajednica, ili kada postoji jedna strana koja nameće drugoj svoju politiku zasnovanu na nacionalnim, a ne na kriterijumima od opšteg interesa, tako da jedan deo stanovništva smatra da nije stvarno 4 Srpski jezik može da se piše i latinicom i ćirilicom. Bosanski ili hrvatski, iako gotovo da ne postoje lingvističke razlike u odnosu na srpski, pišu se samo latinicom. To je razlog zbog koga se ćirilica povezuje sa srpskim. Međutim, čitanje ćirilice ne zahteva neki veliki napor ukoliko se zna hrvatski ili bosanski.
32
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
Estados. La desaparición del modelo yugoslavo invitó a la ciudadanía a buscar un mecanismo compensatorio. La nación étnica tenía un enorme atractivo: ofrecía un porvenir en época de crisis e incertidumbre, una perspectiva igualitaria de la sociedad, reproducía la cultura del liderazgo de la Yugoslavia socialista, y estaba conformada por elementos culturales y sociales que resultaban a todos próximos. Sin embargo, al mismo tiempo, se alimentó que la nación tuviera que ser una identidad cerrada, anulando el pluralismo político y cultural adscrito a la naturaleza independiente del ser humano. En un proceso ascendente, las tradiciones se convirtieron en ideología. Se redujeron los estímulos, y se castigaron socialmente aquellas aptitudes que no encajaban en la nueva etno-democracia nacional. El mundo se hizo más pequeño. Aunque la fricción entre etnia y ciudadanía era ya una realidad con la que se convivía en tiempos del socialismo yugoslavo, con la desintegración del país ganaron aplomo categorías excluyentes, tales como pravi Srbin (verdadero serbio), pravi Hrvat (verdadero croata) o pravi Bošnjak (verdadero bosníaco), que pueden verse reducidas a serbios-ortodoxos, croatas-católicos o bosníacos-musulmanes, y que no están determinadas por el país de origen, sino por la nacionalidad étnica y la religión. A continuación la lengua serbocroata perdió su capacidad nominal de cohesionar como lengua vehicular a los eslavos del sur. De forma estandarizada, y constitucionalmente reconocidas como lenguas de cada Estado, el croata, el serbio, el montenegrino y el bosnio, apuntalaron su dimensión étnica; incluso en Serbia el alfabeto cirílico fue constitucionalizado (art. 10) como único alfabeto oficial, cuando el alfabeto latino es de uso común y también es enseñado en las escuelas serbias. Cada una de estas iniciativas estaban dirigidas a legitimar la lengua asociada a la identidad étnica del grupo mayoritario y, por tanto, disociada de los vecinos de distinta nacionalidad étnica. De hecho, en la actualidad, en Bosnia y Herzegovina, en las cajetillas de tabaco, se consigna la misma reseña contra el tabaquismo en serbio (en cirílico), en croata y en bosnio, siendo cada una de ellas lenguas oficiales reconocidas por la Constitución bosnia, aunque las tres son perfectamente entendibles para todos los fumadores de Bosnia y Herzegovina.5 Las consecuencias de estas políticas identitarias no se manifiestan solo a nivel regional. En los actos oficiales de las instituciones europeas en Bruselas, mientras el alemán, el francés o el holandés no reciben una denominación oficial diferente según el país del que proviene el ponente o el texto —en los casos del francés de Bélgica, el holandés de Bélgica o alemán de Austria—, se anticipa en adelante un problema serio con el bosnio, serbio, montenegrino o el croata, en relación con la integración de los países del sudeste europeo en la UE, y el reconocimiento de sus lenguas como lenguas independientes, no solo a nivel político, sino también a nivel económico 5 El serbio se puede escribir en alfabeto latino o cirílico. El bosnio y el croata, pese a que no guardan apenas diferencias lingüísticas con el serbio, se escribe solo en latino. Por este motivo el alfabeto cirílico está asociado al serbio. Sin embargo, leer en cirílico no entraña apenas esfuerzo si se conoce el croata y el bosnio.
33
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
predstavljen u vlasti, kaže da ne oseća da učestvuje u vlasti, ili da je direktno diskriminisan. Rizik od manipulisanja nacijom ili od njene instrumentalizacije postaje veoma veliki. Stvaranje institucionalnih koncepata koji bi podstakli učešće u vlasti nacionalnih manjina ima čudne posledice po demokratski model. Postojanje cenzusa koji nisu primenjivi na nacionalne manjine u parlamentima (Bosna i Hercegovina 3%, Hrvatska 5%, Srbija 5%) vodi ka tome da etnički identitet prevlada unutar većinskog biračkog tela, ali istovremeno i unutar manjine na koju se ovaj cenzus odnosi, što opet dovodi do stvaranja asimetričnih odnosa među nacionalnim grupama, na uštrb ravnopravnih odnosa između politički aktivnih građana. Odvajanje nacionalnosti od nacionalnog identiteta može dovesti do toga da ona bude prepuštena interesima etničke prirode, a tada nacionalnost prestaje da bude okvir interakcije zasnovan na jednakosti prava i obaveza, i pretvara se u mehanizam političke trgovine između nacionalističkih elita. Nacionalno samoopredeljenje, sa jedne strane, daje legitimitet i ponavlja etno-nacionalističke zahteve putem uobičajenih kanala političke komunikacije, a sa druge, dovodi do stvaranja političke koegzistencije koja se zasniva na nacionalnim razlikama, a ne uvek na građanskoj harmoniji. Evropski genius „Bez sloge nema slobode.“ U Briselu Neuspeh Druge internacionale, koji se vremenski poklopio sa Prvim svetskim ratom, spada među najjasnije pokazatelje koliko je teško stvaranje jednog novog kolektivnog identiteta. U ratnoj klimi tokom druge decenije XX veka, na kongresima u Kopenhagenu (1910) i Bazelu (1912), Druga internacionala, shodno svojim revolucionarnim težnjama na međunarodnom nivou, obznanila je svoje neslaganje sa ratom između država-nacija. Međutim, kada je počeo Prvi svetski rat, Internacionala je pokazala svoje slabosti, a radnici i političke partije su se pridružili u borbi vojskama svojih zemalja. Nije to bio jedini slučaj vredan pažnje. Isto tako, po završetku Drugog svetskog rata, bilo je mnogo predloga da se stvori jedan novi poredak na kontinentu. Jedan od ovih predloga bio je da se čitav istok Evrope ujedini u jednu državu u formi velike konfederacije. Međutim, ova ideja je propala i nije imala nikakav društveni odjek zato što se stanovništvo više bavilo načinom kako da prevaziđe posledice koje je rat ostavio na živote ljudi, nego planiranjem neke nadnacionalne budućnosti u evropskim okvirima. Vinston Čerčil je bio jedan od onih koji su predložili stvaranje tzv. Sjedinjenih evropskih država.5 Godine 1946. rekao 5
Gi Verhofštat, dugogodišnji belgijski premijer, takođe je u jednoj publikaciji iz 2005. predložio stvaranje federacije evropskih država po uzoru na SAD.
34
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
o logístico, en aquellos casos en los que se deba traducir los documentos o a los asistentes provenientes de Bosnia y Herzegovina, Montenegro, Serbia o Croacia. La desaparición de Yugoslavia, la creación de nuevos Estados y el conflicto subsiguiente supusieron una involución identitaria. Fue asumido que la segregación étnica era inevitable, ya que servía como medio óptimo para llevar la paz a la vida política (Bosnia y Herzegovina o el Norte de Kosovo son ejemplos paradigmáticos), y para gestionar el poder político, pero también para institucionalizar la fractura social entre grupos de diferente etnia. En este sentido, el riesgo de este modelo llega cuando algunos ciudadanos son tratados como la otra comunidad, o hay una parte que impone sus políticas sobre otra bajo criterios etno-nacionales, y no bajo criterios de interés general, con lo que hay una parte de la población que no se siente efectivamente representada, dice no sentirse representada o se siente, directamente, discriminada. El riesgo de manipulación e instrumentalización de la nación se vuelve muy elevado. La creación de diseños institucionales que fuercen a la representación de las minorías étnicas tiene consecuencias perversas en el modelo democrático. La existencia de umbrales no aplicables a las minorías étnicas en los parlamentos (Bosnia y Herzegovina 3%, Croacia 5% o Serbia 5%) contribuye a una preponderancia de la identidad étnica en el electorado favorecido, pero también en el grupo nacional al que se le aplica ese umbral, alimentando relaciones asimétricas entre grupos nacionales, y no relaciones de igualdad entre ciudadanos políticamente activos. Separar la ciudadanía y la identidad nacional puede dejar la ciudadanía en manos de los intereses de naturaleza étnica, y es entonces cuando la ciudadanía deja de ser un marco de interacción basado en la igualdad de derechos y obligaciones, y se convierte en un mecanismo de negociación política de las elites nacionalistas. La autodeterminación étnica, por un lado, legitima y reproduce las reclamaciones etno-nacionalistas a través de los canales de comunicación política habituales y, por otro lado, crea una coexistencia política basada en la diferencia nacional, y no siempre en la armonía civil. El genius europeo «Bez sloge nema slobode».6 En Bruselas El fracaso de la II Internacional, coincidiendo con la I Guerra Mundial, es uno de los ejemplos más claros sobre las dificultades que entraña construir una nueva identidad colectiva. En el clima bélico de la segunda década del siglo XX, en los congresos de Copenhague (1910) y Basilea (1912), la II Internacional, de acuerdo con sus aspiraciones revolucionarias a nivel mundial, declaró su oposición al conflicto entre Estados nación. Sin embargo, cuando comenzó 6
«Sin unión no hay libertad».
35
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
je na Univerzitetu u Cirihu: „(…) Moramo da izgradimo neku vrstu Sjedinjenih evropskih država, zato što će samo tako stotine miliona radnika moći da ponovo osete male radosti i nade zbog kojih vredi živeti. Proces je jednostavan. Sve što je potrebno to je da stotine miliona muškaraca i žena odluče da čine dobro umesto da čine loše i da kao nagradu za to dobiju blagoslov umesto prokletstva (…)“.6 Ipak, sve navodi na to da je ovaj proces međunarodnog preoblikovanja bio komplikovaniji, kao što je to sigurno i sâm Čerčil mislio, nego što se to moglo zaključiti iz njegovih reči. Druga internacionala ili Sjedinjene evropske države nisu se iskristalisale kao celine, pa ipak EU sada predstavlja period mira koji traje već više od 60 godina. Tokom poslednjih decenija akademska literatura je pokušala da ponudi dovoljno potkrepljen teorijski okvir o kolektivnom identitetu i njegovom značenju u procesu evropskih integracija, budući da je nedostatak kolektivnog identiteta obično doživljavan kao ozbiljna prepreka za razvoj legitimiteta na evropskom nivou.7 Kolektivni identitet je preduslov za legitimitet i kontinuitet svakog poretka. Izazov je ogroman — postići da građani Evrope sami sebe identifikuju kao Evropljane. Na kojim principima je zasnovana EU? Kako je EU uspela da prevaziđe rivalitete među nacijama kada to nisu uspele ni Druga internacionala ni Sjedinjene evropske države? Postoje mnogi razlozi, ali jedan je najznačajniji za postavke iznete u ovom uvodu. Poreklo današnje EU leži u Evropskoj zajednici za ugalj i čelik (CECA), stvorenoj na osnovu sporazuma potpisanog u Parizu 1951. između Francuske, Zapadne Nemačke, Italije i zemalja Beneluksa. Ideja o stvaranju EU nije bila rezultat nekog evropskog identiteta proizišlog iz bratimljenja naroda, niti iz nekog modela političke izgradnje koji bi bio nametnut od strane neke određene zemlje, već je bila rezultat sposobnosti Roberta Šumana i Žana Monea da ubede države članice da prošire svoja polja saradnje na osnovu zajedničkih interesa u određenim materijama (da ukinu takse, nacionalne subvencije ili diskriminatorne mere, da postignu jeftinije cene i nesmetano snabdevanje), ali istovremeno i u okviru zajedničkih institucija koje bi se u tom cilju formirale. Današnja EU nije nastala kao jednostavna unija nekolicine zemalja, već kao rezultat „politike koja prevazilazi nacionalne države“.8
6
Govor Vinstona Čerčila na Univerzitetu u Cirihu 19. septembra 1946.
7
V. Beetham, D. and Lord, C. (1998). „Identity: Who are the People?“, u: Weale, A. and Nentwich, M. (Eds.), Political Theory and the European Union: Legitimacy, Constitutional Choice and Citizenship. London: Routledge. 8 O konceptu razvoja: Haas, E. (1958). The Uniting of Europe. Palo Alto: Stanford University Press; Haas, E. (1964). Beyond the Nation State: Functionalism and International Organization. Stanford CA: Stanford University Press.
36
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
la I Guerra Mundial, la organización internacionalista exhibió sus limitaciones, y trabajadores y partidos políticos se sumaron a las filas nacionales para combatir. No fue el único caso destacable. Igualmente, al terminar la II Guerra Mundial, surgieron muchas propuestas para crear un nuevo orden continental. Una de estas propuestas era unir todo el Oeste de Europa en un solo Estado como si fuera una gran confederación. Sin embargo, esta idea fracasó y no tuvo ningún eco social, porque la población estaba más preocupada por afrontar el impacto de la guerra en sus vidas, que de proyectar un futuro supranacional a nivel europeo. Winston Churchill fue uno de los que propusieron la llamada Unión de Estados de Europa.7 En 1946 decía en la Universidad de Zúrich lo siguiente: «(...) Tenemos que construir una especie de Estados Unidos de Europa, y solo de esta manera cientos de millones de trabajadores serán capaces de recuperar las sencillas alegrías y esperanzas que hacen que la vida merezca la pena. El proceso es sencillo. Todo lo que se necesita es el propósito de cientos de millones de hombres y mujeres, de hacer el bien en lugar de hacer el mal y obtener como recompensa bendiciones en lugar de maldiciones (...)».8 No obstante, todo hace parecer que este proceso de articulación internacional resultaba más complicado, como el propio Churchill seguro imaginaba, aunque no se dedujera de sus palabras. La II Internacional o la Unión de Estados de Europa no terminaron de cristalizar como entidades, sin embargo la UE en la actualidad representa un periodo de paz de más de 60 años. La literatura académica durante las dos últimas décadas ha procurado ofrecer un marco teórico suficientemente solvente sobre la identidad colectiva y su importancia en el marco del proceso de integración europeo, ya que la ausencia de una identidad colectiva es habitualmente considerada como el obstáculo más serio para el desarrollo de la legitimidad a nivel europeo.9 Una identidad colectiva es una precondición para la legitimidad y continuidad de un régimen. El desafío es enorme: lograr que los ciudadanos europeos se identifiquen como europeos. ¿Bajo qué planteamientos fue fundada la UE? ¿Cuál es la razón que hace que la UE superara las rivalidades nacionales cuando la II Internacional o la Unión de Estados de Europa no lo habían logrado? Existen muchas razones, pero una es la que más interesa a los efectos de esta carta introductoria. El origen de la actual UE se encuentra en la Comunidad Europea del Carbón y el Acero (CECA), acuerdo firmado en París en 1951, del que formarían parte Francia, Alemania occidental, Italia y el Benelux. El planteamiento fundacional de la UE no fue resultado de la autogeneración de una identidad europea surgida de la confraternidad, o de la imposición de un 7 Guy Verhofstadt, primer ministro belga durante muchos años, igualmente propuso en una publicación de 2005 crear una federación de Estados europeos a imagen y semejanza de los EE.UU. 8
Discurso de Winston Churchill en la Universidad de Zúrich el 19 de septiembre de 1946.
9
Vid: Beetham, D. and Lord, C. (1998). “Identity: Who are the People?”, en Weale, A. and Nentwich, M. (Eds.). (1998). Political Theory and the European Union: Legitimacy, Constitutional Choice and Citizenship. London: Routledge.
37
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
CECA je težila da prevaziđe posledice Drugog svetskog rata putem preduzimanja akcija a ne putem pomirenja, mada će se kasnije pokazati da prvo može da dovede do drugog. Prema Paskalu Fontenu, stvaranje CECA je podstaklo pomirenje na osnovu jednog dvostrukog projekta koji je, više nego na emocijama i prijateljstvu, počivao na ekonomskoj solidarnosti i na međunarodnim institucijama.9 Ipak, kako su neke novije studije o ulozi CECA pokazale, „postojanje multilateralnih mehanizama ne može da se smatra dokazom postojanja multilateralnih politika“ (Alter, 2007:14). Evropska unija ne može da prikrije činjenicu da su države te koje su, uprkos tome što su sve nadležnosti prenete na evropske institucije, i dalje glavni akteri u evropskim odnosima, kao i da je njihov proces integracije još uvek daleko od toga da bude apsolutna realnost. Zbog toga, pitanje nije samo dokle Evropa treba da ide, nego i dokle je do sada stigla. Jedan od odgovora leži u identitetskim dinamikama koje proizilaze iz institucionalne interakcije, što je, opet, povezano sa Kestlerovom teorijom holona. U ovom trenutku Evropska komisija ima preko 30.000 zaposlenih. Brisel i evropske institucije su se pretvorili u veliko tržište pojedinačnih interesa, ali i društvenog saživota, u kome koegzistiraju stotine nacija, prvenstveno iz evropskih zemalja, a posebno, poslednjih godina, iz istočne Evrope, sa proširenjima iz 2004. i 2007. Svi oni su u interakcijskom odnosu u Evropskoj komisiji, Evropskom parlamentu, Komitetu za regione, u kancelarijama različitih lobija, salama za sastanke ili kafićima oko trga Šuman, ulice Lua ili Luksemburškog trga. Osim što neki rade za svoje sopstvene zemlje, postoji i ogromna većina onih koji rade za EU, međunarodne organizacije, razna preduzeća ili za sebe same. Međutim, prostori Evrope na kojima postoji ova vrsta interakcije su vrlo retki i ona se odvija pod određenim uslovima. To su zapravo vrlo ekskluzivni i novostvoreni prostori saradnje, ukoliko imamo na umu njihovo kratko vremensko postojanje u apsolutnim vrednostima. Naime, Fligštajn tvrdi: „ekonomska integracija je stvorila matrice interakcije pre svega među mladim i obrazovanim ljudima, direktorima, menadžerima i državnim službenicima. Ironično, oni koji se najviše poistovećuju sa Evropom predstavljaju upravo društvenu grupu koja isključuje druge“ (Fligstein, 2008:156). Fligštajnova istraživanja pokazuju rastuće prisustvo jednog evropskog društvenog sloja koji je ponikao iz slobode kretanja unutar EU i neposredne društvene interakcije koja se odigrava na mestima političke, ekonomske i kulturne razmene, zato što, u krajnjoj liniji, „proces stvaranja jednog evropskog društva pretpostavlja da ljudi iz različitih zemalja budu u neposrednom kontaktu“.10 Inicijative kao što su stipendije za studije po Evropi, npr. Erazmus ili Leonardo da Vinči, imale su za posledicu neprekidan priliv ljudi koji su ostali 9 Fontaine, Pascal. (2000). A New idea for Europe: The Schuman Declaration 1950-2000 (Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities), str. 36. 10
Ibid. 2
38
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
modelo de construcción política forzado desde un determinado país, sino de la capacidad política de Robert Schuman y Jean Monnet de convencer a los Estados miembros de que expandieran sus campos de cooperación sobre la base de intereses comunes en materias definidas (suprimir aranceles, subvenciones nacionales o medidas discriminatorias, obtener precios más baratos y un abastecimiento sin interrupción), pero al mismo tiempo en el marco de instituciones comunitarias dispuestas para ello. La fundación de la UE actual no nació simplemente de la unión de varios países, sino que se buscaba «la política más allá de los Estados nación».10 La CECA buscaba superar el conflicto armado que había supuesto la II Guerra Mundial bajo los preceptos de la acción, y no de la reconciliación, aunque lo primero pudiera llevar a lo segundo, como más tarde se demostró. Según Pascal Fontaine, la declaración de la CECA hizo partir la reconciliación de un doble proyecto basado en la solidaridad económica y en las instituciones internacionales, más que en las emociones y en la amistad.11 No obstante, como otros estudios más recientes acerca de la trayectoria de la CECA han venido a demostrar, la «existencia de mecanismos multilaterales no puede ser tomada como una evidencia de políticas multilaterales» (Alter, 2007:14). La UE no puede ocultar que los Estados, pese a todas las competencias transferidas al seno europeo, siguen siendo los actores principales en las relaciones europeas, y su proceso de integración está todavía lejos de ser una realidad absoluta. Por tanto, la pregunta no es solo hasta dónde tiene que llegar Europa, sino también hasta donde ha llegado ya. Y una de las respuestas está en las dinámicas identitarias surgidas de la interacción institucional, que está relacionada con la teoría de Koestler de los holones. Hoy la Comisión Europea tiene a más de 30.000 empleados. Bruselas y sus instituciones europeas se han convertido en un gran mercado de intereses individuales, pero también de convivencia social, donde cohabitan cientos de nacionalidades, sobre todo provenientes de países europeos y, particularmente, desde hace pocos años, del Este de Europa —con la ampliación de los años 2004 y 2007—. Todos ellos interactúan en la Comisión Europea, en el Parlamento Europeo, el Comité de las Regiones, en las oficinas de diferentes lobbies, salones de reuniones, o cafeterías de los alrededores de la rotonda de Schuman, la rue de la Loi o en la plaza de Luxemburgo. Además de que algunos trabajen para sus propios países, hay una inmensa mayoría de trabajadores que lo hacen para la UE, organizaciones internacionales, multinacionales o para sí mismos. No obstante, los espacios en Europa donde se produce este tipo de interacciones son muy escasos y en condiciones muy determinadas. Son en realidad espacios de cooperación 10 Concepto desarrollado en: Haas, E.. (1958). The Uniting of Europe. Palo Alto: Stanford University Press; Haas. (1964). Beyond the Nation State: Functionalism and International Organization. Stanford CA: Standford University Press. 11
Vid: Fontaine, Pascal. (2000). A New idea for Europe: The Schuman Declaration-1950-2000 (Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities).
39
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
da žive u zemljama u kojima su studirali; neki su tamo čak i zasnovali porodice i svom identitetu pridodali još mnoge druge, i to sa evropskom dimenzijom. Naime, statistički podaci Evrobarometra za 2012. pokazuju da se 46% mladih između 15 i 24 godina oseća Evropljanima, ali i građanima svoje zemlje porekla. Na Balkanu Za razliku od situacije u Briselu, ograničenost prostora za društvenu interakciju na jugoistoku Evrope umanjila je mogućnosti da ljudi otkriju zajednička interesovanja i da, u krajnjoj liniji, oblikuju jedan kompleksniji identitet, zahvaljujući kome bi mogli da se identifikuju sa većim brojem ljudi i, samim tim, da uspostave nove mehanizme zbližavanja koji dovode do stvaranja odnosa poverenja, razmene informacija ili realizacije zajedničkih projekata. Srbi, Albanci, Makedonci, Bosanci ili Crnogorci zakasnili su da se uključe u pravi trenutak širenja evropejstva, koji se dogodio početkom devedesetih. Postoji ograničen krug ljudi iz tih zemalja koji je uistinu učestvovao u interakciji na nivou svetskih sinergija — u biznisu, međunarodnim organizacijama i univerzitetima, ali oni ni u kom slučaju ne predstavljaju većinu. U slučaju dijaspore, možemo da ukažemo na veliki broj ljudi koji su se tokom devedesetih odselili u gradove kao što su Toronto, Čikago, Sidnej, Stokholm ili Beč, a neki su se već i vratili u svoje matične zemlje. Međutim, statistički podaci11 otkrivaju da većina stanovnika jugoistočne Evrope nikada nije izašla iz svoje zemlje do 2003. Tabela 1: Procenat stanovništva koji nije nikada putovao Glavni grad pokrajine
Glavni grad
Susedna zemlja
Druga zemlja
Rumunija
41
58
88
92
Bugarska
12
18
78
84
Srbija
12
22
6
81
Crna Gora
4
8
71
94
Makedonija
7
36
41
63
11
Statistike dobijene od Integrating the Balkans in the European Union. Mungiu-Pippidi, Alina. (2003). „Seeking the virtous circle: Migration and development in the Balkans“ u: Grečić, Vladimir. (2006). Visa policy and the Western Balkans. Institute of International Politics and Economics. European Movement in Serbia. Group 484.
40
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
muy exclusivos y de reciente formación, si tenemos en cuenta su corta genealogía histórica en términos absolutos; tal como defiende Fligstein: «la integración económica ha producido patrones de interacción principalmente entre los jóvenes, educados, profesionales de los negocios y gestores, y trabajadores de cuello blanco. Irónicamente aquellos que tienen una mayor identificación europea claramente representan un grupo social que excluye a otros» (Fligstein, 2008:156). Las investigaciones de Fligstein prueban la creciente aparición de un estrato social europeo surgido de la libertad de movimientos dentro de la UE y de la interacción social cara a cara que se escenifica en los lugares de intercambio político, económico, y cultural, porque en definitiva «el proceso de creación de una sociedad europea supone que personas de diferentes países se encuentran directamente».12 Iniciativas como las becas de movilidad europea —por ejemplo Erasmus o Leonardo da Vinci—, han dejado un goteo constante de individuos que se han quedado a vivir en los países de acogida; algunos de ellos incluso han llegado a formar una familia, y han sumado a su identidad otras muchas, y, además, con una dimensión europea. De hecho, los datos estadísticos del Eurobarómetro en el año 2012 sitúan en el 46% los jóvenes de entre 15 y 24 años que se sienten europeos, además de sentirse nacionales de su propio país de origen. En los Balcanes Al contrario que en Bruselas, la reducción de los espacios de interacción social en el sudeste europeo limitó las posibilidades del individuo de encontrar intereses comunes y, en definitiva, de articular una identidad más compleja con la que lograr identificarse con un mayor número de personas y, por tanto, lograr establecer así nuevos mecanismos de encuentro que se traduzcan en relaciones de confianza, trasvase de información o desarrollo de proyectos colectivos. Serbios, albaneses, macedonios o montenegrinos llegaron tarde al momento álgido de europeísmo, que se produjo a comienzos de la década de los 90. Hay una parte reducida de esa sociedad que efectivamente ha participado de la interacción a nivel de las sinergias internacionales: negocios, organismos internacionales o universidades; pero no representan una mayoría en ningún caso. En los casos de la diáspora podemos apreciar un gran número de personas que cambiaron su residencia a ciudades como Toronto, Chicago, Sídney, Estocolmo o Viena durante los años 90, y algunos de ellos ya volvieron a sus lugares de origen. Sin embargo, los datos estadísticos13 ponen de manifiesto que la mayoría de los habitantes del sudeste europeo nunca habían salido de su país en el año 2003. 12
Ibídem.
13
Estadísticas obtenidas del proyecto Integrating the Balkans in the European Union. Mungiu-Pippidi, Alina. (2003). “Seeking the virtous circle: Migration and development in the Balkans”, en Grečić, Vladimir. (2006) Visa policy and the Western Balkans. Institute of International Politics and Economics. Beograd: European Movement in Serbia. Group 484.
41
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
Evropska unija je predstavljala politički, ekonomski i društveni stimulans za ovaj region. Tokom najturbulentnijih godina, evropska perspektiva je predstavljala pribežište pred neizvesnošću koju je donela postjugoslovenska kriza. Danas, pred ekonomskom krizom koja je zahvatila Španiju, Italiju, Grčku, Portugaliju ili Irsku, ili pred nedoumicama vezanim za Rumuniju i Bugarsku oko njihovog usklađivanja sa EU, opao je entuzijazam za Evropu kao rešenje svih domaćih problema, pre svega zato što pomenute okolnosti demistifikuju smisao „ulaska u Evropu“ kao garancije za budućnost, naročito ako država nije kadra da ispuni zahteve za ulazak i ako ne postoje optimalni uslovi za integrisanje u EU; a, na drugom mestu, utiče i činjenica da se evropska perspektiva sporo razvija, iako je iz godine u godinu sve bliža ovom regionu, i to u veoma skeptičnoj i apatičnoj klimi. Naime, kao što može da se vidi iz naredne tabele, u svim zemljama nastalim posle raspada Jugoslavije podrška ulasku u EU ima silaznu tendenciju 2012. u odnosu na 2006. Nije isto želeti da se uđe u Evropu i osećati se građaninom Evrope. Kao što kaže Dimitar Bečev: „ove statistike su više odraz evrorealizma nego evrofilije“ (Bechev, 2012:3). Tabela 2: Procenat podrške evropskoj integraciji (2006-2012) 2006
2008
2009
2010
2011
2012
Albanija
84
83
88
81
81
BiH
66
49
67
69
88
Hrvatska
35
29
26
25
Kosovo
87
89
89
88
Makedonija
76
66
62
60
Crna Gora
64
57
67
73
70
66
Srbija
61
58
50
44
50
51
76 66
Premda je tačno da je sa ulaskom Hrvatske pomerena granica između onih koji su Evropljani i onih koji to nisu, ta činjenica isto tako može da predstavlja i impuls za uvođenje pravnih tekovina EU u zemlje regiona. Iako je Slovenija ušla u EU još 2004, Hrvatska je kulturno, istorijski, lingvistički i psihološki mnogo bliža evropskoj kosmoviziji Balkana nego Slovenija. Identifikacija se mnogo lakše postiže ako je u pitanju susedna zemlja. Kod Srba, Bosanaca ili Makedonaca, činjenica da nisu u EU ne mora nužno da utiče na njihovu identifikaciju sa Evropom, a upravo zahvaljujući tome što su balkanske zemlje povezane, hrvatsko iskustvo može da dovede do bržeg približavanja Evropi. Naime, hrvatska obala je i dalje mesto gde mnogi Srbi i Bosanci
42
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
Tabla 1: Tanto por ciento de la población que nunca ha viajado Capital regional
Capital del país
País vecino
Otro país
Rumanía
41
58
88
92
Bulgaria
12
18
78
84
Serbia
12
22
6
81
Montenegro
4
8
71
94
Macedonia
7
36
41
63
La UE representó un incentivo político, económico y social para la región. Durante los años más turbulentos, la perspectiva europea representaba un remedio a la incertidumbre de la crisis post-yugoslava. Ahora la crisis económica abierta en países como España, Italia, Grecia, Portugal o Irlanda, o las dudas sobre Rumanía y Bulgaria sobre su adecuación a la UE, han rebajado la trascendencia de la meta europea como una solución a todos los problemas locales; primeramente, porque estos escenarios desmitifican como una garantía de porvenir el sentido de “entrar en Europa”, si no va acompañado de un Estado viable, en unas condiciones estructurales óptimas para integrarse en la UE. Y, en segundo lugar, porque la perspectiva europea, aunque avanza año tras año en la región, se desarrolla muy lentamente y además se desarrolla en un clima profundamente escéptico y apático. De hecho, como se aprecia en la siguiente tabla de datos, en todos los países surgidos de la fragmentación yugoslava el apoyo a la entrada en la UE ha sufrido una tendencia descendente desde el año 2006 al 2012. No es lo mismo querer entrar en la UE, que sentirse un ciudadano europeo. Como dice Dimitar Bechev: «estas estadísticas muestran más Eurorealismo que Eurofilia» (Bechev, 2012:3). Tabla 2: Tanto por ciento de apoyo a la integración europea (2006-2012) Albania ByH Croacia Kosovo Macedonia Montenegro Serbia
2006 84 66 35 87 76 64 61
2008 83 49 29 89 66 57 58
2009 88 67 26 89 62 67 50
43
2010 81 69 25 88 60 73 44
2011 81 88
2012
70 50
66 51
76 66
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
vole da letuju, hrvatska TV je popularna u celom regionu, a privredna i društvena razmena sa Hrvatskom se nesmetano odvija na lokalnom nivou. Jedan simboličan primer: u Makedoniji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Srbiji, starije generacije zovu pastu za zube imenom hrvatske marke Kaladont; ili, mali trouglasti sirevi koje naročito vole deca, takođe se zovu po hrvatskom proizvodu Zdenka. Ovaj argument polazi od jedne naoko kontradiktorne premise: „nacionalni identitet ima specifičnu prednost u odnosu na ideju o jedinstvenom evropskom identitetu. On je živ, dostižan, čvrsto etabliran, veoma popularan i još uvek uverljiv, bar velikim svojim delom“ (Smith, 1992:62). Iz ove perspektive ulazak Hrvatske u EU predstavlja istinsko suočavanje jedne zemlje i jedne političke kulture, poniklih iz balkanskog lonca, sa evropskim pravilima igre. Ovome doprinose dva fenomena koji su povezani sa prethodnom idejom. Prvi su migraciona kretanja iz EU ka jugoistoku Evrope sve većeg broja pripadnika srednje klase preduzetnika, radnika i akademske zajednice, koji su različitog profila od onog iz prethodne decenije, kada su dolazili uglavnom u cilju saradnje ili iz političkih, humanitarnih ili diplomatskih razloga. Drugi fenomen je postepena liberalizacija viznog režima, počev od decembra 2009, za građane Srbije, Makedonije i Crne Gore, a zatim i Albanije i Bosne i Hercegovine, za putovanja po zemljama Šengena. Oba ova fenomena imala su umirujuću ulogu u situaciji prividne regionalne neravnoteže u pogledu regionalnog saživota i odnosa sa Evropom. Univerzalni genius „We were all close to going crazy.“ Amira Medunjanin Benedikt Anderson u delu Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (1983) kaže da su nacije izmišljene društvene zajednice nastale kao rezultat interakcije i komunikacije. Ovo delo objašnjava da se nacija ne oblikuje na osnovu istorijske inercije, već da proizilazi iz kolektivne i lingvističke povezanosti između naoko nekompatibilnih grupa, a kada se radi o velikim teritorijama, ona se formira kako bi se ostvarili politički i ekonomski ciljevi tih grupa. Vrlo je značajna kritika ove teorije koju daje Entoni D. Smit, u kojoj se, nasuprot tome, tvrdi da se te zamišljene zajednice ne rađaju ni iz čega, već da su nacionalna istorija, simboli i mitovi ključni za formiranje nacije. Smit kaže: „Istorija nije poslatičarnica u kojoj njena deca mogu da „odaberu i mešaju“, ali nije ni nepromenjiva suština, niti naslage poređane jedna na drugu. Isto tako, nemoguće je jednostavno ne uzeti u obzir istoriju, kao što su mnogi nacionalisti i sami otkrili. Zadatak istraživača, kao i naroda, je taj da predstave odnos između nacionalne prošlosti i moderne nacije sa što većom preciznošću i na što ubedljiviji način“ (Smith, 1994:19). Obe ove
44
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
Si bien es cierto que la entrada de Croacia extiende una línea divisoria entre los que son europeos y los que no lo son, también puede representar un impulso para el acervo europeo en la región. Aunque Eslovenia ya había entrado en la UE en el año 2004, Croacia es un país mucho más cercano cultural, histórica, lingüística y psicológicamente a la cosmovisión balcánica que el primero. Las relaciones de vecindad generan mucha mayor identificación. No estar dentro de la UE, para serbios, bosnios o macedonios, no tiene por qué afectar necesariamente a la identificación con Europa, precisamente porque el vínculo balcánico es elevado y puede implicar un mayor acercamiento a Europa a través de la experiencia croata. De hecho, la costa croata sigue siendo el lugar donde muchos serbios o bosníacos disfrutan de sus vacaciones, la televisión croata goza de cierta popularidad en la región, y Croacia es un país con el que las relaciones de intercambio económico-social a nivel local son fluidas. Por ejemplo, de manera simbólica, en Macedonia, Montenegro, Bosnia y Herzegovina y Serbia a la pasta de dientes las generaciones mayores la llaman de la misma manera que a una marca croata: Kaladont; o los típicos quesitos que toman, sobre todo, los niños, se le llama como a otra marca croata: Zdenka. Estos países guardan todavía una fuerte identificación recíproca. Este último argumento parte de una premisa aparentemente contradictoria: «la identidad nacional posee ventajas distintivas sobre la idea de una identidad europea unificada. Está viva, accesible, bien establecida, muy popularizada, y sigue siendo creíble, al menos a grandes trazos» (Smith, 1992:62). Desde esta perspectiva, la entrada de Croacia en la UE supondrá una exposición real de un país y de una cultura política heredera del entramado balcánico a las reglas del juego europeas. A esto contribuyen dos fenómenos que están ligados a la idea anterior: por un lado, los flujos migratorios de la UE al sudeste europeo, de una cada vez más extensa clase media empresarial, laboral y universitaria —un perfil diferente al de la década anterior, que estaba más basado en la cooperación y la acción política, humanitaria y diplomática—, y, por el otro lado, la gradual y paulatina liberalización de visados desde diciembre de 2009 de Serbia, Macedonia, Montenegro, Albania y Bosnia y Herzegovina para viajar a países en zona Schengen. Ambos fenómenos actúan como paliativos de una situación de aparente desequilibrio regional, en cuanto a la convivencia regional y en cuanto a su relación con Europa. El genius universal «We were all close to going crazy». Amira Medunjanin Benedict Anderson en Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (1983) plantea que las naciones son construcciones sociales imaginadas, resultado de la interacción y de la comunicación. Esta obra explica cómo la construcción nacional no se articula por una suerte de inercia histórica, sino que surge de una conexión
45
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
postavke su usko povezane sa rađanjem novih država nastalih cepanjem Jugoslavije. Iz ove perspektive, ovi argumenti nisu suprotstavljeni, već se uzajamno dopunjuju. Balkanski narodi su svoje napore skoncentrisali na to da ponovo izmisle svoje sopstvene države, ali sa polazišta tradicija veoma ukorenjenih u nacionalnu meta-istoriju. Dakle, da stvore jednu državu, jedan jezik i jednu kulturu, što je u direktnom sudaru sa konceptom Evrope koja počiva na raznolikosti država, jezika i kultura. Tako je to opisao srpski premijer Zoran Đinđić u Banja Luci, prilikom njegovog poslednjeg izlaganja pre nego što će biti ubijen: „To je kao kada neko ima mapu na kojoj su ucrtane sve ulice, ali je to mapa arheoloških nalazišta grada koji je postojao pre hiljadu godina.“12 Oruđa iz prošlosti ne mogu da posluže da se reše štete nastale u sadašnjosti; tradicije pomažu da se uspostavi kontinuitet sa jednom mitskom prošlošću nacionalnog jedinstva da bi se dao kontinuitet životu — kao što bi to rekao Entoni Gidens — ali ta prošlost se suočava sa realnošću jednog sveta u kome su se tokom poslednjih decenija načini povezivanja suštinski promenili, izazivajući koliziju između poznatog kolektivnog nacionalnog identiteta i još slabašne građanske pripadnosti koja tek treba da se izgradi na jugoistoku Evrope. Društveni zahtevi koji se nameću od tada sve su brojniji, a neizvesnost je postala ključni momenat koji prati samu egzistenciju. U odnosu na prethodni model, u kome je Jugoslavija pružala osećaj sigurnosti i stabilnosti (obrazovanje, posao i zdravstvo), današnji svet je postao nepredvidiv. Oglašavanje, televizija, internet i nove telekomunikacije nude tako veliku ponudu koja je za većinu ljudi nesaglediva, kao i milione alternativa, što opet dovodi do stvaranja novih životnih potreba, obaveza i opcija koje, sve zajedno, dezorijentišu ljude. Podstiče se individualizam i život prestaje da ide utvrđenim tokom već se odvija stihijski, obeležen neodlučnošću i indiferentnošću. Odgovor nacionalizma na raspad Jugoslavije predstavljao je jednu koherentnu psihološku reakciji na sopstvenu istoriju i na neizvesnost koju je donela sadašnjost. Nacija se drži na okupu na osnovu svojih poznatih društvenih struktura koje pružaju osećaj sigurnosti i pripadanja: vera, porodica, brak, vrednosti, tradicije, „mi“ naspram onog samotnog „ja“… O tome govori Monserat Gibernau: „Veliki uspeh nacionalizma leži u njegovoj sposobnosti da privuče i mobiliše društveno i politički raznolike slojeve. Ideja o jednom globalnom identitetu je daleko od toga da ima istu sposobnost i izgleda kao neka bleda alternativa zapaljivoj nacionalnoj strasti“ (Guibernau, 1996:149). Savremeni svet apeluje na nacionalizam, ali na takav nacionalizam koji će biti otvoren i inkluzivan i kadar da se uhvati u koštac sa stvarnošću, a da se pritom ne odrekne svoje prvobitne suštine. Da bez straha komunicira na evropskom nivou. Važno je znati kada će se integrisati u EU zemlje kao što su Srbija, Crna Gora, Makedonija i Bosna i Hercegovina (računa se da je realan rok osam godina od otpočinjanja 12
„Od nacionalizma do patriotizma“. http://pescanik.net/2009/03/od-nacionalizma-do-patriotizma/ (Konsultovano 15.08.2013)
46
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
colectiva y lingüística a la que se suman grupos aparentemente incompatibles y, además, en territorios muy extensos, en busca de satisfacer sus propios fines políticos y económicos. Es muy representativa la crítica a esta teoría de Anthony D. Smith, que, por el contrario, sostiene que esas comunidades imaginadas no surgen de la nada, sino que la etno-historia, los símbolos y los mitos son esenciales para la formación de la nación. Smith dice: «La historia no es una confitería en la que sus hijos pueden “escoger y mezclar”, pero tampoco es una esencia inmutable o una sucesión de estratos superpuestos. Tampoco puede ser que la historia simplemente no se tenga en cuenta, algo que más de un nacionalista ha descubierto por sí mismo. El reto para los investigadores, así como para las naciones, es el de representar la relación entre el pasado étnico y la nación moderna con mayor precisión y de manera convincente» (Smith, 1994:19). Ambos planteamientos tienen una relación muy estrecha con el nacimiento de los nuevos Estados surgidos de la fragmentación yugoslava. Desde esta perspectiva, más que oponerse, ambos argumentos se complementan. Las naciones balcánicas volcaron sus esfuerzos en reimaginarse sus propios Estados, pero a partir de unas tradiciones muy arraigadas en su metahistoria nacional. Un Estado, una lengua y una cultura, que chocan de frente con una idea de Europa fundada sobre una multitud de Estados, lenguas y culturas. Así lo expresó el ex primer ministro serbio Zoran Đinđić en Banja Luka en su última conferencia antes de ser asesinado: «Eso es como tener un mapa donde están señaladas todas las calles, pero que es el mapa de unos yacimientos arqueológicos de una ciudad que existió hace mil años».14 Las herramientas del pasado no sirven para resolver las averías del presente; las tradiciones contribuyen a establecer un hilo de continuidad con un pasado mitificado de unidad nacional, para darle continuidad a la vida —como diría Anthony Giddens—, pero ese pasado se encuentra con la realidad de un mundo cuyas formas de relacionarse han variado sustancialmente las últimas décadas, provocando una fricción entre la seguridad de la identidad étnico-colectiva y la endeble ciudadanía que todavía estaba por constituirse en el sudeste europeo. Las exigencias sociales surgidas a partir de este momento se han multiplicado, y la incertidumbre se ha tornado una variable determinante de la propia existencia. Frente a un modelo anterior, donde Yugoslavia proveía seguridad y estabilidad (educación, trabajo y sanidad), el mundo actual se ha tornado impredecible. La publicidad, la televisión, Internet o las nuevas telecomunicaciones, han generado una oferta, para la mayoría, inabarcable, millones de alternativas generando todo tipo de necesidades, obligaciones y opciones de vida diferentes que, en tropel, llevan a la población a la desorientación. Se ha fomentado el individualismo, generando respuestas colectivistas a la defensiva, y la cadena de vida no es regular, sino que se reconduce hacia la dispersión, la indecisión y la indiferencia. La respuesta del nacionalismo a la disolución yugoslava ha sido una reacción 14
„Od nacionalizma do patriotizma”, http://pescanik.net/2009/03/od-nacionalizma-do-patriotizma/. Consultado el 15 de agosto de 2013.
47
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
pregovora do integracije), ali i proceniti kakve su posledice ostavile na celu jednu generaciju godine u kojima su stotine hiljada mladih bile udaljene od evropskih tokova, pa čak i od sopstvenih suseda. Razumljiv je porast nacionalizma i približavanje veri kod najmlađe generacije u odnosu na vreme Jugoslavije (Gallup Balkan Monitor, 2010). Međutim, iskustvo EU trebalo bi da utiče da se krene u drugom pravcu, zato što favorizovanje Evrope ne znači zanemarivanje nacionalnih narativa, već njihovo smeštanje u jedan mnogo širi evropski kontekst društvene interakcije u kome ne postoji razlog da se identiteti osećaju ugroženima. Bojan, naš izmišljeni primer sa početka teksta, može da učini da budu kompatibilne činjenice da je on mladi student, zaljubljenik u fudbal, Beograđanin, Srbin i Evropljanin, a da pritom nijedan od ovih identiteta ne bude ugrožen. Tako Smit kaže da: „na konceptualnom nivou, kontradiktornosti između evropskog identiteta i postojećih nacionalnih identiteta su više prividne nego realne. Zavise prevashodno od tipa nacionalističke doktrine koja je na delu. […] Ako, sa druge strane, prihvatimo ideju koja je više voluntaristička i pluralistička, i ako posmatramo naciju kao skup zajedničkih zakona i kulture na jednoj određenoj teritoriji, onda se te kontradiktornosti svode na minimum“ (Smith, 1992:56). Činjenica da je nestanak Jugoslavije koincidirao sa procesom evropske integracije pruža ovom regionu dinamike potrebne za nacionalno redefinisanje i jedno drugačije identitetsko povezivanje. Međutim, te dinamike nose neke kontradiktornosti. Zašto bi se promovisala nacionalna realnost 500 miliona ljudi (EU) kada nije bila moguća jedna druga, mnogo manje ambiciozna, od 22 miliona ( Jugoslavija)? Zato što identifikacija sa Evropom ne samo da podrazumeva projektovanje sopstvenog identiteta, već je i njegov rezultat: afirmacija u očima spoljnog sveta je conditio sine qua non da bi se drugima predstavili, a samim tim i bili priznati. Iz interakcije se rađa svest, formira se i konsoliduje sopstveni identitet. Kao što su svojevremeno dokazivali Hana Arent ili Pol Riker, potrebno je stvarati zajedničke istorije da bi se izgradile političke zajednice, a baš evropska politička zajednica je ona u kojoj narodi mogu da se osećaju bezbednim pred svojim stvarnim i zamišljenim neprijateljima. Isto tako, nikada kao danas nacionalni identitet nije bio toliko prisutan, budući da se prikazuje preko društvenih mreža, sredstava informisanja, međunarodnih događaja i promotivnih kampanja u svetskim okvirima. Ne biti prisutan na ovim prostorima znači odreći se jednog velikog političkog i ekonomskog kapitala. Niko nije teže osetio tu evropsku realnost tokom poslednje dve decenije od zemalja jugoistočne Evrope. Danas je više nego ikad budućnost neizvesna a sadašnjost zbrkana. U tom kontekstu, kreativni horizonti jedne pevačice kao što je Amina Medunjanin dobijaju veliki značaj zato što su okrenuti onom što je univerzalno i što spaja ljude, što prevazilazi granice etničke skučenosti i što gradi mostove koji, povezujući dve obale, ne isključuju da te iste obale i dalje stoje čvrsto na svom mestu, na jednoj i na drugoj obali. Naime, pored muzičkog talenta, verovatno je ključ njenog uspeha bio taj što je umela da prevaziđe granice
48
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
psicológica coherente con su historia y con la misma contingencia actual. La nación mantiene su relación de proximidad a partir de estructuras sociales conocidas que otorgan seguridad y pertenencia: la religión, la familia, el matrimonio, los valores, las tradiciones, el “nosotros” frente a la soledad del “yo”… Así se expresa Monserrat Guibernau al respecto: «El gran éxito del nacionalismo proviene de su capacidad para atraer a una población social y políticamente diversa y movilizarla. El concepto de una identidad global parece estar muy lejos de adquirir esta capacidad y se presenta como una alternativa blanda a las encendidas pasiones nacionales» (Guibernau, 1996:149). El mundo actual invita al nacionalismo, pero también invita a un nacionalismo abierto e inclusivo que sepa tomar el pulso a la realidad, sin renunciar a sus claves y fundamentos esenciales. Sin miedo a interactuar a nivel europeo. Es relevante saber cuándo se integrarán países como Serbia, Montenegro, Macedonia o Bosnia y Herzegovina en la UE (se puede calcular que desde el comienzo de unas negociaciones para la integración, ocho años sería una cifra realista), pero también valorar cómo ha impactado sobre toda una generación los años que han estado cientos de miles de jóvenes alejados de los circuitos europeos e incluso alejados de sus propios vecinos. Es comprensible el incremento del nacionalismo y la religión en las generaciones más jóvenes en comparación con los tiempos de Yugoslavia (Gallup Balkan Monitor, 2010). Sin embargo, la experiencia de la UE debería contribuir a ir en otra dirección, porque favorecer Europa no significa ignorar la existencia de narrativas nacionales, sino situarlas en un contexto europeo de interacción social mucho más amplio donde las identidades no tengan por qué sentirse amenazadas. Bojan, nuestro ejemplo ficticio al comienzo del texto, puede hacer compatibles la condición de joven estudiante, aficionado al fútbol, belgradense, serbio y europeo, sin que ninguna de esas identidades (holones) estén en riesgo. Así se expresa Smith «a un nivel conceptual, como sea, las contradicciones entre una identidad europea y las identidades nacionales existentes son más aparentes que reales. Más bien dependen de la versión de la doctrina nacionalista que se utilice. […] Si, por el otro lado, aceptamos una concepción más voluntarista y pluralista y relacionamos la nación como una asociación de leyes comunes y cultura dentro de un territorio definido, entonces la contradicción se minimiza» (Smith, 1992:56). El hecho de que la desaparición de Yugoslavia sea coincidente con el proceso de integración europea ofrece para la región dinámicas de redefinición nacional y de reconexión identitaria que se revelan en muchos sentidos contradictorias: ¿Por qué promover una realidad nacional de 500 millones de personas (UE) cuando otra realidad de 22 millones, mucho menos ambiciosa (Yugoslavia), no fue posible? Una respuesta posible es porque la identificación con Europa no solo implica la proyección de la propia identidad, sino que también es su resultado: reafirmarse hacia el exterior es una conditio sine qua non para la propia visibilidad y, por tanto, para su reconocimiento. De la interacción surge la conciencia, la configuración y la consolidación de la propia identidad. Tal como teorizaron
49
Balkanija
Migel Rodriges Andreu
sopstvenog identiteta, a da pritom njeni kontakti sa drugim identitetima ne poremete ni sklad ni izvornost njenih melodija koje, u krajnjoj liniji, zadržavaju svoju nespornu lokalnu obojenost.
Bibliografija •
• •
• • • • • •
• •
• • •
Alter, Karen J. and Steinberg, David. (2007). „The Theory and Reality of the European Coal and Steel Community“, u: Working paper nº 07-001. The Roberta Buffett Center for International and Comparative Studies Northwestern University. Bechev, Dimitar. (2012). „The Periphery of the Periphery: The Western Balkans and the Euro crisis“. European Council on Foreign Relations (ECFR). Beetham, D. and Lord, C. (1998). „Identity: Who are the People? “, u: Weale, A. and Nentwich, M. (Eds.), Political Theory and the European Union: Legitimacy, Constitutional Choice and Citizenship. London: Routledge. Fligstein, Nigel. (2008). Euroclash. The EU, European Identity, and the Future of Europe. Oxford: Oxford University Press. Fontaine, Pascal. (2000). A New idea for Europe: The Schuman Declaration-1950-2000 (Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities). Guibernau, Monserrat. (1996). Los nacionalismos. Barcelona: Ariel. Haas, E. (1964). Beyond the Nation State: Functionalism and International Organization, Stanford CA: Standford University Press. Haas, E. (1958). The Uniting of Europe, Palo Alto: Stanford University Press. Lazić, Mladen. (2003). „Serbia: a part of both the east and the west?“. Beograd: Sociologija, Vol. XLV, n° 3. Deo projekta: „The Socio-Economic Culture of Eastern Europe in the Enlarged Union: an Asset or a Liability?“ Tepšić, Goran. (2012). „Nacionalni identitet i (zlo)upotreba ‚drugog‘“. Beograd: Godišnjak FPN. Mungiu-Pippidi, Alina. (2003). „Seeking the virtous circle: Migration and development in the Balkans“, u: Grečić, Vladimir. (2006). Visa policy and the Western Balkans. Institute of International Politics and Economics. European Movement in Serbia. Group 484. „Od nacionalizma do patriotizma http://pescanik.net/2009/03/od-nacionalizmado-patriotizma/. Konsultovano 15.08.2013. Pavlović, Vukašin. (Eds.). (2006). „Problems of identities in the Balkans“. Belgrade: Anglo-Serbian Society. Smith, Anthony. (1994). „Gastronomy or geology? The role of nationalism in the reconstruction of nations“, u: Nations and Nationalism, no. 1: 3-23.
50
Miguel Rodríguez Andreu
Balkania
en su momento Hana Arendt o Paul Ricoeur, es necesario fundar historias compartidas para construir comunidades políticas, y es en una comunidad política europea donde las naciones pueden sentirse a salvo de sus enemigos reales e imaginarios. Las naciones balcánicas nunca vivieron la identidad nacional de forma tan consciente como durante la fundación de sus propios Estados nación. Igualmente, nunca la identidad nacional ha tenido tanta exposición como en la actualidad, siendo exhibida en las redes sociales, medios de comunicación, eventos internacionales y campañas de promoción a nivel mundial. No tener presencia en esos espacios implica renunciar a un capital político y económico muy grande. Nadie ha sufrido de una manera más cruda esa realidad en Europa durante las dos últimas décadas que el sudeste europeo. Más hoy que nunca el futuro es incierto, y el presente desordenado. En ese contexto, los horizontes creativos de una cantante como Amina Medunjanin tienen un gran significado, por su vocación universalista e integradora, por trascender las fronteras de la estrechez étnica, y por tender puentes que uniendo orillas separadas no impiden que estas mismas orillas sigan existiendo igual de firmes a un lado y otro del río. En definitiva, es bastante probable que esta haya sido la clave de su éxito, además de su enorme talento musical: la capacidad de Amina Medunjanin de trascender las fronteras de la propia identidad, sin que el contacto con otras identidades perturbe la armonía ni la autenticidad de sus melodías, que, al fin y al cabo, mantienen un indiscutible sabor local.
Bibliografía •
• •
• • • •
Alter, Karen J. and Steinberg, David. (2007). “The Theory and Reality of the European Coal and Steel Community”, en Working paper nº 07-001, The Roberta Buffett Center for International and Comparative Studies Northwestern University. Bechev, Dimitar. (2012). “The Periphery of the Periphery: The Western Balkans and the Euro crisis”, en European Council on Foreign Relations (ECFR). Beetham, D. and Lord, C.. (1998). “Identity: Who are the People?”, en Weale, A. and Nentwich, M. (Eds.), Political Theory and the European Union: Legitimacy, Constitutional Choice and Citizenship. London: Routledge. Fligstein, Nigel. (2008). Euroclash. The EU, European Identity, and the Future of Europe». Oxford: Oxford University Press. Fontaine, Pascal. (2000). “A New idea for Europe: The Schuman Declaration-1950-2000”. (Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities). Guibernau, Monserrat. (1996). Los nacionalismos. Barcelona: Ariel. Haas, E.. (1964). Beyond the Nation State: Functionalism and International Organization, Stanford CA: Standford University Press.
51
Balkanija
• •
•
• • •
Migel Rodriges Andreu
Smith, Anthony. (1992). „National identity and idea of European unity“, u: International Affairs 68 I. Spencer, Metta. (1991). „Politics Beyond Turf: Grassroots Democracy in the Helsinki Process“. Bulletin of Peace Proposals, 22, no 4, pág. 427-435. U: Lipset, Seymour. M., (1996). „Repensando los requisitos sociales de la democracia“, u: http://www. cholonautas.edu.pe/modulo/upload/lipset.pdf. Štiks, Igor. (2010). A Laboratory of Citizenship: Shifting Conceptions of Citizenship in Yugoslavia and its Successor States. CITSEE Working Paper Series 2010/02 Edinburgh, Scotland, UK, u: Skalnik Leff, Carol. (1999). Democratization and Disintegration in Multinational States: The Breakup of the Communist Federations. World Politics, 51 (2): 205-235. Tepšić, Goran. (2012). „Nacionalni identitet i (zlo) upotreba drugog“. Beograd: Godišnjak FPN. „We were all close to go crazy“, u: http://www.theguardian.com/music/2007/ may/24/classicalmusicandopera.worldmusic. Konsultovano 12.07.2013. Žižek, Slavoj. (2011). „Lacania and the Balkans Real“, u: Bjelić, Dušan. Normalizing the Balkans: geopolitics of Psychoanalysis and Psychiatry. Wey Court East: Ashgate Publishing Limited.
52
Miguel Rodríguez Andreu
• •
•
• • • • •
•
• • •
Balkania
Haas, E.. (1958). The Uniting of Europe. Palo Alto: Stanford University Press. Lazić, Mladen. (2003). “Serbia: a part of both the east and the west?”. Belgrade: Sociologija, Vol. XLV, n° 3, incluido dentro del proyecto “The Socio-Economic Culture of Eastern Europe in the Enlarged Union: an Asset or a Liability?”. Mungiu-Pippidi, Alina. (2003). “Seeking the virtous circle: Migration and development in the Balkans”, en Grečić, Vladimir. (2006). Visa policy and the Western Balkans. Institute of International Politics and Economics. European Movement in Serbia. Group 484. „Od nacionalizma do patriotizma” http://pescanik.net/2009/03/od-nacionalizmado-patriotizma/ . Consultado el 15 de agosto de 2013. Pavlović, Vukasin (Ed.). (2006). Problems of identities in the Balkans. Belgrade: AngloSerbian Society. Smith, Anthony. (1994). “Gastronomy or geology? The role of nationalism in the reconstruction of nations”, en Nations and Nationalism, no. 1: 3-23. Smith, Anthony. (1992). “National identity and idea of European unity”, en International Affairs 68 I. Spencer, Metta. (1991). “Politics Beyond Turf: Grassroots Democracy in the Helsinki Process”. Bulletin of Peace Proposals, 22, nº 4, pág. 427-435, en Lipset, Seymour. M.. (1996). “Repensando los requisitos sociales de la democracia”, en http://www. cholonautas.edu.pe/modulo/upload/lipset.pdf. Štiks, Igor. (2010). “A Laboratory of Citizenship: Shifting Conceptions of Citizenship in Yugoslavia and its Successor States”, CITSEE Working Paper Series 2010/02 Edinburgh, Scotland, UK., en Skalnik Leff, Carol. (1999). “Democratization and Disintegration in Multinational States: The Breakup of the Communist Federations”, en World Politics, 51 (2): 205-235. Tepšić, Goran. (2012). „Nacionalni identitet i (zlo) upotreba drugog“. Beograd: Godišnjak FPN. “We were all close to go crazy” http://www.theguardian.com/music/2007/may/24/ classicalmusicandopera.worldmusic. Consultado el 12 de julio de 2013. Žižek, Slavoj. (2011). “Lacania and the Balkans´ Real”, en Bjelić, Dušan. Normalizing the Balkans: geopolitics of Psychoanalysis and Psychiatry. Wey Court East: Ashgate Publishing Limited.
53
Andrea Maura Castilla
Balkania
ANDREA MAURA CASTILLA (Madrid, 1984). Licenciada en Ciencias Políticas y de la Administración con la especialidad en Relaciones Internacionales por la Universidad Complutense de Madrid. Ha participado en diversos cursos, diplomas y conferencias relacionados con la Resolución y Transformación de Conflictos y la Construcción de la Paz. Una beca de investigación de la Comisión Europea en la Universidad Sveučilište u Mostaru (Bosnia y Hercegovina) le ha permitido vivir y trabajar en Mostar durante dos años. Tras superar el periodo de docencia del Programa de Doctorado “Paz, Conflictos y Democracia” del Instituto de la Paz y los Conflictos de la Universidad de Granada, obtuvo el Diploma de Estudios Avanzados con el trabajo titulado “Spanish Imaginings of the Balkans. Building Bridges for Approaching the “European Other” in Yugoslavia and Bosnia and Herzegovina”. Recientemente, ha trabajado como profesora de prácticas del Diploma en Prevención de Conflictos de la Unidad de Investigación sobre Seguridad y Cooperación Internacional (UCM) en temas de gestión de crisis en los Balcanes y simulación de conferencias internacionales. ANDREA MAURA KASTILJA (Madrid, 1984) diplomirala je političke nauke i javnu upravu i specijalizirala međunarodne odnose na Univerzitetu Komplutense u Madridu. Pohađala je brojne kurseve i predavanja posvećena „rešavanju i transformaciji konflikata i izgradnji mira“. Zahvaljujući stipendiji Evropske komisije za istraživački rad na Sveučilištu u Mostaru (Bosna i Hercegovina) dobila je priliku da živi i radi u Mostaru tokom dve godine. Pohađala je program doktorskih studija „Mir, konflikti i demokratija“ na Institutu za mir i konflikte Univerziteta u Granadi i stekla diplomu naprednih studija nakon odbranjenog rada na temu Spanish Imaginings of the Balkans. Building Bridges for Approaching the «European Other» in Yugoslavia and Bosnia and Herzegovina. U poslednje vreme radila je kao asistent na programu Prevencija konflikata na Odeljenju za istraživanje međunarodne bezbednosti i saradnje (Univerzitet Komplutense u Madridu), a tematika se odnosila na upravljanje krizama na Balkanu i simulaciju međunarodnih konferencija.
55
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
EVROPSKI IMAGINARNI SIMBOLIZMI. KRITIČKI PRISTUP IZUČAVANJU BALKANA Andrea Maura Kastilja Rezime Odnosi između Balkana i onoga što se naziva Zapadna Evropa definisani su evrocentrizmom koji ističe periferni položaj ovog prostora i njegovu diskurzivnu izgradnju kao „neke druge“ Evrope. Balkan, kao geografski prostor, određivan je van svog vremena i konteksta da bi potom bio zamenjen stereotipnim predstavama zasnovanim na istorijskom nasleđu koje je ovom prostoru dalo poseban karakter. Putem dinamika inkluzije i ekskluzije koje se odvijaju u okviru procesa izgradnje Evropske unije, stvorene su takve uporne predstave o ovom prostoru, koje su smestile Balkan u limb dvosmislenosti u odnosu na njegovo pripadanje simboličkom evropskom kontinentu. Međutim, balkanske zemlje, svesne stereotipne slike koja ih prati, usvojile su izvesne predstave o sebi samima kako bi se međusobno razlikovale i projektovale u odnosu na Zapadnu Evropu. Ključne reči: Balkan, Evropa, Evropska unija, balkanizam, Zapad, Istok Simbolički kontinent Evropa1 „Predstava o ‚Evropi‘ koju nudi periferija kontinenta može da predstavlja otkriće, za razliku od predstave koju Evropa ima o sebi samoj.“ M. Bakić-Hejden i R. Hejden Paradoks koji je svojstven percepciji koju Zapad ima o sebi samom leži u tome što pokušava da prikaže druge kulture i društva koja su mu strana kao zaostala, fragmentirana i nepopravljivo heterogena. Ovaj paradoks je pothranjivao tropološke predstave o tim stranim kulturama i društvima putem posebnih diskursa2 zasnovanih na stereotipima i 1
U ovoj studiji će se koristiti kurziv za one termine za koje se bude smatralo da imaju posebnu ideološku težinu ili da su predmet analize. 2 Termin diskurs se koristi u fukoovskom smislu reči. Pod diskursom se podrazumeva način na koji se o nečemu govori ili se nešto predstavlja. Diskurs znači vrstu spoznaje koja formira ili deformiše socijalne i kulturološke percepcije i prakse. Diskursi o „drugima“ zasnivaju se na društvenim odnosima koji obuhvataju skup simboličkih, lingvističkih, materijalnih i ostalih faktora, koji ne mogu lako da budu određeni zato što su neraskidivo povezani sa subjektivnom skalom vrednosti i interesa, koja, opet, nosi u sebi ideološku dimenziju izgrađenu putem mehanizama vlasti.
56
Andrea Maura Castilla
Balkania
SIMBOLISMOS IMAGINARIOS EUROPEOS. UNA APROXIMACIÓN CRÍTICA AL ESTUDIO DE LOS BALCANES Andrea Maura Castilla Resumen Las relaciones entre los Balcanes y la Europa propiamente occidental están mediadas por un eurocentrismo que pone de manifiesto la posición periférica de la región y su construcción discursiva como el “otro” de Europa. Los Balcanes, como un área geográfica, han sido situados fuera de su tiempo y de su contexto para ser sustituidos por representaciones estereotipadas fundamentadas en los legados históricos que han otorgado un carácter particular a la región. Por medio de las dinámicas de inclusión y exclusión que tienen lugar en el seno del proceso de construcción de la Unión Europea, semejantes representaciones obstinadas de la región se han afianzado posicionando a los Balcanes en un limbo de ambigüedad en relación a su pertenencia al continente simbólico europeo. Sin embargo, los países balcánicos, conscientes de la imagen estereotipada que acarrean, se han apropiado de ciertas representaciones de ellos mismos para diferenciarse entre ellos y proyectarse hacia Europa occidental. Palabras clave: Balcanes, Europa, UE, balcanismo, Occidente, Oriente El continente simbólico de Europa1 «La imagen de “Europa” ofrecida por la periferia del continente puede ser particularmente reveladora y no solo por sus reflexiones sobre la imagen que Europa tiene de sí misma». M. Bakić-Hayden y R. Hayden La paradoja inherente a la percepción que Occidente tiene de sí mismo, es que parece representar a otras culturas y sociedades consideradas ajenas, como atrasadas, fragmentadas e irremediablemente heterogéneas. Esta paradoja ha alimentado las representaciones tropológicas de esas culturas y sociedades extrañas por medio de discursos particulares2 basados en estereotipos e interpretaciones simplistas, contrastando y privilegiando la 1
A lo largo de este trabajo se empleará la cursiva para aquellos vocablos considerados de importante carga ideológica o que son objeto de análisis. 2
La idea de discurso se utiliza en el sentido foucaltiano del término. Un discurso se refiere al modo de hablar sobre o representar algo. El discurso significa un tipo de conocimiento que forma y deforma las percepciones y
57
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
pojednostavljenim tumačenjima, upoređujući ih sa privilegovanom slikom koju Zapad ima o sebi samom nasuprot slici koju ima o „drugima“, ističući međusobne razlike (kulturološke).3 Prividne razlike se pretvaraju u suštinu jedne određene predstave. Na ovaj način, razlika postaje glavno polazište za identifikovanje grupe tako što se traži njena unutrašnja kohezija, ono „mi“ naspram onoga što nas distancira od suseda i neprijatelja, od „drugih“. Na taj način se stvaraju zajednice sa zajedničkim atributima, a pripadnost njima obezbeđuje pojedincu sigurnost usred nemira koji nosi sa sobom stvaranje države-nacije i pokretanje industrijskog kapitalizma. Stoga je neophodna diferencijacija u odnosu na ono spolja, kao i stvaranje neprijatelja. Identitet tako prestaje de bude most i pretvara se u rov, u jaz koji označava različitost. Po završetku Hladnog rata, neke zemlje Evrope, u neprekidnom traganju za zajedničkim i transnacionalnim identitetom, počele su da razvijaju strategiju čiji je cilj bio stvaranje evropskog identiteta putem dinamika inkluzije i ekskluzije, utkanih u proces integracije u Evropsku uniju (EU). U tom konsolidovanju evropskog identiteta, mehanizmi koji su pozivali na učešće u procesu integracije u EU putem stvaranja osećanja pripadnosti ideji o zajedničkoj istoriji (inkluzija), kombinovani su sa mehanizmima koji su izuzimali iz tog kluba sve one koji su smatrani za „druge“, polazeći od uvrežene slike o svemu onome što ne predstavlja Evropu (ekskluzija). Tokom ovog procesa formiranja evropskog identiteta putem inkluzije i ekskluzije u institucije EU, Evropa se pretvorila u sinonim za EU. Na taj način, EU je prisvojila simbolički kapital koji nosi u sebi ideja o Evropi, definišući parametre ove ideje putem svojih institucionalnih praksi (Bechev, 2006:19). Zbog ekonomske i kulturne dominacije EU, pomenuti proces integracije stvorio je nepremostiv tehnološki jaz između evropskih regiona, koji je imao za posledicu nove strukturalne odnose u približavanju svetskoj i globalnoj ekonomiji. U tom smislu, Balkan, geografski u Evropi, predstavljen je kao „ono drugo“ posmatrano u i iz tzv. Zapadne Evrope, i to putem diskursa u kojima suprotni binarni parovi4 3 Pojam „drugi“ ovde se koristi kao kategorija društvenih i humanističkih nauka, koja je neophodna da bi se analizirao proces stvaranja imaginarnih granica i prostora između različitih ljudskih grupa koje pripadaju jednoj teritoriji ili jednoj regiji: razgraničenje između slike o sebi samom i slike koja se ima o onom „drugom“. Percepcija „drugog“ zavisi u krajnjoj instanci od ugla posmatranja, od kosmologije (vrednosti, tradicije, rituali, društvene strukture i kulture generalno) i od idiosinkrazije. Kategorije „mi“ i „drugi“ su osnovni koncepti za stvaranje identiteta zato što polaze od načina na koji ljudske zajednice uzimaju oblik u odnosu na dinamike inkluzije i ekskluzije, u pokušaju da izdvoje i pojednostave izvesne karakteristike jedne grupe ili društva koji su predstavljeni kao suštinski različiti i nepromenjivi. 4
Nerazvijeni naspram razvijenih, zaostali naspram naprednih, varvari naspram civilizovanih, tradicionalni naspram progresivnih, iracionalni naspram racionalnih, i tako može da ide u nedogled nabrajanje pejorativa.
58
Andrea Maura Castilla
Balkania
imagen que Occidente tiene de sí mismo frente a la imagen que tiene de los “otros” a través de la exaltación de las diferencias (culturales).3 Las diferencias aparentes se convierten en la esencia de una determinada representación. De este modo, la diferencia se va consolidando como la fuente más básica de identificación que se establece mediante la búsqueda de la cohesión interna del grupo, “nosotros”, y de aquello que nos aleja de los vecinos y enemigos, los “otros”. Así se crean comunidades con atributos comunes en las que la afiliación ofrece al individuo una seguridad en medio de la agitación que supone la formación del Estado nación y la puesta en práctica del capitalismo industrial. Para ello, es necesaria la diferenciación frente al exterior y la creación de enemigos. La identidad ya no es un puente, sino una trinchera, una brecha de distinción. Tras el fin de la Guerra Fría, algunos países de Europa, en constante búsqueda de una identidad comunitaria y transnacional, han venido desarrollando una estrategia para construir una identidad europea por medio de las dinámicas de inclusión y exclusión plasmadas en el proceso de integración de la Unión Europea (UE). Para afianzar la identidad europea, se combinan los mecanismos que invitan a la participación en el proceso de integración en la UE mediante la creación de sentimientos de pertenencia en torno a la idea de una historia común (inclusión), con lo que se aparta del club a aquellos considerados “otros”, apoyándose en una fuerte imagen de todo aquello que no representa Europa (exclusión). En este proceso de formación de una identidad europea por medio de la inclusión o exclusión en las instituciones de la UE, Europa se ha convertido en sinónimo de la UE. De este modo, la UE se ha apropiado del capital simbólico asociado con la idea de Europa, definiendo los parámetros asociados a esta idea a través de sus prácticas institucionales (Bechev, 2006:19). Debido a la dominación económica y cultural de la UE, dicho proceso de integración establece una insalvable brecha tecnológica entre las regiones de Europa, que condiciona nuevas relaciones estructurales en el avance hacia una economía mundial y global. En este sentido, los Balcanes, geográficamente en Europa, han sido construidos como el “otro”, de y desde la Europa propiamente occidental, por medio de discursos donde las prácticas sociales y culturales. Los discursos sobre los “otros” están fundamentados en las relaciones sociales que abarcan un conjunto de factores simbólicos, lingüísticos, materiales, etc., que no pueden ser fácilmente medidos porque están inseparablemente ligados al plano de lo subjetivo de los valores e intereses que, a su vez, comportan una dimensión ideológica expresada a través de los mecanismos de poder. 3
La noción de los “otros” es empleada aquí como una categoría de las ciencias sociales y las humanidades que resulta indispensable para analizar el proceso de creación de límites y espacios imaginarios entre distintos grupos humanos asociados a un territorio o región: la delimitación de la imagen de uno mismo por medio de la oposición a aquella del “otro”. La percepción del “otro” depende en última instancia del punto de observación y de la cosmología (valores, tradiciones, rituales, estructuras sociales y cultura en general) de su idiosincrasia. Las categorías “nosotros” y “otros” son conceptos básicos para la construcción de la identidad, porque atienden al modo en que las comunidades humanas toman forma en relación a las dinámicas de inclusión y exclusión por medio de una tendencia a aislar y simplificar ciertos rasgos de un grupo o sociedad que son representados como inherentemente distintos e inalterables.
59
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
počinju da predstavljaju Balkan kao sve ono što nije Evropa, formirajući ili deformišući kolektivnu predstavu o ovom regionu. Diskurzivna kulturološka konstrukcija je bila obeležena vladajućim redukcionizmom u analizama, koji je počivao na pojednostavljenim dihotomijama koje su stvarale stereotipne slike o ovom evropskom geografskom prostoru, ignorišući iscrpne i ozbiljne analize o događajima i promenama koje su se zbile na Balkanu, i zamenjujući ih nedovoljno heurističkim pristupima, u smislu odsustva primene strogih tehnika prilikom istraživanju i otkrivanja. U tom smislu, Balkan je bio i jeste pejorativno predstavljen kao „zemlja kontradiktornosti“ koju karakteriše „istorija mržnje od pamtiveka“, u kojoj „nepomirljive društvene grupacije varvarske prirode“ neprekidno vode „neizbežne ratove i sukobe“, i sve to se prikazuje kao nešto „tipično balkanski“. Međutim, ne možemo da tvrdimo da postoji namerna težnja da se posebno potceni prostor Balkana, već se korišćenje prvobitnih metafora održalo tokom vremena zamenom društveno-ekonomskih i političkih predstava drugim predstavama kulturološkog tipa (Iordanova, 2001). Mesto Balkana: balkanizam Tokom ovog veka, neki naučnici su rešili da pokušaju da analiziraju i pre-konstruišu ove diskurse o „drugima“, smeštajući ih u specifični kontekst, iznoseći na videlo skrivena značenja i strukture moći koje su stvarale takve diskurse i dovodeći u pitanje prividna saznanja koja se prenose. Kao primer toga, možemo da pomenemo Saidov Orijentalizam.5 Argument koji iznosi Said odnosi se na opštu krizu u predstavljanju različitih kultura, istorija, tradicija, društava i na stvaranje linija razdvajanja među njima kao načina diferencijacije i auto-identifikacije. Ovaj argument ne negira postojanje razlika, koje su univerzalne, već podvlači odsustvo implicitnih kategoričkih dualizama i relativizam vrednosti koje prate te različitosti (Bakić-Hayden and Hayden, 1992:2). Povezujući sa Balkanom ovu opštu krizu u stvaranju predstava, grupa naučnika je pošla od one stereotipne predstave o njemu kako bi normalizovala i trivijalizovala ovaj prostor u odnosu na Zapadnu Evropu. U pokušaju da demistifikuje zapadnjačku kolektivnu predstavu o Balkanu, kritička studija o Balkanu dovodi u pitanje dominantni diskurs vezan za ovaj region, kao i poreklo i autoritet u fabrikovanju predstave o njemu.
5
Said, Edward. (1979). Orientalismo.
60
Andrea Maura Castilla
Balkania
las parejas de binarios opuestos4 han venido a representar en los Balcanes todo aquello que no es Europa, (de)formando el imaginario colectivo frente a la región. La construcción cultural discursiva se ha caracterizado por un reinante reduccionismo en los análisis basado en dicotomías simplistas, conduciendo a imágenes estereotipadas de esta región geográfica de Europa, y ha dejado de lado los análisis exhaustivos serios con respecto a los acontecimientos y transformaciones que han tenido lugar en los Balcanes, sustituyéndolos por aproximaciones poco heurísticas, en el sentido de que carecen de la aplicación de técnicas rigurosas para la indagación y el descubrimiento. En este (sin) sentido, los Balcanes han sido y son (infra) representados como una “tierra de contradicciones”, caracterizados por una “historia de odios ancestrales” donde “grupos sociales irreconciliables de naturaleza salvaje” continuamente se sumen en “guerras y conflictos inevitables”, y todo ello aparece como algo “típico balcánico”. Sin embargo, no podemos afirmar que exista una alevosía malintencionada de menospreciar la región de los Balcanes en particular, sino que la continuación del uso de metáforas primitivas se ha mantenido en el tiempo por la sustitución de consideraciones socio-económicas y políticas por otras de tipo cultural (Iordanova, 2001). El lugar de los Balcanes: balcanismo En el último siglo, algunos estudiosos se han embarcado en un viaje para analizar y de-construir estos discursos sobre los “otros”, situándolos en un contexto específico, exponiendo los significados ocultos y las estructuras de poder encerradas en la creación de semejantes discursos, y cuestionando el conocimiento aparente que transmiten. Como ejemplo de ello, podemos mencionar el orientalismo de Edward Said.5 El argumento de Said hace referencia a una crisis general de representación de diferentes culturas, historias, tradiciones, sociedades y la creación de líneas divisorias entre ellas como un modo de diferenciación y auto-identificación. Este argumento no niega la existencia de las diferencias, que son universales, si no que enfatiza la ausencia de los dualismos categóricos implícitos y el relativismo de los valores asociados a las mismas (Bakić-Hayden y Hayden, 1992:2). Conectando esta crisis general de representación con los Balcanes, un grupo de académicos se ha apoderado de las representaciones obstinadas de los mismos para normalizar y trivializar esta región en relación a Europa occidental. En un intento de desmitificar el imaginario colectivo occidental sobre los Balcanes, el estudio crítico de los 4
Subdesarrollados frente a desarrollados, atrasados frente a avanzados, bárbaros frente a civilizados, tradicionales frente a progresistas, irracionales frente a racionales, y así se podría continuar con una rica lista de adjetivos peyorativos.
5
Said, Edward. (1979). Orientalismo.
61
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
Glavni argument je da je većina studija o savremenom Balkanu napisana tokom trajanja kriza, kao što su Balkanski ratovi, svetski ratovi ili raspad Jugoslavije, i da su njihovi autori tzv. „poznavaoci“ ili „eksperti“ (novinari, turisti, politički stratezi), kao i da su bile namenjene nestručnoj publici izvan naučnih krugova (Fleming, 2000). Budući da su stvari tako stajale, početkom devedesetih, koincidirajući sa raspadom Jugoslavije, započet je jedan kolektivni projekat čiji je cilj bio da se ukaže na potrebu da Balkan bude predstavljen kao specifični diskurs sa organizovanim sistemom saznanja i sa svojim „mestom“ u diskurzivnoj geografiji (Bjelić, 2002). Zbog specifičnosti puta koji je prešao i u odnosu na Zapadnu Evropu i u odnosu na Istok, Balkan je prostor koji zahteva da bude tretiran shodno njegovom osobenom karakteru. Kritičko sagledavanje Saidovog Orijentalizma ukazalo je na potrebu da se stvori jedna uporedna kategorija koja bi bila primenjiva na Balkan i na balkansku raznovrsnost, tj. balkanizam. Sam termin balkanizam nosi u sebi promenjiva značenja (Bjelić, 2002:5). Koristi se za uopšteni diskurs o Balkanu, ne upuštajući se u poreklo i okolnosti koje su dovele do saznanja o njemu, a istovremeno i kao paradigma kojom se definiše proučavanje i kritička analiza tog istog diskursa. Todorova (1997) tvrdi da se balkanizam u svom prvobitnom značenju razvijao tokom XVIII i XIX veka na osnovu geostrateških, religioznih i političkih odnosa koji su postojali između zemalja zapadne Evrope i Otomanske carevine, pri čemu su ključnu ulogu imali tekstovi evropskih putopisaca (engleskih, francuskih, nemačkih, italijanskih).6 Ovaj balkanizam je doveo do nekritičkih, nasleđenih saznanja o Balkanu, fabrikujući čitav niz stereotipa i pretpostavki kojima se pribegavalo kada su izbili Balkanski ratovi (1912-1913) i Prvi svetski rat. Kada se nasilno raspala Jugoslavija krajem XX veka, oživela je predstava o „varvarskom“ Balkanu iz otomanskog vremena, pri čemu se nisu uzele u obzir promene koje su se dogodile u regionu tokom poslednjih sto godina, tako da se ponovo nametnuo „balkanski stereotip“. Od prvih putopisaca koji su obišli Balkan do savremenih zapadnih diskursa, ovaj prostor je prikazivan kao „evropska periferija“ i kao „nešto drugo evropsko“, pri čemu se isticalo otomansko varvarsko nasleđe i stvarale nove asocijacije na Treći svet, i to naročito putem predstava koje su širili mediji.7 6
U istorijskom periodu u kome se komunikacija odvijala prevashodno u okviru svakodnevnog života, tekstovi ljudi koji su putovali i istraživali različite sredine otvorili su prostor za zamišljanje drugih mesta i ljudi. Avanturisti, diplomate, hodočasnici, trgovci, izveštači, moreplovci, intelektualci i široka lepeza ličnosti počeli su da zapisuju svoja iskustva koja su vremenom stekli putujući po otomansko-balkanskom svetu, iz raznih razloga i raznim prevoznim sredstvima, i na taj način stvarali kolektivnu predstavu o balkanskom prostoru koja će se ustaljivati u njihovim zemljama. 7 Jordanova ukazuje na ključnu ulogu vizuelnog u stvaranju diskursa na bilo kom nivou i na informativnu snagu slika, što je imalo ništa manji uticaj od razmene u govornom i pisanom jeziku. Međutim, za razliku od pisane reči, uloga medijskih slika je toliko suptilna da se često ni ne dovodi u pitanje (Iordanova, 2001:5).
62
Andrea Maura Castilla
Balkania
Balcanes cuestiona el discurso dominante en torno a la región y el origen y autoridad en la producción de conocimiento sobre la misma. El principal argumento es que la mayoría de trabajos sobre los Balcanes contemporáneos se ha escrito durante los momentos de crisis, como las guerras balcánicas, las guerras mundiales, o la desintegración de Yugoslavia, han sido elaborados por académicos, semi-académicos o “expertos” (periodistas, viajeros, estrategas políticos) y han ido dirigidos a una audiencia no especializada fuera del mundo académico (Fleming, 2000). Así las cosas, a comienzos de los noventa y coincidiendo con la desintegración de Yugoslavia, un proyecto colectivo se inició para plantear la necesidad de representar los Balcanes como un discurso específico, con un sistema de conocimiento organizado y con un “lugar” en la geografía del discurso (Bjelić, 2002). Debido a la especificidad de la trayectoria de los Balcanes en relación tanto a Europa occidental como a Oriente, los Balcanes son un espacio que requiere una aproximación de acuerdo con su concreción particular. Repensando el orientalismo de Said de manera crítica, se ha puesto de manifiesto la necesidad de crear una categoría paralela que sea aplicable a los Balcanes, la variedad balcánica, esto es, el balcanismo. La propia palabra balcanismo encierra significados cambiantes (Bjelić, 2002:5). Al mismo tiempo que es utilizada para expresar el discurso generalizado sobre los Balcanes sin cuestionar el origen y circunstancias que han generado semejante conocimiento, el paradigma sirve para definir el estudio y análisis crítico de ese mismo discurso. Todorova (1997) argumenta que el balcanismo en su primera acepción se formó a lo largo de los siglos XVIII y XIX a través de las relaciones geo-estratégicas, religiosas y políticas entre los países de Europa occidental y el Imperio otomano, otorgando un papel fundamental a la literatura de viajeros europeos (ingleses, franceses, alemanes, italianos).6 Este balcanismo generó un conocimiento acrítico, heredado, sobre los Balcanes, reproduciendo una serie de estereotipos y suposiciones empleadas cuando surgieron las guerras balcánicas (1912-1913) y la primera Guerra Mundial, cristalizando en un discurso específico. Al desintegrarse Yugoslavia a finales del siglo XX de manera violenta, la imagen bárbara de los Balcanes otomanos fue retomada sin atender a los cambios vividos en la región en los últimos cien años, apropiándose del “estereotipo balcánico”. Desde los primeros viajeros modernos que visitaron los Balcanes, hasta los discursos occidentales contemporáneos, la región es representada como una “periferia europea” y un “otro europeo”, llamando la atención sobre el bárbaro legado otomano y 6
En un período histórico en que las líneas de comunicación estaban confinadas principalmente al entorno de la vida cotidiana, la literatura de viajeros que se desplazaban y exploraban diversos parajes abrió un espacio para imaginar otros lugares y sus gentes. Aventureros, diplomáticos, peregrinos, mercaderes, reporteros, marineros, intelectuales y un amplio abanico de personajes se lanzaron a escribir sus experiencias de viaje por el mundo otomano-balcánico a lo largo del tiempo, por distintas razones y en diversos medios de transportes, definiendo el imaginario colectivo que en sus países de origen se iría conformando sobre la región balcánica.
63
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
Balkanizam u svom drugom značenju pojavljuje se kao nova naučna disciplina, koju karakteriše sličnost sa zapadnim paradigmama u predstavljanju „onog drugog“ i veština u korišćenju pojma Balkan da bi se te paradigme dovele u pitanje, preispitale ili raširile (Fleming, 2000: 1228). Stoga, balkanizam teži da postavi konceptualni okvir za istraživanje ponašanja evropskih geografskih (evrocentričnih?) simbola na evropskom jugoistoku i Balkanu, kao i odnosa i/ili usvajanja tih dihotomija i imaginarnih podela između različitih balkanskih naroda (Bakić-Hayden and Hayden, 1992; Bakić-Hayden, 1995; Todorova, 1997; Fleming, 2000; Iordanova, 2001; Bjelić and Savić, 2002; Jansen, 2002, 2005; Bechev, 2006; Mihelj, 2008; Petrović, 2009), sa akcentom na post-kolonijalne8, post-socijalističke i post-konfliktne9 osobenosti Balkana. Iako ideja o postojanju zajedničkih karakteristika zemalja koje se nalaze na tom prostoru nije nikada bila generalizovana, posebno to nisu radile same balkanske zemlje zbog internog otpora prema kolektivnoj identifikaciji i „balkanskom stereotipu“, grupa naučnika, uglavnom, mada ne i isključivo balkanskog porekla, pokrenula je jedan interdisciplinarni projekat sa namerom da stavi u kontekst i da teoretiše o nizu pretpostavki vezanih za Balkan. Rečju, radi se o projektu čiji je cilj da se normalizuje Balkan. Diskursi Istok-Zapad: Balkan u sredini Ako percepcija „onog drugog“ zavisi od ugla gledanja, Istok je imaginarni pojam pun dvosmislenosti koji menja mesto onako kako se Zapad pomera na nove geografske prostore. Iz tog razloga Istok je izmišljen istovremeno kada i Zapad (Alcantud, 2006). Apstraktna suprotstavljenost Istoka i Zapada je odraz njihovog različitog geografskog položaja; smešteni su na prostorima na kojima vladaju drugačije kulturne vrednosti. Ova imaginarna podela se nameće kao neophodno oruđe za diferencijaciju; budući da se radi o različitim prostorima, postali su pozornica 8
Posebne kolonijalne okolnosti ovog regiona čine da je Balkan veoma raznovrstan prostor za proučavanje vladavine stranih sila. Kasnija i pretkolonijalna carstva, Otomansko i Austrougarsko, definisala su Balkan kulturološki, društveno, ekonomski, istorijski i geografski na način teško uporediv sa evropskim kolonijama iz XVIII i XIX veka. 9 Iako je raspad Jugoslavije često označavan kao „rat na Balkanu“, „balkanski sukob“ ili „treći balkanski rat“, nije postojao nikakav „balkanski rat“. Oružani sukob je bio striktno ograničen na zemlje bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, a posebno na Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu. Ostale republike nisu bile bombardovane od strane drugih balkanskih naroda, već od strane zapadnih naroda okupljenih u vojnom savezu NATO.
64
Andrea Maura Castilla
Balkania
desarrollando nuevas asociaciones con el Tercer Mundo, sobre todo a través de la imagen y los medios de comunicación.7 El balcanismo en su segunda acepción surge como una nueva disciplina académica, caracterizada por su familiaridad con los paradigmas occidentales sobre el estudio del “otro” y por su habilidad en utilizar la instancia de los Balcanes para cuestionar, repensar y expandir esos paradigmas (Fleming, 2000:1228). Por lo tanto, el balcanismo trata de establecer un marco conceptual para explorar las actitudes y simbolismos geográficos europeos (¿eurocéntricos?) hacia el sudeste europeo y los Balcanes, y las relaciones y/o apropiación de esas dicotomías y divisiones imaginarias entre las distintas naciones balcánicas (Bakić-Hayden y Hayden, 1992; BakićHayden, 1995; Todorova, 1997; Fleming, 2000; Iordanova, 2001; Bjelić y Savić, 2002; Jansen, 2002a, 2005; Bechev, 2006; Mihelj, 2008; Petrović, 2009), con un enfoque en las particularidades post-coloniales8, post-socialista y post-conflicto9 en los Balcanes. Aunque la idea de la existencia de características comunes entre los países que conforman la región nunca ha sido generalizada, especialmente entre los propios países balcánicos, debido a una resistencia interna a la identificación colectiva y a la interiorización del “estereotipo balcánico”, un grupo de académicos, principal aunque no exclusivamente de origen balcánico, se ha embarcado en un proyecto interdisciplinar para contextualizar, situar y teorizar en relación a una serie de suposiciones sobre los Balcanes. En definitiva, se trata de un proyecto para normalizar los Balcanes. Discursos Este-Oeste: los Balcanes en el medio Si la percepción del “otro” depende del punto de observación, el Oriente es una noción imaginaria llena de ambigüedad que se traslada de lugar conforme Occidente se desplaza a nuevas geografías. Por ello, el Oriente fue inventado a la vez que el Occidente (Alcantud, 2006). 7 Iordanova llama la atención sobre el papel crucial de lo visual en la formación de los discursos a cualquier nivel y el poder informativo de las imágenes, que es por lo menos tan influyente como el intercambio que tiene lugar en el lenguaje oral y escrito. Sin embargo, a diferencia de la palabra escrita, el rol de las imágenes mediatizadas es tan sutil que a menudo permanece incuestionable (Iordanova, 2001:5). 8
Las particulares circunstancias coloniales de la región hacen de los Balcanes un espacio diverso para el estudio de la dominación de poderes externos. Los tardíos y pre-coloniales Imperios otomano y austro-húngaro han definido los Balcanes cultural, social, económica, histórica y geográficamente en un modo difícil de equiparar a las colonias europeas de los siglos XVIII y XIX. 9 Aunque la desintegración de Yugoslavia es a menudo tratada como “guerra en los Balcanes”, “conflicto balcánico” o “tercera guerra balcánica” no hubo tal “guerra balcánica”. El conflicto armado estaba estrictamente confinado a los países de la antigua República Federal Socialista de Yugoslavia, y, especialmente, a Croacia y a Bosnia y Herzegovina. El resto de repúblicas no fueron bombardeadas por otras naciones balcánicas sino por naciones occidentales a través de la alianza militar de la OTAN.
65
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
kako razmene tako i sukoba, pri čemu su postojale recipročnost i interna međuzavisnost koje su stvorile kompleksni odnos između Istoka i Zapada, a i dinamike „onog drugačijeg“. U svakom slučaju, ova dihotomija je razdvojila društva koja su koegzistirala postavljajući barijere, kao posledica materijalizovanja kulturoloških, političkih ili religioznih dijalektika i menjala se tokom vremena. U zavisnosti od istorijskog trenutka, obe ove geografske kategorije bile su korišćene da bi se ukazalo bilo na kulturnu prefinjenost, bilo na zaostalost i primitivizam (Todorova, 1997). Još u vreme Dioklecijana (284-305), Rim je u upravljanju Carstvom uveo podelu na Istok-Zapad, koja se protezala tokom reke Drine, u srcu Balkanskog poluostrva. Ova podela, od XI veka, nakon Vaseljenskog sabora održanog u Nikeji 1054, označavaće cepanje hrišćanskog sveta na katoličku i pravoslavnu crkvu, sa sedištima u Rimu, odnosno u Konstantinopolju. Tada nailazimo, u okviru Rimskog carstva, na dva suprotstavljena centra moći sa dve crkve u sukobu interesa oko svojih jurisdikcija i podelu na dve zone uticaja i kulturnog širenja: na istočnu i na zapadnu, čija je linija razdvajanja prelazila preko Balkanskog poluostrva. Međutim, kada je Konstantinopolj pao u otomanske ruke 1453, i kada je istočna, pravoslavna, crkva izgubila svoj sjaj, dok je, uporedo, došlo do ekonomskog uzleta Zapadne Evrope, istočni deo kontinenta je počeo da se doživljava kao manje uspešna suprotna strana (Todorova, 1997:11). „U početku smo bili zbunjeni. Istok je mislio da smo Zapad, dok nas je Zapad smatrao Istokom. Neki od nas su loše protumačili naše mesto u ovom sudaru tokova, pa su žalili što ne pripadamo ni jednoj od dve strane, dok su drugi žalili što pripadamo isključivo ovoj ili onoj strani. Ali ja ti kažem, Ireneju, da nas je sudbina osudila da budemo Istok na Zapadu i Zapad na Istoku, i da priznamo da je samo nebeski Jerusalim iznad nas, a ovde, na zemlji, niko.“10 Smešten na ovim raznolikim geografskim prostorima, Balkan nije bio precizno definisan, ni u samoj Evropi ni van nje, zbog svog položaja raskrsnice ili mosta između Istoka i Zapada. Što se tiče termina raskrsnica, na prostoru Balkana susrela su se carstva (Rimsko istočno i zapadno, Otomansko, Austrougarsko i Rusko), vere (rimokatolička, pravoslavna, islam, judaizam, protestantizam), pisma (ćirilica, latinica, tursko i arapsko-otomansko), politike i ideologije Hladnog rata (zemlje Varšavskog pakta, NATO-a i Pokreta nesvrstanih). U današnje vreme, dinamike inkluzije i ekskluzije u okviru procesa stvaranja nove Evrope i uključivanja u međunarodne vojne strukture (zemlje koje pripadaju ili ne pripadaju EU, zemlje koje su članice NATO-a), ponovo dele ovaj region.
10
Reči Svetog Save upućene Ireneju, citirane kod Bakić-Hejden i Hejden (1992).
66
Andrea Maura Castilla
Balkania
La oposición abstracta entre Oriente y Occidente responde a posiciones geográficas situadas en distintas localizaciones que preservan valores culturales diferenciados. Esta separación imaginaria aparece como una herramienta necesaria de diferenciación; siendo espacios diversos, han sido una arena de intercambios y confrontaciones, resaltando la reciprocidad e interdependencia que ha generado la compleja relación entre Oriente y Occidente y las dinámicas de “otredad”. En cualquier caso, esta dicotomía ha separado sociedades que coexistían, estableciendo barreras fruto de la materialización de dialécticas culturales, políticas o religiosas y ha variado a lo largo del tiempo. Dependiendo del momento histórico, ambas categorías geográficas han sido empleadas para designar el refinamiento cultural o para simbolizar el retraso y la barbarie (Todorova, 1997). Desde la época de Diocleciano (284-305), Roma introdujo la división OrienteOccidente en la administración del Imperio a lo largo del río Drina, en el corazón de la península balcánica. Esta división, a partir del siglo XI, tras la celebración del Concilio de Nicea en el año 1054, servirá para designar la fragmentación de la cristiandad entre las Iglesias católica y ortodoxa con sus principales representantes en Roma y Constantinopla, respectivamente. Encontramos entonces, dentro del Imperio romano, dos fuentes rivales de poder con dos Iglesias en conflicto de intereses sobre su jurisdicción y la delimitación a su vez de dos zonas de influencia y expansión cultural: la oriental y la occidental, cuya línea de división atravesaba la península balcánica. Sin embargo, con la caída de Constantinopla en manos de los otomanos en 1453, el oscurecimiento de la Iglesia oriental ortodoxa y el despegue económico de Europa occidental, la parte oriental del continente europeo fue internalizada como la pareja menos privilegiada de la oposición (Todorova, 1997:11). «Al principio estábamos confundidos. El Este pensó que éramos Occidente, mientras que el Occidente nos consideraba del Este. Algunos de nosotros malinterpretamos nuestro lugar en este choque de corrientes, de modo que ellos lloraron porque no pertenecemos a ninguno de los dos lados, y otros porque pertenecemos exclusivamente a uno u otro lado. Pero yo te digo, Irinej, que estamos condenados por el destino a ser el Este en Occidente, y el Occidente en el Este, a reconocer que solo el Jerusalén celestial está por encima de nosotros, y aquí en la tierra, nadie.»10 En estos espacios geográficamente diversos, los Balcanes, ni en Europa propiamente dicha ni fuera de ella, han sido estigmatizados por su posición como encrucijada o puente entre Oriente y Occidente. En cuanto a su condición de encrucijada, en el territorio balcánico se han encontrado imperios (romano oriental y occidental; otomano, austro-húngaro y ruso); de religiones (catolicismo romano, cristiandad ortodoxa, islam, judaísmo, protestantismo), de 10
Palabras tomadas de San Sava a Irinej, citadas en Bakić-Hayden y Hayden (1992) y traducidas por la autora de este artículo.
67
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
Metafora most koja se odnosi na Balkan je kontinuum i konačna odrednica u predstavljanju Balkana. Delo nobelovca Ive Andrića Na Drini ćuprija je primer zapadnjačke kolektivne predstave o Balkanu kao mostu ili raskrsnici između Istoka i Zapada. Sa druge strane, u romanu se postavljaju suštinska pitanja vezana za samu balkansku percepciju sopstvenog tranzitnog i problematičnog položaja u odnosu na ostatak sveta (Antić, 2003). Na koricama mnogobrojnih savremenih knjiga o Balkanu ili, konkretnije, o raspadu Jugoslavije, ili o situaciji u nekoj od zemalja koje su bile pogođene ovom ljudskom katastrofom, nalazi se most, bilo da je razrušen, kao simbol društvenog raspada, ili obnovljen, kao ideja o pomirenju i miru. Poređenje sa mostom je neprekidno. Karakteristično za Balkan je nepreciznost kada je reč o njegovom položaju (geografskom, kulturološkom, verskom, ekonomskom i političkom) između dva suprotna sveta; to je mesto koje je obeleženo nedostatkom tačnog određivanja i definisanja. Balkansko nasleđe U svom delu Sudar civilizacija Hantington pribegava argumentu o kulturološkim nekompatibilnostima, predviđajući da će prevashodni izvor sukoba u budućnosti biti kulturološki umesto ekonomskog ili ideološkog, a da će se glavni sukobi globalne politike dešavati između naroda i grupa različitih civilizacija. Naravno, jedna od linija podela prolazi Balkanskim poluostrvom, obeležavajući granicu između civilizacija o kojima govori Hantington. Tačka u kojoj se sudaraju islam, pravoslavlje i katoličanstvo nalazi se na Balkanu. Sličan kulturološki i verski kriterijum odnosi se na te imaginarne granice kao proizvod istorijskog nasleđa koje je dalo specifični karakter prostoru Balkana. Na Balkanu, mogli bismo da kažemo, postoje četiri konkretna istorijska nasleđa: vizantijsko, otomansko, austrougarsko i komunističko. Vizantijsko carstvo, bastion napretka i civilizacije naspram Zapadnog rimskog carstva, ophrvanog haosom i najezdama varvara, bilo je oličenje rimske imperijalne ideje. Iako je bilo politički podeljeno, predstavljalo je lingvističko i versko jedinstvo koje je stvorilo hiljadugodišnje kulturološko zajedništvo ovog regiona. Sa Otomanskim carstvom, na evropski prostor je stigao islam koji će postati granica između zona uticaja hrišćanske i muslimanske vere i koji će dati ime poluostrvu i obezbediti najduži period političkog jedinstva pod vlašću koja će podsticati jačanje prosvećenog evropskog despotizma (Todorova, 1997). Otomansko nasleđe još uvek može da posluži da bi se objasnila izolovanost ovog regiona, neprijateljstvo prema islamu i teritorijalni zahtevi koji mogu lako da se uporede sa
68
Andrea Maura Castilla
Balkania
alfabetos (cirílico, latino y turco árabe-otomano), de las políticas e ideologías de la Guerra Fría (países del Pacto de Varsovia, de la OTAN y del Movimiento de Países no Alineados). Actualmente, las dinámicas de inclusión y exclusión del proceso de construcción de la nueva Europa, y la incorporación a las estructuras militares internacionales (países pertenecientes o excluidos de la UE, países incorporados o no a la OTAN) dividen de nuevo la región. La metáfora del puente para referirse a la condición de los Balcanes es un continuum y una característica definitiva de representación de los Balcanes. El libro escrito por el Nobel Ivo Andrić, Un puente sobre el Drina (1945), ejemplifica el imaginario colectivo occidental de los Balcanes como puente o encrucijada entre Oriente y Occidente. Mientras, en la novela, se desvelan cuestiones fundamentales acerca de la percepción propiamente balcánica de su carácter transitorio y problemático en relación al resto del mundo (Antić, 2003). En las portadas de numerosos libros contemporáneos sobre los Balcanes o, más concretamente, sobre la desintegración de Yugoslavia o la situación de alguno de los países afectados por tal catástrofe humana, aparece en la portada una imagen de un puente, ya sea roto, como símbolo de fragmentación social, o reconstruido, como representación de la reconciliación y la paz. La peculiaridad de ser un puente es pertinaz. Los Balcanes son una región marcada por la vaguedad en relación a su posición (geográfica, cultural, religiosa, económica y política) entre dos mundos opuestos; un lugar caracterizado por la falta de concreción y definición. Legados balcánicos En su obra Choque de Civilizaciones, Huntington recurre al argumento de las incompatibilidades culturales, postulando que la principal fuente de conflicto en el futuro sería cultural en lugar de económica o ideológica, y que los principales conflictos de la política global ocurrirían entre naciones y grupos de distintas civilizaciones. Por supuesto, una de las líneas de fragmentación pasa por la península balcánica marcando la frontera de las civilizaciones a que Huntington se refiere. El punto de encuentro entre el Islam, la religión ortodoxa y el catolicismo converge en los Balcanes. Semejante criterio cultural y religioso hace referencia a esas fronteras imaginarias producto de los legados históricos11 que han dado un carácter especial a la región de los Balcanes. En los Balcanes, podríamos afirmar, se localizan cuatro legados históricos concretos: el bizantino, el otomano, el austro-húngaro y el comunista. El Imperio bizantino, baluarte del refinamiento y la civilización frente al Imperio romano de Occidente, 11
Por legado histórico se entiende en este trabajo algo transmitido y recibido del pasado como continuidades históricas (Todorova, 1997, 2004)
69
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
odlukama donetim u prošlosti kao odgovor na raspad otomanske celine (Iordanova, 2001:7). Ekonomski i tehnološki napredak koji se ogledao u izgradnji puteva, železnica, opštih komunikacijskih veza, javnih građevina u imperijalnom stilu, kasarni za smeštaj vojske, banaka, hotela, kao i u uvođenju vodovoda i struje i razvoju preduzetničkog mentaliteta, predstavlja najočiglednije nasleđe Austrougarske carevine. Komunistički period i njegova ideološka matrica odrazili su se na balkanski mentalitet koji prepušta svu odgovornost državi, naročito za ono što se dešava u životu pojedinca, premda, istovremeno, postoji i velika politička apatija i slabo poverenje u vladajuću klasu. Komunističko nasleđe, međutim, treba da bude uzeto u obzir kada se istražuje ekonomski sunovrat, državni nacionalizam i aktuelno odsustvo stabilnih političkih struktura (Iordanova, 2001). Ponekad, istorijska nasleđa Balkana tumačena su kao linije razdvajanja koje su ovom prostoru dale svojevrstan nestalni karakter. Međutim, nasleđa nisu ni postojana ni večna (Todorova, 2004). Svako isticanje njihovih karakteristika na linijama razdvajanja između nekompatibilnih civilizacija pretpostavlja svođenje ljudskog bića na fragmentaciju i relativizam, kada se nasleđa sustižu i uzajamno prepliću, stvarajući jedinstvene prostore koji su povezani sa njihovim istorijskim nasleđem i njihovom osobenom idiosinkrazijom. U tom smislu, istorijska nasleđa se odnose na jedinstveni položaj koji ima Balkan na evropskom geografskom, političkom i kulturološkom prostoru. Sa druge strane, ova vrsta analize može da bude korisna u cilju određivanja interkulturalnih dinamika predstavljanja, inkluzije i ekskluzije, kako bi se pokazale kontradiktornosti, paradoksi i dileme organizovanja društva u homogene države izvan Zapadne Evrope. Ukoliko se pođe od širokog uopštavanja, možemo da tvrdimo da je problem okupljanja grupacija različitih nacionalnosti u jednu državu posledica imperijalnih nasleđa na relaciji država-nacija. Željeni uslov da se postigne homogenost na relaciji država-nacija bio je teško primenjiv na balkanske nacije nastale raspadom Otomanske, Austrougarske i Ruske carevine. Tokom pet vekova otomanske vlasti, kretanje stanovništva i dolazak različitih grupacija na prostranu teritoriju bili su intenzivirani nakon brisanja državnih i feudalnih granica. Demografska istorija ovog regiona bila je obeležena geografskim kretanjima stanovništva zbog procesa kolonizacije i migracije; preobražajem socijalnih struktura koji je doveo do promena u modelu porodice, stopi plodnosti, smrtnosti i prirodnog priraštaja; kao i drugim tipovima kretanja stanovništva, što je bilo posledica religioznih promena ili ratova. Postavka država-nacija bila je suštinski neuskladiva sa principom Otomanske imperije po kome je društvo bilo podeljeno i strukturisano shodno verskoj pripadnosti stanovništva. Iako je novi model organizovanja društva promovisao ideju jezika i teritorije,
70
Andrea Maura Castilla
Balkania
sumido en el caos y las invasiones bárbaras, encarnaba la idea imperial romana. A pesar de encontrarse políticamente dividido, aseguraba una unidad lingüística y religiosa común que implicó un milenio de entidad cultural en la región. Con el Imperio otomano se instauró el Islam en territorio europeo, conformándose como la frontera entre las áreas de influencia de las religiones cristiana e islámica, dando a la península su nombre y estableciendo el periodo más largo de unidad política en la región, bajo un sistema que inspirará el desarrollo del despotismo ilustrado europeo (Todorova, 1997). El legado otomano es todavía útil para explicar el aislamiento de la región, la hostilidad al Islam y las demandas territoriales que pueden ser fácilmente trasladadas a decisiones tomadas en el pasado, en respuesta a la disolución del monolítico otomano (Iordanova, 2001:7). El legado del Imperio austro-húngaro supuso un avance económico y tecnológico que se refleja en las construcciones de carreteras, ferrocarriles, líneas de comunicación en general, edificios públicos de estilo imperial, modelos de barracas para el establecimiento del ejército, bancos, hoteles, suministros de agua y electricidad y el desarrollo de la mentalidad empresarial. El período comunista y su esquema ideológico han dejado su herencia en las mentalidades balcánicas, que otorgan una responsabilidad total al Estado sobre todo lo que acontece en sus vidas aunque, al mismo tiempo, existe una gran apatía política y una escasa confianza en los gobernantes. El legado comunista, sin embargo, debe ser considerado al explorar la volatilidad económica, el nacionalismo de Estado y la ausencia de estructuras políticas estables en la actualidad (Iordanova, 2001). En ocasiones, los legados históricos de los Balcanes son interpretados como las líneas de fractura que han otorgado un carácter típicamente inestable a la región. Sin embargo, los legados no son perennes ni eternos (Todorova, 2004). Cualquier ensalzamiento de sus características a lo largo de líneas de fractura en torno a civilizaciones incompatibles, supone reducir al ser humano a la fragmentación y el relativismo, cuando los legados se superponen y se solapan dando lugar a espacios únicos asociados a su herencia histórica y su idiosincrasia particular. En este sentido, los legados históricos se refieren a la posición única que ocupan los Balcanes en los espacios geográfico, político y cultural europeos. Por otro lado, esta categoría de análisis puede ser útil para medir las dinámicas inter-culturales de representación, inclusión y exclusión, mostrando las contradicciones, paradojas y dilemas de la implantación de la organización social en Estados homogéneos fuera de Europa occidental. A un nivel de gran generalización, se puede afirmar que el problema de encajar diversos grupos nacionales en un mismo Estado es consecuencia de los legados imperiales en un contexto de Estado nación. La ambicionada condición de homogeneidad del sistema de Estados nación fue difícil de aplicar en las naciones balcánicas surgidas de la disolución de los Imperios otomano, austro-húngaro y ruso.
71
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
ona nije mogla namah da otkloni razlike na verskoj osnovi koje su vekovima postojale. Budući da je dominantni princip u Zapadnoj Evropi „jedna država, jedna nacija“, bilo je potrebno iskonstruisati neku zajedničku prošlost koja bi bila vezana za jednu određenu teritoriju u cilju izgradnje moderne države. Tokom poslednjih sto pedeset godina, Balkan se posebno angažovao na ovom zadatku. To je zahtevalo intenzivni rad na „evropeizaciji“ i „pozapadnjačenju“, čiji je najvidljiviji aspekt bio širenje nacionalnog osećanja i napori da se balkanska društva učine homogenim, budući da su u okviru jedne iste države postojale različite nacionalne grupacije. Tokom procesa „evropeizacije“ i „pozapadnjačenja“ Balkana, mit o „mržnji od pamtiveka“ među balkanskim narodima bio je često pominjan u argumentaciji o neizbežnom unutar-balkanskom sukobu i nemogućnosti opstanka država nastalih iz bivše Jugoslavije, imajući u vidu ukorenjeni ratnički etos njenih naroda.11 Međutim, taj mit nije ništa drugo do retorički paravan koji prikriva prirodu modernih sukoba zasnovanih na odgovoru na pojmove država, nacija, nacionalni identitet i suverenitet (Bakić-Hayden, 1995: 929). Balkanizacija Balkana Način na koji se „orijentalni stereotip“ usadio u evropsku simboličku geografiju otkriva potrebu da se istakne razlika u odnosu na Istok, shodno hijerarhijskoj težnji svakog pojedinačnog regiona da kulture i religije koje se geografski nalaze južnije ili istočnije od njega predstavi kao konzervativnije ili primitivnije.12 Ako se Balkan sagledava kao prostor razgraničenja, konflikta ili oprečne tranzicije između Istoka i Zapada, sukobljen i neprijateljski, onda govorimo o dvosmernom procesu, jednom koji polazi sa Zapada, o kome smo već govorili, i drugom koji polazi sa samog Balkana. Ova dva procesa su tesno povezana, oba predstavljaju različite verzije „savremene
11
Zverstva koja su počinjena na Balkanu predstavljaju se kao prirodni rezultati jednog ratničkog etosa, duboko ukorenjenog u balkanskim narodima, kod kojih se nasilje smatra nečim arhaičnim što proizilazi iz plemenskih društava kao plod „balkanskog“ karaktera koji se opisuje rečima okrutnost, primitivizam, neuravnoteženost (Todorova, 1997:119), kao i agresivnim nacionalističkim i ekspanzionističkim ponašanjem koje je tokom istorije dolazilo do izražaja u balkanskim ratovima, svetskim ratovima i ratovima iz devedesetih. Ova argumentacija ima u vidu i faktore životne sredine (planinski teren), ekonomije (gajenje ovaca i konja) i socijalne strukture (velike porodice, klanovi, plemena), kako bi objasnila stvaranje zajedničke, posebno nasilne, kulturološke matrice.
12
Ovaj fenomen je nazvan nesting orientalisms i koristili su ga Bakić-Hejden i Hejden (1992:4) i Bakić-Hejden (1995).
72
Andrea Maura Castilla
Balkania
Durante los cinco siglos de administración otomana los movimientos de población y la penetración de diferentes grupos dentro de un vasto territorio se acentuaron con la abolición de las fronteras estatales y feudales. La historia demográfica de la región se distingue por movimientos geográficos de población, debidos a procesos de colonización o migración; transformaciones de las estructuras sociales que han dado lugar a cambios en los patrones de familia, los índices de fertilidad, mortalidad y natalidad; como también por otros tipos de movimientos de la población como consecuencia de cambios religiosos o guerras. La retórica del Estado nación resultaba esencialmente incongruente con la máxima imperial otomana que había dividido y estructurado la sociedad de acuerdo a la afiliación religiosa de sus habitantes. Aunque el nuevo modelo de organización social enfatizaba la idea de lengua y territorio, estos no podían eliminar de golpe las distinciones en base religiosa aplicadas durante siglos. Siendo el discurso dominante en Europa occidental “un Estado, una nación” había que (re)inventar un pasado común ligado a un territorio definido para aspirar a construir un Estado moderno. En este último siglo y medio, los Balcanes se han visto especialmente implicados en la tarea. Ello ha supuesto una intensa labor de “europeización” u “occidentalización” cuyo aspecto más visible ha sido la expansión del nacionalismo y los esfuerzos por asegurar la homogeneización de las sociedades balcánicas, dotadas de múltiples grupos nacionales dentro de un mismo Estado. Durante el proceso de “europeización” u “occidentalización” de los Balcanes, el mito de los “odios ancestrales” de las gentes balcánicas ha sido ampliamente recurrido en las argumentaciones sobre la inevitable conflictividad intra-balcánica y la inviabilidad de los Estados surgidos de la antigua Yugoslavia, debidas ambas a un etos guerrero intrínseco en sus poblaciones.12 Sin embargo, tal mito no es más que una pantalla retórica que oculta la naturaleza de los conflictos modernos, basados en la contestación de las nociones de Estado, nación, identidad nacional y soberanía (BakićHayden, 1995:929).
12 Las atrocidades cometidas en los Balcanes se presentan como resultados naturales de un etos guerrero profundamente arraigado en las poblaciones balcánicas, donde la violencia es considerada arcaica, nacida de sociedades tribales fruto de un carácter “balcánico” al que le han sido asignados una serie de adjetivos como crueldad, grosería, inestabilidad (Todorova, 1997:119), así como actitudes agresivas nacionalistas y expansionistas mostradas a lo largo de la historia durante las guerras balcánicas, las guerras mundiales y las guerras de los noventa. Esta argumentación también tiene en cuenta factores medioambientales (un terreno montañoso), económicos (cría de ovejas y caballos), estructuras sociales (familias extensas, clanes, tribus) para explicar la creación de un patrón cultural común especialmente violento.
73
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
istorije“ koje nose u sebi mnogobrojna opterećenja, različite polazne tačke i perspektive (Scopetea, 2003:172). Ova potreba distanciranja u odnosu na Istok, a u težnji da se bude prihvaćen od strane Zapadne Evrope, ističe obeležje Balkana kao mosta. Ne nalazeći se ni na Istoku ni na Zapadu, Balkan preteže vagu na Zapad i odbacuje povezanost sa Istokom, potpuno svestan konotacija koje povezuju ovaj imaginarni prostor smešten na evropskom istoku sa „balkanskim stereotipom“, težeći da pripada, ne tom Istoku, već Zapadu.13 Ponavljanje „balkanskog stereotipa“ od strane samih stanovnika ovog prostora ogleda se u njihovom otporu prema jedinstvu Balkana, što je postalo suštinski deo koncepta balkanizacije. Ako ni u čemu drugom, ovaj stav im je doneo jedinstvo u istrajavanju da ostanu podeljeni (Iordanova, 2001:8). Termin balkanizacija je najvažniji pojam koji se odnosi na Balkan. Ovaj koncept se u većini slučajeva koristi kada se govori o razbijanju geografskih i političkih celina na nove države koje su teško nastajale (Todorova, 1997:32). Neobično je što ova reč nije korišćena tokom sto godina kada su balkanske države počele da se odvajaju od Otomanske imperije. Termin je počeo da se koristi po završetku Prvog svetskog rata, kada je raspadom Austrougarske i Ruske carevine nastao čitav niz država izvan Balkana, a na ovom prostoru se pojavila jedna nova, Albanija, ali se dogodilo i nešto suprotno balkanizaciji, a to je stvaranje Jugoslavije i ujedinjenje više malih država u jednu veliku. Nakon Drugog svetskog rata i na početku procesa dekolonizacije, termin balkanizacija se vratio u upotrebu kada je bilo reči o nizu problema koji su podsećali na određene neželjene tendencije zato što su bile bliske određenim političkim konotacijama vezanim za prostor Balkana. Pojam balkanizacija u njegovom modernom značenju je odvojen od geografskog prostora Balkana, što je pretpostavljalo potpunu dekontekstualizaciju termina „Balkan“ i „balkanizacija“. Prethodno pomenuta balkanizacija na samom ovom prostoru se ogleda u neuspehu balkanskih država da prepoznaju svoja zajednička obeležja zato što su se uvek posmatrale kroz lupu Zapadne Evrope, kao i u odsustvu regionalne interakcije i saradnje, što je dovelo do udaljavanja jednih od drugih a posledica je provincijalizama (nacionalizama) koji su svojstveni ovim zemljama. Izgradnja Balkana po meri Zapadne Evrope dovela je do toga da otomanski elementi, ili oni koji su kao takvi prepoznati, počnu da simbolizuju današnje stereotipe o Balkanu a koje će same balkanske države usvojiti u cilju ulaska u novu Evropu. 13
„ ‚Postati‘ zapadnjak podrazumeva, između ostalog, i usvajanje zapadnih vrednosti. Usvajanje zapadnih vrednosti neizbežno znači i usvajanje zapadnih stereotipa (premda nije uvek moguće napraviti razliku između ova dva). Dakle, kada se usvaja bilo koji stereotip, čovek obično nema svest o činjenici da je deo tog stereotipa. Nije slučajno da postoji izvesna slabost među Balkancima prema njihovim stereotipnim predstavama“ (Scopetea, 2003:174).
74
Andrea Maura Castilla
Balkania
La balcanización de los Balcanes El modo en que el “estereotipo orientalista” es interiorizado en la geografía simbólica europea, pone de manifiesto la necesidad de establecer una diferencia frente a Oriente, debido a la tendencia jerárquica que se manifiesta en cada región de ver a las culturas y religiones situadas geográficamente más al sur o al este de la propia como más conservadoras o primitivas.13 Si los Balcanes son percibidos como un área de contacto, conflicto o transición adversa, confrontada y antagónica, entre Oriente y Occidente, estamos hablando de un proceso bidireccional; uno generado en Occidente, del que ya hemos hablado, y otro generado en los mismos Balcanes. Estos dos procesos están íntimamente relacionados, los dos representan distintas versiones de la “historia de la modernidad” desde múltiples bagajes, puntos de partida y perspectivas (Scopetea, 2003:172). Esta necesidad de diferenciarse frente a Oriente en búsqueda de la admisión europea occidental, resalta el carácter de puente de los Balcanes. Ni en Oriente ni en Occidente, los Balcanes pujan en la balanza hacia Occidente y rechazan su asociación con Oriente, siendo absolutamente conscientes de las connotaciones que se asocian a este lugar imaginario, situado al este de Europa, debido a la absorción del “estereotipo balcánico”, y reclamando su pertenencia, no a ese Oriente, sino a otro Occidente.14 La perpetuación del “estereotipo balcánico” por los propios habitantes de la región se aprecia en una resistencia a la unidad de los Balcanes, la cual se ha convertido en una parte esencial del concepto de balcanización. Esta noción les otorga una condición de coherencia, tan solo en su persistencia por mantenerse divididos (Iordanova, 2001:8). La palabra balcanización es la idea más importante derivada de los Balcanes. El concepto es mayoritariamente utilizado para referirse al proceso de fragmentación de unidades geográficas y políticas en Estados nuevos y difícilmente viables (Todorova, 1997:32). Es curioso cómo esta palabra no fue utilizada durante los cien años en que los Estados balcánicos comenzaron a separarse del Imperio otomano. El término comenzó a utilizarse al final de la Primera Guerra Mundial, cuando surgieron una serie de Estados fuera de los Balcanes al desintegrarse los Imperios austro-húngaro y ruso, y en esta región tan solo apareció uno nuevo, Albania, y además, se produjo el efecto opuesto a la balcanización, con la creación de Yugoslavia y la unión de diversos pequeños Estados en uno más grande. 13
Este fenómeno ha sido denominado “nesting orientalisms” y es desarrollado por Bakić-Hayden y Hayden (1992:4) y por Bakić-Hayden (1995).
14
«“Volverse occidental” implica, entre otras muchas cosas, adoptar los valores occidentales. Adoptar los valores occidentales inevitablemente significa adoptar los estereotipos occidentales también (aunque no es siempre posible hacer una distinción entre ambos). Ahora, al adoptar cualquier estereotipo, uno tiende a no ser consciente del hecho de que es parte de ese estereotipo. No es una coincidencia que exista cierta debilidad entre las gentes balcánicas por sus imágenes estereotipadas», traducción de la autora de este artículo de Scopetea (2003:174).
75
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
U traganju za svojim mestom u Zapadnoj Evropi, balkanski narodi su uronili u prošlost kako bi pronašli svoju pripadnost zajedničkoj evropskoj istoriji, pokušavajući da utvrde kada je počelo njihovo učešće u toj istoriji, što se razlikovalo od jedne do druge zemlje. U opštim crtama, smatra se da je otomanska vlast na Balkanu bila muslimanska najezda na evropski kontinent i prekid razvoja balkanskih zemalja kao dela političke i kulturne sfere Zapadne Evrope, koja je ostavila za sobom varvarsko nasleđe praćeno otomanskom brutalnošću. U svom „povratku“ u Evropu za kojim žude, balkanske zemlje slovenske kulture i pravoslavne vere isticale su način na koji su uspele da očuvaju svoj slovenski kulturni i nacionalni identitet tokom pet vekova pod otomanskim jarmom, sve do kraja XIX veka kada je ponovo oživeo njihov evropski identitet kao plod njihovog strateškog položaja kao štita Evrope (Iordanova, 2001). Pretnja koju za Evropu predstavlja muslimanska najezda čini da Balkan bude jugoistočni štit koji brani Evropu od islamskog fundamentalizma. Takva teorija o „štitu pred islamom“ je krucijalna za određivanje mesta koje neke balkanske države imaju u Evropi i esencijalna za nacionalističke ideologije na čitavom Balkanu.14 Sami balkanski vlastodršci usvajaju argumente koji čine stereotip o njima, kao što su teorije o „sudaru civilizacija“, kako bi ukazali na svoje približavanje i pripadanje Zapadnoj Evropi, odbijajući da se identifikuju sa drugim zemljama koje se nalaze na Balkanu i ističući razlike u odnosu na njih da bi pokazali svoj evropski, a ne balkanski karakter. Da li je Balkan u Evropi? Budući da ne postoji jedinstvena predstava o prostoru Balkana nego ih je više, i da su često kontradiktorne, pojmovi koje razne balkanske zemlje imaju o onome što čini ovaj region su obično definisani spolja (Develić, 2007:14). Nakon pada Berlinskog zida i ideološke propasti komunizma, takozvani istočni blok se podelio na tri grupe (Simić, 2001; Develić, 2007): nove nezavisne države nastale raspadom SSSR, koje se nalaze u neizvesnoj situaciji u odnosu na Zapadnu Evropu i zavise od bilateralnih odnosa između Rusije i EU; zemlje srednje i istočne Evrope, za koje se smatra da imaju jasnu evropsku vokaciju, naročito zbog svoje prošlosti u okviru 14
„Kao i kada je reč o Zapadu, osim što se priznaje sveprisutni uticaj, ne postoji jednostavan način da se opiše odnos između Balkana kao takvog i otomanskog istoka. Svaki balkanski narod je naposletku bio oslobođen od njega i, nakon tog oslobođenja, svaki balkanski narod je uspostavio svoj lični odnos prema otomanskom nasleđu. Glavna razlika između ovog odnosa i odnosa sa Zapadom je ta što odnos sa njim nije bio otvoreno priznat/izgovoren, niti cenjen, nije bio cilj koji treba dostići. Kao da je bio neka „tajna“ svakog pojedinačnog balkanskog naroda: tajna utkana u svakodnevni govor, u svakodnevno ponašanje, u dubini postojanja svakog balkanskog naroda, koje god da je bilo njihovo zvanično ideološko usmerenje“. (Scopetea, Idem: 75).
76
Andrea Maura Castilla
Balkania
Tras la Segunda Guerra Mundial y el inicio del proceso de descolonización, el término balcanización volvió de nuevo al uso para referirse a una serie de problemas que recuerdan a determinadas tendencias no deseables, por estar asociadas con determinadas connotaciones políticas adscritas a la región de los Balcanes. La idea de la balcanización en su sentido moderno ha sido separada de la región geográfica de los Balcanes, lo que ha supuesto la completa descontextualización de los términos “Balcanes” y “balcanización”. La anteriormente referida balcanización en la propia región, es expresada por el fracaso de los Estados balcánicos en reconocer sus rasgos comunes, mirándose siempre a través de las lentes de Europa occidental, y en la ausencia de interacción y cooperación regional que lleva a una situación de aislamiento entre unos y otros y eso, a su vez, es consecuencia de los provincialismos (nacionalistas) que caracterizan a estos países. La construcción de los Balcanes en relación a Europa occidental es la que ha provocado que los “elementos otomanos”, o los que son percibidos como tales, sean los que han evocado los actuales estereotipos sobre los Balcanes, y los que han sido apropiados por los propios Estados balcánicos para situarse en la nueva Europa. En la búsqueda de su lugar en Europa occidental, las naciones balcánicas se han sumergido en el tiempo para localizar su pertenencia a la historia común europea, tratando de establecer su punto de partida en la participación en dicha historia, que varía de país a país. En líneas generales, la administración otomana en los Balcanes es considerada como una invasión musulmana en el continente europeo, y una interrupción en el desarrollo de los países balcánicos como parte de la esfera política y cultural de Europa occidental, que ha dejado un legado bárbaro asociado a la brutalidad otomana. En su anhelado “regreso” a Europa, los países balcánicos, de cultura eslava y cristiana ortodoxa, han enfatizado el modo en que lograron preservar su identidad cultural y nacional eslava a lo largo de los cinco siglos bajo el yugo otomano hasta el final del siglo XIX, cuando su identidad europea revivió fruto de su posición estratégica como el escudo de Europa (Iordanova, 2001). La amenaza europea de invasión musulmana posiciona a los Balcanes como el escudo sudoriental que protege a Europa del fundamentalismo islámico. Semejante teoría del “escudo contra el islam” es crucial para definir el lugar que algunos Estados balcánicos ocupan en Europa y es esencial para las ideologías nacionalistas a lo largo de los Balcanes.15 15
«Como con Occidente, a parte de reconocer una influencia omnipresente, no hay un modo sencillo para describir la relación entre los Balcanes como tal y el Este otomano. Cada nación balcánica fue finalmente emancipada de él y, después de esta emancipación, cada nación balcánica estableció su propia relación con la herencia otomana. La principal diferencia entre esta relación y la relación con Occidente es que aquella no era abiertamente confesada/ declarada ni apreciada, no era una meta que alcanzar. Era como si fuera un “secreto” de cada una de las naciones balcánicas: un secreto atrapado en el lenguaje cotidiano, en el comportamiento diario, en lo profundo de la existencia de cada nación balcánica, a parte de cualquier tipo de esquemas ideológicos oficiales» en Scopetea (Idem:75).
77
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
Austrougarske carevine, plus Slovenija, Rumunija i Bugarska; i heterogena grupa zemalja Balkana i jugoistočne Evrope. Dok su zemlje za koje se smatra da pripadaju srednjoj i istočnoj Evropi ubrzo stekle podršku i bile toplo prihvaćene od strane zemalja EU, raspad Jugoslavije je doveo do toga da ovaj prostor bude izolovan. Prepliću se marginalizovani ili periferni položaj Balkana, teret istorijskog nasleđa Balkana i njegovo kulturološko tumačenje, praveći zabunu oko toga šta je priroda, a šta naziv Balkana kao geografskog prostora.15 U predstavljanju ovog regiona shodno geografskim kriterijumima, napravljen je pokušaj da se ispravi pejorativni balast koji prati reč „Balkan“, tako što se koriste drugi nazivi za Balkansko poluostrvo, kao što su Evropski jugoistok, Jugoistočna Evropa i, od pristupanja Rumunije i Bugarske EU 2007, Zapadni Balkan. Kada se kaže Zapadni Balkan misli se na Albaniju, Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu, (BJR) Makedoniju, Crnu Goru, Srbiju i, od 2008, Kosovo, dok naziv Evropski jugoistok podrazumeva osim ovih zemalja još i Bugarsku i Rumuniju. Neobično, ne postoji ni istočni Balkan, ni južni Balkan, ni severni Balkan. Odnos Zapadnog Balkana i EU postao je glavni kriterijum za definisanje regiona, koji je ono kako ga je definisala EU. Pored ove nove podele Evrope na srednju i jugoistočnu ili balkansku, shodno geografskom kriterijumu, postoji još i ideja o hrišćanskoj Evropi.16 Najpre propast Otomanskog carstva, a potom i komunističkog bloka, stvaraju problem za integrisanje muslimanskog stanovništva u Evropu. Uprkos tome što je većina zemalja evropskog jugoistoka i Zapadnog Balkana sklopila sa EU sporazume o stabilizaciji i pridruživanju, još uvek nijedna zemlja sa jasnom muslimanskom orijentacijom nije primljena u transnacionalne institucije. U sličnom savremenom sistemu dinamika inkluzije i ekskluzije u EU, Petrović (2009:55) jasno ukazuje na fenomen nesting orientalisms17, i razmatra novi fenomen nesting colonialisms. U ovim konceptualnim parametrima, Balkan se prikazuje kao periferija kojom mora da se upravlja i da bude nadgledana zbog toga što joj je neprekidno potrebna pomoć 15 „Termin Istočna Evropa, kada se govorilo o nesovjetskim zemljama Varšavskog pakta, Albaniji i Jugoslaviji, bio je politički termin usvojen tokom Hladnog rata. Kada je došlo do brisanja podele Istok-Zapad, ovaj termin je izgubio značaj. Geografski termini srednja Evropa i Balkan su precizniji i prikladniji u eri post-Hladnog rata.“ Szayna, T. S., (1994) Ethnic Conflict in Central Europe and the Balkans: A Framework for US Policy Options, Monterrey: RAND, Arroyo Center, 1, citirano kod Jordanove (2001:41-42). 16
Jedna izjava iz 1993. Vilija Klasa, ministra spoljnih poslova Belgije i predsednika Saveta Evrope, primer je za ovaj argument: „Zemlje jugoistočne Evrope pripadaju u kulturološkom smislu iščezlom Vizantijskom carstvu. Nemaju demokratsku tradiciju, niti tradiciju poštovanja manjina, i, zbog toga, bilo bi primereno da se proširenje Unije ograniči na ‚kulturni krug‘ zapadnih zemalja. Proširenje treba da bude ograničeno na protestantski i katolički krug evropskih zemalja“, citirano kod Simića (2001:29).
17
Videti: (Bakić-Hayden y Hayden, 1992; Bakić-Hayden, 1995).
78
Andrea Maura Castilla
Balkania
Los propios dirigentes balcánicos se apropian de los argumentos que construyen su estereotipo, como las teorías del “choque de civilizaciones”, para definir su acercamiento y pertenencia a Europa occidental, rechazando una identificación común con los países que conforman los Balcanes, estableciendo diferencias entre ellos para demostrar su carácter europeo y no balcánico. ¿Están los Balcanes en Europa? Al no existir una noción común sobre la región de los Balcanes, sino múltiples y, a menudo contradictorias —ideas sostenidas por los distintos países balcánicos— , lo que constituye la región es a menudo definido desde el exterior (Develić, 2007:14). Tras la caída del muro de Berlín y el derrumbe ideológico del comunismo, el denominado bloque del este se dividió en tres (Simić, 2001; Delević, 2007): los nuevos Estados independientes de la URSS, de dudosa situación en relación con Europa occidental, y dependientes de las relaciones bilaterales entre Rusia y la UE; los países de Europa central y oriental, considerados de clara vocación europea, especialmente por su pertenencia al Imperio austro-húngaro, más Eslovenia, Rumanía y Bulgaria; y el grupo heterogéneo de países de los Balcanes o el sudeste de Europa. Mientras que los países considerados pertenecientes a Europa central y oriental obtuvieron rápidamente el apoyo y recibimiento cálido de los países de la UE, la desintegración de Yugoslavia favoreció el aislamiento de la región. La posición marginal o periférica de los Balcanes, el peso de los legados históricos de los Balcanes y las interpretaciones culturales de los mismos se combinan confundiendo la naturaleza y la denominación de los Balcanes como un espacio geográfico.16 En la construcción de la región de acuerdo con criterios geográficos, se ha intentado corregir la carga peyorativa que acompaña a la palabra “Balcanes”, utilizando otras denominaciones para la península balcánica como sudeste de Europa, Europa sudoriental y, desde la incorporación de Rumanía y Bulgaria a la UE en 2007, Balcanes occidentales. Los denominados Balcanes occidentales hacen referencia a Albania, Croacia, Bosnia y Herzegovina, Macedonia (FYROM), Montenegro, Serbia y, desde 2008, Kosovo, mientras que el concepto de sudeste europeo hace referencia a estos países junto con Bulgaria y Rumanía. Curiosamente, no existen ni los Balcanes orientales o del este, ni los Balcanes del sur ni los 16 «El término Europa del Este, en referencia a los miembros no soviéticos del Pacto de Varsovia y Albania y Yugoslavia, era un término político apropiado durante la Guerra Fría. Con el colapso de la división Este-Oeste de Europa, el término ha perdido relevancia. Los términos geográficos Europa Central y los Balcanes son más precisos y preferibles en la era de la post-Guerra Fría», en Szayna, T. S.. (1994). Ethnic Conflict in Central Europe and the Balkans: A Framework for US Policy Options, Monterrey: RAND, Arroyo Center, 1, citado en Iordanova (2001:41-42).
79
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
država EU. Petrović pokazuje kako politički predstavnici država bez kolonijalnog nasleđa mogu da razviju kolonijalne diskurse u odnosu na Balkan.18 Osim toga, EU primenjuje na Zapadni Balkan svoju politiku prema Trećem svetu, zbog pretnji po bezbednost, ističući opasnost koju nosi u sebi prostor na kome se nalazi. Region Balkana, koji je geografski smešten na evropskom kontinentu, nalazi se između Evrope i Zapadnog Balkana. Dok su neke zemlje, kao što su Slovenija, Rumunija, Bugarska i Hrvatska19 jasno prihvaćene od strane Evrope zbog svoje inkluzije u strukture EU, ostale zemlje se i dalje nalaze u limbu neodređenosti kada je reč o njihovom pripadanju Evropi. Zaključak Uprkos postojanju nepreciznih i promenjivih granica u zavisnosti od interesa i istorijskih okolnosti kada je reč o prostoru koji zauzima Balkan u kolektivnoj predstavi Zapadne Evrope, njegovo istorijsko i geografsko mesto određuje dihotomija Istok-Zapad i njegovo obeležje mosta ili raskrsnice, kao posledica različitih i promenjivih istorijskih nasleđa, koja definišu Balkan kao specifičan prostor. Kao i nasleđa, i regioni nisu statični, njihovi sadržaji i značenja nisu zatvoreni, granice mogu da budu dogovarane i pripadanje njima može da varira. Stvaranje regiona je variralo tokom vremena u zavisnosti od odnosa ekskluzije i inkluzije, od istorijskog trenutka, od okolnosti u kojima su donošene odluke i od pojedinačnih interesa. Sve ovo otkriva fleksibilnost istorijskih procesa i predstava, najčešće iskonstruisanih, o tome gde se nalazi Balkan u odnosu na Zapadnu Evropu. Razumeti Balkan kao regionalnu celinu znači priznati da balkanski narodi imaju izvesna zajednička obeležja, što oni sami odbacuju, pri čemu se ističe njihova (auto) percepcija po kojoj svaki pojedinačni narod ima svoja specifična obeležja. To ukazuje na stepen povlačenja u sebe i odbacivanje „balkanskog stereotipa“, kao posledice jednog šireg problema identifikacije malih, perifernih naroda. Balkan, osim toga, prilikom svoje evropeizacije, ide tako daleko da stiče uverenje da je centar sveta i da ima superiorne vrednosti. Paradoksalno, Balkan je mesto gde Evropa može da izvozi svoju superiornost, jer činjenica da su oni divljaci potvrđuje i garantuje da smo mi civilizovani. I opet, Balkan predstavlja novu liniju podele Evrope budući da je kriterijum koji je određuje pripadanje ili nepripadanje privilegovanom klubu EU.
18
Primer Slovenije je najreprezentativniji.
19
Od jula 2013. Hrvatska je 28. članica EU.
80
Andrea Maura Castilla
Balkania
Balcanes del norte. La relación de los Balcanes occidentales con la UE se ha convertido en el principal criterio de definición de la región, siendo esta lo que la UE ha definido como tal. Bajo la nueva división de Europa en central y sudoriental o balcánica, atendiendo a criterios geográficos, subyace la construcción de una Europa cristiana.17 El derrumbe del Imperio otomano, primero, y del bloque comunista después, plantean el problema de la integración de poblaciones musulmanas en Europa. A pesar de que la mayoría de los países del sudeste europeo y de los Balcanes occidentales han establecido acuerdos de estabilización y asociación con la UE, todavía ningún país de clara vocación musulmana, ha sido incorporado a sus instituciones transnacionales. En semejante sistema contemporáneo de dinámicas de inclusión y exclusión de la UE, Petrović (2009:55), en una clara referencia al fenómeno de “nesting orientalisms”18, elabora el nuevo fenómeno de “nesting colonialisms”. En estos parámetros conceptuales, los Balcanes aparecen como una periferia que debe ser administrada y supervisada, en una necesidad constante de asistencia de los Estados de la UE. Petrović muestra cómo representantes políticos de Estados sin un legado colonial pueden dar forma a discursos colonialistas con respecto a los Balcanes.19 Además, los Balcanes occidentales aparecen como receptores de las políticas de la UE dirigidas a los países del Tercer Mundo, de acuerdo con amenazas a la seguridad, resaltando el peligroso carácter de la zona que ocupan. La región de los Balcanes, situada geográficamente en el continente europeo, está a caballo entre Europa y los Balcanes occidentales. Mientras algunos países como Eslovenia, Rumanía, Bulgaria y Croacia20 son claramente acogidos en Europa por su inclusión en las estructuras de la UE, el resto de países continúan en el limbo de su ambigüedad en relación a su pertenencia a Europa. Apuntes finales A pesar de existir límites escurridizos y cambiantes según intereses y circunstancias históricas en lo que se refiere al espacio que ocupan los Balcanes en el imaginario colectivo de Europa occidental, su concreción histórica y geográfica se asienta en la posición que 17
Una declaración de Willy Claes, ministro de Asuntos Exteriores de Bélgica y presidente del Consejo de Europa en 1993 ejemplifica este argumento: «Los países del sudeste de Europa pertenecen en el sentido cultural al colapsado Imperio bizantino. No tienen una tradición democrática ni una tradición de respeto a las minorías y, por ello, sería apropiado que la ampliación de la Unión esté restringida al “círculo cultural” de los países occidentales. La ampliación debe estar restringida al círculo protestante y católico de los países europeos», citado en Simić (2001:29). Traducción de la autora de este artículo. 18
Vid: (Bakić-Hayden y Hayden, 1992; Bakić-Hayden, 1995).
19
El ejemplo de Eslovenia es el ejemplo más representativo.
20
Croacia es desde julio de 2013 el miembro 28 de la UE.
81
Balkanija
Andrea Maura Kastilja
Bibliografija • • • • •
•
•
• • • • • •
• •
• •
Alcantud, J. A.. (2006). El Orientalismo desde el Sur. Barcelona: Anthropos. Andrić, I.. (2000). Un Puente Sobre el Drina. Barcelona: Plaza y Janés. Antić, M.. (2003). „Living in the Shadow of the Bridge: Ivo Andrić’s the Bridge on the Drina and Western Imaginings of Bosnia“, u: Spaces of Identity, Vol. 3, No. 3, 7-17. Bakić-Hayden, M.. (1995). „Nesting Orientalisms: The Case Of Former Yugoslavia“, u: Slavic Review, Vol. 54, No. 4, 917-931. Bakić-Hayden, M. and Hayden, R.. (1992). „Orientalist Variations on the Theme „Balkans“: Symbolic Geography in Recent Yugoslav Cultural Politics“, u: Slavic Review, Vol. 51, No. 1, 1-15. Bechev, D.. (2006). „Constructing South East Europe: The Politics of Regional Identity in the Balkans“, u: Working Paper 1/06, European Studies Centre, University Of Oxford, 3-23. Bjelić, D.. (2002). „Introduction: Blowing Up the Bridge“, u: Bjelić and Savić, Eds., Balkan As Metaphor. Between Globalization And Fragmentation. Cambridge and London: The Mit Press, 1- 22. Develić, M.. (2007). „Regional Cooperation in the Western Balkans“, u: Chaillot Papers, No. 104, Paris: EU Institute For Security Studies. Fleming, K. E.. (2000). „Orientalism, the Balkans and Balkan Historiography“, u: American Historical Review, Vol. 105, No. 4, 1218-1233. Huntington, S.. (1993). „The Clash of Civilizations“, u: Foreign Affairs, No. 73, 22-49. Iordanova, D.. (2001). Cinema of Flames. Balkan Film, Culture and the Media. London: British Film Institute. Jansen, S.. (2002). „The Violence of Memories: Local Narratives of the Past After Ethnic Cleansing in Croatia“, u: Rethinking History 6:1, 77-93. Jansen, S.. (2005). „National Numbers in Context: Maps and Stats in Representations of the Post-Yugoslav Wars“, u: Identities: Global Studies in Culture and Power, 12:1, 45-68. Koneska, C.. (2007-2008). „Regional Identity: The Missing Element in Western Balkans Security Cooperation“, u: Western Balkans Security Observer, No. 7-8, 82-89. Mihelj, S.. (2008). „The Media and the Symbolic Geographies of Europe: The Case of Yugoslavia“, u: Uricchio, W., Ed., We, Europeans? Media, Representations, Identities, Bristol: Intellect Books, 159-176. Petrović, T.. (2009). A Long Way Home. Representations of the Western Balkans in Political and Media Discourses. Ljubljana: Mirovni Inštitut. Said, E.. (1979, Ed., 2007). Orientalismo. Barcelona: Random House Mondadori.
82
Andrea Maura Castilla
Balkania
ocupan en la dicotomía Oriente-Occidente y en su carácter transitorio como puente o encrucijada, fruto de legados históricos diversos y cambiantes que han definido los Balcanes como un espacio particular. Como los legados, las regiones tampoco son estáticas, sus contenidos y significados no están cerrados, las fronteras pueden ser negociadas y la pertenencia a ellas puede variar. La formación de las regiones varía en el tiempo dependiendo de las relaciones de exclusión e inclusión, del momento histórico, de los contextos en los cuales las decisiones son tomadas y de las construcciones de intereses particulares. Todo ello pone de manifiesto la plasticidad misma que rodea los procesos históricos y la construcción, la mayoría de las veces manipulada, del lugar que ocupan los Balcanes en relación a Europa occidental. Entender los Balcanes como una entidad regional implica reconocer que las naciones balcánicas comparten ciertas características comunes, algo que ellas mismas rechazan, lo que resalta la (auto) percepción del carácter específico y particular de cada una de sus naciones. Ello vendría a indicar el grado de interiorización y rechazo del “estereotipo balcánico”, consecuencia de un problema más amplio de identificación de pequeñas naciones periféricas. Los Balcanes, además, al europeizarse, han llegado tan lejos como para hacer suya la capacidad de creerse el centro del mundo y la superioridad de sus valores. Paradójicamente, los Balcanes son, a su vez, el lugar donde Europa puede exportar su superioridad puesto que el hecho de que ellos sean bárbaros asegura y garantiza que nosotros somos civilizados. De nuevo, los Balcanes representan la nueva línea divisoria de Europa siendo el criterio definitorio la pertenencia o no al privilegiado club de la UE.
Bibliografía • • • • •
•
Alcantud, J. A.. (2006). El Orientalismo desde el Sur. Barcelona: Anthropos. Andrić, I.. (2000). Un Puente Sobre el Drina. Barcelona: Plaza y Janés. Antić, M.. (2003). “Living in the Shadow of the Bridge: Ivo Andrić’s the Bridge on the Drina and Western Imaginings of Bosnia”, en Spaces of Identity, Vol. 3, No. 3, 7-17. Bakić-Hayden, M.. (1995). “‘Nesting Orientalisms: The Case Of Former Yugoslavia”, en Slavic Review, Vol. 54, No. 4, 917-931. Bakić-Hayden, M. and Hayden, R.. (1992). “Orientalist Variations on the Theme “Balkans”: Symbolic Geography in Recent Yugoslav Cultural Politics”, en Slavic Review, Vol. 51, No. 1, 1-15. Bechev, D.. (2006). “Constructing South East Europe: The Politics of Regional Identity in the Balkans”, Working Paper 1/06, en European Studies Centre, University Of Oxford, 3-23.
83
Balkanija
•
•
• •
Andrea Maura Kastilja
Scopetea, E.. (2003) „The Balkans and the Notion of The „Crossroads Between East And West““, u: Tziovas, D., Ed., Greece and The Balkans. Identities, Perceptions and Cultural Encounters since The Enlightenment, Aldershot: Ashgate. Simić, P.. (2001). „Do The Balkans Exist?“, u: Triantaphyllou, Ed., The Southern Balkans: Perspectives From The Region, Chaillot Paper No. 46, Paris: EU Institute for Security Studies, 17-33. Todorova, M.. (1997). Imagining the Balkans. New York: Oxford University Press. Todorova, M.. (Ed.). (2004). Balkan Identities: Nation and Memory. London: Hurst & Company.
84
Andrea Maura Castilla
•
• • • • • •
• •
• • •
•
• •
Balkania
Bjelić, D.. (2002). “Introduction: Blowing Up the Bridge”, en Bjelić and Savić, Eds., Balkan As Metaphor. Between Globalization And Fragmentation. Cambridge and London: The Mit Press, 1- 22. Develić, M.. (2007). “Regional Cooperation in the Western Balkans”, en Chaillot Papers, No. 104, Paris: EU Institute For Security Studies. Fleming, K. E.. (2000). “Orientalism, the Balkans and Balkan Historiography”, en American Historical Review, Vol. 105, No. 4, 1218-1233. Huntington, S.. (1993). “The Clash of Civilizations”, en Foreign Affairs, No. 73, 22-49. Iordanova, D.. (2001). Cinema of Flames. Balkan Film, Culture and the Media. London: British Film Institute. Jansen, S.. (2002). “The Violence of Memories: Local Narratives of the Past After Ethnic Cleansing in Croatia”, en Rethinking History 6:1, 77-93. Jansen, S.. (2005). “National Numbers in Context: Maps and Stats in Representations of the Post-Yugoslav Wars”, en Identities: Global Studies in Culture and Power 12:1, 45-68. Koneska, C.. (2007-2008). “Regional Identity: The Missing Element in Western Balkans Security Cooperation”, en Western Balkans Security Observer, No. 7-8, 82-89. Mihelj, S.. (2008). “The Media and the Symbolic Geographies of Europe: The Case of Yugoslavia”, en Uricchio, W., (Ed.), We, Europeans? Media, Representations, Identities, Bristol: Intellect Books, 159-176. Petrović, T.. (2009). A Long Way Home. Representations of the Western Balkans in Political and Media Discourses. Ljubljana: Mirovni Inštitut. Said, E.. (1979, Edición de 2007). Orientalismo. Barcelona: Random House Mondadori. Scopetea, E. (2003). “The Balkans and the Notion of The “Crossroads Between East And West””, en Tziovas, D., (Ed.), Greece and the Balkans. Identities, Perceptions and Cultural Encounters since the Enlightenment, Aldershot: Ashgate. Simić, P.. (2001). “Do the Balkans Exist?”, en Triantaphyllou, (Ed.), The Southern Balkans: Perspectives From The Region, Chaillot Paper No. 46, Paris: EU Institute for Security Studies, 17-33. Todorova, M.. (1997). Imagining the Balkans. New York: Oxford University Press. Todorova, M.. (Ed.). (2004). Balkan Identities: Nation and Memory. London: Hurst & Company.
85
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
JAIRO DORADO CADILLA (Vigo, 1980). Licenciado en Traducción e Interpretación por la Universidad de Vigo, obtuvo en 2007 un Diploma de Estudios Avanzados en Traducción, Paratraducción por esa misma universidad con un trabajo sobre la ideología en las traducciones de «El Puente sobre el Drina». Ha traducido al gallego a autores como Andrić, Kiš, Drakulić, Šćepanović o Albahari además de trabajar como traductor e intérprete de conferencias por Serbia, Montenegro y Bosnia y Herzegovina principalmente. En la actualidad está realizando su tesis doctoral sobre el papel de la traducción y la interpretación en la separación de estándares lingüísticos centrándose en el caso del serbocroata. HAJRO DORADO KADILJA (Vigo, 1980) diplomirao je prevođenje i tumačenje na Univerzitetu u Vigu. Na istom Univerzitetu, 2007. godine stekao je diplomu iz oblasti „Naprednih studija prevođenja i paraprevođenja“, odbranivši rad na temu ideologije u prevodima romana „Na Drini ćuprija“. Pored prevoda Andrića, Kiša, Drakulića, Šćepanovića i Albaharija na galisijski jezik, radio je i kao prevodilac i tumač na brojnim konferencijama u Srbiji, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini. Trenutno radi na svojoj doktorskoj tezi o ulozi prevođenja i tumačenja u odvajanju lingvističkih standarda, sa posebnim osvrtom na srpskohrvatski jezik.
87
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
UTICAJ DRUŠTVENIH STRUKTURA OTOMANSKOG CARSTVA NA LINGVISTIČKI IDENTITET U BOSNI Hajro Dorado Kadilja Rezime Kada se analizira identitet Zapadnog Balkana, često se zajedno posmatraju jezik i nacionalni identitet. Do toga dolazi usled tumačenja nestanka srpskohrvatskog standarda kao zvaničnog jezika u postojećim državama na tim prostorima, koje imaju sopstvene diferencirane jezike. Cilj ovog rada jeste da utvrdi, kroz prikaz procesa standardizacije, koliko je tačno poimanje jezika kao elementa nacionalnog identiteta, kao i da analizira poreklo povezivanja jezika i identiteta u kontekstu zemalja Zapadnog Balkana. Posebna pažnja biće posvećena uticaju koji je sistem mileta (millet) u Otomanskom carstvu imao na stvaranje lingvističkog identiteta u Bosni. Ključne reči: identitet, standardizacija, milet, bosanski, srpskohrvatski Uvod Postoji uvreženo mišljenje o jeziku kao osnovi nacionalnog identiteta u Evropi. Posmatrano u kontekstu zemalja Zapadnog Balkana, to mišljenje izgleda da potvrđuje i nestanak srpskohrvatskog kao zvaničnog jezika u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Crnoj Gori i Srbiji. Međutim, detaljna analiza procesa koji dovode do standardizacije jasno pokazuje da lingvistički identitet predstavlja samo jedan od identitetskih elemenata kolektiva; u slučajevima multietničkog saživota nesumnjivo se radi o najvidljivijem identitetskom elementu koji ipak ne predstavlja kriterijum sam po sebi. Osim toga, postoje studije koje ukazuju na to da u nekim delovima sveta, kao što je to slučaj sa Bliskim istokom, ne može da se govori o lingvističkom identitetu. U Otomanskom carstvu istican je nelingvistički identitet potčinjenih naroda, što je nesumnjivo uticalo na stvaranje identiteta raznih naroda koji su u njemu živeli, a među njima i naroda Bosne i Hercegovine. Ukoliko je to tačno, odlike identiteta Bošnjaka, Hrvata i Srba bile bi rezultat uticaja ne samo proisteklih iz istorijskog konteksta, već i međusobnih uticaja. U ovom radu pokušaću da analiziram gledište po kome jezik ima ključnu ulogu u formiranju identiteta, kao i da odbranim stav da se, u slučaju srodnih jezika, radi o najvidljivijem iako ne obavezno i najvažnijem faktoru. Pored toga, izložiću mišljenje da
88
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
INFLUENCIA DE LAS ESTRUCTURAS SOCIALES DEL IMPERIO OTOMANO EN LA IDENTIDAD LINGÜÍSTICA EN BOSNIA Jairo Dorado Cadilla Resumen A la hora de analizar la identidad en los Balcanes occidentales se suele hacer una asociación de lengua e identidad nacional motivada por la interpretación que se hace de la desaparición del estándar serbocroata como lengua oficial en los actuales Estados de la región que cuentan con lenguas propias diferenciadas. El objetivo del presente artículo es presentar qué hay de cierto en el concepto de lengua como elemento de identidad nacional, observando para ello los procesos de estandarización; analizar de dónde procede la asociación entre lengua e identidad y contextualizar estas cuestiones en los Balcanes occidentales, atendiendo muy especialmente a la influencia que la organización en millet del Imperio otomano tuvo en la creación de una identidad lingüística en Bosnia. Palabras clave: identidad, estandarización, millet, bosnio, serbocroata Introducción Existe una creencia extendida que asocia la lengua como base de la identidad nacional en Europa y que, en el contexto de los Balcanes occidentales, la desaparición del serbocroata como lengua oficial de Bosnia y Herzegovina, Croacia, Montenegro y Serbia, parece confirmar. Sin embargo, un análisis detallado de los procesos que derivan en la estandarización muestra a las claras que la identidad lingüística es simplemente una parte de los elementos identitarios de un colectivo, sin duda la más visible en casos de convivencia multiétnica, pero no es de manera independiente un criterio en sí. Además, existen estudios que muestran que la identidad lingüística no es un factor extrapolable a otras regiones del mundo, como es el caso de Oriente Próximo. Las estructuras del Imperio otomano acentuaban una identidad no-lingüística de sus súbditos, lo que sin duda tuvo influencia en la configuración de la identidad de varios pueblos que estuvieron bajo su dominio, entre ellos los pueblos de Bosnia y Herzegovina. De ser cierto, las características identitarias de bosnio-musulmanes, croatas y serbios serían el resultado de influencias derivadas del contexto histórico pero también de influencia mutua. En el presente artículo intentaré revisar la creencia que viene a decir que la lengua juega un papel fundamental en la configuración de la identidad, defendiendo que es el
89
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
je do odsustva muslimanskog faktora pri stvaranju srpskohrvatskog jezika došlo usled male važnosti koju je Otomansko carstvo pridavalo jeziku kao identitetskom faktoru, kao i usled nepostojanja specifično muslimanskih organizacionih struktura. Oba ova pitanja povezana su sa sistemom mileta.1 Uvid u istorijski i politički kontekst XIX veka pokazuje da su procesi standardizacije koji su doveli do stvaranja srpskohrvatskog jezika već nosili u sebi niz specifičnosti koje su vremenom paralelno evoluirale, u skladu sa političkom situacijom i društvenim kontekstom. Lingvistička standardizacija Procesom lingvističke standardizacije naziva se izbor jednog dijalekta, između više njih, koji će se koristiti kao sredstvo komunikacije u zvaničnim sferama, poput obrazovanja ili uprave neke teritorije (Trask, 2007:272). Izbor jednog od više dijalekata uvek je povezan sa pitanjima koja nisu lingvističkog karaktera, kao što je geografska rasprostranjenost (raspostranjenija dijalekatska forma ima prednost nad lokalnim formama), lokacija centara političke moći (prednost uvek ima varijanta koja se govori na dvoru), ili jednostavno predstavlja subjektivnu odluku centra moći (po kome jedna varijanta ima dužu istoriju od druge, ili je estetski lepša). Ova definicija objašnjava cilj procesa standardizacije: obezbeđivanje sredstva komunikacije u formalnim prilikama. To ukazuje na postojanje okvira za korišćenje jezika, kao rezultat niza elemenata moći; ukoliko se standardni jezik koristi u obrazovanju ili u administraciji, očigledno postoji politička moć koja oblikuje ove oblasti korišćenja jezika i koja, na isti način na koji utiče na izbor standardnog jezika, motiviše i nalaže njegovo stvaranje. Međutim, to nije neophodan uslov. Setimo se da je prevod Biblije podrazumevao prvobitnu standardizaciju nekoliko evropskih jezika, čiji govornici nisu imali iza sebe neku političku moć, budući da su protestantske crkve u XVI veku imale društvenu moć, nasuprot političkoj moći monarhija. Jedna od posledica procesa standardizacije jeste stvaranje zajednice govornika (Kordić, 2010:71). Zajednica govornika je grupa ljudi koja koristi isto sredstvo komunikacije (učestvuje u korišćenju tog sredstva komunikacije, a ne u njegovom izboru) i postavlja pravila njegovog korišćenja — otuda značaj standardnog jezika (Labov, 1972:120-121). Sami članovi zajednice govornika identifikuju i sebe same, a i druge govornike kao takve. Drugim rečima, govornici određenog jezika odlučuju da li drugi govornici pripadaju njihovoj zajednici na osnovu lingvističkih karakteristika koje ovi pokazuju u govoru ili u korišćenju jezika. Iz tog razloga je lako posmatrati zajednicu govornika kao kriterijum kolektivne identifikacije, na osnovu koga se utvrđuje pripadnost određenoj grupi koja 1
Sistem koji je postojao u Otomanskom carstvu, u kome su verskim zajednicama upravljali njihovi verski poglavari. (prim.ur.)
90
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
factor más visible, aunque no necesariamente primordial, en el caso de lenguas próximas. Defenderé también que la ausencia de un factor musulmán en la configuración del serbocroata se debe a la escasa relevancia que el Imperio otomano prestaba a la lengua como factor identitario, y a la carencia de los musulmanes de estructuras de organización propias, derivadas, ambas cuestiones, del sistema del millet.1 Una revisión en el contexto histórico y político del siglo XIX muestra que los procesos de estandarización que derivaron en el serbocroata presentaban ya una serie de diferencias de trasfondo que fueron evolucionando a la par que en una situación política y un contexto social paralelos. Estandarización lingüística Se denomina proceso de estandarización lingüística a la selección de un dialecto entre otros para ser empleado como vehículo de comunicación en situaciones formales, tales como la educación o la administración de un territorio (Trask, 2007:272). La elección de un dialecto sobre otros atiende siempre a cuestiones no lingüísticas, tales como la extensión geográfica —en las que una forma dialectal suprarregional presentará ventajas sobre formas locales—, la ubicación de los centros de poder político —siendo la variedad de la corte la preferida— o simplemente una decisión basada en cuestiones subjetivas del centro de poder —considerar que una variedad tiene más historia que otra o es estéticamente más bella—. Esta definición incluye la finalidad del proceso de estandarización: dotar a situaciones formales de un vehículo de comunicación. Esto implica la existencia de un marco derivado de una serie de elementos de poder para el uso de la lengua; si el estándar va a ser empleado en la educación o en la administración, es obvio que existe un poder político, que articula la existencia de esos ámbitos de uso y que, de la misma manera que influye en la elección del estándar, motiva y requiere su creación. Sin embargo, no es esta una condición indispensable. Cabe recordar cómo la traducción de la Biblia supuso una incipiente estandarización de varios idiomas europeos cuyos hablantes no estaban articulados por un poder político, aunque se debe entender la posición de las iglesias protestantes en el siglo XVI como posición de poder social opuesto al poder político monárquico. Una de las consecuencias de los procesos de estandarización es la creación de una comunidad de hablantes (Kordić, 2010:71). Una comunidad de hablantes es un grupo humano que comparte un vehículo de comunicación (participan usando un vehículo de comunicación, no por acordar su uso) y comparten una serie de normas en el uso de ese vehículo de comunicación (de ahí la relevancia que tiene el estándar) (Labov, 1972:120-121). Son los propios miembros de la comunidad de hablantes los que se auto1
Sistema referido a las comunidades religiosas dentro del Imperio otomano, bajo el cual se permitía a estas comunidades gobernarse a sí mismas. (N.Ed.)
91
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
može biti društvena, etnička ili nacionalna (Trudgill, 2000), ali nije samo jezik ono što određuje dati identitet, iako jeste početni element međusobnog razlikovanja. Ausbausprache i pluricentrični jezik Kao što smo videli, motivi izbora jednog dijalekta za standardizaciju su vanlingvističke prirode, čak i ako imaju lingvističku osnovu ili pokušavaju da se predstave kao takvi. U slučajevima srodnih dijalekata, izbor jednog od dva dijalekta može biti motivisan težnjom za lingvističkim razdvajanjem, to jest za produbljivanjem postojećih lingvističkih razlika između dve grupe govornika. Na primer, ukoliko se standardni jezik određenog centra moći povezuje sa nizom utvrđenih lingvističkih karakteristika, za standardizaciju bi, zbog diferencijacije vanlingvističke osnove, mogao da bude izabran dijalekat koji sadrži niz karakteristika različitih od standarda koji je utvrdio postojeći centar moći. To bi otprilike bila definicija grosso modo „jezika po osnovu udaljavanja“, ili Ausbausprache (Kloss, 1967:29); ona objašnjava postojanje veoma srodnih dijalekatskih varijanti koje su, svaka za sebe, standardizovane kako bi se povećale postojeće lingvističke razlike i, samim tim, razdvojile granične lingvističke zajednice. Sa druge strane, naziv pluricentrični ili policentrični jezik se koristi u slučajevima kada različiti centri moći zahtevaju upotrebu različitih standardnih varijanti (koje ponekad nose isto ime), ali kod kojih te razlike nisu takve da sprečavaju međusobnu komunikaciju. Jasan primer pluricentričnog jezika je engleski sa svojim varijantama (američki engleski, britanski engleski, itd) — uprkos udaljenosti između centara moći (Vašington, London ili Ouklend) i razlika koje su ovi nametnuli, i dalje postoji visok nivo lingvističke kohezije. U slučaju srpskohrvatskog jezika, hrvatska lingvistkinja Snježana Kordić (2010) popularizovala je ovo gledište govoreći o odnosu između srpskog, hrvatskog, bosanskog i crnogorskog jezika nakon njihovog političkog razdvajanja, a pre nje ovim pitanjem se, između ostalih, bavio i Brozović (1992). Jezik i identitet Kao što je navedeno u uvodu, poimanje identiteta i jezika je, u najmanju ruku, diskutabilno. Standardizacija jednog jezika dovodi do stvaranja jezičke zajednice, čiji članovi prepoznaju one koji ne pripadaju toj zajednici,2 ali u isto vreme se i međusobno prepoznaju kao deo 2 Izuzetno slikovit primer uloge jezika u identifikovanju njegovih govornika jeste reč „Nemac“ u gotovo svim slovenskim jezicima (češki nĕmec, hrvatski Njemac, srpski Nemac…) i susednim neslovenskim jezicima, kao što su rumunski (neamţ) ili mađarski (német): u korenu se nalazi pojam „nem“, „onemogućenog govora “, to jest nesposoban da komunicira.
92
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
identifican como tales y los que identifican a otros hablantes. Es decir, los hablantes de una lengua determinada considerarán a otros hablantes como miembros —o no— de su comunidad atendiendo a las características lingüísticas que muestren en el habla o en el uso de la lengua. Es por ello que es fácil considerar a la comunidad de hablantes como la base para la identificación colectiva de pertenencia a un grupo determinado, que puede ser social, étnico o nacional (Trudgill, 2000), pero no es la lengua la que marca únicamente esta identidad aunque sí sea el elemento inicial de discriminación. Ausbausprache y lengua pluricéntrica Como se indicó, los motivos de elección de un dialecto para la estandarización son extralingüísticos aunque sean de base lingüística o se pretendan hacer pasar como tales. En los casos de dialectos próximos, la elección de uno u otro puede estar motivada por un afán de separación lingüística, esto es, de incrementar las diferencias lingüísticas existentes entre un grupo de hablantes y otro grupo de hablantes. Por ejemplo, si el estándar de un centro de poder determinado está asociado a una serie de características lingüísticas determinadas, por motivos de diferenciación de base extra-lingüística se podría escoger para la estandarización un dialecto con una serie de características diferentes a las del estándar del poder político existente. Muy a grosso modo esta es la definición de «lengua por distanciamiento» (Ausbausprache) (Kloss, 1967:29), que define a variedades dialectales muy próximas que son estandarizadas de manera diferenciada para incrementar la distancia lingüística existente y, consecuentemente, separar a comunidades lingüísticas colindantes. Por otra parte, se denominará lengua pluricéntrica o policéntrica en aquellos casos en los que diferentes centros de poder requieren el empleo de estándares diferentes (denominados en algunos casos de la misma manera), pero sin que estas diferencias impidan la comunicación. Un caso claro de lengua pluricéntrica es el inglés y su diversidad interna (inglés americano, inglés británico…), en la que a pesar de la distancia existente entre los centros de poder (Washington, Londres o Auckland) y las diferencias impuestas por estos, se mantiene un alto grado de cohesión lingüística. En el caso del serbocroata, la lingüista croata Snježana Kordić (2010) popularizó esta visión con respecto a la relación existente entre el serbio, el croata, el bosnio y el montenegrino tras la separación política, aunque esta cuestión ya había sido tratada anteriormente por, entre otros, Brozović (1992). Lengua e identidad Como se indica en la introducción, la noción de identidad y lengua es una cuestión cuando menos discutible. La estandarización de una lengua crea una comunidad lingüística cuyos miembros identifican a aquellos que no pertenecen a la
93
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
istog kolektiva. Kriterijumi standardizacije nisu lingvističke prirode, stoga je diskutabilno da jedan jezik, sam po sebi, predstavlja identitetsko obeležje u slučajevima veoma srodnih i međusobno razumljivih jezika. Tačno je da od kraja XVIII veka postoji struja koja jezik povezuje sa identitetom i čiji je uticaj u Zapadnoj Evropi bio toliko snažan da je tokom XIX veka osmislila stvaranje evropskih nacionalnih identiteta, bilo kroz spajanje različitih teritorija pod izgovorom da se radi o jednom narodu, budući da njegovi stanovnici imaju zajednički jezik, tradiciju i poreklo, bilo putem zamene zatečenih kohezivnih elemenata, kao što su posedi jednog monarha, elementima poput politički nametnutog jezika. Treba imati u vidu da u mnogim slučajevima standardizovani dijalekat, uz pomoć koga je promovisano jedinstvo zajedničke države, zapravo to i nije bio: postojala je značajna dijalekatska raznovrsnost (slučaj Italije to najbolje pokazuje, kao i Nemačke, iako uz izvesna odstupanja), ili je jednostavno jezik koji se nametao bio jezik centra moći a ne većeg dela stanovništva (Francuska i Španija su, bez sumnje, najbolji primeri). Naime, jezik ne predstavlja sam po sebi motiv nacionalnog identiteta — postoje čak različite države koje koriste isti jezik, iako to nije uobičajen slučaj u Evropi. Umesto toga, putem ili oko procesa standardizacije, koji su po sebi vanlingvistički, dolazi do stvaranja lingvističkog identiteta i osnovne identitetske zajednice oformljene oko neke političke moći; između ostalih, na ovaj model se odnosi i Staljinova izjava da je „zajednički jezik jedna od karakteristika nacije“.3 Međutim, postoje i drugi identitetski kriterijumi koji ni na koji način nisu povezani sa jezikom — vera, etnička pripadnost, način života ili zajedničke tradicije, iako oni nisu uobičajeni u Evropi. I pored toga, u istoriji Evrope uvek su postojale najmanje dve grupe koje su smatrane drugačijim od ostalih evropskih naroda, a to su Jevreji i Cigani (Romi). Čak i onda kada su nakon preobraćanja Jevreji usvojili njihov zajednički jezik i veru, jedan deo stanovništva smatrao ih je i dalje Jevrejima. Smatram da je ovo suštinski dokaz da jezik sam po sebi ne predstavlja ključno obeležje identiteta, već da mora da bude praćen drugim faktorima koji uobličavaju nacionalni identitet. U svojoj studiji o ulozi jezika u jevrejskom društvu, Majhil iznosi tvrdnju da je lingvistički kriterijum za utvrđivanje identiteta isključivo zapadnoevropski i da u drugim delovima sveta neki drugi elementi imaju veći značaj, što se odražava na kriterijume za utvrđivanje identiteta tih naroda. Poredeći različite slučajeve, Majhil (2004:13) iznosi promenljive koje jedan narod može uzeti u obzir prilikom stvaranja svog identiteta: 3
Stalin, Josef. 1913. Marxism and the National Question. Dostupno na: http://www.marxists.org/reference/ archive/stalin/works/1913/03.htm (Konsultovano 04.03.2013)
94
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
misma2, pero también a sí mismos como parte de un colectivo. Los criterios detrás de la estandarización no son lingüísticos, por lo que es discutible que una lengua por sí misma sea un marcador identitario en casos de lenguas muy próximas y comprensibles entre sí. Bien es cierto que, desde finales del siglo XVIII, ha habido una corriente de pensamiento que ha asociado lengua a identidad, y cuyo impacto en Europa occidental fue tal que diseñó durante el siglo XIX la construcción de las identidades nacionales europeas, ya sea mediante la unificación de distintos territorios bajo el paraguas de ser un mismo pueblo al compartir lengua, tradiciones y un origen comunes, o mediante la reestructuración de los elementos de cohesión existentes, como eran las posesiones de un monarca, por elementos como una lengua impuesta políticamente. Es necesario tener en cuenta que, en numerosos casos, ese dialecto estandarizado bajo el que se propugnaba la unidad de un Estado no era tal: la diversidad dialectal existente era considerable (el caso de Italia es tal vez el más representativo aunque Alemania, con matices, también lo sea), o incluso esa lengua era simplemente la del centro de poder y no la de una parte importante del pueblo (Francia o España son sin duda los mejores ejemplos). Es por ello que la lengua no constituye en sí un motivo de identidad nacional (de hecho existen Estados diferentes con la misma lengua —aunque no sea el caso más común en Europa—), sino que mediante o alrededor de los procesos de estandarización —en sí procesos extralingüísticos— se crea una identidad lingüística y una comunidad identitaria básica articulada sobre un poder político, modelo este sobre el que se apoya, entre otros, la afirmación de Stalin «una lengua común es una de las características de la nación».3 Existen, sin embargo, otros criterios identitarios sin ningún tipo de relación con la lengua, tales como la religión, la etnia, modos de vida o tradiciones comunes, aunque no sean los más comunes en Europa; aun así, a lo largo de la historia de Europa, han existido al menos dos grupos siempre considerados diferentes al resto de los pueblos europeos: judíos y gitanos (roma). Incluso aun compartiendo la lengua y la religión mediante la conversión, los judíos seguían siendo considerados por una parte de la población como judíos. Creo que es una prueba sustancial de que la lengua por sí sola no es un marcador identitario, sino que debe ir acompañado de otros factores que den forma a una identidad nacional. En su estudio sobre el papel que la lengua tiene en la sociedad judía, Myhill defiende que el criterio de identidad de base lingüística es exclusivamente europeo-occidental y que en
2 Un ejemplo extraordinariamente gráfico del papel de las lenguas para identificar a sus hablantes es el del adjetivo “alemán” en casi todas las lenguas eslavas (checo nĕmec, croata njemac, serbio nemac…) y lenguas no eslavas vecinas como el rumano (neamţ) o el húngaro (német) que es en origen el término “mudo”, “impedido de habla” es decir, incapaz de comunicarse. 3
Stalin, Josef. 1913. Marxism and the National Question. Disponible en http://www.marxists.org/reference/archive/stalin/works/1913/03.htm. Consultado el 4 de marzo de 2013.
95
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
1. poreklo / rasa 2. religija / verovanja / tradicije / način života 3. maternji jezik / jezik u svakodnevnoj upotrebi 4. državljanstvo / prebivalište Teško da je samo jedan od ovih elemenata sam po sebi dovoljan da bude identitetski kriterijum. Obično je u pitanju kombinacija nekoliko elemenata od kojih je jedan nešto istaknutiji od drugih koji karakterišu identitet jednog naroda. U slučaju zemalja zapadne Evrope, jezik svakako igra izuzetno značajnu ulogu budući da omogućava međusobno razlikovanje naroda koji ponekad žive na istoj teritoriji i imaju slične običaje i verovanja, kao i slične fizičke karakteristike. I pored toga, tokom XIX veka, kada se lingvistički identitet izdvojio kao osnovno obeležje prema današnjem shvatanju, postojali su i drugi faktori koji su činili neodvojivi deo ideološkog aparata romantizma. Zajedničko poreklo je, pored jezika, predstavljalo element koji karakteriše određeni geografski prostor, kao i istorijski kontinuitet naroda na tom prostoru. Iako nije jedini, mit o Arminiju4 u okviru nemačkog nacionalnog identiteta možda predstavlja najbolji primer te tipično evropske identitetske mešavine u kojoj se određena istorijska teritorija povezuje sa jednim narodom, njegovom sudbinom i njegovim jezikom. Različiti oblici umetničkog izraza ovog mita, kao i njegova eksploatacija u vreme romantizma, očigledan su dokaz uloge koju su ovi elementi imali u stvaranju bilo kog identiteta većine naroda evropskog kontinenta. Možda je važno naglasiti da van Evrope jezik i zajedničko poreklo nemaju tako značajnu ulogu u definisanju identiteta na nivou kolektiva. Nesumnjivo, takav je slučaj sa američkim državama — konglomerat starosedelačkih naroda (koji bi mogli da imaju niz identitetskih obeležja poput evropskih) i talasa emigranata, uglavnom poreklom iz starih metropola. U ovakvim slučajevima nije moguće tražiti istorijsko poreklo, zajednički jezik ili događaj iz prošlosti koji bi obuhvatio čitavo društvo, jer ne postoji, iako bi bilo lako naslutiti pojedinačno poreklo svakog stanovnika. Ovde se maternji jezik i poreklo/rasa smatraju individualnim obeležjima, ili obeležjima grupe integrisane u društvo definisano prebivalištem, državljanstvom ili čitavim nizom „istorijskih“ tradicija koje se vezuju za tu državu. 4
Arminije je bio germanski plemenski poglavar koji je ujedinio nekoliko plemena i porazio tri rimske legije 9. godine u Bici u Teutoburškoj šumi. Poraz Rimljana doveo je do toga da reka Rajna označi kraj njihovog napredovanja i postane granica Carstva. U XVI veku, zahvaljući Martinu Luteru ovaj istorijski lik postao je alegorija borbe protiv Rimljana, a ova vizija naročito se odrazila u vreme Napoleonove invazije u XIX veku. Značaj Arminijeve uloge u Bici u Teutoburškoj šumi predstavljen je kroz spomenik u čast Hermana (Arminija) —Hermannsdenkmal; spomenik je otkriven 1870. i slavi pomenutu bitku, pobedu u Francusko-pruskom ratu, kao i jedinstvo nemačkog naroda. Jedna Hendlova opera i jedan nemački fudbalski klub nose njegovo ime.
96
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
otras regiones del mundo otros elementos tienen mayor relevancia, lo cual tiene reflejo en los criterios identitarios de esos pueblos. Comparando distintos casos, Myhill (2004:13) presenta las variables que un pueblo puede considerar a la hora de crear su identidad: 1. Origen / raza 2. Religión / creencias / tradiciones / modo de vida 3. Lengua materna / lengua de uso habitual 4. Ciudadanía / residencia Es difícil que solamente uno de estos elementos, por sí solo, sirva de criterio identitario. Suele ser una combinación de varios elementos, en el que uno tiene una visibilidad mayor ante otros grupos, los que caractericen la identidad de un pueblo. En el caso de Europa occidental, ciertamente la lengua juega un papel de gran relevancia ya que permite distinguir a pueblos que comparten en ocasiones un mismo territorio, además de costumbres y creencias similares y que tienen un aspecto racial muy semejante. Aun así, durante el siglo XIX, cuando la identidad lingüística se perfilaba como el elemento caracterizador tal y como se entiende hoy, otros factores también eran parte consustancial al aparato ideológico del Romanticismo. El origen común era, junto con la lengua, un elemento que iba parejo a un espacio geográfico determinado y a la continuidad histórica de un pueblo sobre un territorio. Sin ser el único, el mito de Arminio4 en la identidad nacional alemana tal vez sea el mejor ejemplo de esa amalgama identitaria típicamente europea en la que se asocia un territorio histórico a un pueblo, a su devenir y a una lengua. Las distintas formas de expresión artística asociadas a este mito y su explotación durante el Romanticismo son una prueba fehaciente del papel que estos elementos tuvieron en la construcción de cualquier identidad en la mayoría de los pueblos del continente europeo. Fuera de Europa tal vez sea importante destacar cómo la lengua y un origen común no tienen un papel identitario tan relevante a nivel colectivo. Es sin duda el caso de los Estados americanos, crisol de pueblos nativos —que sí podrían presentar una serie de características identitarias como las europeas— y oleadas de emigrantes procedentes principalmente de las antiguas metrópolis; no es posible en estos casos reclamar un origen 4
Arminio fue un caudillo germano que aunó a varias tribus y derrotó a tres legiones romanas en el año 9 en la Batalla de Teutoburgo. La derrota romana marcaría el río Rin como frontera del avance romano y límite del Imperio. En el siglo XVI Lutero retomó esta figura histórica como alegoría de la lucha contra Roma, visión esta que tuvo eco en el siglo XIX coincidiendo con la invasión napoleónica. Muestra del papel de Arminio y la batalla de Teutoburgo son el Hermannsdenkmal, monumento en honor de Hermann (Arminio) inaugurado en 1870 y que conmemora la batalla en cuestión, la victoria en la guerra franco-prusiana y la unidad alemana. Una ópera de Handel y un equipo de fútbol alemán llevan su nombre.
97
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
Deo sveta čiji narodi kroz istoriju imaju identitetska obeležja drugačija od evropskih jeste Bliski istok; među te narode spadaju Jevreji, ali ne i Arapi, prema Majhilovim identitetskim kriterijumima panarapskog nacionalizma (2004:17). Ovi narodi definišu svoj identitet kroz kriterijume kao što su religija ili poreklo, koji mogu biti shvaćeni kao poreklo iz određenog mesta ili određene loze, kao što je slučaj sa jevrejskim zakonom „Halaha“ po kome su Jevreji oni koji su rođeni od majke Jevrejke. Ova identitetska obeležja Majhil naziva „religiozno-predačkim identitetom“ (2004:33), a svojstvena su, između ostalih, Jermenima, Asircima, Koptima, Jakovitima, Maronitima i Samarićanima. Svi ovi narodi nalaze se u oblastima koje su tradicionalno bile pod vlašću Istočnog rimskog carstva i njegovog „institucionalnog“ hrišćanstva, kao i pod islamom. Gotovo u svim ovim slučajevima jedan od retkih načina preobraćivanja bio je putem braka, što na neki način predstavlja pristupanje slično onom po rođenju. Pored toga, ova obeležja predstavljaju i povezanost naroda sa teritorijom koju tradicionalno zauzimaju, naročito vidljivu u zajednicama emigranata. One čuvaju svoje verske običaje i odbijaju da se preobrate u neku „univerzalističku“ religiju, osećajući povezanost sa teritorijom preko nekog mesta religioznog karaktera, koje ima ulogu spone između identiteta i teritorije. Valja napomenuti da većina ovih naroda zadržava sopstveni jezik, čak i ako je njegova upotreba svedena na bogosluženje, kao što je to slučaj sa sirijskim jezikom kod Maronita ili koptskim kod Kopta, zbog čega jezik ne može da bude smatran identitetskim faktorom; naime, svi Maroniti koji žive u Libanu i svi Kopti koji žive u Egiptu govore arapski jezik, i tu se ne razlikuju od svojih muslimanskih sunarodnika. Evropski Jevreji, koji su činili deo društva u XIX veku, oblikovali su svoje identitetske kriterijume a da ih nisu suštinski izmenili; to je išlo dotle da je dominantna ideologija koja je pridavala veliki značaj jeziku kao identitetskom elementu jednog naroda dovela, između ostalog, do obnove hebrejskog jezika u svakodnevnoj upotrebi (Myhill, 2004:27). Ovo samo znači da identitetski faktori nisu neodvojivi deo naroda — oni mogu biti menjani ili oblikovani u dodiru sa drugim narodima čiji su identitetski kriterijumi drugačiji ili čak potpuno suprotni; to se recimo dešava kada se daje značaj jeziku u slučajevima „religiozno-predačkog identiteta“, sa jedne strane, a, sa druge, kada se stvara „religiozno-predački identitet“ kod onih naroda koji su identitetski okupljeni oko jednog jezika. Otomanske institucije i identitet U svojoj klasifikaciji, Majhil (2004:39) pominje i Turke kao narod koji je, u nekom trenutku, imao religiozno-predački identitet, što se verovatno odrazilo na organizaciju Otomanskog carstva. Kao što kaže Stavrijanos (2000:89-90), „(…)nemuslimanske
98
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
histórico, una lengua común o un devenir temporal para el conjunto de la sociedad, porque no existen, aunque sea fácil intuir el origen particular de cada habitante. En estos casos, la lengua materna o el origen/raza serían indicadores individuales o, en su defecto, de un colectivo integrado en una sociedad definida por la residencia, la ciudadanía o una serie de tradiciones “históricas” asociadas a ese Estado. Una región cuyos pueblos, históricamente, mantienen unas características identitarias diferentes a las europeas es Oriente Medio, incluyendo entre ellos los judíos pero no los árabes, atendiendo a los criterios identitarios del nacionalismo pan-arabista según Myhill (2004:17). Estos pueblos estructuran su identidad mediante criterios como la religión o el origen, que pueden ser entendidos como la procedencia de un lugar determinado o también de una génesis concreta, como es el caso de la ley judía —la halajá—, que indica que son judíos los nacidos de una madre judía. A estas características identitarias Myhill (2004:33) las denomina «identidad religioso-ancestral» y son compartidas también por, entre otros, armenios, asirios, coptos, jacobitas, maronitas y samaritanos. Todos estos pueblos se encuentran en áreas dominadas tradicionalmente por el Imperio romano de Oriente y su cristianismo «institucional», y por el Islam. En casi todos estos casos, una de las pocas formas de conversión era a través del matrimonio, lo que es en cierto modo, una forma de filiación semejante al haber nacido en el seno de la comunidad. Presentan, además, un criterio de relación con el territorio que tradicionalmente ocupan, visible en las comunidades emigrantes que, al mantener sus religiones tradicionales —y no optar por convertirse a una religión «universalista»—, se ven vinculados al territorio a través de algún lugar de carácter religioso que efectúa el papel de unión entre la identidad y el territorio. Cabe destacar que la mayoría de estos pueblos mantienen su propia lengua, aunque su uso se vea reducido a la liturgia religiosa, como el siríaco en el caso de los maronitas o el copto en el de los coptos, por lo que no puede presentarse como un factor identitario: la totalidad de los maronitas que viven en Líbano y de coptos que viven en Egipto hablan árabe, lo cual no supone una diferencia con respecto a sus conciudadanos musulmanes. Los judíos europeos, como parte de las sociedades del siglo XIX, moldearon — sin modificar sustancialmente— sus criterios de identidad; tanto es así que la ideología imperante que daba tanta relevancia a la lengua como elemento de identidad de un pueblo fue un factor, entre otros, en la recuperación del hebreo como lengua de uso cotidiano (Myhill, 2004:27). Esto implica que los factores identitarios no son inherentes a un pueblo. Se pueden ver modificados o moldeados por contacto con otros pueblos con criterios de identidad diferentes e incluso ser recíprocos, como sería, por una parte, dotar de relevancia a la lengua en un caso de «identidad religioso-ancestral» y, por la otra, fabricar una «identidad religioso-ancestral» en un caso de pueblo aglutinado identitariamente alrededor de una lengua.
99
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
zajednice bile su okupljene oko svojih verskih poglavara. Ove zajednice bile su poznate pod imenom mileti, a broj mileta odgovarao je broju vera. Na ovaj način, teokratsko Otomansko carstvo bilo je organizovano po principu crkvenih zajednica (sic), umesto po principu etničkih grupa. Otomanske vlasti nisu delile svoje podanike na Grke, Bugare ili Rumune, već na sledeće milete: pravoslavni, gregorijansko-jermenski, rimokatolički, jevrejski i protestantski“. Dok je u Evropi u XIX veku bila na delu transformacija modela države (vekovima obeleženog verskim ratovima, i, sa jedne strane, principom cuius regio, illius et religio, proizišlim iz Francuske revolucije, a sa druge, romantizmom, koji je doveo do stvaranja nacionalnog identiteta sa etničko-lingvističkom osnovom), Otomansko carstvo je zadržalo strukture koje su, govoreći u ovom kontekstu, pružale podanicima veću versku slobodu baziranu, prema Stavrijanosu, na priznavanju judaizma i hrišćanstva kao religija koje počivaju na svetim knjigama. Termin „Turčin“ se, stoga, u kontekstu Otomanskog carstva, koristio za svakoga ko je bio muslimanske vere (Myhill, 2004:39). Slikovit primer ovoga možemo pronaći u VI poglavlju romana jugoslovenskog nobelovca Ive Andrića Na Drini ćuprija (1945): „Tumač Šefko je prevodio mučeći se uzalud da u svom oskudnom znanju turskog jezika nađe izraze za apstraktne reči. Komandir straže, bolešljiv Anadolac, slušao je, još bunovan, nejasne i slabo povezane prevodiočeve reči i s vremena na vreme bacao pogled na starca koji je bez straha i rđave pomisli gledao u njega i očima povlađivao da je sve tako kao što kaže prevodilac, iako reči turske nije znao. (...) A starac sa svojim pričanjem o srpskom carstvu ne bi ni inače daleko došao među Turcima ovoga kraja koji su ovih dana uzavreli kao košnica.“ (Andrić, 2006:103-104) U romanu se ova scena dešava tokom Prvog srpskog ustanka (1804-1813): jedan stari hodočasnik biva uhapšen dok prelazi most iz naslova romana, ne shvatajući da će otkrivanje njegovih verskih ubeđenja stvoriti problem, u tom trenutku, na tom konkretnom mestu. Komandiru koji ga ispituje potrebne su usluge prevodioca budući da ne govori lokalni jezik. Andrić ga opisuje terminom „Anadolac“, koji jasno daje do znanja da nije iz Bosne, već da prosto čini deo vojne uprave Carstva. Ovakva upotreba termina uobičajena je u čitavom romanu, i u skladu je sa istorijskim kontekstom u kome se radnja romana dešava — korišćenje odrednice „Turci“ za sve muslimane, i „Anadolci“ za one za koje je, u kontekstu radnje romana, neophodno naglasiti da ne govore lokalni jezik. Bilo bi interesantno napraviti kraći rezime lingvističke situacije u Otomanskom carstvu početkom XIX veka. Sa jedne strane, kuranski arapski je imao najveći značaj budući da se radilo o jeziku zvanične religije Carstva; on je korišćen u oblasti prava (šerijat) i islamskog obrazovanja. Osmanski turski je bio nešto manje prisutan, delimično usled malog broja Turaka koji su živeli na teritoriji
100
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
Instituciones otomanas e identidad En su clasificación, Myhill (2004:39) incluye a los turcos entre los pueblos que, en su momento, tuvieron una identidad religioso-ancestral, lo que posiblemente quedó reflejado en la organización del Imperio otomano. Como bien explica Stavrianos (2000:89-90) «(…)las comunidades no musulmanas se organizaban alrededor de sus líderes religiosos. Estas comunidades eran conocidas por [el término] millet y el número de millet se correspondía al número de religiones. De este modo, el teocrático Imperio otomano se organizaba atendiendo a comunidades eclesiásticas (sic) en lugar de grupos étnicos. Las autoridades otomanas no dividían a sus súbditos como griegos, búlgaros o rumanos, sino en los siguientes millet: ortodoxo, armenio gregoriano, católico romano, judío y protestante».5 Esto implica que, mientras en el siglo XIX en Europa se producía una transformación del modelo de Estado, marcado por siglos de guerras religiosas y el principio de cuius regio, illius et religio, que derivaría tras la Revolución francesa por una parte y el Romanticismo por otra, en una identidad nacional de base étnico-lingüística, el Imperio otomano seguía manteniendo estructuras de, contextualmente hablando, mayor libertad religiosa hacia los súbditos, basada, según Stavrianos, en el reconocimiento del judaísmo y cristianismo como religiones del libro. El uso del término turco, por lo tanto, denominaría a cualquiera que profesase el Islam (Myhill, 2004:39) en el contexto del Imperio otomano. Un ejemplo gráfico de esta cuestión se encuentra en el capítulo VI de la obra del premio Nobel yugoslavo Ivo Andrić Un puente sobre el Drina (1945): «Šefko, el intérprete, tradujo esforzándose en vano para que en su escaso conocimiento del turco encontrase expresiones para términos abstractos. El comandante de la guardia, un anatolio de aspecto enfermizo, le escuchaba, aún excitado, las palabras poco claras y sin aparente relación de su traducción y de cuando en cuando se fijaba en el viejo que, sin miedo ni pensamientos oscuros lo observaba y con sus ojos confirmaba que todo era tal y como decía el traductor aún sin saber turco. (…) El viejo con sus historias sobre el reino serbio no hubiese llegado lejos entre los turcos de esta región que en aquellos días estaban enconados como abejas de una colmena» (Andrić, 2006:103, 104). En la novela esta escena tiene lugar durante la Primera revuelta serbia (1804-1813), en la que un viejo peregrino es detenido al cruzar el puente que da nombre a la novela y que, inconscientemente, no se percata del problema que supone exponer su iluminación religiosa en este momento concreto en este lugar. El comandante que lo interroga necesita de los servicios de un intérprete, al no hablar la lengua local. Andrić emplea el adjetivo «anatolio» que deja patente que no es de Bosnia, simplemente parte de la administración militar imperial. 5
Traducción propia. A no ser que se indique lo contrario, todas las traducciones son propias.
101
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
Carstva, i njegova upotreba bila je ograničena na administraciju (koja je bila izuzetno decentralizovana usled same strukture Carstva). Ova situacija nije isključivala neturske narode u Carstvu. Sami govornici turskog jezika živeli su u diglosiji — „situacija u kojoj jedna zajednica govornika koristi dva dijalekta ili jezika, od kojih jedan koristi u formalnim prilikama (te se stoga smatra ‚učenom varijantom‘), a drugi u svakodnevnom životu (‚vulgarna varijanta‘)“ (Ferguson, 1959:325 i dalje). Turski jezik koji je korišćen u administraciji bio je pod jakim uticajem kuranskog arapskog i persijskog, i kao takav bio je u velikoj meri nerazumljiv nepismenom stanovništvu koje je govorilo drugom varijantom istog jezika (Glanny, 2001:99). Ista situacija može se primeniti i na druge narode Carstva, na primer na stanovnike Bosne, što ukazuje da je mogućem lingvističkom identitetu pridavan veoma mali značaj od strane i unutar granica Carstva. Jahić (2000:23) primećuje da Otomansko carstvo nikada nije bilo zainteresovano da uvede turski jezik kao zvanični, iako izbegava da objasni razloge koji su do toga doveli. Verujem da to objašnjava sama administrativna struktura Carstva, veoma decentralizovana, kao i činjenica da je vera bila dominantni identitetski element (Stavrianos, 2000:81-103). U slučaju Bosne, narod je (koje god vere bio5) govorio slovenskim jezikom, za koji ću u daljem tekstu koristiti termin „bosanski“, budući da ga koriste i drugi izvori i da se radi o geografskom pojmu i lingvističkoj varijanti koja nije standardizovana. Iako neki autori poput Jahića (2000:45) navode da se termin bosanski jezik koristi od XVII veka, veoma neodređeno i nezavisno od veroispovesti govornika, ipak verujem da može da postoji samo jedan naziv koji će se odnositi na pisani jezik, što podrazumeva prvi stepen standardizacije, barem što se tiče korisnika, a to pak zahteva čitav niz objašnjenja. Upotreba različitih pisama za pismeno izražavanje na „bosanskom“ jeziku ukazuje na različito kulturno poreklo autora; tako je upotreba arapskog pisma (alhamijado), glagoljice, latiničnog ili ćiriličnog pisma u isto vreme značila da se radi o tačno određenoj grupi čitalaca, određene veroispovesti, naročito imajući u vidu da je, sve do dolaska Austrougarskog carstva, obrazovanje bilo vezano za verske centre. Iz tog razloga, odlučio sam se za naziv jezika koji je geografskog, a ne „političko-religiozno-kulturnog“ porekla; budući da je većina stanovništva bila nepismena, naročito u otomanskom periodu, ovaj jezik nije bio smatran elementom identitetskog jedinstva, i u ovoj situaciji diglosije predstavljao je, bez sumnje, „vulgarnu varijantu“ koja uglavnom nije korišćena u formalnim prilikama.
5
Jevreji su poseban slučaj. U kući su uglavnom govorili ladino jezikom, a van kuće — jezikom većinskog dela stanovništva.
102
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
Este uso es normal durante toda la novela y coherente en el contexto histórico en el que transcurre, esto es, denominando «turcos» a todos los musulmanes y caracterizando como «anatolios» a aquellos que —en el contexto de la narración— se debe indicar que no hablan la lengua local. Es interesante hacer un pequeño resumen de la situación lingüística en el Imperio otomano de principios del siglo XIX; por una parte, el árabe coránico tenía el papel primordial, al ser la lengua de la religión oficial del Imperio, empleada en la justicia (la charia) y en la educación coránica. El turco otomano tendría una presencia menor debido, en parte, al escaso número de turcos en los territorios imperiales y su uso se limitaría a la administración (de por sí ampliamente descentralizada por la propia estructura del Imperio). Esta situación no era exclusiva de los pueblos no-turcos del Imperio. Los propios hablantes de turco vivían una situación de diglosia —«situación en la cual dos dialectos o lenguas son empleados por una misma comunidad de hablantes, reservando una para situaciones formales (considerada por lo tanto como «variedad culta»), y la otra para situaciones cotidianas (considerada como «variedad vulgar»)» (Ferguson, 1959:325 y ss)— ya que el turco empleado por la administración, fuertemente influenciado por el árabe coránico y el persa, era incomprensible en gran medida por el pueblo analfabeto que hablaba otra variedad de la misma lengua (Glenny, 2001:99). Esta situación sería extrapolable a otros pueblos del Imperio (como los habitantes de Bosnia), lo que muestra la escasa relevancia que tenía una posible identidad lingüística por parte de y dentro del él. Como indica Jahić (2000:23), nunca hubo un interés por parte del Imperio otomano en implantar el turco como lengua oficial, aunque evita explicar los motivos por los cuales se da esta circunstancia. Soy del parecer que se debía a la propia estructura administrativa del Imperio, ampliamente descentralizada, y al elemento identitario predominante, la religión (Stavrianos, 2000:81-103). En el caso específico de Bosnia, el pueblo (sean de la religión que fuere6) hablaría la lengua eslava que denominaré, de aquí en adelante, como «bosnia», denominación que coincide con otras fuentes pero que empleo por ser un término de origen geográfico y por tratarse de una variedad lingüística sin estandarizar. Aunque algunos autores como Jahić (2000:45) indican que el término lengua bosnia se emplea a partir del siglo XVII de una manera imprecisa y sin atención a la confesión del usuario, soy del parecer que solo puede haber una denominación específica atendiendo al uso escrito, lo que implica un primer grado de estandarización, al menos por parte del usuario, y esto implica una serie de consideraciones. El empleo de distintos alfabetos para la expresión escrita del «bosnio» muestra un trasfondo cultural diferente en los autores; así, el uso del alfabeto árabe (alhamijado), el uso del alfabeto glagolítico, latino o cirílico implica también un grupo de destinatarios concreto asociado a una confesión determinada, más aún teniendo en cuenta que la instrucción se realizaba — 6
Los judíos serían un caso aparte. Mayoritariamente hablarían ladino de puertas adentro y la lengua de la mayoría de la población de puertas afuera.
103
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
Evolucija identiteta u Otomanskom carstvu Krajem XIX veka Otomansko carstvo zapalo je u duboku institucionalnu krizu i nepovratno krenulo put raspada. Ovoj krizi prethodile su značajne društvene i ekonomske promene 60-ih godina XIX veka, poput većeg otvaranja Otomanskog carstva ka Zapadu, pojave novih političkih i društvenih vođa koji su životno iskustvo stekli u drugim evropskim zemljama i koji su želeli da uvedu „zapadnjačke“ ideje i institucije, prilagođavajući ih islamu, što je dovelo, kako kaže Stavrijanos, do „turske renesanse“ (2000:388 i dalje). Među uvedenim zapadnjačkim idejama ističe se koncept turskog nacionalizma, po ugledu na ostale evropske nacionalizme tog doba, što je označilo početak suštinske promene kriterijuma osmanskog identiteta, koji su za svega nekoliko decenija u potpunosti bili zamenjeni isključivo turskim elementima. Sve ove promene naglo su okončane krajem te iste decenije, kada je veliki broj intelektualaca bio primoran da emigrira u Pariz i London gde su formirali opozicionu grupu čiji je cilj bio uvođenje zapadnih vrednosti i modernizacija Carstva. Zapadna štampa nazvala je ovu organizaciju „Mladoturci“, i ona će biti ta koja će iscrtati ideološke i političke linije raspada Otomanskog carstva. Treba napomenuti da je početkom XX veka značaj nacionalizma doveo do toga da organizaciju „Mladoturci“ napuste oni članovi koji su pripadali drugim etničkim grupama. Stavrijanos (2000:527) na sledeći način opisuje njihov politički program na početku XX veka: „(…)Solunski lideri koje sada popularno zovu Mladoturci. (…) Bili su spremni da ustupe političko predstavljanje i versku slobodu svim narodima Carstva, ali za uzvrat su tražili da ti narodi podrže strukture Carstva i tursku prevlast. Često su izjavljivali da žele da se svi stanovnici Carstva pretvore u Osmanlije, na isti način na koji su svi stanovnici Francuske — Francuzi. Ova analogija nije bila realna. Ona nije uzimala u obzir enormnu razliku između istorijskog porekla i etničke strukture Zapadne Evrope i Bliskog istoka. Moglo je da dođe do stvaranja jedne autentične osmanske nacionalnosti krajem XIX veka da tokom prethodnog veka Turci nisu upravljali Carstvom sledeći princip mileta, i da su, suprotno učinjenom, prisiljavali svoje podanike da pređu u islam. (…)“ Pomenute promene bi obavezno dovele do nametanja turskog jezika kao zvaničnog jezika Carstva, kao u slučaju francuskog modela (kako bi analogija bila primenjiva), i postepenog nestajanja ostalih jezika kojima se govorilo u Otomanskom carstvu, kako navodi Meriman.6 Jedan od pripadnika Mladoturaka, budući osnivač i prvi predsednik Republike Turske, Kemal Ataturk, podržaće jednu izuzetno značajnu lingvističku reformu jezika, standardizujući ga i stvarajući ono što je od tada poznato kao moderni turski jezik, 6
“Hist-276: France Since 1871”. Dostupno na: http://oyc.yale.edu/transcript/357/hist-276 (Konsultovano 25.02.2012)
104
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
hasta la llegada del Imperio austro-húngaro— alrededor de centros religiosos. Es por ello que opto por una denominación geográfica y no «política-religiosa-cultural» de un idioma que carecía —al ser la mayoría de la población analfabeta y más aún en el contexto otomano— de la capacidad de ser visto como un elemento de unidad identitario y que en esta situación de diglosia era sin duda la «variedad vulgar», sin un empleo en la mayoría de los casos dentro de los ámbitos formales. Evolución de la identidad en el Imperio otomano A finales del siglo XIX el Imperio estaba en una profunda crisis institucional y se dirigía irrevocablemente hacia su desintegración. Esta crisis venía precedida de importantes cambios sociales y económicos acontecidos en la década de los 60 del siglo XIX, tales como una mayor apertura del Imperio otomano hacia Occidente, la aparición de nuevos líderes políticos y sociales con experiencia vital en otros países europeos, que deseaban introducir ideas e instituciones «occidentales» adaptándolas al Islam, lo que provocó lo que Stavrianos denomina «renacimiento turco» (2000:388 y ss). Entre las ideas occidentales introducidas destaca la del concepto de nacionalismo turco a semejanza de otros europeos de aquella época, comenzando así una modificación sustancial de los criterios de identidad otomanos que, en tan solo unas décadas, habrán sido substituidos por elementos exclusivamente turcos. Todos estos cambios terminarían abruptamente a finales de esa década, forzando al exilio a un importante grupo de intelectuales que, desde París y Londres, formarían un grupo de oposición que deseaba occidentalizar y modernizar la organización del Imperio. Este grupo fue denominado por la prensa occidental como «Jóvenes Turcos», y a la postre sería el que trazaría las líneas ideológicas y políticas en la desintegración del Imperio otomano. Cabe destacar que, a principios del siglo XX, la relevancia del nacionalismo provocaría que los «Jóvenes Turcos» de otros grupos étnicos abandonasen el grupo. Stavrianos (2000:527) describe su programa político a principios del siglo XX de la siguiente manera: «(…)[L]os líderes de Salónica, popularmente conocidos ahora como Jóvenes Turcos. (…) Estaban dispuestos a conceder representación política y libertad religiosa a todos los pueblos del Imperio pero solicitaban a cambio que estos pueblos apoyasen las estructuras imperiales y la predominancia turca. A menudo afirmaban que deseaban que todos los ciudadanos del Imperio se convirtiesen en otomanos de la misma manera que todos los ciudadanos de Francia eran franceses. Esta analogía no era realista. No asumía la enorme diferencia entre el trasfondo histórico y composición étnica de Europa occidental y Oriente Medio. Pudo haber existido una nacionalidad otomana auténtica a finales del siglo XIX si durante los siglos anteriores los turcos no hubiesen administrado el Imperio siguiendo el principio del millet y si, por la contra, hubiesen forzado la conversión al Islam de sus súbditos. (…)». Estos cambios implicarían con certeza la obligatoriedad del turco como lengua oficial del Imperio
105
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
naspram osmanskog turskog. U ideološkim okvirima Republike, ova reforma mora da se posmatra na istom nivou kao uvođenje obaveznog osnovnog obrazovanja i kao osnovni element programa koji je od samog početka (gotovo pola veka pre uspostavljanja republike) imao za cilj da „svi građani Carstva postanu Osmanlije, na isti način na koji su svi građani Francuske — Francuzi“, kako kaže Stavrijanos. Sam Stavrijanos uviđa da je „program Mladoturaka usvojen najmanje jedan vek prekasno da bi imao bilo kakvih izgleda za uspeh“, dok su se na evropskim prostorima koji su se nalazili van Otomanskog carstva ali koji su se sa njim graničili, već čitav vek odvijali procesi lingvističke standardizacije koji su, kao takvi, bili motivisani jasnim političkim namerama. Standardizacija srpskohrvatskog: identitetska perspektiva Proces standardizacije iz koga će nastati srpskohrvatska standardna varijanta započeo je početkom XIX veka. U tom kontekstu, ovaj proces treba posmatrati sa vanlingvističke tačke gledišta kako bi se mogla objasniti tvrdnja Kordićeve (2010:277) da je „pojam hrvatski u prethodnim vekovima imao drugačije značenje od ovog koje ima danas“; na isti način treba posmatrati slučajeve srpskog i bosanskog jezika. Proces standardizacije dijalekata kojima se govorilo u Hrvatskoj i Srbiji pokazuje neke zajedničke elemente u politički različitim situacijama. Do odluke zagrebačkih filologa da izaberu štokavski dijalekat za standardizaciju svog jezika u XIX veku došlo je usled nekoliko vanlingvističkih faktora; ovim dijalektom govorila je većina i korišćen je i van granica regiona, što je pružalo mogućnost stvaranja jednog zajedničkog jezika za sve južne Slovene, a to se direktno poklapalo sa dominantnom ideologijom na tim prostorima — ilirizmom, lokalnom verzijom panslovenstva. Važno je napomenuti da se u Zagrebu nije govorilo ovim dijalektom, već kajkavskim koji je, uzgred budi rečeno, poslužio kao osnova za standardni slovenački jezik; u ovom slučaju, izbor dijalekta nije bio povezan sa centrom političke moći, jer taj centar nije imao moć. Tačno je i to da je Sabor stavio na glasanje predlog imena budućeg jezika, tako da je 10. avgusta 1861. godine odlučeno da se jezik zove „jugoslovenski“ (Okuka, 1998:19-20). Ovaj izbor imena jezika, iako anegdotski, jasno ukazuje na ideologiju koja se krila iza procesa standardizacije: uvesti njegovu upotrebu među svim južnoslovenskim narodima, to jest, koristiti ga kao zajedničko oruđe u administraciji i u obrazovanju svih ovih naroda. U isto vreme, prilikom odabira ovog dijalekta imala se u vidu i činjenica da je srpski reformator Vuk Stefanović Karadžić već bio izabrao taj isti dijalekat za reformu srpskog jezika, ali iz potpuno drugačijih razloga, budući da su se i situacije u Srbiji i u Hrvatskoj veoma razlikovale. Hrvatska je činila deo Austrijskog carstva i, iako nije
106
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
siguiendo el modelo francés, y —de ser la analogía cierta— una desaparición paulatina de las demás lenguas del Imperio, tal y como indica Merriman.7 Uno de los Jóvenes Turcos y futuro fundador y primer presidente de la República de Turquía, Kemal Atatürk, apadrinaría una reforma lingüística de importante calado en el idioma, estandarizándolo y creando lo que, desde ese momento, se denomina turco moderno, en contraposición al turco otomano; esta reforma debe ser considerada, en el marco ideológico de la República, como a la par de la obligatoriedad de la educación primaria y como elemento fundamental del programa que desde un primer momento (casi medio siglo antes de la instauración de la república) tenía como objetivo «que todos los ciudadanos del Imperio se convirtiesen en otomanos de la misma manera que todos los ciudadanos de Francia eran franceses» en palabras de Stavrianos. El propio Stavrianos también indica que «[e]l programa de los Jóvenes Turcos se adoptó al menos un siglo tarde como para haber tenido cualquier expectativa de éxito», mientras que, en los territorios europeos, fuera del Imperio otomano, pero inmediatamente adyacentes a este, se venían realizando desde hacía un siglo procesos de estandarización lingüística que, como tales, estaban motivados por y en un marco de clara intencionalidad política. Estandarización del serbocroata: una perspectiva identitaria El proceso de estandarización que derivaría en el estándar serbocroata tiene su inicio a comienzos del siglo XIX. Se debe observar en su contexto este proceso para poder explicar, desde una perspectiva extra-lingüística, la afirmación de Kordić: «el término croata en siglos anteriores tuvo un significado diferente al que tiene hoy» (2010:277), y aplicarla también al serbio y al bosnio. El proceso de estandarización de los dialectos hablados en Croacia y en Serbia presenta factores comunes en situaciones políticas diferentes. La decisión por parte de los filólogos en Zagreb de seleccionar el dialecto štokavski para la estandarización de su lengua en el siglo XIX, atendía a varias cuestiones extralingüísticas: su uso suprarregional y mayoritario por una parte ofrecía la posibilidad de crear una lengua común a los pueblos eslavos del sur, lo cual estaba en correlación directa con la ideología dominante en la región, el Ilirismo, la versión local del paneslavismo. Es relevante destacar que precisamente no era este el dialecto empleado en Zagreb (el kajkavski, base, dicho sea de paso, de la lengua estándar eslovena), por lo que no se produce en este caso una elección asociada al centro de poder político porque tal centro no era de poder. Cierto es que el Sabor8 sometió a votación la denominación del idioma, por lo que el 10 de agosto de 1861 se escogió como nombre «yugoslavo» (Okuka, 1998:19-20).
7 “Hist-276: France Since 1871”. Disponible en http://oyc.yale.edu/transcript/357/hist-276 Consultado el 25 de febrero de 2012. 8
Nombre croata para Parlamento. (N.Ed).
107
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
postojao jedan zvanični jezik, nemački i mađarski su, zajedno sa latinskim, zauzimali mesto prestižnih jezika (onih koji se kod postojanja diglosije smatraju učenom varijantom) i korišćeni su u obrazovanju i administraciji u Austrijskom carstvu. Od 1867. godine, nakon stvaranja Austrougarskog carstva, mnogo jasnije može da se sagleda postojanje dva diferencirana lingvistička stava između germanofone i ugrofone moći. Mađarska je, za razliku od Austrije, sprovodila politiku mađarizacije nad svojim podanicima nemađarskog porekla, izuzetno osuđivanu od druge polovine XIX veka, čiji je cilj bio jačanje nadmoći ne samo mađarskog jezika, već i mađarskog kulturnog identiteta unutar granica kraljevstva (Lyon, 2008:60 i dalje). Namera je bila postizanje većeg značaja ugarskog kraljevstva unutar struktura Carstva, u društveno-političkom smislu, kao i izbegavanje jačanja slovenskog elementa koje bi vodilo ka stvaranju „trojne krune“ sačinjene od Austrije, Mađarske i Slovena. Sa druge strane, u Austriji je postojao veći nivo tolerancije jezika i nacionalnih osećanja, upravo sa ciljem jačanja ideje o „trojnoj kruni“ — na taj način umanjivana je moć koju je Mađarska sticala na društvenom, političkom i ekonomskom nivou u okviru Austrougarskog carstva. Stoga ne čudi što je postojanje zajedničkog jezika Južnih Slovena predstavljalo prednost, sa hrvatske, ali i austrijske tačke gledišta, i važno političko oruđe ne samo unutar granica Carstva već i u odnosu na susednu Srbiju. Treba napomenuti da je Matica srpska, najznačajnija srpska kulturna ustanova XIX veka, osnovana u Austrijskom carstvu 1826. godine7 (Greenberg, 2004:30), i da je Bečki književni dogovor8 (up. Greenberg, 2004:24 i dalje), kako mu samo ime kaže, potpisan u carskoj prestonici. Sa druge strane, Srbija stiče nezavisnost unutar Otomanskog carstva 1830, a 1878. postaje nezavisna država. Lingvistička reforma Vuka Stefanovića Karadžića sprovedena je u periodu između 1814. i 1818. godine u cilju modernizacije varijante koju su svi u Srbiji smatrali učenom, a to je jezik koji je koristila Srpska pravoslavna crkva. U postojećoj diglosiji, Karadžić se odlučio za vulgarnu varijantu i štokavski dijalekat koji je i on sam koristio i koji je, proučavajući narodnu poeziju koju je sakupljao, smatrao lepšim. Pravoslavna crkva se usprotivila ovoj reformi koja je narušavala njen uticaj na srpsku kulturu. Veći deo svog života Karadžić je proveo u Beču, gde je i umro, ali njegov rad imao je veliki uticaj na sledeću generaciju koja će voditi sada već nezavisnu Srbiju. Srpske vlasti su prihvatile rezultate ove reforme nakon njegove smrti, 1868. godine. 7 Mađarske vlasti zabranile su aktivnosti Matice srpske u periodu između 1835. i 1836. godine, pod optužbom za panslovenstvo; međutim, ovaj model su „kopirali“ razni slovenski narodi u unutrašnjosti Carstva (Hrvati, Slovenci, Ruteni) i van njegovih granica (Bugari u Konstantinopolju, Poljaci u Varšavi). 8
Cilj Bečkog književnog dogovora bio je potvrda postojanja jedinstvene standardne varijante za Srbe i Hrvate.
108
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
Esta elección nominal —aunque anecdótica— del Sabor, muestra a las claras la ideología existente detrás de la estandarización: aplicar su uso a todos los pueblos eslavos del sur, esto es, servir de herramienta común en la administración y en la educación de todos estos pueblos. Paralelamente, esta elección dialectal no dejaba de tener presente que Vuk Stefanović Karadžić, el reformador serbio, había elegido con anterioridad el mismo dialecto para la reforma de la lengua serbia, pero desde una óptica muy diferente, ya que la situación en Serbia y en Croacia lo eran. Croacia era parte del Imperio austríaco, y aunque no había una lengua oficial definida como tal, el alemán y el húngaro, junto con el latín, ocupaban la posición de lenguas de prestigio (es decir, aquellas lenguas denominadas en situaciones de diglosia como variedades cultas) y eran empleadas en la educación y en la administración en el Imperio austríaco. A partir de 1867, tras la creación del Imperio austro-húngaro, es posible ver mucho más claramente la existencia de dos actitudes lingüísticas diferenciadas entre el poder germanófono y hungarófono. Hungría mantuvo —a diferencia de Austria— una política de hungarización de sus súbitos no húngaros, muy acusada desde la segunda mitad del siglo XIX, y que tendría como objetivo aumentar la preponderancia no solo de la lengua húngara sino también de la identidad cultural húngara en los límites del reino (Lyon, 2008:60 y ss). Se pretendía así aumentar el peso sociopolítico del reino en las estructuras imperiales y evitar una separación del elemento eslavo que llevaría hacia una «Triple Corona» formada por Austria, Hungría y los eslavos. Por parte austríaca, sin embargo, se permitía una mayor tolerancia hacia la lengua y los sentimientos nacionales, precisamente para fortalecer la idea de la creación de una «Triple Corona» y reducir así el poder que Hungría adquiría social, política y económicamente en los asuntos imperiales. No es de extrañar que una lengua común a los eslavos del sur presentase, desde la perspectiva croata pero también austríaca, una gran ventaja y una importante herramienta política no solo dentro del Imperio sino también con respecto a la vecina Serbia. Cabe destacar que la institución cultural serbia más relevante del siglo XIX, Matica Srpska, fue fundada en el Imperio austriaco en 1826 9 (Greenberg, 2004:30) y que el Acuerdo Literario de Viena10 (cfr. Greenberg, 2004:24 y ss), como su nombre indica, fue firmado en la capital imperial. Serbia, por su parte, había adquirido autonomía dentro del Imperio otomano en 1830, y en 1878 se convertiría en un Estado independiente. La reforma lingüística de Vuk Stefanović Karadžić se había realizado entre 1814 y 1818, y tenía como objetivo modernizar lo que, a todos ojos, se veía como variedad culta en Serbia, la lengua empleada por la Iglesia ortodoxa serbia. Karadžić decidió emplear como base la variedad vulgar en ese contexto de diglosia, y 9 Las actividades de Matica Srpska fueron prohibidas entre 1835 y 1836 por las autoridades húngaras, acusadas de pan-eslavismo pero el modelo fue “copiado” por varios pueblos eslavos en el interior del Imperio (croatas, eslovenos, rutenos…) y fuera del mismo (búlgaros en Constantinopla, polacos en Varsovia). 10
El objetivo del Acuerdo Literario de Viena era afirmar el principio de un estándar unificado para serbios y croatas.
109
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
Stavrijanos (2000:243) iznosi stav da je „Karadžić bio romantičar i nacionalista koji se pre svega interesovao za običaje i usmenu književnost svog naroda, i koji je želeo da se Srbija razvija nezavisno od Zapada“. Da je to tačno svedoči i činjenica da su se vizija i ideološke potrebe procesa standardizacije koji je sprovođen iz Zagreba sudarali sa duhom Karadžićeve reforme, a politička evolucija centara moći nije bila paralelna, uprkos postignutom približavanju (najvažniji korak ka tom cilju jeste Bečki dogovor iz 1850). Na jednoj strani nalazila se Srbija, nezavisna država, sa jednim zvaničnim jezikom i sopstvenim centrom moći koji je koristio taj jezik u formalnim prilikama — drugim rečima, upotreba jezika bila je potpuno normalizovana, on nije bio zamenjivan niti je delio prostor sa drugim jezicima. Karadžićeva odluka o izboru dijalekta bila je vanlingvističke prirode i, za razliku od hrvatskog slučaja, nije uzimala u obzir stepen koristi, već niz estetskih kriterijuma, u osnovi subjektivnih, ali i objektivni zaključak da upravo ta varijanta, bez ikakve sumnje, čini deo srpskog kulturnog nasleđa. Evoluciju izgovora jasno je obeležio govor beogradskog centra moći. Na drugoj strani nalazio se manjinski jezik, odnosno jezik čija je upotreba bila ograničena, koji nije imao podršku zakona i koji se koristio uporedo sa drugim jezicima, u političkom i društvenom smislu superiornim. Nije bilo političkog centra moći koji bi ozakonio njegovu upotrebu, niti struktura moći koje bi ga podržale. Rezultat ove situacije bio je stvaranje dva identiteta i lingvistički diferencirana stava. Na jednoj strani nalazila se Srbija, proizašla iz otomanskog poretka u kome se identitet bazirao na verskim strukturama nacionalnog tipa, koje su se, u odnosu na druge grupe, institucionalno razlikovale od univerzalnih ideja katoličanstva, kao što ukazuje Majhil (2004:33-34). U toj situaciji, značaj jezika kao identitetskog elementa umanjen je u otomanskom kontekstu i povezuje se sa razvojem struktura vlasti koje njegovu upotrebu predstavljaju kao neodvojivi element države (pojava obaveznog laičkog obrazovanja, ili pojava administracije — otuda kasno usvajanje reforme); jezik dozvoljava članovima zajednice govornika da prepoznaju druge govornike kao svoje članove. Na drugoj strani bila je Hrvatska koja razvija zaseban identitetski aparat preko sopstvenog jezika — jedinog elementa po kome su se razlikovali jedan Hrvat i jedan Čeh, ili Austrijanac unutar Austrougarskog carstva; ovaj aparat dovodi do potrebe stvaranja struktura koje će podržati srž nacionalne diferencijacije, odnosno jezika za koji se veruje da predstavlja političke strukture neophodne za njegovu promociju (što se očigledno kosi sa već opisanim mađarskim sociopolitičkim interesima). Ukratko, odnos između identiteta i jezika kod jednih i drugih je različit, gotovo potpuno suprotan.
110
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
para ello escogió también el dialecto štokavski, que él empleaba, y que consideraba más hermoso atendiendo a los poemas populares que se encargó de recopilar; la Iglesia ortodoxa se opuso a esta reforma, ya que se mermaba el poder que ejercía sobre la cultura serbia. Karadžić pasó la mayor parte de su vida en Viena, ciudad en la que moriría, pero su trabajo tuvo un gran impacto en la generación siguiente, que sería la encargada de guiar a una Serbia ya independiente. De hecho, el resultado de su reforma fue aceptado tras su muerte por las autoridades en 1868. De ser ciertas las apreciaciones que recoge Stavrianos (2000:243), «Karadžić era un romántico y un nacionalista interesado principalmente en las costumbres y la literatura popular de su pueblo y que deseaba que Serbia se desarrollase de manera independiente a Occidente», quedaría claro cómo la visión y necesidades ideológicas alrededor del proceso de estandarización realizado desde Zagreb chocaban con el espíritu de la reforma de Karadžić, y, a pesar de los procesos de acercamiento realizados (el acuerdo de Viena en 1850 es el principal), la evolución política de los centros de poder no era paralela; por una parte un Estado independiente, Serbia, con una lengua oficial y con un centro de poder propio en el cual solamente una lengua tenía uso en las situaciones formales (es decir, una lengua totalmente normalizada en su uso) y que no era sustituida ni compartía espacio con otra. La elección dialectal que hace Karadžić es extra-lingüística, pero no atiende a una serie de criterios de utilidad como en el caso croata: atiende a una serie de criterios estéticos, subjetivos en esencia, pero con la objetividad de que esa variedad es parte del acervo cultural serbio sin ningún tipo de dudas; la evolución de la pronunciación está claramente marcada por el habla del centro de poder, Belgrado. Por la otra, una lengua minorizada (es decir, con un uso restringido, sin una legislación de apoyo y que compartía su uso con otras políticamente y socialmente percibidas como superiores), sin un centro de poder político que legislase en el uso del idioma ni unas estructuras de poder real que lo abanderasen. Esta situación deriva en dos identidades y actitudes lingüísticas diferenciadas. Por una parte, Serbia, procedente de la estructura otomana en la que la identidad se basaba en las estructuras religiosas de tipo nacional que, como bien indica Myhill (2004:33-34) en referencia a otros grupos, presentan una estructura institucionalmente diferente a visiones universales del cristianismo católico. En esa situación, y en el contexto otomano, la relevancia del idioma como elemento identitario es posterior y estaría asociado al desarrollo de estructuras de gobierno, que presentan su uso como elemento intrínseco al Estado (la aparición de la educación obligatoria y laica o la aparición de la administración, de ahí la aprobación tardía de la reforma), y que, eventualmente, permitiría a la comunidad de hablantes reconocer como propios a otros hablantes. Por la otra, Croacia, que desarrolla el aparato identitario diferenciado a través de la lengua propia (único elemento de diferenciación entre un croata o un checo o de un austríaco dentro del Imperio austro-húngaro), que deriva en la necesidad de crear unas estructuras que defiendan y apoyen el núcleo de su diferenciación nacional, esto es, de su idioma, y que se creen las estructuras políticas necesarias para su promoción (lo que obviamente choca con los
111
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
Bosanska uloga u standardizaciji srpskohrvatskog jezika Za razliku od većeg dela današnje Hrvatske koja je, sa izuzetkom Dalmacije, bila pod mađarskom vlašću, Bosna i Hercegovina je od okupacije 1878. postepeno potpadala pod austrijsku vlast, sve do aneksije 1908. godine. Pitanje govornog jezika u Bosni dobilo je sasvim nove dimenzije budući da, za razliku od drugih regiona Austrougarskog carstva, unutrašnja situacija u carskoj pokrajini Bosni i Hercegovini, u vekovima koji su prethodili, nije dovela do razvoja zvaničnog jezika ili zasebnog lingvističkog identiteta; to je bila posledica administrativne strukture Otomanskog carstva. Međutim, situacija među stanovnicima Bosne i Hercegovine bila je neujednačena — na njih su uticale verske institucije koje su u otomanskom periodu bile zadužene za obrazovanje. I pored toga, bilo je pokušaja grupisanja stanovništva u poseban, kolektivni identitet; te pokušaje podržavao je upravnik pokrajine Benjamin Kalaj (Béni Kállay de NagyKálló), pomoćnik carskog ministra finansija i, pored toga, strastveni lingvista. Prema Velikonji (2003:130 i dalje), on je pokušao da probudi osećanje lingvističkog jedinstva prema bosanskom jeziku, u okvirima Carstva, uprkos verskoj raznovrsnosti stanovništva. Džino (2012:181), pak, ovaj proces naziva „stvaranjem multikonfesionalnog i nadnacionalnog identiteta“, u skladu sa austrijskom politikom lingvističke tolerancije, što nije u suprotnosti sa stavovima Velikonje na lingvističkom nivou. Odvojen proces standardizacije (stvaranje bosanskog Ausbausprache) nije bio moguć, budući da su Hrvati već bili izabrali nadregionalnu varijantu — štokavski dijalekat, koji je bio korišćen za standardizaciju jezika u Hrvatskoj i Srbiji i koji je ujedno bio i jedina varijanta kojom se u tom trenutku govorilo u Bosni i Hercegovini. Pored toga, ovaj pokušaj nije uspeo i zbog uticaja otomanskog sistema mileta. Uprkos tome što su u Bosni i Hercegovini postojale četiri različite vere (muslimanska, pravoslavna, katolička i jevrejska), ne može se govoriti o postojanju osećanja regionalnog jedinstva, koje je Benjamin Kalaj pokušavao da osnaži, budući da stanovništvo, uprkos propadanju institucija Otomanskog carstva u XVIII i XIX veku, nije imalo nijednu zajedničku instituciju. Hrišćani, Jevreji i muslimani su živeli na istom prostoru, ali ne kao jednaki, jer su njihove strukture moći na papiru bile odvojene. Obrazovanje, a samim tim i jezik „kulture“ jednih i drugih, bili su direktno povezani sa religioznim strukturama. Međutim, osnovna razlika imala je veze sa oblikom identiteta koji se po dolasku Austrougarskog carstva razvio i kod jednih i kod drugih. Ako je u Otomanskom carstvu identitet bio tesno povezan sa verom, što je navodno imalo veliki uticaj na razvoj nacionalnog identiteta u Srbiji, ali ne i u Hrvatskoj koja nije činila deo ovog Carstva, u Austrougarskom carstvu identitet je uglavnom imao lingvističko-kulturnu osnovu. Ovo objašnjava Kalajeve pokušaje. Iz tog razloga je pred rastućim nacionalnim identitetom Hrvata, čije su teritorije bile tik uz bosanske, u pokrajini stavljen naglasak na identitetsko pitanje i tražena veća
112
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
mismos intereses socio-políticos húngaros anteriormente descritos). En resumen, la relación identidad-lengua de unos y otros es en origen inversa, casi opuesta. El papel bosnio en la estandarización del serbocroata A diferencia de la mayor parte de la actual Croacia que, a excepción de Dalmacia, estaba bajo poder húngaro, Bosnia y Herzegovina tras su ocupación en 1878 pasó a estar de manera paulatina bajo poder austríaco hasta su anexión en 1908. La cuestión de la lengua hablada en Bosnia pasó a estar en una nueva órbita ya que, a diferencia de otras regiones del Imperio austro-húngaro, el Condominio de Bosnia y Herzegovina no había tenido en siglos anteriores una situación interna que desarrollase una lengua oficial o una identidad lingüística diferenciada, situación esta derivada de la estructura administrativa del Imperio otomano. Sin embargo, la situación era desigual entre los habitantes de Bosnia y Herzegovina, influidos por las instituciones religiosas que se encargaron de la educación durante el período otomano. Hubo, sin embargo, intentos de agrupar a la población bajo una identidad colectiva y diferenciada, potenciada, principalmente, por el administrador del Condominio Béni Kállay de Nagy-Kálló, ministro conjunto de finanzas imperial y además un consumado lingüista. Este, según Velikonja (2003:130 y ss), intentó crear un sentimiento de unidad lingüística común (alrededor de la lengua bosnia – bosanski jezik) en el marco imperial, a pesar de la diversidad religiosa de sus habitantes. Džino, por su parte, denomina este proceso «creación de una identidad multiconfesional y supranacional» (2012:181), lo cual —y a tenor de la política de tolerancia lingüística mostrada por Austria— no contradice lo expuesto por Velikonja a nivel lingüístico. No era posible un proceso de estandarización separado (la creación de una Ausbausprache bosnia), ya que la elección de una variedad suprarregional por parte de croatas coincidía con la única variedad hablada en ese momento en Bosnia y Herzegovina, el dialecto štokavski (que había sido el dialecto empleado en la estandarización en Croacia y en Serbia). Esta intención no tuvo éxito, además, por la influencia del sistema del millet otomano. A pesar de que en Bosnia y Herzegovina estaban presentes cuatro fes diferentes (musulmanes, cristianos ortodoxos, cristianos católicos y judíos), no se puede hablar de un sentimiento de unidad regional que Kállay de Nagy-Kálló pretendía potenciar, ya que sus habitantes —y a pesar del deterioro institucional del Imperio otomano en el siglo XVIII y XIX— no compartían ningún tipo de institución conjunta. Cristianos, judíos y musulmanes vivían en un mismo espacio, pero no convivían como iguales, ya que sus estructuras de poder estaban, sobre el papel, separadas; la educación estaba asociada directamente a las estructuras religiosas por lo que la lengua de “cultura” que tenían unos y otros también lo era. La diferencia principal, sin embargo, tendría relación con la forma de identidad que, con la llegada del Imperio austro-húngaro, se desarrolló en unos y otros. Si en el Imperio otomano la identidad estaba íntimamente relacionada con la religión —algo que aparentemente tuvo un importante impacto en el desarrollo de la identidad nacional en Serbia, pero no en Croacia,
113
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
podrška za slovensku stvar u okviru Carstva. Uzimajući u obzir striktno lingvističku osnovu, to nije bilo nekompatibilno sa religioznim identitetom muslimana, čije je gašenje pokušano iz tog multikonfesionalnog razloga. Sa druge strane, uticaj Srbije u Bosni i Hercegovini, preko sopstvenih nacionalnih struktura, bio je usmeren više na pitanja istorijskog karaktera i slična (na teritorije koje su pripadale jednom narodu tokom određenog istorijskog perioda, na pravoslavce koji su u nekom trenutku primili islam i one koji to nisu učinili), kao i na pitanje jezika kao objedinjujućeg elementa, uprkos verskim razlikama. Što se tiče muslimanske tačke gledišta, treba istaći da je osnovni cilj borbi unutar Austrougarskog carstva bio sticanje autonomije u verskim pitanjima, što se i dogodilo 1909, a ne stvaranje lingvističkog ili kulturnog identiteta koji bi se razlikovao od hrvatskog ili srpskog, budući da je ovaj odvojeni identitet počivao isključivo na verskom identitetu, zahvaljujući otomanskom sistemu mileta. Ovo objašnjava nepostojanje bosanskog „faktora“ u procesima standardizacije koji su doveli do stvaranja srpskohrvatskog jezika. I pored toga, pojam „bosanski“ ušao je u upotrebu već krajem XIX i početkom XX veka, ravnopravan sa pojmovima „srpski“ ili „hrvatski“. Međutim, kako navodi Kordić (2010:277), ovaj pojam imao je u prošlim vekovima značenje koje se razlikuje od današnjeg, a poistovećivanje jezika i naroda u hrvatskom i srpskom slučaju nije bilo isto kao u muslimanskom. Kao što je došlo do evolucije elemenata koji su karakterisali Srbe i Hrvate tokom XIX veka čiji je rezultat bilo stvaranje suprotstavljenih političkih ideja, na isti način ovaj proces se odvijao i među Muslimanima, ali polazeći od veoma različite društvene i kulturne konfiguracije: usled uticaja otomanske strukture na grupu pripadnika jedne verske konfesije koja je u Carstvu smatrana „elitnom“ i koja prethodno nije imala autonomnu organizovanu moć (što je bio slučaj sa miletima) koja bi naglasila svoje osobenosti izvan religijskog konteksta i dovela, unutar pokrajine, do evolucije u nacionalni identitet na kulturnolingvističkoj osnovi, kao što se to dogodilo u srpskom i hrvatskom slučaju. Napuštanje jedinog identitetskog elementa — vere, značilo bi neizbežno posezanje za stranim identitetskim elementima, bilo kulturnim bilo političkim, što bi pomutilo svaki pokušaj zasebne kulturne ili socijalne izgradnje. Početkom XX veka nacionalni identitet Hrvata ili Srba bio je u dovoljnoj meri definisan brojnim elementima da bi zavisio od nekog od njih. On se posebno iskristalisao tokom razvoja političkih ideologija nekonfesionalnog karaktera — pojedinac je mogao da bude smatran Srbinom ili Hrvatom, a da pri tome ne bude uzeta u obzir njegova verska pripadnost već drugi, definisani i diferencirani elementi, poput društvenih, istorijskih ili kulturnih. Međutim, u jevrejskom i muslimanskom slučaju to nije bilo moguće budući da oni nisu raspolagali identitetskim sistemom koji bi počivao na nereligijskim vrednostima, te bi to samo značilo imitiranje Srba i Hrvata. I pored svega, ovo nije značilo nedostatak već početno stvaranje elemenata koje su i Srbi i Hrvati već bili osmislili, polazeći od drugačije
114
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
ajena a ese Imperio— dentro del Imperio austro-húngaro esta tenía una base lingüístico-cultural principalmente, de ahí los intentos de Kállay. Es por ello que ante la influencia de la creciente identidad nacional croata, adyacente territorialmente a Bosnia, se hiciese hincapié en la cuestión identitaria y se buscase en el Condominio mayores apoyos para la causa eslava en el Imperio, algo que, atendiendo a una base puramente lingüística, no era incompatible con la identidad religiosa de los musulmanes, que intentaría ser amortiguada por ese objetivo multiconfesional. Por otra parte, la influencia de Serbia en Bosnia y Herzegovina, desde unas estructuras nacionales propias, se asentaría más en cuestiones de carácter histórico (territorios pertenecientes a una nación durante un periodo histórico determinado, cristianos ortodoxos serbios que en su momento aceptaron el Islam y aquellos que no lo aceptaron) y, adicionalmente, en el idioma, como elemento unificador a pesar de las diferencias religiosas. Desde la perspectiva musulmana, cabe destacar que la lucha principal existente dentro del Imperio austro-húngaro fue obtener autonomía en los asuntos religiosos, cuestión esta que les sería otorgada en 1909; nunca crear una identidad lingüística o cultural separada de croatas o serbios, ya que esa identidad diferenciada se asentaba única y exclusivamente en su identidad religiosa, fruto del sistema otomano del millet. Esto explicaría la inexistencia de un «factor» bosnio en los procesos de estandarización que derivaron en el serbocroata. Aun así, el término bosnio fue empleado ya a finales del siglo XIX y principios del XX como igual a serbio o a croata pero, como indica la cita de Kordić (2010:277), el término tuvo, en siglos pasados, un significado diferente al actual, y la identificación de lengua y pueblo no fue igual para croatas y serbios que para musulmanes. De la misma manera que hubo una evolución en los elementos que caracterizaban a serbios y croatas durante el siglo XIX, y que derivarían en visiones políticas antagónicas, ese proceso sucedió también entre los musulmanes, pero partiendo de una configuración social y cultural muy diferente, por influencia de la estructura otomana en un grupo perteneciente a una confesión religiosa enmarcada dentro de las «elites» del Imperio, sin un poder autónomo organizado anterior (como era el caso del sistema de millet) que acentuase sus diferencias más allá de la cuestión religiosa y que pudiese haber evolucionado dentro del Condominio hacia una identidad nacional de base lingüísticocultural, como era el caso de croatas o serbios. Abandonar el elemento identitario único, la religión, implicaría obligatoriamente pasar a echar mando de los elementos identitarios ajenos, llámense estos culturales o políticos, lo que difuminaría cualquier intento de creación cultural o social diferenciada. A principios del siglo XX, las identidades nacionales croata o serbia estaban lo suficientemente definidas por varios elementos como para ser independientes de alguno de estos. Es posible observar su mayor cristalización durante el desarrollo de ideologías políticas de carácter aconfesional, en los que un individuo podía denominarse serbio o croata sin considerar su filiación religiosa, sino atendiendo a otros elementos sociales, históricos o culturales bien definidos y diferenciados. Sin embargo, en el caso de judíos y musulmanes esta situación no era posible, ya que no disponían de un sistema identitario asentado en valores no
115
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
osnove tokom XIX veka, kada se njihov društveno-politički kontekst znatno razlikovao od muslimanskog u Otomanskom carstvu. Zaključak Na Zapadnom Balkanu jezik se ne može sam po sebi smatrati elementom nacionalne identifikacije. Tačno je da su se, na istorijskom nivou i do 1878. godine, razlike između verskih zajednica odražavale i na lingvističke varijante koje su ove koristile u učenim krugovima i koje su zavisile od jezika obrazovanja. Ova situacija jeste trajna, kao što navode brojni autori, poput Bugarskog (2005:132) u radu o etničkoj pripadnosti i jeziku u današnjem Sarajevu, ali morala bi u svakom trenutku da bude posmatrana i shvaćena kao diglosija sa etničko-religioznom komponentom kod koje vulgarna varijanta predstavlja lokalnu dijalekatsku varijantu, bez etničkih ili verskih obeležja, dok je učena varijanta nekada predstavljala jezik školovanja povezan sa verom (arapski, crkvenoslovenski ili latinski), a u sadašnjosti predstavlja standardni jezik države matice date etničke grupe — hrvatske, srpske ili „bosanske“, prilagođen specifičnim fonetskim karakteristikama. Institucionalna organizacija Otomanskog carstva, naročito sistem mileta, duboko je obeležila identitetske elemente bosanskih muslimana, ali je u isto vreme u znatnoj meri oblikovala i srpski nacionalni identitet koji se bazirao, kao što su mileti i nalagali, na jednoj verskoj strukturi koja je evoluirala u strukture moderne države. Jezik je u okviru Carstva imao marginalnu ulogu u identitetskoj karakterizaciji podanika, ali je počeo da dobija na značaju u meri u kojoj su rasle formalne potrebe proizašle iz nacionalnih institucija svih naroda koji su u njemu živeli, uključujući i same Turke. Sa druge strane, u Austrougarskom carstvu jezik je imao ključnu ulogu u karakterizaciji naroda koji su ga činili, a u hrvatskom slučaju jezik je bio jedini element početne diferencijacije. Ovakva situacija bila je u skladu sa procesima nacionalne izgradnje, koji su se odvijali u ostatku evropskog kontinenta u XIX veku. Samim tim, nastanak srpskohrvatskog predstavlja rezultat dva paralelna procesa standardizacije koja su se bazirala na istom dijalektu — štokavskom, do čega su doveli različiti vanlingvistički faktori. Sa jedne strane, Hrvatska se odlučila za ovaj dijalekat smatrajući ga nadregionalnim i sa ciljem da obezbedi Južnim Slovenima nadnacionalni element kohezije, u političkom kontekstu definisanom strateškim interesima Austrije. Sa druge strane, u Srbiji je ovaj dijalekat izabrao Vuk Stefanović Karadžić sledeći estetske i istorijske kriterijume, iz jedne nacionalne, a ne nadregionalne perspektive — njegov izbor je doživeo uspeh u nezavisnoj državi kojoj je bilo neophodno da poseduje oruđe za novonastale formalne prilike. Odsustvo bosansko-muslimanskog faktora u stvaranju srpskohrvatskog standarda bilo je uzrokovano identitetskim karakteristikama Otomanskog carstva, koje su insistirale
116
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
religiosos, y de así hacerlo sería por imitación de serbios y croatas. Con todo, esto no significaba una carencia de los mismos, sino una incipiente creación de elementos que tanto serbios como croatas habían diseñado, partiendo de una base diferente, a lo largo del siglo XIX y en un contexto sociopolítico también diferente al de los musulmanes en el Imperio otomano. Conclusión La lengua no puede ser considerada por sí sola un elemento de identificación nacional en los Balcanes occidentales; cierto es que a nivel histórico y hasta 1878, las diferentes comunidades religiosas reflejarían sus diferencias también en la variedad lingüística que empleaban en registros cultos y que dependería de la lengua de instrucción. Esta situación es permanente, como indican trabajos como el realizado por Bugarski (2005:132) sobre etnicidad y lengua en Sarajevo en la actualidad, pero debería ser enfocada y entendida en todo momento como una situación de diglosia con un componente étnico-religioso en el cual la variedad vulgar sería la variedad dialectal local, sin marcadores étnicos o religiosos. La variedad culta sería en tiempos la lengua de instrucción relacionada con el culto religioso (árabe, eslavo eclesiástico o latín), y en la actualidad la lengua estándar del Estado matriz del grupo étnico correspondiente — croata, serbio o «bosnio»— adaptado a las características fonéticas particulares. La organización institucional del Imperio otomano, en especial el sistema de millet, marcó profundamente los elementos identitarios de bosnio-musulmanes, pero también perfiló en gran medida la identidad nacional serbia, basada, como el sistema de millet imponía, en una estructura religiosa que evolucionó hacia las estructuras de un Estado moderno. Dentro del Imperio, el idioma tenía un papel marginal a la hora de caracterizar identitariamente a los súbditos, pero su importancia se vio acrecentada a medida que crecían las necesidades formales derivadas de las instituciones nacionales de todos los pueblos que lo componían, incluidos los propios turcos. En el Imperio austro-húngaro, el idioma sí tuvo un papel fundamental en la caracterización nacional de los pueblos que lo conformaban y en el caso croata este era el único elemento de diferenciación inicial; esta situación estaba en consonancia con los procesos de conceptualización nacionales en el resto del continente europeo en el siglo XIX. Consecuentemente, el serbocroata sería el resultado de dos procesos de estandarización paralelos, coincidentes en la elección de dialecto štokavski como base, pero motivados por trasfondos extra-lingüísticos diferentes. Croacia, por una parte, hacía esta elección considerando sus características suprarregional, y con el objetivo de dotar a los eslavos del sur de un elemento de cohesión supranacional en un contexto político definido por los intereses estratégicos de Austria. Por la otra, en Serbia, la elección dialectal hecha por Vuk Stefanović Karadžić atendía a criterios estéticos e históricos, desde una perspectiva nacional y no suprarregional, y tuvo éxito en un Estado independiente necesitado de una herramienta para los registros formales que creaba.
117
Balkanija
Hajro Dorado Kadilja
na identifikaciji po osnovu verskih a ne lingvističkih ubeđenja, za razliku od Hrvatske u Austrijskom carstvu, kao i nedostatkom autonomije koju je sistem mileta pružao različitim grupama koje nisu pripadale islamu. To će naknadno dovesti do toga da Srpska pravoslavna crkva, kao politička i društvena organizacija, iznedri sopstvene državne strukture. U tom smislu, cilj austrougarskih pokušaja bio je da izbegne da Hrvatska i Srbija spreče stvaranje jednog zasebnog bosanskog, višereligijskog i nadnacionalnog identiteta u okviru carskih struktura, prema zamisli Benjamina Kalaja. U takvim okolnostima, nakon što su i Srbi i Hrvati prethodno izabrali isti dijalekat, nije bilo moguće stvaranje zasebnog bosanskog standarda (Ausbausprache), te je stoga za označavanje imena jezika počeo da se koristi geografski pojam bosanski. Kordić (2010:277) kaže da „naziv hrvatski u prijašnjim stoljećima ima drugo značenje nego danas“. Bilo bi interesantno posmatrati, u kontekstu kraja XIX i prvih decenija XX veka, pojmove srpski, hrvatski i bosanski kao geografske a ne etničke termine, kao što će to biti slučaj nakon završetka Prvog svetskog rata. Tako bi bilo izvodljivo opisati karakteristike koje tokom XX veka definišu bosansko-muslimanski, srpski i hrvatski identitet kao rezultat niza uticaja različitog porekla, kao i međusobne interakcije između ovih identiteta. Otomansko carstvo bi u tom slučaju imalo veoma istaknutu ulogu davanjem verskog elementa kao identitetskog obeležja pre svega Muslimana, ali i Srba kod kojih je crkva bila struktura oko koje se formirala politička moć. U hrvatskom slučaju, Austrijsko carstvo i ideje evropskog romantizma poslužile su kao osnova veoma izraženog lingvističkog identiteta, usled same situacije unutar Carstva, ali su bez sumnje uticali i na Vuka Stefanovića Karadžića i standardizaciju srpskog modernog jezika, koji je zamenio jezik koji je koristila srpska pravoslavna crkva. Stoga, slažem se sa rečima RihterMalabote (2004:81): „Na prostorima Balkana (sic), ime ‚jezika‘ obično se koristi kao sinonim imena ‚naroda‘, iako stručnjaci znaju da takvo poistovećivanje ne postoji“, i smatram da jezik predstavlja samo jedan od identitetskih faktora — nesumnjivo najvidljiviji u multietničkoj komunikaciji, ali njegov značaj treba procenjivati u skladu sa istorijskim i društvenim kontekstom budući da nije uvek bio podjednako važan.
Bibliografija • • •
Andrić, Ivo. (2006). Na Drini ćuprija. Beograd: Dereta. Bazin, Louis. (1983). „La reform linguistique en Turquie“, u: Fodor, István and Hagège, Claude, (Ed.), Language reform. History and future. Hamburg: Buske Verlag. Brozović, Dalibor. (1992). „Serbo-Croatian as a pluricentric language“, u: Michale G. Clyne, (Ed.), Pluricentric languages. Differing norms in different nations. Berlin: Mouton de Gruyter.
118
Jairo Dorado Cadilla
Balkania
La ausencia de un factor bosnio-musulmán en la configuración del estándar serbocroata vendría motivada por las características identitarias dentro del Imperio otomano, que hacían hincapié en la identificación, atendiendo a las creencias religiosas y no lingüísticas —a diferencia de Croacia en el Imperio austriaco— y al carecer de la autonomía que el sistema del millet otorgaba a los distintos grupos religiosos diferentes al Islam —y que a la postre articularía a la Iglesia ortodoxa serbia como organización social y política que derivaría en las estructuras de un Estado propio—. Los intentos austro-húngaros en este sentido tenían como objetivo evitar que Croacia y Serbia impidiesen la conformación, dentro de las estructuras del Imperio, de una identidad separada bosnia, multiconfesional y supranacional, según los designios de Béni Kállay de Nagy-Kálló. En esas circunstancias, era inviable la creación de un estándar separado bosnio (Ausbausprache) por la elección dialectal previa de serbios y croatas y se procedió, consecuentemente, a emplear para la denominación de la lengua un término geográfico: bosnio (bosanski jezik). Sería interesante observar —según lo indicado por Kordić (2010:277) «el término croata en siglos anteriores tuvo un significado diferente al que tiene hoy»— en el contexto de finales del siglo XIX y las primeras décadas del XX, los términos serbio, croata y bosnio como de base geográfica y no étnica, cuestión esta que comenzaría a cuajar tras la I Guerra Mundial. Tanto es así que sería factible enmarcar las características definitorias de la identidad de bosnio-musulmanes, croatas y serbios a lo largo del siglo XX como el resultado de una serie de influencias de origen diverso y de interacción de estas identidades entre sí. Así, el Imperio otomano tendría un papel muy relevante en aportar el factor religioso como marcador identitario, principalmente en los musulmanes, pero también en los serbios y en el poder de la Iglesia como estructura alrededor de la cual se fundamenta un poder político. El Imperio austríaco y las ideas del Romanticismo europeo serían la base de una identidad lingüística muy marcada en el caso croata por la situación dentro de este Imperio, pero que sin duda influyeron también en Vuk Stefanović Karadžić y la estandarización del serbio moderno que rompía con la lengua empleada por la Iglesia ortodoxa serbia. Consecuentemente, estoy de acuerdo con la afirmación de Richter-Malabotta (2004:81) «[E]n el área de los Balcanes (sic), se suele emplear la ,lengua‘ como sinónimo de ,pueblo‘, aunque los especialistas saben que no existe tal ecuación», y considero que la lengua es solo uno de los factores identitarios, sin duda el más visible en situaciones de comunicación multiétnica, pero su importancia debe ser evaluada en consonancia con el contexto histórico y social, ya que no ha sido siempre igual de relevante.
Bibliografía • •
Andrić, Ivo. (2006). Na Drini ćuprija. Beograd: Dereta. Bazin, Louis. (1983). “La reform linguistique en Turquie”, en Fodor, István and Hagège, Claude. (Ed.), Language reform. History and future. Hamburg: Buske Verlag.
119
Balkanija
• •
• • • • • • • • •
• • •
• • • •
Hajro Dorado Kadilja
Bugarski, Ranko. (2005). Jezik i kultura. Beograd: Biblioteka XX veka. Džino, Danijel. (2012). „Commentary. Archeology and the (de)construction of Bosnian identity“, u: Russell Ó Ríagáin y Cătălin N. Popa, (Ed.), Archaelogical Review from Cambridge. Cambrige: University of Cambridge. Ferguson, Charles. (1959). „Diglossia“, u: Word. Vol. 15. Glenny, Misha. (2001). The Balkans: nationalism, war & the great powers, 1804-1999. New York: Penguin Books. Greenberg, Robert. (2004). Language and identity in the Balkans. Oxford: Oxford University Press. Jahić, Dževad. (2000). Bosanski jezik u 100 pitanja i 100 odgovora. Zenica: Linguos. Kapović, Mate. (2011) Čiji je jezik? Zagreb: Algoritam. Kloss, Heinz. (1967). „Abstand languages and Ausbau languages“, u: Anthropological Linguistics. Kordić, Snježana. (2010). Jezik i nacionalizam. Zagreb: Durieux Labov, William. (1972). Sociolinguistic patterns. Philadelphia: University of Pensylvania Press. Lyon, Philip. (2008). After Empire: ethnic Germans and minority nationalism in interwar Yugoslavia. Neobjavljen. Dostupno na: http://drum.lib.umd.edu/ bitstream/1903/8910/1/umi-umd-5951.pdf Myhill, John. (2004). Language in Jewish society. Towards a new understanding. Clevedon: Multilingual Matters. Okuka, Miloš. (1998). Eine Sprache viele Erben: Sprachpolitik als Nazionalizirungsinstrument in ExJugoslawien. Klagenfurt: Wieser Verlag. Richter Malabotta, M. (2004). „Semantics of war in former Yugoslavia: a response to the papers and debate“, u: Busch, Brigitta and Kelly-Holmes, Helen. (Ed.). Language, discourse and borders in the Yugoslav successor states. Clevedon: Multilingual Matters. Stavrianos, Leften. (2000). The Balkans since 1453. London: C. Hurst & Co. Trask, Larry y Stockwell, Peter. (2007). Language and linguistics. The key concepts. Oxon: Routledge. Trudgill, Peter. (2000). Sociolinguistics: an introduction to language and society. New York: Penguin Books. Velikonja, Mitija. (2003). Religious separation and political intolerance in BosniaHerzegovina. College Station: Texas A&M University Press.
120
Jairo Dorado Cadilla
•
• •
• • • • • • • • • • • • •
• • • •
Balkania
Brozović, Dalibor. (1992). “Serbo-Croatian as a pluricentric language”, en Clyne, Michale G. (Ed.), Pluricentric languages. Differing norms in different nations. Berlin: Mouton de Gruyter. Bugarski, Ranko. (2005). Jezik i kultura. Beograd: Biblioteka XX veka. Džino, Danijel. (2012). “Commentary. Archeology and the (de)construction of Bosnian identity”, en Russell Ó Ríagáin and Cătălin N. Popa, (Ed.), Archaelogical Review from Cambridge. Cambrige: University of Cambridge. Ferguson, Charles. (1959). “Diglossia”, en Word. Vol. 15. Glenny, Misha. (2001). The Balkans: nationalism, war & the great powers, 1804-1999. New York: Penguin Books. Greenberg, Robert. (2004). Language and identity in the Balkans. Oxford: Oxford University Press. Jahić, Dževad. (2000). Bosanski jezik u 100 pitanja i 100 odgovora. Zenica: Linguos. Kapović, Mate. (2011). Čiji je jezik? Zagreb: Algoritam. Kloss, Heinz. (1967). “Abstand languages and Ausbau languages” en Anthropological Linguistics. Kordić, Snježana. (2010). Jezik i nacionalizam. Zagreb: Durieux. Labov, William. (1972). Sociolinguistic patterns. Philadelphia: University of Pensylvania Press. Lyon, Philip. (2008). After Empire: ethnic Germans and minority nationalism in interwar Yugoslavia. Sin publicar. Disponible en http://drum.lib.umd.edu/bitstream/ 1903/8910/1/umi-umd-5951.pdf. Myhill, John. (2004). Language in Jewish society. Towards a new understanding. Clevedon: Multilingual Matters. Okuka, Miloš. (1998). Eine Sprache viele Erben: Sprachpolitik als Nazionalizirungsinstrument in ExJugoslawien. Klagenfurt: Wieser Verlag. Richter Malabotta, M. (2004). “Semantics of war in former Yugoslavia: a response to the papers and debate”, en Busch, Brigitta and Kelly-Holmes, Helen, (Ed.). Language, discourse and borders in the Yugoslav successor states. Clevedon: Multilingual Matters. Stavrianos, Leften. (2000). The Balkans since 1453. London: C. Hurst & Co. Trask, Larry y Stockwell, Peter. (2007). Language and linguistics. The key concepts. Oxon: Routledge. Trudgill, Peter. (2000). Sociolinguistics: an introduction to language and society. New York: Penguin Books. Velikonja, Mitija. (2003). Religious separation and political intolerance in Bosnia-Herzegovina. College Station: Texas A&M University Press.
121
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
FRANCISCO MANUEL VILLEGAS CARA (Almería, 1982). Licenciado por la Universidad de Granada en Filología Eslava (2004) y Ciencias Políticas y de la Administración (2008), con estancias en el extranjero en las siguientes universidades: Universidad Estatal Lingüística de Moscú (2001-2002 y 2005-2006), Universidad Estatal de Udmurtia (2002-2003), Universidad de Heidelberg (2003-2004), Universidad de Varsovia (2005), Universidad de Viena (2006-2007), Universidad de Zagreb (2007). Durante este tiempo, entre otras actividades, trabajó como profesor de lengua y cultura española en la Universidad Estatal de Udmurtia (2003); participó como observador de corta duración de la OSCE en las elecciones presidenciales de Armenia (2008). De 2008 a 2010 estudió el Máster Internacional en Economía, Seguridad y Estado del University College London (Reino Unido) y la Universidad Carlos de Praga (Rep. Checa). El tema de su investigación: las relaciones entre Rusia y la Organización para la Seguridad y Cooperación en Europa (OSCE). Entre 2009 y 2010 estos estudios fueron compaginados con su labor de investigador en el Secretariado de la OSCE en Praga (Researcher-in-residence Programme). Entre 2010 y 2011 formó parte de la Delegación de la Junta de Andalucía ante la Unión Europea. FRANSISKO MANUEL VILJEGAS KARA (Almeria, 1982) diplomirao je slovensku filologiju (2004) i političke nauke i javnu upravu (2008) na Univerzitetu u Granadi. Tokom studija boravio je na sledećim univerzitetima: Moskovski državni lingvistički univerzitet (2001-2002. i 2005-2006), Državni univerzitet u Udmurtiji (2002-2003), Univerzitet Hajdelberg (2003-2004), Univerzitet u Varšavi (2005), Univerzitet u Beču (2006-2007) i Univerzitet u Zagrebu (2007). U tom periodu, između ostalog, bio je profesor španskog jezika i kulture na Državnom univerzitetu u Udmurtiji (2003), i boravio je u Jermeniji kao OEBS-ov posmatrač na predsedničkim izborima (2008). Završio je međunarodne master studije iz ekonomije, bezbednosti i državne uprave na Univerzitetskom koledžu u Londonu i Karlovom univerzitetu u Pragu (2008-2010), na temu „Odnosi Rusije i Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS)“. U periodu 2009-2010. studije su se poklopile sa njegovim istraživačkim radom u Sekretarijatu OEBS-a u Pragu (Researcher-in-residence Programme). Od 2010. do 2011. bio je član Delegacije Andaluzije u Evropskoj uniji.
122
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
ALMIR METHADŽOVIĆ (Sarajevo, 1975). Licenciado por la Universidad de Granada en Filología Eslava (2003), Antropología Social y Cultural (2006) y maestría en Antropología Física y Forense (2009). Asimismo cursó estudios en la Universidad Estatal Lingüística en Moscú (2001), Universidad Estatal de Kazán – Rusia (2004), Universidad Estatal de Moscú (2009), Universidad Nacional Autónoma de México (2009). Desde 2001 colabora con la Asociación Universitaria para la Solidaridad Internacional de la Universidad de Granada en realización de varios proyectos en Mostar – Bosnia y Herzegovina. Como el resultado en 2004 la Universidad de Granada abrió el Centro Universitario Internacional donde estudiantes de las escuelas étnicamente dividas cursan Español en una misma aula. Master en Russian and East EuropeanStudies en la Universidad de Oregón – EE.UU donde también impartió clases de ruso. Su tema de investigación y trabajo fin de máster: ¨La educación segregada en post Dayton Bosnia y Herzegovina. Estudio de caso, la ciudad de Mostar”. ALMIR METHADŽOVIĆ (Sarajevo, 1975) diplomirao je slovensku filologiju (2003) i kulturnu i društvenu antropologiju (2006) na Univerzitetu u Granadi, i završio master studije iz fizičke i forenzičke antropologije (2009). Pored toga, pohađao je kurseve na Moskovskom državnom lingvističkom univerzitetu (2001), Državnom univerzitetu u Kazanu, Rusija (2004), Moskovskom državnom univerzitetu (2009), Nacionalnom autonomnom univerzitetu u Meksiku (2009). Od 2001. sarađuje sa Univerzitetskim udruženjem za međunarodnu solidarnost Univerziteta u Granadi, na projektima vezanim za Mostar, Bosna i Hercegovina. Kao rezultat tih projekata, Univerzitet u Granadi je 2004. godine otvorio Međunarodni univerzitetski centar u kome učenici iz etnički podeljenih škola pohađaju časove španskog jezika zajedno, u istoj učionici. Završio je master iz ruskih i istočnoevropskih studija na Univerzitetu u Oregonu, SAD, gde je takođe predavao ruski jezik. Odbranio je završni rad na temu „Segregacija obrazovanja u postdejtonskoj Bosni i Hercegovini. Studije slučaja, grad Mostar“.
123
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
STANDARDIZACIJA JEZIKA I STVARANJE DRŽAVA U BIVŠOJ JUGOSLAVIJI Fransisko Manuel Viljegas Kara Almir Methadžović Rezime Etničke grupe Južnih Slovena koje su činile bivšu Jugoslaviju uglavnom su pripadale lingvističkom jezgru nastalom oko jednog jezika koji je obuhvatao dve varijante i koji je bio poznat pod imenom srpskohrvatski- hrvatskosrpski.1 Od osnivanja socijalističke Jugoslavije, pa sve do njenog raspada, dve suprotstavljene ideološke snage (centrifugalna i centripetalna), grupisane oko Beograda, sa jedne, i Zagreba, sa druge strane, kružile su oko vladajuće Komunističke partije. Često su dovodile do političkih kriza koje su se neretko pretvarale u nacionalne, etničke i/ili kulturne krize, a samim tim i lingvističke. To je otežalo i nanelo štetu razvoju zajedničkog jugoslovenskog narativa. Kada je jugoslovenski komunizam propao i kada su iz etničkih sukoba počele da se rađaju nove države-nacije, nacionalistička logika uzajamnog isključenja i produbljivanje razlika doveli su do nasilnog kršenja lingvističkih normi, te je svaki jezik morao da bude nazvan imenom etničke grupe koja se njime služila. Od tada se, paradoksalno, pojmovi bosanski, hrvatski, crnogorski i srpski odnose na različite, a opet iste jezike. Ključne reči: nacionalizam, jezik, dijalekat, identitet, istorijski narativ Standardizacija jezika i stvaranje država Od pojave prvih nacionalističkih pokreta u XIX veku poznato je da je jezik jedno od glavnih oruđa u procesu stvaranja nacionalne svesti. Međutim, i pre toga je lingvističko pitanje već igralo značajnu ulogu u nekim drugim istorijskim trenucima. U slučaju Slovena2, mogli bismo da govorimo o trenutku kada su vizantijski izaslanici, u IX veku, započeli svoju misiju širenja vere po zemljama koje su nastanjivali Sloveni, na njihovom maternjem jeziku, i kada je prevođenje Svetog pisma na jezik koji nije bio hebrejski, grčki ili latinski izazvalo reakciju Rima. Međutim, činjenica 1
U daljem tekstu SH-HS.
2
Sloveni su na jugoistoku Evrope počeli da se nastanjuju za stalno u VII veku, kada su počele da se rađaju prve kneževine i kraljevstva, u manjoj ili većoj meri nezavisna od Vizantije. Prvu srpsku državu osnovala je dinastija Vlastimirovića, a hrvatsku dinastija Trpimirovića, obe u IX veku.
124
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
ESTANDARIZACIÓN DE LAS LENGUAS Y CONSTRUCCIÓN ESTATAL EN LA ANTIGUA YUGOSLAVIA Francisco Manuel Villegas Cara Almir Methadžović Resumen Los grupos étnicos entre los eslavos del sur, los que formaron parte de la antigua Yugoslavia, en su mayoría eran miembros de un núcleo lingüístico formado alrededor de una lengua única compuesta por dos variantes conocida bajo el nombre de Serbocroata – Croataserbio (srpskohrvatski – hrvatskosrpski).1 Desde la fundación de la Yugoslavia socialista hasta su fin, dos fuerzas ideológicas opuestas (centrifuga y centrípeta), concentradas en torno a Belgrado, por un lado, y a Zagreb por el otro, orbitaron el Partido comunista gobernante. Estas, frecuentemente, generaron crisis políticas que no pocas veces se convertían en crisis nacionales, étnicas y/o culturales, por lo tanto, lingüísticas. Esto dificultó y dañó el desarrollo de una narrativa común yugoslava. Cuando el comunismo yugoslavo se desmoronó y entre los conflictos étnicos emergieron nuevos Estados nación, la lógica nacionalista de exclusión mutua y máxima distinción forzaron la violación lingüística, por lo que cada lengua tendría que denominarse según el grupo étnico que la usase. Desde entonces, términos como bosnio, croata, montenegrino y serbio se refieren, paradójicamente, a lenguas diferentes pero iguales. Palabras clave: nacionalismo, lengua, dialecto, identidad, narrativa histórica Estandarización de las lenguas y construcción estatal Que la lengua es una de las principales herramientas en el proceso de creación de la conciencia nacional, es algo patente desde el surgimiento de los primeros movimientos nacionalistas a lo largo del siglo XIX. No obstante, anteriormente la cuestión lingüística ya jugó un papel importante en otros momentos de la historia. En el caso de los eslavos2, podemos referirnos al mismo momento en el que los enviados de Bizancio, en el siglo IX, comenzaron su labor pastoral por tierras eslavas en la 1
En adelante SC-CS.
2
En el caso del sudeste europeo, los eslavos comienzan a establecerse de manera permanente en el siglo VII, creándose a partir de entonces los primeros principados y reinos con más o menos independencia de Bizancio, como sería el caso de la dinastía Vlastimirović entre los serbios y la Trpimirović entre los croatas, ambas en el siglo IX.
125
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
je da će tek znatno kasnije standardizacija, učenje i širenje jednog konkretnog jezika postati jasan instrument nacionalnog stvaranja, kao i same strukture države-nacije.3 Tako se delo iz perioda nemačkog romantizma, iz 1806. godine, Govori nemačkoj naciji, Johana Gotliba Fihtea, isticalo jasnim definisanjem odnosa između jezika i nacije, dok je prethodnim delom, iz 1795. O lingvističkoj sposobnosti i poreklu jezika, utvrđen proces evolucije jezika. U skladu sa Herderovom teorijom, Fihte u svojim Govorima pokušava da utvrdi koje su osnovne karakteristike nemačkog naroda, i u toj potrazi sreće se sa jezikom, „odlikom rase“ koja je opstala kroz vreme i koja definiše razliku između nemačkog i drugih naroda germanskog porekla, ili kako sâm kaže: „da bih u potpunosti objasnio posledice razlika nastalih usled stvaranja nacija i njihov kasniji razvoj, moram da vas pozovem da razmotrite sa mnom osnovne odlike govora“ (1964:77). Sa jedne strane, ono što je važno kod Fihtea jeste činjenica da on ne samo uspostavlja vezu između jezika i naroda, ili nacije, već i definiše paralelnu evoluciju jezika i individue; sa druge strane, Fihte ukazuje na razvoj jednog kolektivnog „ja“ koje predstavlja uvod u pojam „lingvističke zajednice“, povezan sa pojmovima naroda i nacije. Ovo je izuzetno značajna polazna tačka za razumevanje procesa nastajanja država, naročito u Evropi na čijoj se mapi krajem XIX veka nalazilo svega nekoliko sila za čije postojanje lingvističko pitanje do danas nije predstavljalo problem. Od tog trenutka, jezik se povezuje sa nedovoljno jasnim pojmovima, kao što su etnička pripadnost ili nacija, a ignorišu se stvarni filološki elementi. Međutim, ako u rečniku potražimo definiciju jezika, retko ćemo naići na političke karakteristike. Rečnik Španske kraljevske akademije, u svom 22. izdanju, definiše pojam jezika na sledeći način: „sistem verbalne i gotovo uvek pisane komunikacije kojim se služi jedna ljudska zajednica“. Sličnu definiciju jezika pronaći ćemo i u Rečniku filoloških pojmova, Lasara Karetera, u izdanju iz 1998: „sistem usmenih znakova (i njihovih pisanih ekvivalenata) koji jedna zajednica koristi za izražavanje“. U slučaju koji nas zanima, proces standardizacije SH-HS jezika u periodu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i nakon njenog raspada, nakon pada socijalističkog režima, izuzetno je složen i ne uvek dobro objašnjen. Samo po sebi je teško definisati jedan jezik koristeći etnološke pojmove, a u slučaju SH-HS to je dodatno otežano i zbog aspekta koji je više lingvistički — zbog policentrizma ili pluricentrizma, odnosno, zbog postojanja različitih varijanti njegove normativne lingvistike, kako u domenu društvene tako i u domenu zvanične norme. Ovde može da se primeni i Klajnova 3 Ova tvrdnja ne poriče postojanje nebrojenih slučajeva u kojima je jezik, uz neke druge elemente, odigrao značajnu ulogu u postojanju i stabilizaciji zemalja, država ili drugih oblika teritorijalne organizacije, koji su prethodili pojavi države-nacije. Štaviše, opšte je poznato koliki je značaj imao jezik u unutrašnjoj politici Osmanske imperije za očuvanje etničko-kulturne baštine manjinskih naroda.
126
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
lengua vernácula de estos pueblos, provocando la reacción de Roma ante la adaptación de las sagradas escrituras a una lengua distinta al hebreo, griego o latín. Sin embargo, es cierto que no sería hasta bastante más tarde cuando la estandarización, aprendizaje y difusión de una lengua concreta empezaría a servir como un instrumento claro de la creación nacional y de la propia estructura del Estado nación.3 Así, dentro del movimiento romántico alemán la obra Discursos a la Nación Alemana (1806) de Johann Gottlieb Fichte, destacó por establecer una relación clara entre la lengua y la nación, una vez que en su obra anterior Sobre la capacidad lingüística y el origen de la lengua (1795) estableciera el proceso de evolución de las lenguas. En sus Discursos, en línea con la tesis de Herder, intenta determinar los caracteres esenciales del pueblo alemán y en esta búsqueda se encuentra con el idioma, «una propiedad de la raza», que habría perdurado en el tiempo y que determinaría la diferencia entre el pueblo alemán y otros pueblos de origen germánico, en sus palabras: «para dar toda la claridad posible a las consecuencias de la diferencia indicada sobre la formación de las nacionalidades y su evolución ulterior, debo llevaros a considerar conmigo los caracteres esenciales del lenguaje» (1964-77). Por un lado, lo importante en Fichte es que establece una relación no solo entre la lengua y el pueblo o la nación, sino que determina una evolución paralela entre el idioma y el yo individual; por otra parte, Fichte señala el desarrollo de un «yo» colectivo que inaugura el concepto de «comunidad lingüística» vinculado a la noción de pueblo y al concepto de nación. Este será un punto de partida muy importante a la hora de explicar los procesos de creación nacional, particularmente en una Europa que a finales del siglo XIX presentaba un mapa con unas pocas potencias, en las que hasta el momento, la cuestión lingüística no había representado un problema para su existencia. Desde ese instante la lengua quedaba emparentada con conceptos tan poco claros como etnicidad o nación, obviándose los elementos más filológicos. Sin embargo, si buscamos definiciones de lengua en un diccionario, rara vez habrá alusión a características políticas. El DRAE, en su 22ª edición, la establece del modo siguiente: «sistema de comunicación verbal y casi siempre escrito, propio de una comunidad humana». Definición similar a la recogida en el Diccionario de términos filológicos de Lázaro Carreter (Ed. 1998): «sistema de signos orales (y equivalentes escritos) que utiliza una comunidad para expresarse». En el caso que ahora nos ocupa, la estandarización de la lengua SC-CS durante el periodo de la República Federal Socialista de Yugoslavia y su fragmentación tras la caída del régimen socialista, presenta una complejidad no siempre bien explicada. Si ya es difícil definir una lengua en términos etnológicos, en el caso del SC-CS lo es también 3 Con esta afirmación no negamos los innumerables casos en los que la lengua, junto a otros elementos, ha jugado un papel relevante en la existencia y estabilidad de países, Estados u otras formas de organización del territorio anteriores al Estado nación. De hecho, es sobradamente conocida la importancia que la lengua tuvo en las políticas internas del Imperio otomano para preservar el legado étnico-cultural de las minorías.
127
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
(Clyne, 1992:1) definicija policentričnog jezika kao onog koji ima više centara koji međusobno deluju jedan na drugi, pri čemu svaki od njih obezbeđuje jednu nacionalnu varijantu sa najmanje jednom kodifikovanom normom. Benedikt Anderson u Izmišljenim zajednicama (1983) iznosi teoriju da je umnožavanje štampanog teksta na određenom jeziku dovelo do stvaranja i jačanja nacionalizma. I zaista, ne zaustavljajući se samo na štampanom tekstu, jezici su počev od XIX veka imali ključnu ulogu u procesu stvaranja nacija, bilo kao centrifugalna ili centripetalna sila. U tom smislu, burna savremena istorija Južnih Slovena4 oduvek je bila praćena političko-lingvističkim procesima. Drugim rečima, ta uvek prisutna nesrećna povezanost političke sfere sa lingvističkom obeležila je istoriju naroda koji su na svom vrhuncu5 stvorili Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju (SFRJ). Pored toga, važno je naglasiti da ćemo se uglavnom baviti Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom, pre svega zato što je naše iskustvo ograničeno na ove dve države, a zatim i zato što se u njima mogu naći najočigledniji primeri političko-lingvističkih tenzija. Na ovom mestu možemo reći da su dve činjenice od suštinskog značaja za istoriju i jezik Južnih Slovena. Prvo, tokom većeg dela svoje istorije, Južni Sloveni nisu vladali teritorijama koje su nastanjivali, u pravom smislu te reči. Koliko god se pozivali na priče o svom drevnom poreklu, teritoriji, aristokratiji, velikim oslobodiocima i velikim izdajnicima, nije postojala nijedna država sa nacionalnom ili etničkom svešću, koja bi obuhvatala njihove sadašnje teritorije. Recimo u slučaju Hrvatske, koji se lako može preneti i na ostale nacije o kojima govorimo, Džon Fajn objašnjava da nijedna hrvatska država pre 1945. nije obuhvatala čitavu današnju Hrvatsku, Dalmaciju i Slavoniju. Fajn zatim zaključuje: „Hrvatska pre 1800. nije pripadala nijednoj širokoj etničkoj kategoriji. Umesto toga, njeni stanovnici mogli su da se izjasne po pripadnosti određenoj veri, gradu/banovini, ili čak svojoj široj porodici“ (2006:16). Stoga je teško govoriti o etničkoj svesti i stvaranju nacija na Balkanu pre XIX veka. I drugo — zna se da su se Sloveni, još od kad su naselili Balkansko poluostrvo, služili mnoštvom različitih dijalekata (u okviru jednog dijalekatskog kontinuuma, a to je južnoslovenski), pri čemu je svako razumeo stanovnike susedne oblasti. Međutim, kao što ukazuje Bernardes (Bernárdez, 1999), ono što definiše jedan jezik nije samo kriterijum međusobnog razumevanja, već i društveni konsenzus — fenomen koji je van domena lingvistike i kojim se, nažalost, previše manipulisalo. U tom smislu, istorija 4
Budući da se ovaj rad isključivo bavi problematikom SH-HS jezika, pojam Južni Sloveni ovde se koristi samo za govornike pomenutog jezika. Drugim rečima, ovaj pojam ne obuhvata Slovence, Makedonce, Bugare, itd. S tim u vezi, ovaj rad neće se baviti etničkim i lingvističkim sukobima van Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Crne Gore i Srbije. 5 Znajući da reč „vrhunac“ može da izazove negativne reakcije, želimo da pojasnimo da se, bez ikakve ideologije, ovde njome služimo kako bismo objasnili poslednji istorijski period u kome je većina jugoslovenskog stanovništva zvanično koristila jedan isti jezik.
128
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
desde el punto de vista más lingüístico por su policentrismo o pluricentrismo, es decir, por la variación de su lingüística normativa, tanto en la norma social como en su norma oficial. Es aquí también válida la definición de Clyne (1992) de lengua pluricéntrica, como aquella que tiene varios centros que interactúan entre sí, proporcionando cada uno de ellos una variante nacional con al menos una norma codificada. Benedict Anderson en Comunidades imaginadas (1983) teoriza que la masificación de texto impreso en ciertas lenguas fue el origen y la fuerza de nacionalismo. En efecto, y no solo limitándonos en lo impreso, desde el siglo XIX las lenguas jugaron un papel trascendental, bien como fuerza centrifuga o centrípeta, en el proceso de la creación de las naciones. En este sentido, la turbulenta historia contemporánea de los eslavos del sur4 siempre ha sido congénita con los procesos político-lingüísticos, es decir, la siempre presente y desafortunada vinculación de lo político y lingüístico ha marcado la historia de los pueblos que, en su apogeo5, formaron la República Socialista Federal de Yugoslavia (SFRJ). También, es importante aclarar que enfocaremos nuestra atención sobre todo a Croacia y Bosnia y Herzegovina, porque nuestra experiencia está más bien limitada a estos dos Estados y porque ambos ofrecen los ejemplos más obvios de tensiones político-lingüísticas. Llegados a este punto, podemos reconocer dos hechos muy importantes que conciernen la historia y la lengua de los eslavos del sur. Primero, que durante la mayor parte de su historia, los eslavos del sur no se gobernaron a sí mismos en el sentido propio del término. Por mucho que se evoquen historias sobre su antigüedad, el territorio, la aristocracia, grandes libertadores y grandes traidores; no existió ningún Estado con conciencia nacional o étnica que comprendiera los territorios nacionales actuales. Por ejemplo, en el caso de Croacia —que fácilmente es transmisible a todas las naciones en cuestión—, John Fine explica que ningún Estado croata antes de 1945 incluía juntas toda Croacia, Dalmacia y Eslavonia. Más adelante Fine constata: «Croacia antes de 1800 no tuvo adhesión a ninguna amplia categoría étnica. En su lugar, ellos podrían haberse definido en términos de su religión, ciudad/condado, o incluso su familia extendida» (Fine, 2006:16). Por lo tanto, es difícil hablar de conciencia étnica y construcción de las naciones en los Balcanes antes del XIX. Segundo, desde que los eslavos se asentaron en la península Balcánica, es conocido que hablaron una variedad de dialectos (dentro de un mismo continuum dialectal —el sureslavo—), y se entendían mutuamente dentro de los límites 4
Refiriéndose este ensayo exclusivamente a la problemática de la lengua SC-CS, el término eslavos del Sur se utiliza aquí solamente para hacer mención a los hablantes de la lengua mencionada. Es decir, el término excluye al esloveno, macedonio, búlgaro, etc. Por lo tanto, este artículo no tratará ningún conflicto étnico y lingüístico más allá de Bosnia y Herzegovina, Croacia, Montenegro y Serbia. 5 Sabiendo que la palabra “apogeo” podría levantar ampollas, aclaramos que, sin ideología alguna, la usamos para expresar el último periodo histórico en el que la mayor parte de la población yugoslava hablaba oficialmente un mismo idioma.
129
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
Južnih Slovena daje nam jasne primere ovih procesa. Jezici su na prostoru Balkana oduvek bili korišćeni u političke svrhe i na njih su uticali različiti društveni procesi, stoga njihovu evoluciju treba posmatrati i objašnjavati strogo kroz pojmove koji su obeležili njihove sudbine. Bez obzira na to, u ovom radu pokušaćemo da odvojimo političko i društveno od lingvističkog, i da ponudimo čitaocu kratak uvod u SH-HS, bosanski, hrvatski, crnogorski i srpski jezik koji je, naročito na Zapadu, poznat pod skraćenicom BHCS. U svakom slučaju, nakon raspada Jugoslavije, u zemljama koje su na njenom tlu nastale, jezik koji je do tada bio jedan od zvaničnih, SH-HS, brzo je zamenjen hrvatskim, srpskim, bosanskim i, nedavno, crnogorskim jezikom, kroz procese normativne i lingvističke institucionalizacije u kojima je ponekad bilo preteranog purizma. Ovi procesi predstavljaju rezultat nacionalističkih teorija koje su direktno uticale na stvaranje novih zvaničnih jezika. Poreklo SH-HS. Bečki književni dogovor Za Južne Slovene XIX vek je bio obeležen potčinjenošću i podelom između Austrougarskog i Otomanskog carstva. Rastuće etničko osvešćivanje, pre svega među elitama, dovelo je do povećanja intelektualnih i kulturnih aktivnosti koje su postepeno evoluirale do procvata nacionalističkog osećanja. U slučaju Hrvatske, Ilirski pokret predstavljao je maksimalni nacionalistički izraz koji je, polovinom XIX veka, Austrougarska carevina zabranila. Pomenuti pokret je, iako prevashodno hrvatski, uključivao i druge narode, budući da su ga podržale ugledne ličnosti iz Srbije. Ovaj pan-južnoslovenski nalet doveo je 1850. do potpisivanja Bečkog književnog dogovora koji je dao osnove standardizacije SH-HS jezika. Treba napomenuti da termin „srpskohrvatski“ nisu izmislili potpisnici Bečkog književnog dogovora, niti kasniji lingvisti. Prema Lenčeku, nemački filolog Jakob Grim prvi put je upotrebio termin srpskohrvatski 1824. godine, a zatim i slovenački lingvista Jernej Kopitar 1836. Termin je počeo da ulazi u sve širu upotrebu, da bi 1854, a zatim i 1959. bio korišćen u gramatikama hrvatskih autora.6 Dogovor o standardizaciji jezika postignut u Beču potpisalo je osam istaknutih pisaca — pet hrvatskih, dva srpska i jedan slovenački. Tačke dogovora obuhvatale su od izbora štokavskog7 dijalekta kao standardnog za Srbe i Hrvate, do priznavanja ćiriličnog i latiničnog pisma. Međutim, ima i onih koji smatraju da je ovaj dogovor predstavljao puko oruđe Austrougarskog carstva za unifikaciju zakonske terminologije koja se odnosila na
6
Videti: (Lenček, 1976:46-49) u Kordić, Snježana. (2010). Jezik i nacionalizam. Zagreb: Durieux.
7
Kada govorimo o dijalektima SH-HS i njihovim narečjima, koristimo njihove nazive u originalu.
130
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
geográficos colindantes. Sin embargo, como señala Bernárdez (1999), una lengua no se define simplemente bajo el criterio de la mutua inteligibilidad, sino que también es un consenso social, el fenómeno que está fuera del dominio de la lingüística y que, por desgracia, demasiadas veces es manipulado desde arriba. En este sentido, la historia de los eslavos del Sur ofrece unos ejemplos claros sobre estos procesos. Las lenguas en los Balcanes desde siempre fueron utilizadas por las fuerzas políticas y se vieron marcadas por los distintos procesos sociales, así que su evolución debe ser observada y explicada estrictamente en estos términos que marcaron su destino. No obstante, en este ensayo intentaremos desmarcar lo político y social de lo lingüístico y ofrecer al lector una breve introducción al SC-CS, bosnio, croata, montenegrino, serbio, también conocido, sobre todo en Occidente, bajo el acrónimo BCMS. En cualquier caso, tras la desaparición de Yugoslavia, el que hasta entonces era uno de sus idioma oficial, denominado SC-CS, fue rápidamente reemplazado en las repúblicas sucesoras del Estado yugoslavo por el croata, el serbio, el bosnio o, recientemente, montenegrino, tras un proceso de institucionalización lingüística y normativa donde a veces se percibe un purismo exagerado. Estos procesos han sido el resultado de las teorías nacionalistas, que actuaron directamente sobre la génesis de los nuevos idiomas oficiales. Los orígenes del SC-CS – el tratado literario de Viena Para los eslavos del sur el siglo XIX estuvo marcado por la subordinación y división entre los Imperios austro-húngaro y otomano. La creciente concienciación étnica, primariamente entre las élites, resultó en un aumento de actividades intelectuales y culturales que gradualmente evolucionaron hasta el florecimiento del sentimiento nacionalista. En el caso de Croacia, el movimiento Ilirio fue la máxima expresión nacionalista que llegó a ser prohibida a mediados del siglo XIX por parte del Imperio austro-húngaro. Dicho movimiento, aún siendo mayoritariamente croata, fue nacionalmente inclusivo, ya que recibió el apoyo por parte de prominentes figuras de Serbia. Como resultado, este ímpetu pan-sur eslavo produjo que en 1850 se firmara el Acuerdo Literario de Viena (Bečki književni dogovor / Бечки књижевни договор), siendo este la base de la estandarización de la lengua SC-CS. Cabe mencionar aquí que el término serbocroata no es un invento ni de los firmantes del tratado de Viena ni de los lingüistas posteriores. Segun Lenček, fue el filólogo alemán Jacob Grimm quien, en 1824, por primera vez, acuñara el término serbocroata, seguido por el lingüista esloveno Jernej Kopitar en 1836. A continuación el término se expandió, de modo que en 1854, y posteriormente en 1959, se mencionara en las gramáticas de los autores de Croacia.6 6
Vid: (Lenček, 1976:46-49) en Kordić, Snježana. (2010). Jezik i nacionalizam. Zagreb: Durieux.
131
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
Map 1: Serbo-Croatian Dialects
Štokavian dialect Kajkavian dialect Čakavian dialect
stanovnike tog dela carstva, odnosno da standardizacija SH-HS jezika radi njegove dalje upotrebe nije bila prvobitni cilj.8 Koja god da je bila namera Bečkog književnog dogovora, sama činjenica da je došlo do njegovog potpisivanja ukazuje da se govorilo o SH-HS kao zajedničkom jeziku, čak i pre stvaranja prve Jugoslavije 1918. godine. Trebalo je sačekati do 1929, kada ovaj jezik postaje zvanični jezik Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, za vreme vladavine Aleksandra I Karađorđevića. Ovaj proces ujedinjenja i homogenizacije trajaće do 1939, kada je Hrvatska stekla političku nezavisnost i definisala nove norme za razvoj hrvatske varijante. U svakom slučaju, prihvatanje ili usvajanje štokavskog dijalekta u Hrvatskoj bio je zadatak koji je zahtevao mnogo rada. Kao što se vidi na mapi 19, u Hrvatskoj je postojala velika dijalekatska raznovrsnost — govorio se kajkavski, štokavski i čakavski. Štaviše, na čitavoj hrvatskoj teritoriji koristila su se tri poddijalekta ili narečja10 slova jat — ikavski, 8 Tu ideju, između ostalih, brani i Vladimir Osolnik, koji smatra da Bečki dogovor nije imao značaj koji mu se tradicionalno pripisuje. 9
Mapa: Kordić, Snježana. (1997). Serbo-croatian. Munchen: Lincom Europa.
10
Poddijalekti ili narečja —iako se radi o sinonimima, njihova upotreba se razlikuje od autora do autora; mi ćemo ih koristiti bez razlike.
132
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
La estandarización acordada en Viena la suscribieron ocho prominentes escritores: 5 croatas, 2 serbios y 1 esloveno. Los puntos del acuerdo comprehendían desde la elección del dialecto štokavski 7, como estándar para los serbios y croatas, hasta el reconocimiento de los alfabetos cirílico y latino (ćirilica i latinica). No obstante, existen voces discordantes sobre este acuerdo que afirman que fue una mera herramienta del Imperio austro-húngaro para unificar la terminología legal de los habitantes de esa parte del Imperio, por lo que la estandarización de la lengua SC-CS para su posterior uso no era el objetivo primordial.8 Fuese con una intención o con otra, lo cierto es que la propia referencia a este acuerdo nos muestra la existencia de un discurso en torno al SC-CS, a la lengua común, incluso antes de la formación de la primera Yugoslavia en 1918. Habría que esperar hasta un poco más tarde, 1929, para que esa lengua se convirtiera en la oficial bajo Aleksandar I Karađorđević en el Reino de los Serbios, los Croatas y los Eslovenos. Este proceso de unidad y homogeneización, duraría hasta 1939, cuando Croacia consiguió la independencia política y estableció nuevas normas para desarrollar una variante croata.
Map 1: Serbo-Croatian Dialects
Štokavian dialect Kajkavian dialect Čakavian dialect 7 Para referirnos a los dialectos del SC-CS y sus variedades en la pronunciación hemos decidido conservar las denominaciones en la lengua original. 8
Es la idea que defiende entre otros autores Vladimir Osolnik, para quien el acuerdo de Viena no tuvo la relevancia que tradicionalmente se le ha dado.
133
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
ijekavski i ekavski, koje mnogi mešaju sa dijalektima. Iz tog razloga, može se reći da su se Hrvati u ono vreme dobrovoljno odrekli ikavskog i ekavskog narečja u korist ijekavskog koji postaje standard. Socijalistička Jugoslavija — Novosadski sporazum Kao i u drugim zonama evropskog kontinenta, Drugi svetski rat i njegove posledice promenili su političku i društvenu mapu Balkana. Tako je, čak i pre nego što je rat bio gotov, u novembru 1943. održano drugo zasedanje AVNOJ-a (Anifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije), na kome su komunistički i antifašistički lideri postavili osnove buduće federativne jugoslovenske države. Ova nova država trebalo je da počiva na principima samoopredeljenja i jednakosti svih njenih naroda.11 Sa okončanjem Drugog svetskog rata, jugoslovenski komunisti došli su na vlast i na njoj se održali narednih pola veka. Najznačajniji pokušaj stvaranja jednog zajedničkog jezika koji bi bio dovoljno razvijen i prihvaćen od strane različitih naroda Jugoslavije dogodio se upravo u ovom periodu. Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija, kao i svaka druga država, težila je da stvori simbologiju u kojoj bi jezik predstavljao značajan segment jugoslovenskog imaginarijuma, tim pre što su njeni lideri bili svesni postojećih razlika, ali i sličnosti. Ne čudi činjenica da je jedna od parola koje su se najviše koristile u političkoj propagandi režima bila ona o bratstvu i jedinstvu jugoslovenskih naroda. Uskoro je počeo rad na zajedničkom jeziku i, čak i pre nego što je rat bio završen, 15. januara 1944. AVNOJ je proglasio srpski, hrvatski, makedonski i slovenački jezik zvaničnim i jednakim na čitavoj teritoriji nove Jugoslavije (Lukić, 1996:74). Međutim, u isto vreme to je predstavljalo opasan presedan na osnovu koga su ove lingvističke zajednice kasnije mogle da razviju nešto više od sopstvenog jezika, zbog čega je naknadno došlo do standardizacije zajedničkog jezika koji su koristili Srbi i Hrvati, potpisivanjem Novosadskog dogovora, u decembru 1954. Ovaj dogovor sastojao se od deset tačaka, veoma konciznih, u vidu smernica za razvoj SH-HS jezika. Prvom tačkom utvrđeno je da je nacionalni jezik Srba, Hrvata i Crnogoraca jedan isti, te da stoga i književni jezik12 mora biti identičan.
11 Socijalistička Jugoslavija je svojim Ustavom priznavala postojanje naroda i narodnosti i tako razlikovala pripadnike slovenskih republika od manjina koje nisu imale sopstvene republike, kao što su Mađari, Slovaci ili Albanci. 12
Pojam književnog jezika u lingvistici više nije adekvatan (koristi se pojam standardni jezik ili jednostavno jezik); međutim, budući da u radu koristimo istorijske izvore u kojima je književno bilo smatrano i prihvaćeno kao standard, koristićemo oba termina bez razlike.
134
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
De todas maneras, la aceptación o adopción del dialecto štokavski fue una tarea mas laboriosa para los croatas. Como se aprecia en el mapa 19, Croacia presentaba la variedad dialéctica mas rica: kajkavski, štokavski, čakavski. Es más, todo el territorio en cuestión tiene tres sub-dialectos o pronunciaciones10 del jat —ikavski, ijekavski, ekavski—, que muchos confunden con los dialectos. Por esta razón, se puede afirmar que en aquel entonces los croatas voluntariamente renunciaron a las pronunciaciones ikavski y ekavski en favor del estándar en ijekavski. Yugoslavia socialista — Acuerdo de Novi Sad Como en otras zonas del continente Europeo, la Segunda Guerra Mundial, y sus consecuencias, cambiaron el mapa político y social en los Balcanes. De este modo, antes incluso de que la contienda hubiese acabado, en noviembre de 1943, se llevó a cabo la segunda sesión del Consejo Antifascista de la Liberación Nacional de Yugoslavia o AVNOJ (Anifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije), durante la cual los líderes comunistas y antifascistas asentaron las bases del futuro Estado federal yugoslavo. Este nuevo Estado estaba llamado a construirise bajo los principios de la autodeterminación y la igualdad de todos sus pueblos —narodi—.11 Con el fin de la Segunda Guerra Mundial, los comunistas Yugoslavos ocuparon el poder, en el cual permanecerían durante el siguiente medio siglo. El intento más importante para conseguir una lengua común suficientemente desarrollada, y aceptada por los diferentes pueblos de Yugoslavia, llegaría precisamente en este periodo. La República Federal Socialista de Yugoslavia, como cualquier Estado, buscaba crear una simbología en la que la lengua estaba llamada a ser una pieza importante del imaginario yugoslavo, más aún cuando las autoridades eran conscientes de las diferencias existentes, pero también de las similitudes. No es de extrañar que uno de los lemas más utilizados en la propaganda política del régimen resaltara la hermandad y la unidad (bratstvo i jedinstvo) de los pueblos yugoslavos. El trabajo sobre la lengua común comenzaría muy pronto y, antes incluso de concluir la contienda, el 15 de enero de 1944, el AVNOJ declaraba oficiales e iguales el serbio, el croata, el macedonio y el esloveno en todo el territorio de la nueva Yugoslavia (Lukić, 1996:74). 9
Mapa: Kordić, Snježana, 1997. Serbo-croatian. München: Lincom Europa.
10
Sub-dialecto o pronunciación; los dos términos son sinónimos, sin embargo su uso varia de autor en autor, por lo consiguiente nosotros lo usaremos indistintamente.
11
La Yugoslavia socialista reconocía en su constitución la existencia de narodi y narodnosti —naciones y nacionalidades— para diferenciar a las repúblicas titulares eslavas y al resto de minorías no titulares de ninguna república, como pudieran ser los húngaros, eslovacos o albaneses.
135
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
U ovom procesu lingvističke standardizacije priznate su osnovne razlike, kao što je postojanje dva najrasprostranjenija narečja na tim prostorima — ijekavski i ekavski, koja su, kao što ćemo kasnije videti, pogrešno tumačena kao zapadni i istočni dijalekat. Pored toga, u pisanju su izjednačena dva pisma, ćirilično i latinično, uz odluku da se i u Srbiji i u Hrvatskoj uče oba. Sa lingvističke tačke gledišta, ovi potezi su prilično imali smisla, imajući u vidu da su obe varijante SH-HS jezika bile povezane sa evolucijom štokavskog dijalekta koji je, kao što smo već rekli, bio izabran kao polazna tačka za nastajanje standardnog jezika Srba i Hrvata u XIX veku. Opšte je prihvaćeno da je ijekavska varijanta rasprostranjena na teritoriji današnje Hrvatske, a da se ekavska govori na prostoru pod srpskim uticajem. Međutim, ova podela nije tako jasna i bližim posmatranjem dolazi se do zaključka da se granica između ove dve varijante izgovora ne poklapa tako jasno sa političkim granicama, uprkos pokušajima nacionalista i pojedinih članova naučne zajednice da to tako predstave. I ovde je neophodno pribeći lingvistici i pratiti evoluciju različitih dijalekata i jezika na ovim prostorima kako bi se otkrilo na koji način je došlo do dijalekatske podele i do sadašnjeg izgovora. Kao što španski, portugalski ili italijanski jezik imaju svoje korene u latinskom, koreni SH-HS nalaze se u takozvanom staroslovenskom jeziku, embrionu postojećih slovenskih jezika. U pitanju je jezik koji su lingvisti rekonstruisali, a u kome su otkrivene brojne karakteristične foneme. Postojanje dva različita narečja u okviru SH-HS jezika objašnjava se evolucijom staroslovenskog glasa jat (fonetski predstavljenog znakom ě) u različite samoglasničke foneme. Na Balkanu je ova fonema evoluirala u samoglasničke skupove -e-, -ije-, -ja-, -je- i na kraju -i-. Stoga je, kada je došlo do procesa normalizacije jezika Južnih Slovena, oko 1850. godine, štokavski dijalekat, koji je bio izabran kao osnova, već u sebi sadržao varijante -ije- i -je- nastale od nekadašnjeg samoglasnika yat, koji je do tada već bio evoluirao. Sve nam je ovo poznato zahvaljujući slovenskim crkvenim zapisima, koji su se pojavili pre značajnog razvoja štokavskog dijalekta. U ovim tekstovima vide se prve evolutivne promene maternjeg jezika. Na primer, postoji dokument iz 1289, pronađen na teritoriji današnje Srbije, na ekavskom; prvi pisani dokaz na ikavskom datira iz 1331, a prvi tekst na ijekavskom u današnjoj Hrvatskoj iz 1399. godine. Na ovaj način evolucija protoslovenskog samoglasnika yat dala je skupove -ije-/ -je- u rečima poput gdje i ovdje: – protoslovensko *kъdě = gdje na štokavsko-ijekavskom – protoslovensko *ovъdě = ovdje na štokavsko-ijekavskom Međutim, u južnom delu Srbije, uključujući Beograd, stara fonema yat pretvorena je u glas sličan glasu -e-, što je dovelo do stvaranja ekavske varijante. Tako se, na primer, reči koje smo već naveli u ovoj varijanti pišu i izgovaraju na sledeći način: gde/ovde.
136
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
No obstante, este reconocimiento significaba al mismo tiempo un peligroso precedente para que estas comunidades lingüísticas pudieran más tarde desarrollar algo más que su lengua, por lo que posteriormente se fomentó la estandarización de la lengua común empleada por los serbios y los croatas, firmándose a tal fin el Acuerdo de Novi Sad en diciembre de 1954. Este acuerdo consistía en diez puntos muy escuetos a modo de guía de actuación para el desarrollo de la lengua SC-CS, estableciendo el primero de los mismos que la lengua nacional de los serbios, los croatas y los montenegrinos era una sola, por lo que la lengua literaria12 debería igualmente ser idéntica. En este proceso de estandarización lingüística se reconocieron las diferencias básicas, como el hecho de las dos pronunciaciones más extendidas en la región (ijekavski y ekavski), ambas, como veremos, más tarde malinterpretadas como dialectos occidental y oriental respectivamente. Además, dio igual validez a la escritura en alfabeto latino y cirílico, decidiéndose que tanto en Serbia como en Croacia se estudiarían ambos. Desde un punto de vista lingüístico, estas acciones tenían bastante sentido, teniendo en cuenta que las dos variantes habladas del SC-CS están relacionadas con la evolución del dialecto štokavski, que fue el elegido —como ya vimos anteriormente— para dar lugar a la lengua estándar de serbios y croatas en el siglo XIX. Comúnmente es aceptado que la variante ijekavski se extiende por lo que hoy es Croacia y que la variante ekavski corresponde a la zona de influjo serbio. Sin embargo, esta división no es tan clara, y una mirada más cercana demuestra que ambas variantes en la pronunciación no están divididas tan claramente por fronteras políticas, a pesar de los intentos nacionalistas, y de algunos miembros de la comunidad científica por hacerlo parecer así. Una vez más, hay que acudir a la lingüística y seguir la evolución de los distintos dialectos y lenguas en la región para descubrir de qué modo se produjo la división dialectal y de pronunciación actual. Del mismo modo que el español, portugués o italiano tiene sus orígenes en el latín, las raíces del SC-CS parten del llamado Proto-eslavo, que sería la célula embrionaria de las actuales lenguas eslavas. Se trata de una lengua reconstruida por los lingüistas en las que se identificaron varios fonemas característicos. La existencia de las dos pronunciaciones del SC-CS se explicaría por la distinta evolución de la vocal proto-eslava yat (fonéticamente representado como ě) en otros fonemas vocálicos. En el caso de los Balcanes, este fonema dio como resultado los sonidos vocálicos -e-, -ije-, -ja-, -je- y por último -i-. Por consiguiente, cuando la lengua de los eslavos del sur fue 12
El término “lengua literaria” en lingüística ya no es adecuado (se usa la lengua estándar o simplemente la lengua), sin embargo como citamos fuentes históricas donde lo literario estaba aceptado y considerado como estándar, nosotros usaremos ambos indistintamente.
137
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
Ova podela je od suštinskog značaja za razumevanje kasnijeg razvoja, kada su lingvisti započeli svoj rad na književnom SH-HS jeziku — uprkos brojnim pokušajima, ekavsko narečje je opstalo i njegov uticaj je konačno doveo do toga da budu priznate dve varijante izgovora jednog istog jezika. Danas je ova podela preuveličana, a dovela je i do mnogo posla u oblasti lingvističkog purizma u različitim republikama bivše Jugoslavije. Upravo ovde leži poreklo podele između štokavsko-ijekavske, obično povezivane sa zapadnim delom teritorije, koja odgovara današnjoj Hrvatskoj i delu Bosne, i štokavskoekavske varijante povezivane sa Srbijom. I upravo odavde polazi i opasno današnje pojednostavljivanje: štokavsko-ijekavski se poistovećuje sa hrvatskim, a štokavsko-ekavski sa srpskim jezikom. Ovim uopštavanjem prenebregava se činjenica da mnogi stanovnici srpske nacionalne pripadnosti, a među njima i oni koji žive na jugozapadu Srbije, ne govore štokavsko-ekavskom varijantom, što bi se moglo očekivati, već koriste štokavsko-ijekavsko narečje. Stoga je pogrešna tvrdnja da su svi govornici štokavsko-ekavskog narečja Srbi, odnosno da su govornici štokavsko-ijekavskog Hrvati; u ovom poslednjem slučaju, oni mogu biti i Bosanci, Crnogorci ili Srbi. Postoji i treća varijanta koja se zove ikavski, i koja se koristi u južnom delu Bosne i Hercegovine, kao i na njenoj granici sa Hrvatskom i Srbijom. U ovom slučaju, samoglasnik yat evoluirao je u samoglasnik -i-, tako da je *kъdě postalo gdi. U procesu standardizacije ova varijanta bila je izostavljena i danas se upotrebljava samo na lokalnom nivou. U praksi se veoma lako otkrivaju razlike u izgovoru, ali to je retko kada izazivalo, a ni danas ne izaziva probleme među stanovnicima ovih prostora u međusobnom razumevanju. protoslovenski
ikavski
ekavski
ijekavski
*děte
dite
dete
dijete
*věra
vira
vera
vjera
*rěčь
rič
reč
riječ
Ovakvim pristupom lingvističkoj evoluciji zajedničkog jezika Južnih Slovena ne želimo ni na koji način da negiramo kulturne razlike i njihov uticaj na jezik. Upravo je prevazilaženje ovih kulturnih konotacija bilo ono čemu su jugoslovenske vlasti težile potpisivanjem Dogovora i kasnijim radovima novosadske grupe. U radovima koje je podstakao Novosadski dogovor, uloga koju su u tom trenutku imale najistaknutije hrvatske i srpske kulturne institucije bila je odlučujuća. Matica srpska predstavljala je Srbiju, a Matica hrvatska13 — Hrvatsku. Ove organizacije su već neko vreme bile 13
Ove kulturne institucije nastale su u XIX veku, u vreme nacionalnog buđenja različitih slovenskih naroda na
138
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
objeto de normalización hacia 1850, el dialecto štokavski, elegido como base, contenía ya las variantes -ije- y -je- de la antigua vocal yat, cuya evolución fue mucho anterior. Esto lo conocemos gracias a los escritos eclesiásticos eslavos, aparecidos antes del desarrollo significativo del dialecto štokavski. En esos textos se reflejan las primeras evoluciones de la lengua vernácula. Por ejemplo, en la variante ekavski existe un documento fechado en 1289 hallado en lo que hoy es Serbia; la primera fuente en ikasvki data de 1331 y el primer texto en ijekavski, en la actual Croacia, en 1399. De este modo la evolución del yat Proto-eslavo dio como resultado los sonidos –ije/ je- in palabras como gdje (dónde) y ovdje (aquí): – Proto-eslavo *kъdě = gdje en štokavski-ijekavski. – Proto-eslavo *ovъdě = ovdje en štokavski-ijekavski. Sin embargo, en la zona más septentrional de Serbia, incluyéndose Belgrado, el antiguo fonema yat se codificó en un sonido más próximo a la «e», lo que daría lugar a la variante ekavski. Por ello, como ejemplo, las palabras anteriores pasarían a pronunciarse y escribirse de la siguiente manera: «gde»/ «ovde». La importancia de esta división es crucial para entender el desarrollo posterior, cuando los lingüistas comenzaran su trabajo sobre la lengua literaria SC-CS, pues a pesar de varios intentos, la pronunciación ekavski persistió y su influjo hizo que finalmente se reconocieran dos variantes en la pronunciación para un mismo idioma, división hoy magnificada y que ha llevado un gran trabajo de purismo lingüístico en las distintas repúblicas de la antigua Yugoslavia. Es aquí pues, donde se encuentra el origen de la división entre la variante štokavsko-ijekavski, asociada a la zona occidental (lo que hoy correspondería a Croacia y parte de Bosnia); y la variante štokavsko-ekavski u oriental, relacionada con Serbia. Y de aquí también parte la peligrosa simplificación actual de štokavsko-ijekavski como croata, y de štokavsko-ekavski como serbio. Esta generalización ignora el hecho de que muchos habitantes étnicamente serbios, incluidos aquellos de la parte suroccidental de Serbia, no hablan en la variante štokavsko-ekavski como se podría pensar, sino que utilizan la štokavskoijekavski. Por ello, es un error afirmar que todos los hablantes nativos de štokavsko-ekavski son serbios, o los de štokavsko-ijekavski croatas, pues estos últimos pueden ser también bosnios, montenegrinos o serbios. De hecho existe otra variante denominada ikavski, extendida en la zona más meridional de Bosnia y Herzegovina, y su frontera con Croacia y Serbia. En este caso el grupo yat pasó a ser codificado con el sonido «i», de modo que *«kъdě» pasó a ser «gdi». Esta versión fue, sin embargo, obviada en el proceso de estandarización y su uso es hoy muy localizado. En un nivel práctico podemos obviamente detectar diferencias en la forma de pronunciar las palabras, pero esto raramente provocó y provoca problemas a la hora de comprender el discurso entre los habitantes de la región.
139
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
posvećene promovisanju i razvoju kultura svojih naroda, koje su dugo vremena bile uništavane pod osmanskom i austrougarskom vlašću. Sada su, u novim istorijskim okolnostima, ove institucije bile pozvane da sarađuju i rade zajedno na postizanju jednog standardizovanog jezika, koji će biti zajednički za sve govornike SH-HS. Teorijski, obe grupe su podržale dogovor iz 1954. i utvrđen je datum za objavljivanje zajedničkog rečnika i gramatike književnog SH-HS jezika. Počelo se sa radom, uz izvesne probleme u vezi sa sastavom naučne komisije. Do 1960. već je bilo omogućeno objavljivanje zajedničke gramatike, s tim što ju je Matica srpska objavila na ekavskom narečju i ćiriličnom pismu, a Matica hrvatska na ijekavskom i na latinici. Danas ovo delo predstavlja predmet mnogih kontroverzi, ali u Jugoslaviji je dugo bilo priznavano. To što je svaka strana odlučila da objavi gramatiku na svom narečju ni na koji način ne protivureči činjenici da je ono osnovno, a to je lingvistička norma, ostalo isto. Ovo je dovelo do uzbune čistunaca na obe strane i ubrzo nakon toga hrvatska strana odlučila je da prekine saradnju u procesu koji je na kraju nazvan „srbizacijom“14 hrvatskog jezika. Kritike hrvatske strane išle su tako daleko da je 17. januara 1967. grupa hrvatskih pisaca i akademika objavila takozvanu „Deklaraciju o nazivu i položaju hrvatskoga književnog jezika“. Tekst Deklaracije objavljen je u časopisu Telegram, na prvoj stranici.15 Dokument na početku pominje jugoslovensku nezavisnost stečenu 1945, a zatim navodi vrednost jezika, kao i pravo svakog naroda da jezik nazove sopstvenim imenom.16 Pored toga, pomenut je Novosadski dogovor i njegove odredbe o zajedničkoj osnovi srpskog i hrvatskog jezika, koje, kako je istaknuto, ne poriču istorijsku, istorijsko-kulturnu, nacionalnu i političku istinu, kao ni pravo svakog naroda da koristi sopstveni jezik kao sredstvo svog kulturnog i nacionalnog postojanja. Tekst je sadržao i delove napisane agresivnijim tonom, u kojima je kritikovana centralizacija upotrebe jezika, kao i gotovo isključiva upotreba srpskog jezika u svim jugoslovenskim institucijama, uz navođenje opasnosti koju je to predstavljalo za hrvatski jezik. Zbog svega navedenog, tražena je jasna izmena kojom bi bila ozvaničena
Balkanu i u centralnoj Evropi. Matica srpska osnovana je 1826. u Budimpešti, da bi kasnije njeno sedište bilo premešteno u Novi Sad. Hrvatska verzija iste institucije nastala je iz Matice ilirske, koja je osnovana 1842. kao deo Ilirskog pokreta. Godine 1874. promenila je naziv u Matica hrvatska. 14
Reči srpskog porekla poznate su i kao srbizmi.
15
Ceo tekst, u originalu, može da se pročita na sledećoj internet stranici: http://www.matica.hr/ kolo/kolo2009_1.nsf/AllWebDocs/Deklaracija_o_nazivu_i_polozaju_hrvatskog_knjizevnog_jezika. Konsultovano 15.5.2013.
16
Na hrvatskom: Među tim atributima odsudno važnu ulogu ima vlastito nacionalno ime jezika kojim se hrvatski narod služi, jer je neotuđivo pravo svakoga naroda da svoj jezik naziva vlastitim imenom.
140
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
Español
Proto-eslavo
«ikavski»
«ekavski»
«ijekavski»
Niño
*děte
dite
dete
dijete
Fe
*věra
vira
vera
vjera
Palabra
*rěčь
rič
reč
riječ
Con estas referencias a la evolución lingüística de la lengua común de los eslavos del sur, no pretendemos de ningún modo negar las diferencias culturales y el impacto que estas tienen en la lengua. Precisamente superar esas connotaciones culturales era lo que las autoridades yugoslavas buscaban con la firma y trabajos del grupo de Novi Sad. En los trabajos que auspició el Acuerdo, la tarea de las instituciones culturales más importantes del momento en la zona croata y serbia fue determinante. La Matica srpska representaría a Serbia y la croata participaría a través de la Matica hrvatska.13 Estas organizaciones se habían dedicado desde hacía tiempo a la promoción y desarrollo de sus respectivas culturas, asoladas durante largo tiempo por la dominación otomana y austro-húngara. Ahora, ante la nueva situación histórica, estas instituciones estaban llamadas a colaborar y trabajar juntas para conseguir una lengua estandarizada y común a todos los hablantes de SC-CS. En teoría los dos grupos apoyaron el acuerdo en 1954 y se estableció un calendario para la edición de un diccionario común y una gramática para la lengua literaria SC-CS. Los trabajos comenzaron, no sin algunos problemas a la hora de la composición del comité científico. Para la fecha de 1960 ya se pudo publicar una gramática conjunta, pero con distinciones, ya que la Matica serbia la publicó en el sub-dialecto ekavski y alfabeto cirílico, y la Matica croata en sub-dialecto ijekavski y alfabeto latino. Esta obra es hoy objeto de no poca controversia, pero su validez perduró durante mucho tiempo en Yugoslavia. El que cada parte optase por su sub-dialecto no contradice, en modo alguno, que, en lo fundamental, la norma lingüística fuese la misma. Este hecho alertó a algunos puristas en ambas escuelas y poco más tarde la parte croata decidió detener su colaboración ante lo que se llegó a definir como un proceso de «serbización»14 del croata. Las críticas por parte croata llegaron tan lejos que el 17 de enero de 1967 un grupo de escritores y académicos croatas convinieron en publicar la llamada Declaración sobre el estatus y nombre de la lengua literaria croata.
13
Estas instituciones culturales surgieron en el siglo XIX durante el despertar nacional de los distintos pueblos eslavos de los Balcanes y el centro de Europa. La fecha de fundación de la Matica serbia se fija en 1826 en Budapest, trasladándose posteriormente su sede a Novi Sad. La variante croata tuvo sus orígenes en la “Matica Ilirska”, creada en 1842, inscrita en el movimiento ilirio. En 1874 es cuando se renombra como “Matica hrvatska”. 14
Las palabras de origen serbio se conocen también como serbismos.
141
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
četiri različita jezika i kojom bi vođenje sopstvene lingvističke politike bilo prepušteno republikama. Ova Deklaracija mogla bi se smatrati početnim elementom hrvatskog buntovništva koje će kasnije, tokom 70-ih godina XX veka, biti potvrđeno kroz takozvano „Hrvatsko proljeće“. U stilu manje-više miroljubive revolucije, ovaj pokret zahtevao je slabiju centralizaciju jugoslovenske države i kritikovao je kontrolu koju su srpske vlasti imale nad federalnim institucijama sa sedištem u Beogradu. Kao odgovor, jugoslovenski Ustav iz 1974. sadržao je neke izmene kojima je Jugoslovenska federacija postala konfederacija, barem na papiru. Među pomenute izmene spadalo je i pravo republika da samostalno vode sopstvene lingvističke politike. I zaista, članovi 246 i 247 novog Ustava utvrđivali su jednakost među svim jezicima i pismima na teritoriji Jugoslavije, kao i mogućnost da republike samostalno definišu svoje lingvističke norme. U to vreme, u socijalističkoj Jugoslaviji, koja se od svog nastanka suočavala sa poteškoćama usled napetosti između različitih nacionalnih centara, ekonomski, politički i društveni problemi su rasli da bi 90-ih godina prošlog veka rezultirali opštim haosom. Proučavajući istoriju odnosa između jugoslovenskih republika kroz prizmu sistema ravnoteže moći, Sabrina Ramet (1992) primećuje da su se u periodu između 1962. i 1991. godine dogodile čak 32 političke krize između različitih republičkih centara. Ove političke krize dovele su do izražaja neuspeh komunističkog sistema u rešavanju nacionalističkog pitanja, a samim tim i očuvanja Jugoslavije. U našem slučaju, sa stanovišta zajedničkog jezika, pomenute političke krize predstavljaju odraz jednog još važnijeg aspekta, budući da se ovde može govoriti o propalom pokušaju razvoja jednog zajedničkog narativa, što je bio cilj ne samo jugoslovenske, već i onih država koje su u XIX veku, kao što smo videli, težile uspostavljanju jednog zajedničkog jezika. Taj neuspeli pokušaj razvoja jednog zajedničkog istorijskog narativa bio je preveliki teret koji jugoslovenski narodi nisu mogli da prevaziđu. U tom smislu, jezik kao osnovni element kulturnog i etničkog identiteta, te samim tim i zajedničkog narativa, bio je predmet napetosti između intelektualnih elita, naročito između elita dva najuticajnija republička centra — Zagreba u Hrvatskoj i Beograda u Srbiji. Nije teško zaključiti da se lingvistički sukob pretvorio u nesrećni instrument koji su stvorile i oživele intelektualne i političke elite najznačajnijih nacionalnih centara — srpskog i hrvatskog. Kao što kaže Kovačec, malopre pomenuta hrvatska Deklaracija iz 1967. godine bila je „priča za malu decu (samo)osvešćenih hrvatskih intelektualaca koji su doneli Deklaraciju o statusu hrvatskog jezika: sve je bilo urađeno u saradnji sa nekim od najistaknutijih hrvatskih državnih funkcionera.“17 Drugim rečima, nacionalni centri koristili su jezik 17
Videti: (Kovačec, 2005:520) u: Kordić, Snježana, 2010. Jezik i nacionalizam. Zagreb: Durieux, 294
142
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
El texto de la Declaración fue publicado en el periódico Telegram en primera página.15 Tras una primera referencia a la independencia yugoslava ganada en 1945, el documento hacía referencia al valor de la lengua y el derecho de cada pueblo a llamar a su lengua por su nombre.16 Añadía, además, menciones al acuerdo de Novi Sad, y las referencias que este hacía a la base común del serbio y al croata, subrayando que tales afirmaciones no negaban la verdad histórica, histórico-cultural, nacional y política y el derecho de cada pueblo a usar su propio idioma como medio de vida nacional y cultural. El texto contenía otros párrafos con un tono más agresivo, en el que se criticaba tanto la centralización en el uso de la lengua, como el uso casi exclusivo del serbio en todas las instituciones yugoslavas, con el peligro que esto suponía para el croata. Pedía por ello una modificación que dejase patente la existencia de cuatro lenguas distintas, y que se cediera la gestión de la política lingüística a cada república. Esta declaración podría considerarse un elemento inicial de rebeldía croata, que se confirmaría en los setenta con la llamada «Primavera Croata». A modo de revolución más o menos pacífica, este movimiento demandó menor centralización del Estado yugoslavo y criticó el control de las autoridades serbias sobre las instituciones federales establecidas en Belgrado. Como respuesta, la Constitución yugoslava de 1974 introdujo algunos cambios en sus artículos haciendo de la Federación Yugoslava un Estado virtualmente confederal, al menos en la letra. Entre los cambios se incluyó la potestad de las repúblicas para poder desarrollar sus propias políticas lingüísticas y, de hecho, los artículos 246 y 247 de la nueva constitución establecieron la igualdad entre todas las lenguas y alfabetos del territorio yugoslavo y la posibilidad de las repúblicas de dictar sus normas lingüísticas. Para estas fechas, la Yugoslavia socialista que, desde sus principios, atravesó dificultades por las tensiones entre los distintos centros nacionales, vio como los problemas económicos, políticos y sociales se agravaron dando como resultando el total caos de los años noventa del siglo pasado. Sabrina Ramet (1992), en sus estudios enfocados a la historia de las relaciones entre las repúblicas yugoslavas, bajo el prisma del sistema de equilibrio de poderes, teoriza que desde 1962 hasta 1991 hubo hasta 32 crisis políticas entre los diferentes centros de las repúblicas. Estas crisis políticas pusieron de manifiesto el fracaso del sistema comunista para resolver la cuestión nacionalista y, por lo tanto, preservar Yugoslavia de su destrucción. Las crisis políticas mencionadas reflejan en nuestro caso otro aspecto más importante a la hora de hablar de la lengua común, pues en el fondo, podríamos hablar de un fracaso en el desarrollo de una narrativa común, algo 15
El texto íntegro en original puede consultarse en la siguiente página: http://www.matica.hr/kolo/ kolo2009_1.nsf/AllWebDocs/Deklaracija_o_nazivu_i_polozaju_hrvatskog_knjizevnog_jezika. Consultado el 15 de mayo de 2013.
16
En croata: «Među tim atributima odsudno važnu ulogu ima vlastito nacionalno ime jezika kojim se hrvatski narod služi, jer je neotuđivo pravo svakoga naroda da svoj jezik naziva vlastitim imenom».
143
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
u političke svrhe i mnogi lingvisti (previše njih) jednostavno su prišli nacionalizmu. Svaki od novih nacionalnih centara prilagodio je jezik sopstvenim potrebama, u cilju brojnih ratnih sukoba i formiranja novih nezavisnih republika. Krajnji rezultat tog procesa jeste postojanje srpskog, hrvatskog, bosanskog i crnogorskog jezika kakve danas poznajemo. Društvo i jezik u sadašnjosti Od devedesetih godina prošlog veka raspad Jugoslavije eksponencijalno je ubrzavan i društvo je upalo u spiralu međuetničkog nasilja čiji je krajnji ishod građanski rat/ovi.18 Što se tiče SH-HS jezika, devedesete godine značile su i kraj njegove društvene upotrebe. U svim novonastalim državama, jezik je nazvan po narodu: u Hrvatskoj — hrvatski, u Bosni i Hercegovini — bosanski, u Srbiji — srpski, a u Crnoj Gori — crnogorski. Štaviše, pomenute etničke grupe koriste svoje nacionalne jezike i izvan i u okviru svojih nacionalnih centara. Tako na primer, Srbi u Hrvatskoj koriste srpski jezik, Hrvati koji žive u Bosni i Hercegovini koriste hrvatsku varijantu, Bošnjaci u Srbiji svoju, itd. Ono što je zajedničko svim nacionalističkim retorikama i, nažalost, mnogim nacionalnim lingvistima, jeste činjenica da svi koriste lingvistički viktimizam u svojoj argumentaciji. Na primer, „u Hrvatskoj se već duže vreme radi na stvaranju mita o srpskom lingvističkom unitarizmu. Ovaj mit ima nekoliko funkcija, a jedna od njih je jačanje nacionalističkog stereotipa o sopstvenom narodu kao mučeničkom i onom drugom kao mučitelju“ (Kordić, 2010:283). Ovakav viktimizam u velikoj meri je doprineo širenju lingvističkog purizma koji je po svojoj prirodi mnogo maliciozniji, budući da predstavlja jedno od osnovnih oruđa nacionalizma i ksenofobije. Tako je purizam devedesetih godina bio utopljen u politički život, obrazovanje, medije i društvo uopšte. Drugim rečima, purizam je činio deo društvenog konsenzusa. Tako Verner primećuje (2008:27) da klijent koji nije Hrvat, a govori ovaj jezik koji se sada naziva „zajedničkim jezikom“, i u Hrvatskoj zatraži hljeb umesto kruh, može ostati neuslužen. Reči su se pretvorile u etnička obeležja, a iskustvo nam pokazuje da u praksi dolazi do veoma nasilnih događaja usled upotrebe neadekvatnih reči, i to traje do današnjih dana.19 Iako je sve slabiji, purizam i dalje predstavlja mračni element ovog etničkog sukoba; drugim rečima, purizam vodi međuetničkom nasilju.
18
Autori rada su svesni da je termin „građanski rat“ izuzetno problematičan sa stanovišta etničkih grupa koje su u njemu učestvovale. Hrvati i Bošnjaci (bosanski muslimani) uglavnom koriste termin „srpska agresija“, dok je za Srbe prihvatljivije govoriti o „građanskom ratu“.
19
Dana 22. marta 2012. u Bosni i Hercegovini jedna osoba je napadnuta nakon što je u hrvatskom restoranu naručila tursku kafu. Dostupno na: http://www.vijesti.ba/vijesti/bih/102203-Brcko-Narucio-tursku-kahvudobio-batine.html. (Konsultovano 13.9.2012).
144
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
que era el objetivo no solo del Estado yugoslavo, sino también de los que, como ya vimos, en el siglo XIX, buscaron poner en común una lengua. El fracaso en desarrollar esa narrativa histórica común sería un peso demasiado grande que los distintos pueblos de Yugoslavia no pudieron superar. La lengua en este sentido, como elemento básico de la identidad étnica y cultural —por lo tanto, también de la narrativa común— fue objeto de tensiones entre las elites intelectuales, sobre todo entre los dos centros republicanos más influyentes en Yugoslavia: Zagreb – Croacia y Belgrado – Serbia. No es difícil por ello adivinar que el conflicto lingüístico se convirtiera en un nefasto instrumento creado y avivado por las élites políticas e intelectuales de los centros nacionales más importantes: el serbio y el croata. Como señala Kovačec, la Declaración croata de 1967 anteriormente mencionada, consistiría en «un cuento para los niños pequeños de los concienciados (por ellos mismos) intelectuales croatas que dieron lugar a la Declaración sobre el estatus de la lengua croata: todo se desarrolló con la colaboración de algunos de los más importantes funcionarios croatas».17 Es decir, los centros nacionales usaron la lengua para fines políticos y muchos (demasiados) lingüistas simplemente se apuntaron al nacionalismo. Con el fin de las numerosas contiendas bélicas, y el establecimiento de las nuevas repúblicas independientes, cada uno de los nuevos centros nacionales adaptó la lengua común a sus necesidades particulares, dando como resultado el serbio, el croata, el bosnio y el montenegrino que hoy conocemos. La sociedad y lengua en el presente A partir de la década de los noventa la desintegración de Yugoslavia se aceleró exponencialmente y la sociedad cayó en una espiral de violencia interétnica, cuyo resultado fue una/s cruel/es guerra/s civil/es.18 Con respecto al SC-CS, los noventa supusieron el fin de su uso social. En todos los Estados emergentes la lengua se denominó con su correspondiente etnónimo: Croacia – croata, Bosnia y Herzegovina – bosnio, Serbia – serbio, Montenegro – montenegrino. Es más, dichos grupos étnicos, dentro y fuera de sus centros nacionales, usan sus respectivas lenguas nacionales. Por lo tanto, los serbios en Croacia usan el serbio; los croatas en Bosnia y Herzegovina usan su variante; los bosniacos en Serbia el suyo, etc. Lo que es común a la retórica nacionalista y, desafortunadamente, muchos lingüistas nacionales, es que todos explotan el victimismo lingüístico en la construcción de su argumentación. Así, por ejemplo, «en Croacia desde hace bastante tiempo se trabaja en la construcción del mito sobre el unitarismo lingüístico serbio. Este mito tiene varias funciones. Una es para esforzar el estereotipo nacionalista sobre su propia nación como la mortificada y sobre la otra como el verdugo» 17
Vid: (Kovačec 2005:520) en Kordić, Snježana. (2010). Jezik i Nacionalizam. Zagreb: Durieux, pág. 294
18
Los autores son conscientes que el término Guerra Civil es altamente conflictivo para los grupos étnicos envueltos en conflicto. Tanto croatas como bosniacos (bosnios musulmanes – bošnjaci), por regla general, usan el término agresión serbia, mientras que para los serbios hablar de guerra civil es más aceptable.
145
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
Ovo je naročito primetno u Bosni i Hercegovini, gde upotreba sva tri jezika (bosanskog, hrvatskog i srpskog) ozbiljno otežava društveni život i to ne zbog njihovog međusobnog nerazumevanja, već zbog visokog stepena netrpeljivosti govornika jednog prema govornicima druga dva jezika.
Fotografija autora iz 2012. godine: saobraćajni znak u Neumu, gradu sa većinskim hrvatskim stanovništvom. Nazivi mesta na ćirilici isprskani su sprejom. Dole desno: Neum napisano latiničnim pismom, sa krstom iznad slova U (Ustaše) — hrvatski fašistički simbol. HR-HB Hrvatska Republika — Hercegbosna — ime samoproklamovane hrvatske države u Bosni i Hercegovini devedesetih godina. Gore: netaknuto ime Splita, na oba pisma. Previsoko za bilo kakvu intervenciju. U Bosni i Hercegovini su nacionalističke težnje — bošnjačke, hrvatske i srpske — najizraženije. U ovoj zemlji zvanično koegzistiraju sve tri etničke grupe čije je osnovno obeležje njihova religija — islam, katoličanstvo i pravoslavlje, i prethodno pomenuti jezici. Nažalost, etnički posleratni sukobi najviše utiču na najugroženije, a to su adolescenti. Danas je u Bosni i Hercegovini obrazovanje zvanično odvojeno (segregovano), a učenici se dele i grupišu po školama koje imaju etničke prefikse. Međutim, pod pritiskom međunarodne zajednice vlasti etnički mešovitih teritorija, kako urbanih tako i ruralnih, bile su primorane da integrišu učenike u jedinstvene edukativne centre. Ovaj pritisak međunarodne zajednice doveo je do pojave drugog društvenog fenomena, podjednako patološkog, poznatog pod imenom Two schools under one roof ili Dvije škole pod jednim krovom, što je podrazumevalo grupisanje učenika u etnički odvojene razrede koji su se nalazili u istoj zgradi, pod jednim krovom. Procenjuje se da u Federaciji BiH postoje 54 škole ovog tipa (Swimelar, 2012:9). Iz tog razloga, danas se jezik, kao najvažnija kulturna komponenta obrazovanja, smatra najvećim argumentom nacionalista za odbijanje procesa unifikacije obrazovanja u Bosni i Hercegovini. U praksi, ovo znači da učenicima nije dozvoljeno da pohađaju čak ni časove matematike ili fizike zajedno u istoj učionici, uprkos tome što lingvističke činjenice sve više ukazuju na međusobno razumevanje ovih jezika. Što se tiče standardizacije novih jezika, put nije uvek bio lak, naročito u slučaju bosanskog ili crnogorskog, gde je bilo mnogo teže dokazati tu lingvističko-etničku relaciju nego kod srpske ili hrvatske varijante.
146
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
(Kordić, 2010:283). Este victimismo en gran medida alentó el purismo lingüístico, que es por su naturaleza mucho más malicioso, porque es una de las herramientas fundamentales para el nacionalismo y la xenofobia. Así que el purismo en los noventa estaba incrustado en la vida política, la educación, los medios de comunicación, y la sociedad en general; es decir, el purismo era parte del consenso social. Así Werner (2008:27) observa que si en Croacia el cliente no croata —pero hablante de la ahora denominada «lengua común»— pide el pan en su idioma —hljeb— en vez de en el croata kruh, puede que no se le atienda. Es decir, las palabras se convirtieron en marcadores étnicos y nuestra experiencia nos enseña que en la práctica, hay hechos mucho más violentos por el uso de palabras incorrectas que llegan hasta nuestros días.19 El purismo, aunque disminuyendo, en su fuerza sigue siendo un elemento siniestro en el conflicto étnico, en otras palabras, el purismo incita a la violencia interétnica. Esto es observable, sobre todo, en Bosnia y Herzegovina, donde las tres lenguas en uso (bosnio, croata y serbio) dificultan seriamente la vida social, no por su mutua ininteligibilidad, sino por el alto grado de intolerancia de los hablantes de una variante hacia los de otra.
La fotografía de los autores es de 2012: La señal de tráfico en Neum, ciudad con mayoría croata. Los nombres escritos en alfabeto cirílico aparecen borrados con espray. Abajo derecha: Neum en latino con la cruz por encima de la U (Ustaše) – el símbolo fascista Croata. HR-HB Hrvatska Republika – Hercegbosna – el nombre del autoproclamado Estado croata en Bosnia y Herzegovina en los noventa. Arriba: Split intacta con los dos alfabetos. Demasiado alto para la intervención. Bosnia y Herzegovina es donde todas las aspiraciones nacionalistas —bosniacas, croatas y serbias— tienen su máximo exponente. En este país es donde cohabitan formalmente tres grupos étnicos constituyentes, cuyo fundamental marcador étnico es la religión (Islam, Cristianismo católico y Cristianismo ortodoxo) y las tres lenguas anteriormente mencionadas. Desafortunadamente, este conflicto étnico de postguerra afecta sobre todo a los más vulnerables — los adolescentes—. En la actualidad, Bosnia y Herzegovina es un país donde la 19 El 22 de Marzo de 2012 en Bosnia y Herzegovina una persona fue pegada por haber pedido el café turco en un restaurante croata. Disponible en http://www.vijesti.ba/vijesti/bih/102203-Brcko-Narucio-tursku-kahvudobio-batine.html. Consultado el 13 de septiembre de 2012.
147
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
Bosanski: mapa puta lingvističke normalizacije Kao što smo već pokazali, u slučajevima srpske i hrvatske varijante razvoj jedne lingvističke norme teorijski je bio lakši zbog razlike u korišćenju pisma. Tako je srpska politika naglašavala upotrebu ćiriličnog pisma kao distinktivnog elementa svog jezika, čije je korene postavila paralelno korenima „srpskog“ etnosa, daleko od bilo kakvih poremećaja koji su dolazili sa zapada. U slučaju hrvatskog jezika, lingvistička politika je, kao što smo takođe već naveli, naginjala lingvističkom purizmu, ponekad preteranom, u kome je dolazilo do stvaranja novih reči od osnova koje bi navodno trebalo da predstavljaju čiste hrvatske korene. Tako je reč avion zamenjena pojmom zrakoplov, kako bi se razlikovala od navodno srpske verzije avion. Mogli bismo da navedemo stotine primera poput ovog i oni su često zvučali čudno čak i samim stanovnicima Hrvatske. Naravno, do najvećeg lingvističkog nasilja došlo je devedesetih godina prošlog veka; upravo u tom periodu pojavio se najveći broj priručnika kojima je ukazivano na razlike između hrvatskog i srpskog jezika. Ne čudi ni činjenica da lingvističko čišćenje nije bilo upereno samo protiv srbizama — sve reči stranog porekla bile su nečiste i zamenjive: abortus (latinski), ateista (grčki), alat (turski), artiljerija (francuski), itd.20 Zadržaćemo se sada na procesu standardizacije bosanskog jezika. On se odvijao paralelno sa procesom stvaranja države Bosna i Hercegovina, komplikovanim do te mere da neki politolozi smatraju BiH primerom neuspele države. Činjenica je da su u trenutku kada je međunarodna zajednica blagoslovila Dejtonski mirovni sporazum, 1995. godine, kojim je zemlja podeljena na dva nepomirljiva entiteta, političke, verske i kulturne razlike bile ne samo potvrđene, već i učvršćene. To je predstavljalo najveće priznanje nacionalističkim vođama. Jezik je, naravno, bio jedna od prvih tema o kojima se diskutovalo. U slučaju standardizacije bosanskog jezika, zvanična polazna tačka bi mogao da bude Simpozij o bosanskom jeziku, održan 1998. u Bihaću. Ovaj skup može se smatrati prvim kongresom za standardizaciju bosanskog jezika čija je evolucija tekla odvojeno od evolucije srpskog i hrvatskog. Organizatori su bili Institut za jezik i književnost u Sarajevu, Vlada Unsko-sanskog kantona i federalno Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta. Nije bio u pitanju čisto lingvistički kongres — na njemu su učestvovali i predstavnici iz sveta filozofije, pedagogije, istorije, religije, itd. Mnogi od ovih učesnika, predvođeni profesorima Sarajevskog univerziteta Dževadom Jahićem i Senahidom Hailovićem, predstavili su izveštaje i studije o jedinstvenosti bosanskog jezika, kao i o potrebi stvaranja sopstvenih normi. Međutim, bilo je i onih koji su pokazali svoj skepticizam, ili barem relativizam, u odnosu na postojanje nezavisnog bosanskog jezika, između ostalih Josip Baotić, sa Sarajevskog univerziteta, i Ibrahim Čedić iz Instituta za jezik. 20
Videti: Protuđer, Ilija. (2000). Pravilno govorim hrvatski: 3. Split: Matica hrvatska.
148
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
educación está formalmente separada (segregada) y donde los escolares se clasifican y agrupan en colegios bajo prefijo étnico. Sin embargo, bajo la presión de la comunidad internacional, las administraciones de los territorios étnicamente mixtos, tanto urbanos como rurales, fueron obligados a integrar a los escolares en establecimientos educativos únicos. Esta coacción de la comunidad internacional condujo a otro fenómeno social igualmente patológico conocido como Two schools under one roof o Dvije škole pod jednik krovom —dos escuelas bajo un mismo techo— donde los escolares están agrupados en las aulas étnicamente definidas en un edificio y con un techo común. Se estima que en la Federación de Bosnia y Herzegovina operan 54 escuelas de este tipo (Swimelar, 2012:9). Por esta razón, en la actualidad identificamos la lengua —la variable cultural más importante en la educación— como el mayor argumento nacionalista en el rechazo para unificar la educación en Bosnia y Herzegovina. En la práctica, esto significa que a los escolares, a pesar de que los hechos lingüísticos prueban con creces la mutua inteligibilidad, no se les permite estudiar ni siquiera matemáticas o física juntos en una misma aula. En lo que se refiere a la estandarización de las nuevas lenguas, el camino no siempre ha sido fácil para cada una de ellas, especialmente en el caso del bosnio o el montenegrino, donde la relación lingüístico-étnica es si cabe más difícil de demostrar que en las ya conocidas variantes serbia y croata. Bosnio: hoja de ruta de la normalización lingüística Como afirmábamos anteriormente, en el caso de las variantes serbia y croata, el desarrollo de una norma lingüística propia resultaba teóricamente más fácil por la diferencia en el uso de los alfabetos. De este modo las políticas serbias reforzaron el cariz de su alfabeto cirílico como elemento diferenciador de su lengua propia, enraizándola en un desarrollo casi paralelo al del etnos «serbio», alejado de cualquier perturbación proveniente de Occidente. En el caso croata, la política lingüística, como también hemos apuntado ha tendido hacia un purismo lingüístico a veces exagerado, con la creación de nuevas palabras partiendo de la base de lo que supuestamente serían raíces puramente croatas, como sería en el caso de la palabra avión, que ha dado lugar a términos como zrakoplov, para distanciarse así de la supuesta variante serbia avion. Como este, podríamos citar cientos de ejemplos que, en ocasiones, resultan extraños a los propios habitantes de Croacia. Por supuesto, son los años noventa el periodo durante el que se dio la mayor violación lingüística, y durante el cual surgieron la mayor cantidad de manuales de diferenciación entre el serbio y el croata. También, no es de extrañar que la limpieza lingüística no tuvo solo los serbismos en su punto de mira; todas las palabras de origen extranjero también eran impuras y sustituibles (latin) abortus, (griego) ateist, (turco) alat, (francés) artiljeria, etc.20 20
Vid: Protuđer, Ilija. (2000). Pravilno govorim hrvatski: 3. Split: Matica hrvatska.
149
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
U slučaju grupe koju je predvodio Jahić, njihova prezentacija sadržala je klasične osvrte na ulogu jezika i njegov odnos sa narodom, uz tvrdnju da „narod koji poseduje tuđi jezik zapravo ne može biti narod. Kako to zapravo nije njegov jezik, njegov sopstveni jezik, onda ni on ne može biti smatran narodom.“ ( Jahić, 1999:25) Pored toga, ova grupa branila je pravo svakog naroda da jezik kojim se služi nazove imenom kojim želi, što podseća na Deklaraciju o hrvatskom književnom jeziku o kojoj smo već govorili. I ponovo se javljaju stare priče, sa lingvističke tačke gledišta teško održive, o nekadašnjim kraljevstvima i kneževinama, i postojanju jedne drevne kulture. Naravno, uticaj turskog ili arapskog jezika je pomenut u nekoliko zaključaka kao jedinstveno identitetsko obeležje bosanskog jezika. U istoj debati drugi stručnjaci ukazali su na jasan odnos između svakog od novih jezika (srpskog, hrvatskog, crnogorskog i bosanskog), opisujući ih kao kružnice koje se delimično preklapaju, ali čiji se centri ne podudaraju. Ova vizija je više u skladu sa stvarnošću; ona brani razvoj sopstvene norme, ali bez padanja u slepi purizam i u dvojnu klasifikaciju hrvatski/srpski kada reči iz ovih jezika jednostavno postanu deo sopstvenog, u ovom slučaju bosanskog jezika. Možda je najumereniji doprinos ovoj diskusiji o standardizaciji bosanskog jezika dao Josip Baotić svojom podelom na organski i neorganski jezik. Prvi od ova dva pojma odnosi se na živ jezik koji se govori u Hrvatskoj, Bosni, Srbiji ili Crnoj Gori. Sa druge strane, neorganski jezik predstavlja društvenu standardizaciju različitih varijanti baziranih na zajedničkom jeziku. Stoga, i u skladu sa Baotićevim tezama (1999), moglo bi se govoriti o srpskom, hrvatskom, bosanskom ili crnogorskom u smislu neorganskih jezika, ali na nivou organskih jezika to ne bi imalo nikakvog smisla. Srpskohrvatski ili BHCS Ronel Aleksander (Ronelle Alexander, 2010) u svom Priručniku za bosanski, hrvatski i srpski kaže: „Iako su međusobno veoma slični, ovi jezici nisu identični: svaki od njih ima svoje karakteristične osobenosti. Svaki od ova tri jezika odražava jedan jedinstveni kulturni i istorijski identitet. U isto vreme, njihove gramatike i rečnici su toliko slični da mogu da se podučavaju zajedno, u istoj učionici.“ Aleksander ističe kulturu i istoriju kao distinktivne elemente, sa jedne, i lingvističku sličnost sa druge strane. Međutim, znamo da je međusobno razumevanje između jezika merljivo u lingvistici i da je utvrđeno da se radi o jednom istom jeziku ukoliko u tekstovima na jednoj i drugoj varijanti postoji najmanje 85% identičnih elemenata (Casad, 1984:74). Jovan Ćirilov u svom Srpsko-hrvatskom rečniku varijanti zaključuje da postoji između 11,5% i 16% razlika između ove dve varijante, pri čemu se 5% tih razlika odnosi na razlike u izgovoru između ekavskog i ijekavskog (Ćirilov, 2010). Naravno, govornik BHCS jezika razume 100% oba
150
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
Deteniéndonos ahora en el proceso de estandarización del bosnio, este ha ido paralelo a la difícil construcción del Estado de Bosnia y Herzegovina, hasta el punto que algunos politólogos tratan a este país como un ejemplo de Estado fallido. La verdad es que las diferencias culturales, religiosas y políticas quedaron no solo confirmadas, sino también cimentadas en el momento en el que la comunidad internacional dio su beneplácito a los Acuerdos de Dayton de 1995, por los que el país quedaba dividido en dos entidades irreconciliables. Este sería el mejor reconocimiento a los líderes nacionalistas. La lengua, por supuesto, fue uno de los primeros temas en ser discutidos. En el caso de la estandarización del bosnio, el punto de partida oficial puede situarse en el Simposio de Bihać de 1998, que podría considerarse como el primer congreso para la estandarización de la lengua bosnia, separada de las evoluciones del serbio y el croata. El acto fue organizado por el Instituto para la Lengua y la Literatura de Sarajevo, el Gobierno cantonal de Unsko-Sanski y el Ministerio Federal para la Educación, la Ciencia y el Deporte. No se trató de un congreso meramente lingüístico, sino que en él participaron también representantes del mundo de la filosofía, la pedagogía, la historia, la religión, etc. Entre estos participantes, muchos presentarían informes y estudios para demostrar la singularidad del bosnio y la necesidad de una normativa propia, encabezados entre otros por Dževad Jahić y Senahid Hailović, ambos profesores de la Universidad de Sarajevo. Sin embargo, también hubo quien mostró su escepticismo, o, al menos, relativismo sobre una lengua bosnia independiente, como Josip Baotić e Ibrahim Čedić, de la Universidad de Sarajevo y del Instituto para la Lengua respectivamente. En el caso del grupo encabezado por Jahić, en su presentación incluyó algunas referencias clásicas al papel de la lengua y su relación con la nación, afirmando que «un pueblo que posee la lengua de otro, no puede ser un pueblo realmente. No se trata de su lengua realmente, no es su propia lengua y por ello no son un pueblo» ( Jahić 1999:25). Además, defendió el derecho de cada pueblo a llamar a su lengua como bien le parezca, algo que nos recuerda a la Declaración sobre la Lengua Literaria croata, comentada anteriormente. De nuevo viejas historias sobre antiguos reinos y principados y la existencia de una cultura ancestral aparecen en una presentación poco consistente desde el punto de vista lingüístico. Por supuesto que la influencia del turco o el árabe fue mencionada en varias conclusiones como elemento identitario único del bosnio. En el mismo debate, otros expertos indicaron la relación clara entre cada una de las nuevas lenguas (serbio, croata, montenegrino y bosnio), describiéndolas como varios círculos que se sobreponen pero que no llegan a coincidir en el centro. Esta visión, más acorde con la realidad, defiende una evolución de la norma propia, pero sin caer en un purismo ciego y en la clasificación dual croata/ serbio a la hora de reconocer las palabras que simplemente pasarían a ser las de la lengua propia, en este caso el bosnio.
151
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
narečja, i ekavski i ijekavski. Dolazi se do zaključka da razlike između ove dve varijante ne prelaze 10%. Sa druge strane, Bejlin (2011) je sproveo lingvističko istraživanje u kome je od govornika srpskog i hrvatskog jezika traženo da prevedu različite tekstove sa engleskog na maternji jezik. Rezultat je bio iznenađujući. Uporedivši lingvističke blokove (sintaksu, leksiku, morfologiju i fonologiju), Bejlin je došao do zaključka da su na fonološkom i sintaksičkom nivou zapadna i istočna varijanta gotovo identične. Sa druge strane, pokazao je da je postojalo manje od 5% morfoloških i gramatičkih razlika, dok je leksika, lingvistički blok sa najviše razlika, sadržala manje od 10% razlika između jedne i druge varijante. Jasno je, dakle, da je, nezavisno od nomenklature koju su ustanovili govornici jednog određenog jezika, nauka (u ovom slučaju lingvistika) ta koja postavlja granice između jezika. Štaviše, iskustvo nam je pokazalo da na teritoriji današnje Hrvatske postoji bogata lingvistička raznovrsnost, ista ili veća nego u Bosni i Hercegovini gde se sudaraju specifičnosti ova tri jezika. Drugim rečima, teškoće u razumevanju između Hrvata koji žive na severu zemlje i onih koji žive na jugu, kao i između stanovnika ostrva i stanovnika kontinentalnog dela Hrvatske, jače su izražene od onih koje imaju različite zajednice u Bosni i Hercegovini, gde su zvanično u upotrebi sva tri jezika. Već duže vreme pojedinim dalmatinskim intelektualcima smeta to što u crtanim filmovima junaci imaju jako izražen severnjački izgovor.21 Svedoci smo situacija u kojima se, nastojeći da se u što većoj meri razlikuju od Srba, Hrvati teško razumeju između sebe. Na primer, u isto vreme kada se pokreće diskusija na temu da li treba titlovati filmove koji dolaze sa srpskog govornog područja22, Hrvati bivaju primorani da se međusobno razumeju više od onoga što im njihova leksička raznovrsnost dopušta. Od pre nekoliko godina na Hrvatskom radiju postoji emisija „Govorimo hrvatski“. U toj emisiji lingvista objašnjava, recimo, kako bi Hrvati umesto reči kaciola (sipaća kašika u Dalmaciji) ili kutlača (sipaća kašika u kontinentalnom delu Hrvatske), trebalo da koriste neutralnu i etimološki lako razumljivu reč vadilica. Stoga ne treba da čudi što se dečak koga smo u jednom lingvističkom eksperimentu na hrvatskom primorju zamolili da nam prevede nekoliko jednostavnih reči sa engleskog na svoj maternji jezik (hleb, mleko, jelo, itd), nakon što je malo razmislio, okrenuo ka svom ocu i pitao „Je l‘ da napišem kako mi govorimo, ili kako je ispravno?.“
21
Otpor kajkavskom je slab ali postoji: dalmatinski list Dalmacija Njuz objavio je 2011. godine inicijativu koja se pojavila na Fejsbuku „Dosta je kajkavizacije u crtićima“. Dostupno na: http://www.dalmacijanews.com/ Magazin/View/tabid/75/ID/64246/Facebook-akcija-Dosta-je-kajkavizacije-u-crticima.aspx
22
Debata Otvoreno HTV, 25.01.2012. Dostupno na: http://www.hrt.hr/index.php?id=enz&tx_ ttnews[cat]=170&cHash=5ffa325f26
152
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
Quizás una de las aportaciones más moderadas en esta discusión hacia la estandarización del bosnio, sería la propuesta de Josip Baotić y su división entre idioma orgánico/ idioma inorgánico. Con el primer término se referiría a una lengua viva, que es hablada por los habitantes de Croacia, Bosnia, Serbia o Montenegro. Por el contrario, lengua inorgánica sería la estandarización social de las distintas variantes basadas en la lengua común. Por este motivo, de acuerdo con Baotić (1999), se podría hablar de serbio, croata, bosnio o montenegrino en el nivel de la lengua inorgánica, pero en el nivel de lengua orgánica esto no tendría sentido ninguno. Serbocroata o BCMS Ronelle Alexander (2010), en su manual de bosnio, croata y serbio señala: «Aunque las tres lenguas son muy similares ellas no son idénticas: cada una tiene su peculiaridad característica. En particular cada una de ellas expresa una única identidad cultural e histórica. Al mismo tiempo sus gramáticas y el vocabulario son tan similares que pueden enseñarse juntas en un mismo aula». Alexander destaca la cultura e historia como elementos distintivos y la similitud lingüística como contrapeso. Sin embargo, sabemos que la mutua inteligibilidad en lingüística es medible, así que está establecido que si en los textos de una y otra variante hay al menos 85% de elementos idénticos, se trata de una misma lengua (Casad, 1984:74). Jovan Ćirilov, en el diccionario de variantes del serbio y el croata, asume que la diferencia entre uno y otro se sitúa entre el 11,5 y 16%, incluyendo que entre estos la diferencia en la pronunciación (entre ekavski e ijekavski) es del 5% (Ćirilov, 2010). Lógicamente, el hablante del BCMS entiende al 100% las pronunciaciones en ekavski-ijekavski. Resulta que la diferencia entre uno y otro arroja una cifra inferior al 10%. Por otro lado, Bailyn (2011) condujo una investigación lingüística en la que se pidió a participantes serbios y croatas traducir diferentes textos del inglés a su idioma. El resultado fue sorprendente. Comparando bloques lingüísticos (sintaxis, léxico, morfología y fonología) llegó a la conclusión de que las variantes occidental y oriental a nivel fonológico y sintáctico eran prácticamente idénticas. Por otro lado, demostró que las diferencias morfológicas y gramaticales eran de menos del 5%, mientras que el léxico —siendo el bloque lingüístico con mas diferencias— no llegaba a 10% de distinción entre una y otra variante. Queda claro, por tanto, que independientemente de una nomenclatura establecida por los hablantes de un cierto idioma, la ciencia (lingüística en este caso) establece las fronteras entre las lenguas. Es más, nuestra experiencia nos enseña que en el territorio de la actual Croacia la variabilidad lingüística es diversa, igual o más que en Bosnia y Herzegovina, donde colisionan las particularidades de las tres lenguas respectivas. En otras palabras, la dificultad de comunicación entre croatas sureños y norteños, así como la existente entre los insulares y continentales, es más acentuada que
153
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
Zaključak Jezik kao instrument komunikacije i širenja ideja uvek je igrao značajnu ulogu u trenucima stvaranja istorijskih narativa, bilo u drevnoj istoriji, među velikim monoteističkim religijama, bilo u procesu nacionalnog stvaranja tokom evropskog romantizma. U jugoslovenskom kontekstu, jezik je u početku bio sredstvo za oslobađanje južnoslovenskih naroda od velikih imperijalnih sila tog vremena. Stoga je cilj Ilirskog pokreta i bio stvaranje jednog jezika zajedničkog za sve Južne Slovene. Na lingvističkom planu, njegov program bio je eklektičan i tolerisao je mešanje dijalekata, mada se u najvećoj meri bazirao na štokavskom. Međutim, ovaj prvi pokret nacionalnog buđenja nije uspeo da stvori jedan zajednički narativ za različite narode koje je nameravao da vodi, kako ka njihovoj političkoj, tako i kulturnoj nezavisnosti. To je dovelo do toga da ni srpski, ni hrvatski mediji ne poštuju tačke Bečkog dogovora iz 1850. Kada je došlo do novog pokušaja, u vreme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, ovi narodi već su imali razvijene sopstvene nacionalne narative. Možda je upravo ovde i počeo ne samo lingvistički već i politički neuspeh socijalističke Jugoslavije. U svom nastojanju da stvore osnovne državne institucije, komunisti nisu uviđali (ili nisu želeli da vide) da ne postoji jedna zajednička uravnotežena politika koja bi mogla da dovede do pojave autentičnog nacionalnog jugoslovenskog osećanja. Prema najoptimističnijim rezultatima popisa koji su sprovođeni u različitim republikama, samo se mali broj građana, koji nikada nije premašio 5% od ukupnog stanovništva na federalnom nivou, izjašnjavao kao „Jugosloveni“. Drugim rečima, najveći deo stanovništva svake od republika se izjašnjavao kao pripadnici naroda čije ime nosi ta republika. Na primer, u Hrvatskoj se na popisu iz 1981. godine 8,2% stanovništva izjasnilo kao „Jugosloveni“, da bi ta cifra spala na 2,2% na popisu iz 1991.23 Čak je i u slučaju Bosne i Hercegovine, republike koja je predstavljana kao primer uspeha jugoslovenske politike bratstva i jedinstva, broj Jugoslovena na popisu iz 1981. bio samo 7,9%, odnosno 5,6% na popisu iz 1991.24 Ono što sve ove brojke predstavljaju jeste nešto više od konkretnog nacionalnog pripadanja — u pitanju je neuspeh jugoslovenskih vlasti da stvore državu koja bi pod jednim zajedničkim narativom uspela da izbegne sukob, i to ne zbog same činjenice da nije razvila taj zajednički narativ, već zbog toga što nije izbegla sukob i razvoj nacionalnih suprotstavljenih narativa u jugoslovenskim republikama. Rezultat nam je svima poznat, a jezik je, kao još jedan element ovih narativa, postao polje razdora i neslaganja. Iz tog razloga danas je SH-HS i njegovi različiti sadašnji nazivi, više definisan politički nego 23
Republički zavod za statistiku SR Hrvatske, (1985): Aktivno stanovništvo SR Hrvatske: popis stanovništva, domaćinstava i stanova 31. III 1981.
24
Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti po popisima 1961-1991. Federalni Zavod za statistiku BiH. Dostupno na: http://www.fzs.ba/Dem/Popis/NacStanB.html . Konsultovano 8.9.2013.
154
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
la dificultad existente entre las distintas comunidades de Bosnia y Herzegovina, donde formalmente se hablan tres lenguas distintas. Hace tiempo que a algunos intelectuales dálmatas no les sienta bien que los personajes de los dibujos animados tengan una fuerte pronunciación norteña.21 Observamos que en un intento de diferenciarse de los serbios, los croatas ponen igual esfuerzo para entenderse mutuamente. Por ejemplo, al mismo tiempo que existe un debate si subtitular a las películas serbias22, se intenta forzar a los croatas a entenderse más de lo que su variabilidad léxica les permite. Desde hace unos años existe un programa en la radio croata (Hrvatski radio) denominado “Hablemos croata” (Govorimo hrvatski). En esta emisión un lingüista explica, por ejemplo, que los croatas en vez de usar kaciola (cucharón en Dalmacia) o kutlača (cucharón en la parte continental de Croacia), deberían usar la palabra neutral y etimológicamente entendible – vadilica. Por lo tanto, no es de extrañar que cuando en una ocasión, en la costa de Croacia, realizando un experimento lingüístico, pedimos a un niño que nos tradujera unas simples palabras (pan, leche, plato, etc.) del inglés al croata, después de pensarlo un poco el niño se volviera hacia su padre preguntándole: «¿Lo escribo como nosotros decimos o como es correcto?». Conclusión La lengua, como instrumento de comunicación y difusión de ideas, ha jugado siempre un papel muy importante a la hora de crear narrativas históricas, ya fuese en la antigüedad clásica, entre las grandes religiones monoteístas o el proceso de creación nacional dado en el romanticismo europeo. En el contexto yugoslavo, la lengua sirvió en un principio como un elemento de liberación de los pueblos eslavos del sur ante el dominio de las grandes potencias imperiales del momento. Por ello, el propósito del movimiento ilirio era crear un idioma común a todos los eslavos del sur. En el plano lingüístico su programa era ecléctico y toleraba la mezcla de dialectos, pero se basaba fundamentalmente en el dialecto štokavski. Este primer movimiento de resurgimiento nacional falló, sin embargo, en la creación una narrativa común a los distintos pueblos a los que pretendía guiar hacia su independencia tanto política como cultural. Esta falta hizo que los puntos del Acuerdo de Viena de 1850 no fuesen respetados por los medios croatas ni serbios. Cuando se produjo un nuevo intento durante el Reino de los Serbios, Croatas y Eslovenos, ya se habían desarrollado una 21
La resistencia al kajkavski es débil pero existe: El periodico dalmata Dalmacija News publicó en 2011 una iniciativa creada en Facebook: Basta de la kajkvaización de los dibujos animados: http://www.dalmacijanews. com/Magazin/View/tabid/75/ID/64246/Facebook-akcija-Dosta-je-kajkavizacije-u-crticima.aspx
22
El debate Otvoreno HTV (la televisión estatal croata) el 25 de enero de 2012. Disponible en http://www. hrt.hr/index.php?id=enz&tx_ttnews[cat]=170&cHash=5ffa325f26
155
Balkanija
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
lingvistički — podjednako je legitimno govoriti o srpskom, hrvatskom, crnogorskom ili bosanskom jeziku, kao i o SH-HS, sve dok je potpuno jasno da li se govori o socijalnom ili lingvističkom pojmu. Ne treba zaboraviti, takođe, i onaj nevini naziv naš jezik koji koriste brojni govornici u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Srbiji ili Crnoj Gori između sebe kako bi izbegli bilo kakvo nacionalno određenje.
Bibliografija •
• •
• • • • • • • • •
• • •
Alexander, Ronelle, and Ellen Elias-Bursać. (2010). Bosnian, Croatian, Serbian, a Textbook: With Exercises and Basic Grammar. Madison, Wis: University of Wisconsin Press. Anderson, Benedict. (1983). Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. New York: Verso. Bailyn, John F. (2011). „To What Degree Are Croatian and Serbian the Same Language?: Evidence from a Translation Study“, u: Journal of Slavic Linguistics. 18: 181-219. Baotić, Josip. (1999). „Standardni jezici štokavskog narječja“, u: Čedić, Ibrahim. Simpozij o bosanskom jeziku (zbornik radova). Sarajevo: Institut za jezik u Sarajevu. Bernárdez, Enrique. (1999). ¿Qué son las lenguas? Madrid: Alianza Editorial. Casad, Eugene H. (1974). Dialect Intelligibility Testing. Norman: Summer Institute of Linguistics of the University of Oklahoma. Ćirilov, Jovan. (2010). Hrvatsko-srpski rječnik inačica i srpsko-hrvatski rečnik varijanata. Novi Sad: Prometej. Clyne, Michael G. (1992). Pluricentric Languages: Differing Norms in Different Nations. Berlin: Mouton de Gruyter. Despalatović, Elinor Murray. (1986). „The Illyrian Solution to the Problem of Modern National Identity for the Croats“, u: Balkanistica.7: 5-94. Đorđević, Živa. (1963). Tako je rođena nova Jugoslavija: Zbornik sećanja učesnika drugog zasedanja Avnoj-a. Beograd: Kultura. Fichte, J. G. (1964). Discursos a la Nación Alemana. Buenos Aires: Pleamar. Fine, John V. A. (2006). When Ethnicity Did Not Matter in the Balkans: A Study of Identity in Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia, and Slavonia in the Medieval and Early-Modern Periods. Ann Arbor: University of Michigan Press. Greenberg, Robert. (1999). „In the Aftermath of Yugoslavia’s Collapse: The Politics of Language Death and Language Birth“, u: International Politics, 6: 141-58. Jahić, Dževad. (1999). Bosanski jezik u 100 pitanja i 100 odgovora. Sarajevo, Zenica. Kordić, Snježana. (2010). Jezik i nacionalizam. Zagreb: Durieux.
156
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
Balkania
serie de narrativas nacionales propias. Quizás es aquí donde empieza el fracaso, no solo lingüístico, sino como entidad política independiente de la Yugoslavia socialista. En su afán por crear las instituciones básicas propias de un Estado, los comunistas no supieron (o no quisieron) ver la ausencia de una política común equilibrada que hubiera podido desarrollar un sentimiento nacional yugoslavo verdadero. Según los censos más optimistas que se llevaban a cabo en las distintas repúblicas, tan solo una minoría que nunca superaba el 5% a nivel federal, se declaraba como “yugoslavos”. Es decir, la mayoría de la población en cada república se inscribía bajo la nacionalidad titular principal de la república. Por ejemplo, en el censo de 1981 solamente un 8,2% se declaraba “yugoslavo” en Croacia, cifra que cayó hasta el 2,2% en 1991.23 Incluso en el caso de Bosnia y Herzegovina, república que era presentada como ejemplo del éxito de las políticas yugoslavas de unidad y hermandad, el índice de yugoslavos fue en 1981 de solo un 7,9% y del 5,6% en 1991.24 Lo que todas estas cifras representan es algo más que una adherencia nacional concreta, vemos más bien, el fracaso de las autoridades yugoslavas en el desarrollo de un Estado que bajo una narrativa común pudiera haber evitado el conflicto, no ya por el hecho mismo de no haber desarrollado esa narrativa común, sino por no haber evitado el conflicto y desarrollo de narrativas nacionales antagónicas en las repúblicas yugoslavas. El resultado fue que el que todos conocemos, y la lengua, como un elemento más de esas narrativas, pasó a representar un campo de discordia y disputa. Es por ello que el SC-CS, y sus distintas denominaciones actuales, vengan hoy más determinadas desde la política que desde la lingüística, con todo, es tan legítimo hablar de serbio, croata, montenegrino o bosnio, como hablar de SC-CS, siempre que tengamos claro si nos referimos al concepto social o lingüístico. Quedémonos, también, con esa inocente denominación de “nuestra lengua” (naš jezik) a la que hacen referencia numerosos hablantes de Croacia, Bosnia y Herzegovina, Serbia o Montenegro cuando hablan entre ellos para evitar cualquier acepción nacional.
Bibliografía • •
Alexander, Ronelle, and Ellen Elias-Bursać. (2010). Bosnian, Croatian, Serbian, a Textbook: With Exercises and Basic Grammar. Madison, Wis: University of Wisconsin Press. Anderson, Benedict. (1983). Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. New York: Verso.
23
Republički zavod za statistiku SR Hrvatske. (1985): Aktivno stanovništvo SR Hrvatske: popis stanovništva, domaćinstava i stanova 31. III 1981.
24
Stanovnistvo prema nacionalnoj pripadnosti po posima 1961-1991. Federalni Zavod za statistiku BiH. http://www.fzs.ba/Dem/Popis/NacStanB.htm. Consultado el 8 de septiembre de 2013.
157
Balkanija
• • • • • • •
Fransisko Manuel Viljegas Kara • Almir Methadžović
Lukić, Reneo, y Lynch, Allen. (1996). Europe from the Balkans to the Urals: the disintegration of Yugoslavia and the Soviet Union. Oxford University Press. Matasović, Ranko. (2008). Poredbeno - povijesna gramatika hrvatskoga jezika. Zagreb: Matica hrvatska. Osolnik, Vladimir. (2004). O južnoslavenskim književnostima i njihovim jezicima. Rijeka: Riječ. Protuđer, Ilija. (2000). Pravilno govorim hrvatski: 3. Split: Matica hrvatska. Ramet, Sabrina. (1992). Nationalism and Federalism in Yugoslavia, 1962-1991. Bloomington: Indiana University Press. Spalatin, Christopher. (1975). „The Rise of the Croatian Standard Language“, u: Journal of Croatian Studies, 16: 8-18. Swimelar, Safia. (2012). „Education in Post-War Bosnia: the Nexus of Societal Security, Identity and Nationalism“, u: Ethnopolitics, 9
158
Francisco Manuel Villegas Cara • Almir Methadžović
• • • • • • • • • •
• • • • • • • • • •
Balkania
Bailyn, John F. (2011). “To What Degree Are Croatian and Serbian the Same Language?: Evidence from a Translation Study”, en Journal of Slavic Linguistics. 18: 181-219. Baotić, Josip. (1999). “Standardni jezici štokavskog narječja”, en Čedić, Ibrahim. Simpozij o bosanskom jeziku (zbornik radova). Sarajevo: Institut za jezik u Sarajevu. Bernárdez, Enrique. (1999). ¿Qué son las lenguas? Madrid: Alianza Editorial. Casad, Eugene H.. (1974). Dialect Intelligibility Testing. Norman: Summer Institute of Linguistics of the University of Oklahoma. Ćirilov, Jovan. (2010). Hrvatsko-srpski ječnik inačica i srpsko-hrvatski rečnik varijanata. Novi Sad: Prometej. Clyne, Michael G. (1992). Pluricentric Languages: Differing Norms in Different Nations. Berlin: Mouton de Gruyter. Despalatović, Elinor Murray. (1986). “The Illyrian Solution to the Problem of Modern National Identity for the Croats”, en Balkanistica.7: 5-94. Đorđević, Živa.. (1963). Tako je rođena nova Jugoslavija: Zbornik sećanja učesnika drugog zasedanja Avnoj-a. Beograd: Kultura. Fichte, J. G., (1964). Discursos a la Nación Alemana. Buenos Aires: Pleamar. Fine, John V. A.. (2006). When Ethnicity Did Not Matter in the Balkans: A Study of Identity in Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia, and Slavonia in the Medieval and Early-Modern Periods. Ann Arbor: University of Michigan Press. Greenberg, Robert. (1999). “In the Aftermath of Yugoslavia’s Collapse: The Politics of Language Death and Language Birth”, en International Politics, 6: 141-58. Jahić, Dževad. (1999). Bosanski jezik u 100 pitanja i 100 odgovora. Sarajevo, Zenica. Kordić, Snježana. (2010). Jezik i nacionalizam. Zagreb: Durieux. Lukić, Reneo, and Lynch, Allen. (1996). Europe from the Balkans to the Urals: the disintegration of Yugoslavia and the Soviet Union. Oxford University Press. Matasović, Ranko. (2008). Poredbeno - Povijesna gramatika hrvatskoga jezika. Zagreb: Matica hrvatska. Osolnik, Vladimir. (2004). O južnoslavenskim književnostima i njihovim jezicima. Rijeka: Riječ. Protuđer, Ilija. (2000). Pravilno govorim hrvatski: 3. Split: Matica Hrvatska. Ramet, Sabrina. (1992). Nationalism and Federalism in Yugoslavia, 1962-1991. Bloomington: Indiana University Press. Spalatin, Christopher. (1975). “The Rise of the Croatian Standard Language”, en Journal of Croatian Studies, 16: 8-18. Swimelar, Safia. (2012). “Education in Post-War Bosnia: the Nexus of Societal Security, Identity and Nationalism”, en Ethnopolitics, 9.
159
Aida Džanović
Balkania
AIDA DŽANOVIĆ (Prijepolje, 1987) Se licenció y obtuvo su máster en la Facultad de Ciencias Políticas de la Universidad de Sarajevo, en el departamento de politología. Desde 2008 a 2012 trabaja como profesora ayudante de las siguientes asignaturas: Politología de conflictos, Comunicación Política, Periodismo televisivo, Cultura político-mediática y Socialización. Asistente a varias escuelas regionales, entre las cuales se encuentran la primera Academia regional de la filosofía política y de la democracia Dr. Zoran Đinđić y la primera Academia de Justicia Transicional. Ha coordinado y asistido en numerosos proyectos regionales e internacionales. Es autora de varios trabajos académicos en Bosnia y Herzegovina y el resto de la región. Sus intereses en el campo de la investigación se centran en el ámbito de la teoría biopolítica, dentro de la cual analiza las políticas contemporáneas europeas sobre las migraciones. En la actualidad es editora del primer portal regional sobre política y teoría (politheor.net), y fundadora de la ONG Politheor, centro regional para el intercambio de ideas AIDA DŽANOVIĆ (Prijepolje, 1987) diplomirala je i magistrirala na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Sarajevu, na odseku za politikologiju. U periodu od 2008. do 2012. godine angažovana je kao student saradnik na predmetima: Politologija konflikata, Političko komuniciranje, Televizijsko novinarstvo i Političko-medijska kultura i socijalizacija. Polaznica je nekoliko regionalnih škola od kojih se izdvajaju prva regionalna Škola političke filozofije i demokratije dr Zoran Đinđić i prva regionalna Škola tranzicione pravde. Kordinator i asistent je na brojnim regionalnim i međunarodnim projektima. Autor je više radova objavljenih u Bosni i Hercegovini i u regionu. Njeni istraživački interesi dolaze iz polja biopolitičke teorije u okviru koje promišlja o savremenim evropskim migracijskim politikama. Trenutno je urednica regionalnog, političko-teorijskog portala politheor.net i suosnivač NVO Politheor – regionalni centar za razmenu ideja.
161
Balkanija
Aida Džanović
OSAMNAEST GODINA (RAZ)GRADNJE DRŽAVE Aida Džanović Rezime Ovim radom u kritičko razmatranje uvodim postdejtonsku Bosnu i Hercegovinu, misleći je kao političku zajednicu, kao, jer egzistira već punih osamnaest godina na onome što je Dejton institucionalizovao. Kolektivna prava su onemogućila svaki individualizam, etnički princip dominira nad građanskim, a dejtonsko uređenje je utemeljilo skup, složen i neefikasan državni sistem. Dejton jeste manifestacija snage koja je ovoj zemlji donela (nametnula) mir, ali je postkonfliktnoj, postdejtonskoj Bosni i Hercegovini ograničio dalji napredak. Duboki raskoli, razaranje socijalnog i političkog tela rađa obnovu nasilja i nemoć razorenog i rastočenog društva. Takvom podeljenom društvu imanentni su neprijatelji poretka, koji onemogućavaju da se isti konstituiše bar na minimalnom konsenzusu oko temeljnih političkih i pravnih principa. Analizu deficita u obnovi razgrađenog poretka i države zasnivam na teorijskim polazištima autora koji u svojim radovima misle ove ograničavajuće uslove (političke, pravne, socijalne). Fundamentalno pitanje koje radom dominira jeste: da li je nakon svega što osamnaest godina nije učinjeno moguće misliti Bosnu i Hercegovinu kao civilizovanu političku zajednicu? Svaki od analiziranih deficita u radu stvara probleme kako funkcionisanju tako i (o)držanju političkog poretka stabilnim, što nameće pitanje koje odgovara naslovu rada: šta državu čini državom ako joj se osamnaest godina oduzima jedan po jedan atribut državnosti? Ključne reči: demokratija, država, etnija, etnokratija, građanin, međunarodna zajednica, politička zajednica, poredak, suveren, suverenitet, ustav Uvod „Bosna i Hercegovina. Iza Dejtona država, iza države Praznina. Osamnaestogodišnja.“ Uvodni stihovi nastali su inspirativno, kao igra reči, po tekstovima kojima je književnik i dramaturg Eugen Ionesco neretko započinjao svoje drame apsurda. Pomenuta igra reči cilja na ovogodišnje obeležavanje novembra/decembra 1995. godine1, datuma od 1 U novembru mesecu 1995. godine dogovoren je Opšti okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini, poznatiji kao Dejtonski mirovni sporazum, u američkoj vazduhoplovnoj bazi Wright-Peterson, Dayton, država Ohio. Sporazum je zvanično stupio na snagu nakon parafiranja u Parizu, 14. decembra 1995. godine.
162
Aida Džanović
Balkania
DIECIOCHO AÑOS DE LA (DES)COMPOSICIÓN DEL ESTADO Aida Džanović Resumen Este artículo es un estudio crítico de Bosnia y Herzegovina (ByH) después de Dayton, un análisis del país como comunidad política. Digo como porque ByH lleva dieciocho años existiendo sobre la base institucionalizada de los Acuerdos de Dayton. Los derechos colectivos han hecho imposible toda clase de individualismo, los principios étnicos dominan por encima de los civiles, y el ordenamiento de Dayton ha llegado a establecer un sistema estatal costoso, complejo e ineficaz. Dayton fue una demostración de fuerza que aportó (impuso) la paz a este país, pero limitando el futuro progreso de ByH después de los conflictos y después de Dayton. Los profundos desacuerdos y la destrucción del tejido social y político del país vienen resucitando la violencia e impotencia de una sociedad que se encuentra asolada y desarticulada. Una sociedad que tiene un enemigo en el ordenamiento, dividida de tal manera que se hace imposible la constitución de un ordenamiento basado en un consenso mínimo, un consenso de principios fundamentales políticos y jurídicos. En el análisis del déficit nacido tras el restablecimiento del ordenamiento, pero también del desmantelamiento de ByH, parto de aquellos autores que en sus trabajos analizan estos factores considerados limitantes (políticos, jurídicos y sociales). La cuestión fundamental de este artículo es la siguiente: después de todo lo que no se ha hecho durante dieciocho años, ¿es posible considerar a ByH una comunidad política civilizada? Cada factor negativo abordado en este artículo crea problemas tanto en el funcionamiento del sistema político como en el mantenimiento de su estabilidad. De ahí surge la pregunta que da lugar al título del presente artículo: ¿cómo se mantiene un Estado al que se lleva dieciocho años quitando, uno tras otro, los atributos que conforman su soberanía? Palabras clave: democracia, Estado, etnia, etno-cracia, ciudadano, comunidad internacional, comunidad política, ordenamiento, soberano, soberanía, constitución Introducción «Bosnia y Herzegovina. Detrás de Dayton – el Estado, detrás del Estado – el Vacío. Dieciocho años cumplidos». El juego de palabras que aparece en los versos introductorios ha sido inspirado por el escritor y dramaturgo Eugen Ionesco, con el que a menudo empezaba sus dramas del absurdo. El objetivo del mencionado juego de palabras es la conmemoración de noviembre/diciembre de
163
Balkanija
Aida Džanović
značaja za izgled bosanskohercegovačke političke zajednice. Od tog datuma do danas, Bosna i Hercegovina kao državna konstitucija, egzistira kroz dva pojma: dejtonski i postdejtonski. Dejtonskim pojmom, BiH je ‚objavljena svijetu‘ (Ćurak, 2006) kao (geo) politička tvorevina stvorena ratom, izvedena iz rata, uslovljena njegovim rezultatom. Postdejtonska BiH, koju u radu detaljnije analiziram, egzistira kroz formu ‚mirovnog procesa’. „Postdejtonska Bosna je obilježena mirovnim procesom kao negacijom demokratskih principa i latentnom destrukcijom bosanske države kojoj se ne dozvoljava mir i ono što je sadržano u miru, demokratija. Demokratija je u objektivnoj koliziji sa mirovnim procesom“ (Ćurak, 2002:157). Pomenuta osamnaestogodišnjica Dejtonskog sporazuma u ovom radu analiziraće se u postdejtonskoj Bosni i Hercegovini.2 Pitanje od koga se primarno polazi glasi: poseduje li država Bosna i Hercegovina političke, institucionalne, pravne sadržaje — temeljne uslove za stabilno funkcionisanje poretka? Pre nego se usmerim na analizu istaknutih sadržaja — konstituenata stabilnog političkog poretka, želim pomenuti da se o ovoj problematici u bosanskohercegovačkoj akademskoj zajednici dosta pisalo i piše, iz politološkog, filozofskog, pravnog i sociološkog ugla. Stoga navodim da rad nema intenciju ulaska u sve znanstvene uvide, osim politološkog, te će isključivo iz politološkog ugla biti usmerena analiza osamnaestogodišnje (raz)gradnje bosanskohercegovačke državnosti. Takođe, pre nego pređem na analizu specifičnog političkog stanja BiH, smatram bitnim krenuti od teorijskih uvida nekih klasičnih i savremenih političkih teoretičara. Zadatak političke teorije jeste da se bavi poretkom u različitim političkim društvima i kulturama, no, njen prevashodni zadatak je da promišlja o načinima izbegavanja neporetka koji narušava život unutar političke zajednice. Ako je pitanje kako stvoriti i održati politički poredak središnje pitanje političke istorije i teorije, onda središnje žarište u stvaranju i utemeljenju tih ideja predstavlja država. Država Bosna i Hercegovina se u periodu 1992-1995. godine našla u procesu deinstitucionalizacije poretka, prava i politike (razarao se legalitet, razarao se život, razarale se slobode, sve je razarala sistemska proizvodnja smrti i straha). Bilo je to nedržavno stanje nesigurnosti (neporetka). „Ključni faktor koji utemeljuje ovu formulaciju jeste sistemski kontekst rata. Rat se otkriva kao osnovno jezgro koje nadoknađuje deficit legitimnosti. Rat definitivno razara političke i pravne ustanove, inicijalne enklave civilnog društva“ (Podunavac, 2006:75). Kao što smo pomenuli, Dejtonskim mirovnim sporazumom okončano je stanje neporetka, a Bosna 2 U knjizi Obnova bosanskih utopija Nerzuk Ćurak kaže: ... trijumf postdejtonske (pseudo)paradigme glasi: korak naprijed, dva koraka nazad (Ćurak, 2006). Uzimajući navedeno za lajtmotiv, u radu postdejtonsku Bosnu i Hercegovinu mislim kao političku zajednicu, jer ispražnjena od istinskog političkog pluraliteta i potencijala zajedništva ne može udovoljiti ni minimalnom principu političkog –kretanju i menjanju.
164
Aida Džanović
Balkania
19951, fecha de suma importancia para la comunidad política en ByH. Desde aquella fecha hasta el día de hoy, ByH, como creación estatal, existe a partir de dos conceptos: Dayton y post Dayton. La ByH que surge de Dayton fue «anunciada al mundo» (Ćurak, 2006) como una creación (geo)política, fruto de la guerra, derivada de la guerra y condicionada por los resultados de la guerra. La Bosnia y Herzegovina post Dayton, analizada con más detalle en este artículo, sigue existiendo a través de los efectos derivados del «proceso de paz». Tal como defiende Ćurak: «La Bosnia post Dayton ha sido marcada por el proceso de paz, que representa la negación de los principios democráticos y la destrucción todavía latente del Estado bosnio, que está privado de la paz y de lo que ésta implica: la democracia. La democracia está en colisión objetiva con los procesos de paz» (Ćurak, 2002:157). El mencionado decimoctavo aniversario de los Acuerdos de Paz de Dayton será analizado en el presente artículo en relación con ByH después de Dayton.2 Partimos de la siguiente cuestión: ¿posee ByH contenidos políticos, institucionales y jurídicos, fundamentales para el funcionamiento estable de su ordenamiento? Antes de dedicarme al análisis de estos contenidos —elementos propios de un ordenamiento político estable—, quiero poner de relieve que en ByH se ha escrito mucho y se sigue escribiendo sobre esta problemática, desde varios puntos de vista: politológico, filosófico, jurídico y sociológico. Por eso, quiero subrayar que la intención de este artículo es entrar en los aspectos puramente politológicos: se va a analizar la (des)construcción del Estado de ByH en el curso de los últimos dieciocho años desde el punto de vista de un politólogo. Asimismo, antes de dedicarme al análisis de la situación política específica en ByH, considero importante introducir algunas reflexiones de teóricos clásicos y contemporáneos. El reto de la teoría política es abordar el ordenamiento en diferentes culturas y sociedades políticas. Sin embargo, la tarea principal es analizar aquella evasión del desordenamiento, que perjudica la vida dentro de una comunidad política. Si la cuestión central de la historia y de la teoría política es cómo crear y mantener el ordenamiento político, el núcleo central de la creación y afianzamiento de esas ideas se encuentra en lo que es el Estado. En el período que va desde 1992 a 1995, el Estado de ByH atravesaba por un proceso de des-institucionalización del ordenamiento, de la justicia y de la política (la muerte y el terror sistemático iban devastando la legalidad, la vida o las libertades; lo 1 En noviembre de 1995, en la base de las fuerzas aéreas estadounidenses Wright-Patterson, en Dayton, Ohio, fue acordado el Acuerdo Marco General para la Paz en Bosnia y Herzegovina, más conocido como los Acuerdos de Paz de Dayton. Los Acuerdos entraron en vigor tras ser rubricados en París, el 14 de diciembre de 1995. 2
Nerzuk Ćurak en su libro Recuperación de las utopías bosnias dice: «...el triunfo del (pseudo)paradigma después de Dayton es el siguiente: un paso adelante, dos pasos atrás» (Ćurak, 2006). Tomando lo anteriormente expuesto por leitmotiv, en este artículo, Bosnia y Herzegovina, después de Dayton, ha sido analizada como una comunidad política porque —ha sido vaciada de una pluralidad política verdadera y del potencial de colectividad— no puede cumplir ni los mínimos principios de lo político: los de movimiento y cambio.
165
Balkanija
Aida Džanović
i Hercegovina postaje „državna zajednica mišljena ratom, izvedena iz rata, uvjetovana njegovim rezultatom“ (Ćurak, 2006:31). Dejtonski mirovni sporazum objavio je državu; kakvu-takvu (kvazi ili ne-državu, u kritičkim uvidima nekih još uvek slabu, nedovršenu, državu u izgradnji). Postdejtonski mirujući ne(spo)razum3 objavio je odsustvo rata ili pada u prirodno stanje, ali je isto tako objavio i odsustvo države (Ćurak, 2006), zajedništva, individualnih prava, saglasnosti, sloboda, sigurnosti, demokratije. Objavio je odsustvo svega što čini summum bonum dobro uređene zajednice. U nastavku pogledajmo i kako.
Odsustvo države „Država (poredak) ne može biti neutralan prema sebi i fundamentalnim pretpostavkama svoje egzistencije.“ Milan Podunavac Promišljanje o postdejtonskoj Bosni i Hercegovini kao političkoj konstituciji počinjem pitanjem: koliko države? Thomas Hobbes je u Levijatanu objavljenom 1651. godine napisao da je država creator et defensor pacis: država je oslonac poretka i sigurnosti i preduslov da pripadnici političke zajednice uživaju javna dobra i slobode. Charles Montesquieu i drugi liberalni sledbenici su Hobbes-ovo pitanje političkog poretka: zašto država, preformulisali u pitanje: koliko države, misleći na opasnosti koje ograničavaju poredak i slobode. Upravo pitanje koliko države uvodim u središnji deo rada, a ono se odnosi na sledeće promišljanje: šta jednoj tvorevini koja se osamnaest godina razgrađuje pribavlja atribut poretka? Nečinjenje?! Nepolitička priroda političkih procesa?! Privid suvereniteta?! Privid prava i sloboda?! Čime to jedan nevaljali titular (Međunarodna zajednica) za osamnaestogodišnje nečinjenje pribavlja opravdanje? Koliko države je ‚dovoljno‘ da (raz)gradi državu? Šta je suverenitet, poredak, sloboda, zajedništvo, demokratija te države? Nemački politički teolog Carl Schmitt, razrađujući Hobbes-ovu teoriju države4, postavlja pitanje: šta je suština političkog poretka koji treba štititi i ko je 3
Metafora koja se odnosi na političko društvo u Bosni i Hercegovini koje je i nakon osamnaest godina u stanju mirovanja a karakteriše ga odsustvo temeljnog društvenog ugovora kojim bi se (na osnovu širokog socijalnog i političkog konsenzusa) trebao oblikovati zajednički (državljanski) identitet zajednice i jačati zajedničko uverenje da građani priznaju jedni druge kao članove političke zajednice i da istovremeno priznaju državu kao sopstvenu političku zajednicu. 4
Država je osnovna formula i najviša politička instanca bez koje ne može niti jedno stvarno društvo i bez koje ni javni poredak ne može osigurati egzistenciju društva. Hobbes-ov Levijatan (Zajednica, Država ili Societas
166
Aida Džanović
Balkania
iba devastando todo). Se trataba de una situación de inseguridad fuera del marco estatal (desordenamiento). «El factor crucial que da lugar a esta formulación es un contexto sistémico de guerra. La guerra se convierte en el núcleo básico que compensa el vacío de legitimidad. La guerra definitivamente devasta las instituciones políticas y jurídicas, los cimientos de toda sociedad civil» (Podunavac, 2006:75). Con los Acuerdos de Paz de Dayton se puso fin al estado de desordenamiento, pero ByH pasó a ser una «unión estatal nacida de la guerra, derivada de la guerra, y condicionada por los resultados de la guerra» (Ćurak, 2006:31). De acuerdo con algunas opiniones críticas, los Acuerdos de Paz de Dayton anunciaron el nacimiento del Estado: un Estado cualquiera (un cuasi Estado o un no Estado, un Estado todavía frágil, todavía sin terminar, un Estado en construcción). Los (des)acuerdos, que podrían denominarse del estancamiento3, después de Dayton4 anunciaron la ausencia de guerra o la caída a un estado natural de las cosas, pero asimismo anunciaron la ausencia de Estado (Ćurak, 2006), de colectividad, derechos individuales, acuerdos sociales, libertades, seguridades y democracia. Fue anunciada la ausencia de todo, de todo aquello que compone el summum bonum de una sociedad bien ordenada. A continuación veremos cómo. La ausencia del Estado «El Estado (ordenamiento) no puede ser neutral hacia sí mismo y hacia las hipótesis fundamentales de su propia existencia». Milan Podunavac El análisis de ByH como una creación política, empieza con la pregunta ¿cuánto Estado? En el Leviatán, publicado en 1651, Thomas Hobbes dice que el Estado es creador et defensor pacis: el Estado es el sostén del ordenamiento y de la seguridad, y una pre condición para que los miembros de la comunidad disfruten de los bienes y las libertades públicas. Charles Montesquieu, y otros seguidores liberales, cambiaron la pregunta de ¿por qué el Estado? a ¿cuánto Estado?, refiriéndose a los peligros que limitan el ordenamiento y las libertades. Es precisamente la pregunta ¿cuánto Estado? la que voy a introducir en la parte central de este artículo; para hacer referencia a la siguiente reflexión: ¿qué es lo que le otorga a una construcción, que lleva dieciocho años descomponiéndose, el atributo de orden? ¿La no3
Juego de palabras. De ne(spo)razum surgen tres palabras: acuerdo/desacuerdo/irracionalidad, y en vez de mirovni, que significa de paz, la autora utiliza la palabra mirujući, es decir de quietud, de estancamiento (N.d.T.) 4
Metáfora que se refiere a la sociedad política en Bosnia y Herzegovina, que después de dieciocho años todavía está en un estado de quietud. La sociedad está caracterizada por la ausencia de un acuerdo social fundamental que deba de dar forma (basándose en el amplio consenso político y social) a la identidad común (estatal) de la comunidad, y fortalecer la convicción común para que los ciudadanos se reconozcan unos a otros como miembros de la comunidad política, y, al mismo tiempo, reconozcan al Estado como su propia comunidad política.
167
Balkanija
Aida Džanović
odgovoran za njegovo očuvanje? Po Scmitt-u, pojedinac treba da uspostavi poredak (mir) iz situacije haosa (rata) i sva je odgovornost da (o)drži novostvorenu situaciju stabilnom. Ukoliko se poredak, mir, stabilnost naruše, zadatak pojedinca je da preduzme sve neophodne mere za ponovno uspostavljanje poretka. Stoga je prema Schmitt-u, suveren onaj koji donosi odluku o izvanrednom stanju. Kako bismo se usmerili na pitanje suverena u BiH, konstitutivnog dela njenog političkog poretka, moramo se vratiti Dejtonskom uređenju države. „Bosna i Hercegovina se sastoji od dva entiteta: Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske“.5 Federacija Bosne i Hercegovine se doživljava kao entitet Bošnjaka i Hrvata, a Republika Srpska kao entitet srpskog naroda. Dejtonsku podelu Bosne i Hercegovine, bosanskohercegovačka politička elita tumači na sledeći način: bošnjačko viđenje BiH bazirano je na tezi da je međunarodna zajednica6 nametnula entitetsku podelu BiH, te da takva podela nema ni istorijsku, ni geografsku, ni ekonomsku opravdanost, osobito ako se uzme stav Bošnjaka da je današnja BiH nastala na agresiji i genocidu; viđenje koje dolazi od srpske političke elite egzistira na tezi da Republika Srpska nije nastala Dejtonskim mirovnim sporazumom (kao što to Bošnjaci i Hrvati smatraju), već je istim njen teritorijalni i legalni kontinuitet (od 1992. godine) samo dodatno verifikovan; hrvatsko viđenje Dejtonske podele BiH koncipira se na tezi da je Dejtonom ‚otvoreno‘ hrvatsko nacionalno pitanje, a nezadovoljstvo se nastoji rešiti „zahtjevima za uspostavljanje trećeg — etničkog entiteta, koji bi trebalo promatrati kao logičan, opravdan i pravedan programski cilj hrvatskog naroda u BiH sve dotle dok je ona entitetski uređena i dok u njoj postoji Republika Srpska“ (Žepić prema Šačić, 2007:50). Dejtonom podeljena BiH i njene tri zasebne, divergentne, etno motivom redukovane celine podstiču nas na pitanje: ko je pretpostavljeni nosilac suvereniteta u BiH? Po postojećem ustavu, Bosna i Hercegovina nije koncipirana kao jedinstvena politička zajednica čiji su građani nosioci suvereniteta, već je koncipirana kao mehanički zbir tri ‚konstitutivna naroda‘, koji su na taj način i pretpostavljeni nosilac njenog suvereniteta. ‚Konstitutivni narodi‘ su tri pomenute etnonacionalne grupacije (bošnjačka, srpska, hrvatska) koje logikom Ustava BiH u stvarnosti funkcionišu kao zasebne celine, odvojena društva, sa vlastitim, zasebnim suverenitetom. Ako se vratimo entitetskoj podeli
civilis) je prva sistemska teorija moderne države. 5
Ustav Bosne i Hercegovine, član I, stav 3.
6
Pored velikog broja autora (i znanstvenika i političkih aktera) koji su pokušali definisati pojam i sadržaj Međunarodne zajednice, u ovom radu polazi se od viđenja Međunarodne zajednice Andrew-a Glovers-a koji ističe: „istinska međunarodna zajednica je grupa država koja je na prvom mjestu kreirala pravila i institucije. To su suštinski, Sjedinjene Države i Evropa“ (Glovers prema Turčalo, 2009:135).
168
Aida Džanović
Balkania
acción? ¿La naturaleza no política de los procesos políticos? ¿La apariencia de soberanía? ¿La aparente existencia de derechos y libertades? ¿Qué justificación tiene un actor inquieto, como es la comunidad internacional, para llevar dieciocho años de inacción? ¿Cuánto Estado es «suficiente» para (des)construir el propio Estado? ¿Cuál es la soberanía, el ordenamiento, la libertad, la colectividad? ¿Cuál es la democracia de ese Estado? Partiendo de la teoría del Estado de Hobbes5, el teólogo alemán Carl Schmitt plantea la siguiente pregunta: ¿cuál es la esencia del ordenamiento político que hay que defender y quién es el responsable de salvaguardarla? Según Schmitt, el individuo ha de lograr el orden (la paz) tras una situación de caos (guerra) y es su responsabilidad (man) tener esa nueva situación de forma estable. Si el ordenamiento, la paz y la estabilidad llegan a ser dañados, le toca al individuo tomar todas las medidas necesarias con el fin de restablecer el orden. Es por eso que para Schmitt el soberano es quien decide sobre el estado de excepción. Con el fin de abordar la cuestión del soberano en ByH, como parte constitutiva de su ordenamiento político, tenemos que volver al ordenamiento estatal de Dayton. «Bosnia y Herzegovina está compuesta por dos entidades: la Federación de Bosnia y Herzegovina y la República Srpska».6 La Federación de Bosnia y Herzegovina se considera la entidad de los bosniacos y de los croatas, mientras que la República Srpska se percibe como entidad de los serbios. La élite política de ByH interpreta la división de ByH de acuerdo con los Acuerdos de Dayton. La perspectiva bosniaca se basa en la tesis de que la comunidad internacional7 fue la que impuso esa división de entidades, carente de cualquier justificación histórica, geográfica o económica, sobre todo si se tiene en cuenta la opinión de que ByH nació de la agresión y del genocidio. La opinión de la élite política serbia proviene de la tesis de que la República Srpska no nació con los Acuerdos de Paz de Dayton (tal como creen los bosniacos y los croatas), sino que se corrobora su continuidad territorial y legal (desde 1992). La actitud croata hacia la división de ByH plantea la tesis de que la cuestión nacional croata fue «abierta» con Dayton, al tiempo que se tiende a solucionar el descontento «reclamando la constitución de una tercera entidad étnica, lo que debería considerarse como objetivo lógico, justificado y justo del pueblo croata en ByH, siempre que el país mantenga la estructura de entidades y siempre que exista la República Srpska» (Žepić según Šačić, 2007:50). La ByH dividida por los Acuerdos de Dayton y sus 5 El Estado es la fórmula básica y la instancia política más alta sin la que es imposible imaginar una sociedad verdadera y sin la que ni siquiera el ordenamiento público pueda facilitar la existencia de la sociedad. El Leviatán de Hobbes (Comunidad, Estado o Societas civilis) representa la primera teoría sistémica del Estado moderno. 6
Constitución de Bosnia y Herzegovina, artículo I, punto 3.
7
A pesar de la multitud de autores (tanto los científicos como los actores políticos) que han intentado definir el concepto de comunidad internacional, en este artículo partimos de la definición de Andrew Glovers según la cual «la comunidad internacional verdadera es un grupo de Estados que, en primer lugar, han creado las reglas y las instituciones. Primordialmente, son Estados Unidos y Europa» (Glovers según Turčalo, 2009:135).
169
Balkanija
Aida Džanović
Bosne i Hercegovine, videćemo da se unutar dvojne države (mehanički zbir dva entiteta) pojavljuje suverenitet koji je i dvojben. Međunarodna zajednica, koja je po potpisivanju Dejtonskog sporazuma sa uredom Visokog predstavnika integrisana u BiH i uključena u njen političko-pravni poredak, takođe se pojavljuje kao suveren Bosne i Hercegovine.7 Međunarodna zajednica, ali i Evropska unija8, kao konglomerati isprepletanih interesa koji se otelovljuju u žarištima političke moći u BiH, implicitni su suveren postdejtonske države. Evo i kako. „Zakon je izvan sebe sama, dakle, JA, suveren, koji sam izvan zakona, proglašavam da ništa nije izvan zakona“ (Agamben, 2006:18). Citirani politički filozof Giorgio Agamben uvideo je paradoks suvereniteta. Agamben navodi da je suveren istovremeno i izvan i unutar pravnog poretka. „Suveren se, imajući legalnu moć suspenzije valjanosti zakona, legalno postavlja izvan zakona“ (Agamben, 2006:18). Ova ambivalentnost suverenog političkog subjekta koju Agamben pojmi, preneta u kontekst Bosne i Hercegovine i Međunarodne zajednice i/ili Evropske unije pokazuje specifičan politički odnos. Iako se misli da su etničke zajednice u Bosni i Hercegovini nosioci političkog suvereniteta9, vraćajući se Schmitt-ovom suverenu koji je iznad političkog poretka i koji ga kao takvog konstituiše i odlučuje o svakoj promeni unutar njega, vidimo da su predstavnici Međunarodne zajednice u BiH, a od skora i Evropske unije, ti koji su suvereni i ti kojima suverenitet pripada. U prilog navedenom ide teza da je zapravo Visokom predstavniku Međunarodne zajednice u BiH (i/ili Specijalnom predstavniku EU) poveren mandat nad njenim suverenitetom, jer koji to politički subjekt u BiH može, osim Visokog predstavnika10, doneti odluku koja nadilazi njegova pravno-politička ograničenja, a da pritom nema ni obavezu ni odgovornost da postupak vlastitog delovanja pravda pred formalnim institucijama i predstavnicima vlasti, civilnim društvom, građanstvom? Bez ovakvog suverena, koji deluje unutra i van (ambivalentno po Agambenu) postojeći politički poredak Bosne i Hercegovine ne bi imao smisla. I nema! Osamnaestogodišnja politička egzistencija BiH traje kroz višestruku isključenost:
7
Iako to odbija da prizna!
8
Sredinom 2004. godine Paddy Ashdown je počeo promovisati prelazak BiH iz dejtonske u briselsku fazu. Dok dejtonska faza simbolizuje političku volju i globalnu snagu SAD-a, briselska simbolizuje povratak i sve snažnije prisustvo Evrope u regionu zapadnog Balkana. (Prema: E. Hadžikadunić, Od Dejtona do Brisela, Acips, Sarajevo, 2005) 9
Jer se donošenje svake političke odluke pravda donošenjem u ime jedne ili više etničkih grupa.
10
Primer primene Bonskih ovlasti. Prema navodima autora Eldara Sarajlića, u periodu od 1998. do 2005. godine Ured visokog predstavnika izdao je 757 odluka, uklonio 119 ljudi sa zvaničnih pozicija i nametnuo 286 zakona i amandmana na postojeće zakone (Sarajlić, 2008:14).
170
Aida Džanović
Balkania
tres grupos separados, discordantes, reducidos bajo criterios étnicos, invita a la siguiente pregunta: ¿quién es el verdadero soberano en ByH?. En virtud de la actual Constitución, ByH no fue definida como una comunidad política única, cuyos ciudadanos fueran titulares de su soberanía; se trata más bien de una suma mecánica de los tres «pueblos constitutivos», que supuestamente son los titulares de su soberanía. Los tres «pueblos constitutivos» son los grupos etno-nacionales, arriba mencionados (bosniaco, serbio, croata) que, debido a la lógica de la Constitución de ByH, funcionan en realidad como tres grupos apartados, como sociedades separadas, cada una de ellas con su propia soberanía. Si volvemos a esa división de entidades de ByH, veremos que dentro de un país doble (una suma mecánica de las dos entidades) la soberanía se vuelve dudosa. Tras la firma de los Acuerdos de Dayton, y mediante la Oficina del Alto Representante, la comunidad internacional intervino en ByH, pero también en su ordenamiento político-jurídico, convirtiéndose en el soberano de ByH.8 Tanto la comunidad internacional, como la Unión Europea9, como conglomerados de diferentes intereses entrelazados, integrados en los núcleos de poder político en ByH, son implícitamente, tras Dayton, los soberanos del Estado. En seguida veremos cómo. «Solo la ley está por encima de sí misma, con lo que el YO, el soberano, estando también por encima de la ley, declara que nada está por encima de la ley» (Agamben, 2006:18). El citado filósofo Giorgio Agamben entendió la paradoja de la soberanía. Agamben dice que el soberano, al mismo tiempo, está al margen y dentro del ordenamiento jurídico. «Con su poder legal para suspender la validez de las leyes, el soberano legalmente se sitúa a sí mismo al margen de las leyes» (Agamben, 2006:18). Esta ambivalencia del sujeto político soberano abordada por Agamben, aplicada al contexto de ByH y de la comunidad internacional y/o la Unión Europea, refleja la existencia de una relación política específica. Volviendo al soberano de Schmitt que está por encima del ordenamiento político y que lo constituye como tal y decide sobre todo cambio dentro de él mismo, y a pesar de la convicción común de que las comunidades étnicas en ByH son titulares de la soberanía política10, vemos que los representantes de la comunidad internacional así como, desde hace poco, de la Unión Europea, son los que ostentan la soberanía, y son sus titulares. Por añadidura, el mandato para la soberanía de ByH le fue confiado al Alto Representante de la comunidad internacional en ByH (y/o Representante Especial de la UE). De aquí 8
¡Aunque se niega a reconocerlo!
9
A mediados de 2004, Paddy Ashdown empezó a hablar a favor del traslado de ByH de la fase de Dayton a la de Bruselas. Mientras la fase de Dayton simboliza la voluntad política y la fuerza global de Estados Unidos, la de Bruselas simboliza la vuelta y la presencia cada día más fuerte de Europa en la región de los Balcanes occidentales. (Según E. Hadžikadunić, Od Dejtona do Brisela, Acips, Sarajevo, 2005.) 10
Cada decisión política se justifica por la necesidad de ser tomada en nombre de uno o varios grupos étnicos.
171
Balkanija
Aida Džanović
Međunarodna zajednica i/ili Evropska unija kao suveren konstituiše moć (iz)van političkog poretka, ‚konstitutivni narodi‘ tvore zasebne suverenitete unutar političkog poretka, a građani Bosne i Hercegovine tek su biopolitički11 objekat unutar takve političke zajednice. Ovakva isključenost i delovanje ni o(da)vde ni (od)tamo rastače političko tkivo i potire još jedan princip političkog — pactum unionis civilis (građansku vladavinu) i javni poredak pravde (nastao delovanjem svih koji žive na zajedničkoj teritoriji). Pored ambivalentnosti političkog suvereniteta u BiH, koja je kao takva bazirana na izuzeću od primene pravila političkog sistema12 (a što je sui generis samog pojma suvereniteta), valjalo bi pomenuti i ono što Agamben naziva ‚golim životom‘, a što se u kontekstu našeg rada oslikava kroz isključenje bosanskohercegovačkog građanstva iz političkog poretka. Sledeći Agambena za kojeg je goli život izvorno na rubu, na periferiji, čime je i izvan političkog poretka i za kojeg posedovanje golog života znači svođenje života na golu, biološku egzistenciju, sledimo da su građani Bosne i Hercegovine objekat ‚golog života‘ koji je istovremeno i unutar i izvan političkog sistema. Unutar — jer se odluke deklarativno i načelno donose u ime građana, Izvan — jer su građani isključeni iz procesa odlučivanja i ne tretiraju se kao racionalni subjekti političke zajednice koji bi, po definiciji, trebalo da tvore princip javnog dobra. Svedeni na ‚goli život‘ i biološku egzistenciju u političkoj zajednici u kojoj obitavaju, objekat su preko kojeg politički poredak crpi svoj legitimitet. Pozivajući se na Carla Schmitta, Agamben vanredno stanje proglašava pravilom današnjice. Ukoliko uzmemo u obzir ambivalentnost političkog suvereniteta u BiH, uz uključivanje/isključivanje, spoljašnje/unutrašnje, što po Agambenu čini stanje (iz) vanrednosti, onda se bosanskohercegovačka politička zajednica nalazi u svojevrsnom stanju (iz)vanrednosti, jer uz višestruku izvlaštenost i odsustvo stvarnog, konačnog suverena, egzisitira između Međunarodne zajednice i/ili Evropske unije (izvan političkog poretka), etnopolitičkih zajednica (unutar političkog poretka) i građana (objekata biopolitike par excellence). Takva Bosna i Hercegovina, sa suverenom (Međunarodnom zajednicom i/ili EU) koji donosi odluke o izvanrednom stanju i egokratskim profilima lokalnih etnopolitičkih lidera koji na osnovu isključenja građanstva iz deliberativnih procesa grade vlastiti politički legitimitet, zaziva novi paradoks.
11Prema
Michel Foucaultu biopolitika je način intervencije i regulacije populacije, tačnije, stanovništva.
12Jačanje
države i državnih institucija, politički razvoj zemlje, jačanje demokratskih principa i kapaciteta i slično, o čemu osamnaestogodišnje mirovanje, nekretanje Bosne i Hercegovine ne može posvedočiti.
172
Aida Džanović
Balkania
deriva la pregunta: ¿qué sujeto político en ByH, con la excepción del Alto Representante,11 podría tomar decisiones que superen las limitaciones jurídico-políticas del país, sin que tuviera responsabilidad u obligación ninguna de justificarse ante las instituciones formales y las autoridades, la sociedad civil o los ciudadanos? Sin un soberano similar que actúa tanto dentro como fuera (según Agamben: ambivalentemente), el ordenamiento político existente en ByH no tendría sentido. ¡Y efectivamente no lo tiene! La existencia política de ByH durante dieciocho años perdura mediante una múltiple exclusión: La comunidad internacional y/o la Unión Europea como soberanos son los que constituyen el poder (desde) fuera del ordenamiento político. Los «pueblos constitutivos» a su vez son los que articulan sus propias soberanías dentro del ordenamiento político, mientras que los ciudadanos de ByH son nada más que un objeto bio-político12 dentro de una comunidad política determinada. Este tipo de exclusión y actuación ni (desde) aquí ni (desde) allí viene desintegrando el tejido político y anulando un principio más de lo político: el principio de pactum unionis civilis (el Estado de los ciudadanos) y un ordenamiento público basado en la justicia (nacido de la acción de todos los que viven en un territorio común). Además de la ambivalencia de la soberanía política en ByH, basada en la falta de aplicación de unas reglas políticas propias13 —a su vez, sui generis para el mismo concepto de soberanía—, habría que mencionar también lo que Agamben denomina «la vida nula», reflejándose, en el contexto del presente artículo, en la exclusión de la ciudadanía del ordenamiento político de ByH. Para Agamben, la nula vida está en el borde, en la periferia, y por lo tanto fuera del ordenamiento político; la posesión de la nula vida significa una reducción de la vida a la mera existencia biológica. Siguiendo con su pensamiento, llegamos a la conclusión de que los ciudadanos de ByH representan el objeto de esa «vida nula» que al mismo tiempo está dentro y fuera del sistema político. Están dentro, de forma declarada, porque se toman las decisiones en nombre de los ciudadanos, y, por otro lado, está fueran del sistema político porque los ciudadanos están excluidos del proceso de toma de decisiones, sin ser tratados como sujetos racionales de la comunidad política que, por definición, deberían de constituir el principio del bien público. Reducidos a la «nula vida» y a la mera existencia biológica dentro de la comunidad política que habitan, los ciudadanos son el objeto a través del cual el orden político logra su legitimidad.
11
Un ejemplo de la aplicación de los Poderes de Bonn. Según el autor Eldar Sarajlić, en el período comprendido entre 1998 y 2005, la Oficina del Alto Representante dictó 757 resoluciones, sustituyó a 119 altos funcionarios de la administración e impuso 286 leyes y enmiendas a las leyes existentes (Sarajlić, 2008:14).
12
Según Michel Foucault, la biopolítica es una de las maneras de regular a la población, es decir a los habitantes.
13
Esas reglas son: fortalecimiento del Estado y de las instituciones públicas, desarrollo político del país, fortalecimiento de los principios y capacidades democráticas, etc. Los dieciocho años de quietud, de ausencia de todo movimiento de ByH no han dejado constancia de ello.
173
Balkanija
Aida Džanović
Odsustvo osnovnog konstitucionalnog ugovora „Ustav je mesto u kome poredak traži i ustanovljava sopstvene principe.“ Hannah Arendt Ustav Bosne i Hercegovine međunarodno je ugovoreni Ustav — Aneks IV Dejtonskog mirovnog sporazuma. AKO međunarodno ugovoreni Ustav Bosne i Hercegovine ne može ponuditi minimalne perspektivne okvire njenom državnom razvitku jer ju je konstituisao kao zajednicu etnija, a ne zajednicu građana; AKO se osamnaest godina građani, politički subjekti Bosne i Hercegovine pojavljuju isključivo i samo kao pripadnici etničkih kolektiviteta13 ili kao pripadnici nacionalnih manjina, po Ustavu, Ostalih14; AKO je na sceni jedno haotično stanje par excellence u kojem se prepliće nacionalistička politika sa politikom građanske pravne države, princip univerzalne pravde sa stvarnom nepravdom, demokratija sa etnokratijom, postavlja se pitanje: Ko smo? I šta nas drži zajedno? „U normativnom smislu moć oblikovanja ustava izražava kapacitet političke zajednice da oblikuje politički poredak ex nihilo, uključujući istovremeno i ideju legitimne moći i titulara političke volje koji je zadnje ishodište novouspostavljenog poretka“ (Podunavac, 2006:150). Ako je ustav izraz samosvesti pripadnika jedne političke zajednice, koji upravo njoj odgovara, a u protivnom je izvanjski ustav koji je bez vrednosti i značenja, i ako je ključni korak prema političkoj autonomiji ljudi načinjen kada su ljudi počeli stavljati preambulu zakonima i stvarati ustav svojim delima, kakav je onda Ustav koji oblikuje naš poredak? U preambuli Ustava stoji: „Bosniacs, Croats and Serbs, as constituent peoples (along with Others) and citizens of BiH hereby determine that the Constitution of BiH is as follows“ (Mujkić, 2008:4). Navod nam kaže kako bosanskohercegovačku političku zajednicu tvore i oblikuju konstitutivni narodi, a Ostali, u etničkom smislu Drugi, tek su taksativno pobrojani. Eklatantan primer diskriminatorno i etnički koncipiranog Ustava leži u nemogućnosti odabira ma kog člana iz reda Ostalih za člana Predsedništva Bosne i Hercegovine. Ustav jasno poručuje: „The Presidency of BiH shall consist of three Members: one Bosniac, and one Croat, each directly elected from the territory of the Federation, and one Serb, directly
13 Florian Bieber će reći da je Aneks IV Mirovnog sporazuma institucionalizirao etničnost i stvorio pseudopostojeću zajednicu tri zasebna subjekta. (Prema F. Bieber, Institucionaliziranje etničnosti, postignuća i neuspjesi nakon ratova u Bosni i Hercegovini, Kosovu i Makedoniji, Međunarodni forum Bosna, Sarajevo, 2004) 14
„Ustav kaže: Bosna i Hercegovina je država Srba, Hrvata i Bošnjaka i Ostalih“ (Šačić, 2008:93).
174
Aida Džanović
Balkania
Citando a Carl Schmitt, Agamben declara el estado de excepción como la norma a día de hoy. Si tenemos en cuenta las ambivalencias de la soberanía política en ByH, la exclusión/inclusión, lo externo/interno, es decir lo que determina un estado de excepción según Agamben, llegamos a la conclusión de que la comunidad política de Bosnia y Herzegovina se encuentra en un cierto estado de excepción: dada la múltiple expropiación de los poderes y la ausencia de un soberano auténtico y definitivo, ByH sigue existiendo entre la comunidad internacional y/o la Unión Europea (fuera del ordenamiento político), las comunidades etno-políticas (dentro del ordenamiento político) y los ciudadanos (que son objetos de la biopolítica par excellence). Esa ByH, con un soberano (comunidad internacional y/o UE) que toma decisiones sobre el estado de excepción, y con unos líderes locales etno-políticos, con perfiles egocráticos, que gobiernan y que construyen su propia legitimidad política sobre la base de la exclusión de la ciudadanía de los procesos de deliberación, es lo que provoca esta nueva paradoja. La ausencia de un acuerdo constitucional fundamental «La constitución es el lugar donde el ordenamiento busca y establece sus propios principios». Hannah Arendt La Constitución de ByH es una constitución internacionalmente consensuada. Es el Anexo IV de los Acuerdos de Paz de Dayton. SI esta Constitución de ByH, internacionalmente consensuada, no puede ofrecer unas perspectivas mínimas para su desarrollo estatal, por haber edificado el país como una unión de etnias y no de ciudadanos; SI durante dieciocho años los ciudadanos —sujetos políticos de ByH— figuran única y exclusivamente como miembros de colectividades étnicas,14 o minorías, definidas por la Constitución como otros15; SI en la escena política domina una situación caótica par excellence en la que se mezclan la política nacional con la política del Estado civil de derecho, el principio de la justicia universal con la injusticia real, la democracia con la etno-cracia, entonces se plantea la siguiente pregunta: ¿Quiénes somos? ¿Qué es lo que nos mantiene unidos? Podunavac sostiene que «en el sentido normativo, la capacidad de modelar una constitución refleja la capacidad de una comunidad política de modelar un ordenamiento político ex nihilo,
14 Florian Bieber dice que el Anexo IV de los Acuerdos de Paz ha institucionalizado la etnicidad y ha creado una comunidad pseudoexistente compuesta por tres sujetos separados. (Según: F. Bieber, Institucionaliziranje etničnosti, postignuća i neuspjesi nakon ratova u Bosni i Hercegovini, Kosovu i Makedoniji, Međunarodni forum Bosna, Sarajevo, 2004.) 15
«La Constitución dice: Bosnia y Herzegovina es el Estado de los serbios, croatas y bosniacos, y los otros» (Šačić, 2008:93).
175
Balkanija
Aida Džanović
elected from the teritory of the Republika Srpska“ (Mujkić, 2007:4).15 Logično pitanje koje se nameće glasi: šta je sa kategorijom građanina koja se pominje u Preambuli bosanskohercegovačkog Ustava? Šta je sa pravom građanina da bude građanin a da ne pripada nijednoj etno-kolektivnoj grupaciji — bošnjačkoj, hrvatskoj, srpskoj. „Ustav priznaje jedino bošnjačke, hrvatske i srpske etničke interese kao legitimne političke interese dok su svi drugi isključeni. Isključivo etničko političko predstavljanje dovelo je do nestanka političkog građanina u pluralizmu njegovih identiteta i političkih interesa“ (Mujkić prema Bakšić-Muftić, 2007:III). No, to nije sve. Ustav Bosne i Hercegovine jasno nalaže da su i kolektivna prava etničkih grupa iznad prava individua (građana), što, po nama, potire još jedan princip političkog — lojalnost građana prema političkoj zajednici. Deficitom ovog principa, označenog nelojalnošću i resantimanom građana prema zajednici u kojoj žive, potire se još jedno legitimacijsko načelo stabilnog poretka, načelo sigurnosti. Osećaj nesigurnosti zbog nepostojanja pravnih i političkih osnova kojima bi se garantovao minimalni egzistencijalni okvir za sve pripadnike političke zajednice, potire još jedno, jako važno načelo političkog poretka, načelo pravičnosti. Prema John Rawls-u pravda je osnovna vrlina ustanova, a građanin je osoba sa demokratskim pravom na pravdu. U bosanskohercegovačkom političkom i pravnom poretku svi pobrojani principi, koji su po definiciji imanentni funkcionisanju stabilnog poretka, u svojevrsnom su stanju antinomičnosti: jer između normativnih zahteva za priznavanjem širokog seta prava i sloboda sadržanih u Ustavu BiH i ‚etniciziranog Ustava‘ (Šačić, 2007) utemeljenog na etničkim — kolektivnim pravima, pravičnost je izostala. Ako Ustav nije ništa drugo do široki društveni ugovor o identitetu političke zajednice i ako mora sadržavati osećaje svih pripadnika političke zajednice za njihova prava i interese, onda je za bosanskohercegovačko političko društvo cena osnovnog konstitucionalnog ugovora zaista visoka! Jer da bi ustav bio legitiman sa stanovišta širokog spektra demokratskih i liberalnih načela, on prvo mora imati tvorca čija moć konstituiše politički poredak (o bosanskohercegovačkoj ne ili kvazi suverenosti smo već govorili), a potom treba biti sadržan iz skupa civilnih i političkih prava kojima se regulišu temeljna načela i vrednosti ljudskoga života svih građana. Čini se apsurdnim pokušati primeniti logiku utemeljenu u demokratskim, liberalnim ustavima, na primer Bosne i Hercegovine. Pogledajmo i zašto. „Dejtonski ustav predviđa najširi katalog osnovnih ljudskih prava i sloboda, jasno naznačujući da the rights and freedoms set forth in the European convention for the protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and its protocols shall apply directly in Bosnia and Herzegovina. These shall 15
Tužba protiv Bosne i Hercegovine u slučaju Sejdić-Finci govori o diskriminaciji u ovom pogledu.
176
Aida Džanović
Balkania
encerrando también los conceptos de poder legítimo y de titular de la voluntad política, siendo este último el punto final de un ordenamiento recién establecido» (Podunavac, 2006:150). Si la constitución fuera la expresión de la voluntad de los miembros de una comunidad política —redactada a medida, porque en caso contrario sería una constitución ajena, carente de valores y significados—, y si el paso clave hacia la autonomía política del pueblo fuera la introducción del preámbulo de las leyes y la materialización de la Constitución mediante actos, ¿Qué tipo de Constitución es la nuestra, la que diseña nuestro ordenamiento? El preámbulo de la Constitución establece: «Bosniacs, Croats and Serbs, as constituent peoples (along with Others) and citizens of BiH hereby determine that the Constitution of BiH is as follows» (Mujkić, 2008:4). De esta cita vemos que los pueblos constitutivos trazan y dan forma a la comunidad política de Bosnia y Herzegovina, y que, los otros, en el sentido étnico, es decir, los demás, no figuran. Una muestra llamativa sobre el carácter discriminatorio y étnico de la Constitución reside en el hecho de que nadie que pertenezca a otros (grupos étnicos) puede ser elegido para la Presidencia de Bosnia y Herzegovina. La Constitución establece claramente: «The Presidency of BiH shall consist of three Members: one Bosniac, and one Croat, each directly elected from the territory of the Federation, and one Serb, directly elected from the teritory of the Republika Srpska» (Mujkić, 2007:4).16 La pregunta lógica que surge es la siguiente: ¿qué pasa con la condición de ciudadano, mencionada en el preámbulo de la Constitución de ByH? ¿Qué pasa con el derecho del ciudadano a ser ciudadano sin pertenecer a ninguno de los grupos étnicos (bosníaco, croata, serbio)? «La Constitución reconoce solamente los intereses étnicos bosníacos, croatas y serbios, como intereses políticos legítimos, mientras que todos los demás quedan excluidos. La expresión política exclusivamente étnica condujo a la desaparición del ciudadano político en cuanto al pluralismo de sus identidades e intereses políticos» (Mujkić según Bakšić-Muftić, 2007:III). Sin embargo, eso no es todo. La Constitución de ByH claramente superpone los derechos colectivos de los grupos étnicos a los derechos individuales (de ciudadanos), lo que anula otro principio político: la lealtad de los ciudadanos a la comunidad política. La ausencia de este principio, que queda marcado por la deslealtad y el resentimiento de los ciudadanos hacia su propia comunidad, anula otro principio inherente a todo ordenamiento estable: la seguridad. La sensación de inseguridad causada por la ausencia de bases políticas y jurídicas, que garanticen un marco existencial mínimo para todos los miembros de la comunidad política, anula otro principio político muy importante: la justicia. En opinión de John Rawls, la justicia es la virtud fundamental de las instituciones, y el ciudadano tiene derecho democrático a la justicia. En el ordenamiento político-jurídico de ByH, todos los principios mencionados, 16
El recurso interpuesto contra ByH en el caso Sejdić-Finci habla sobre la discriminación al respecto.
177
Balkanija
Aida Džanović
have priority over all other law“ (Mujkić, 2007:2). Iz navedenog čitamo da Dejtonski ustav koji tretira Bosnu i Hercegovinu kao državu i političku zajednicu utemeljenu na univerzalističkim načelima16 u antinomiji je sa prirodom normativnih zahteva (pravom kao bazičnim dobrom, vladavinom prava, demokratijom, pravdom kao legitimacijskim načelom) jer nema opoziva diskriminatornim odredbama Ustava koje ustanovljuju prioritet etničkih principa. Vođene logikom navedenog, vladajuće etnopolitičke strukture u pitanje ne dovode diskriminatorne odredbe Ustava, naprosto jer bi time narušile vlastiti sistem moći utemeljen na etničkim kolektivnim pravima. Antinomija Dejtonskog ustava u pitanje dovodi i legitimnost države i legitimnost u državi, jer etnički razlikuje i diskriminiše, ali istovremeno garantuje ljudska prava i individualne slobode. „Ovakav model je u koliziji sa proklamiranom vladavinom prava koja implicira pravnodržavne premise i apstraktne građane na društvenoj bazi — otud i zahtjev za zaštitom apstraktnog čovjeka. Njoj je suprotstavljena funkcionalna, ali na ustav oslonjena vladavina etnija“ (Šarčević, 2005:23). Tako Dejtonski ustav, predstavljajući se kao dokument koji hoće ovekovečiti univerzalnu pravdu, odbacuje etiku prava. „Zahvaljujuću etniciziranom ustavu, pa samim tim i etniciziranom pravu koje je dobilo dovoljno vremena za promidžbu, afirmacija individualnih prava je potpuno izostala“ (Šačić, 2008:94). Imajući u vidu da ustav nije ništa drugo do široki društveni konsenzus kojim se potvrđuje identitet političke zajednice i čijem oblikovanju doprinosi građanin, Dejtonski Ustav BiH kojim je „konačno usvojen etnikum kao osnovna vrijednost pravnog sistema“ (Šarčević, 1997:57) ne može udovoljiti ni političkom ni pravnom okviru kojim bi se Bosna i Hercegovina pisala kao politička zajednica svih građana. Dejtonski ustav propisuje da je BiH suverena država. U ustavnom sistemu konstitutivni narodi se pojavljuju kao nosioci suvereniteta. Pozicija Visokog predstavnika i/ili Specijalnog predstavnika EU u BiH je takva da govori da je zapravo međunarodni titular nosilac njenog suvereniteta. Građana nema. Ukratko, ambivalentnošću i antinomičnošću dejtonskog konstrukta samo se onemogućava konstituisanje jedinstvene, celovite, pravne, suverene političke zajednice. Međunarodna zajednica i Visoki predstavnik u Bosni i Hercegovini (koji odlučuje o izvanrednom stanju, donosi zakone, izvan je Ustava, kreator odluka koje se primenjuju na bosanskohercegovačke narode) mogu imati smisla samo ukoliko sa domaćom bosanskohercegovačkom etno-elitom ukinu sva ustavna nedela koja postoje tri, pet, deset, osamnaest godina već, ili ukoliko bude donesen novi, pravnodržavni ustav. No, dosadašnje iskustvo u tom pogledu ne daje razloga za optimizam.17 Pravnodržavni 16
Prava i slobode pobrojane u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i sloboda i njeni protokoli biće primenjivani u Bosni i Hercegovini (Mujkić, 2007).
17
„Cilj im je zajednički... mijenjati odredbe Dejtonskog ustava kako bi spriječili promjenu Dejtonskog sporazuma“
178
Aida Džanović
Balkania
inmanentes al funcionamiento de cualquier orden político estable, se caracterizan por una paradoja: la justicia no se encuentra entre aquellas exigencias normativas que reconocen una amplia gama de derechos y libertades, por un lado, contenidas en la Constitución de ByH, y, por el otro, surgidas de la «Constitución etnicizada» (Šačić, 2007), que está basada en derechos étnicos y colectivos. Si la Constitución no es sino un amplio acuerdo social sobre la identidad de una comunidad política, y si tiene que contener los derechos e intereses de todos los integrantes de la comunidad política, ¡entonces el precio de este acuerdo constitucional para la sociedad de ByH es altísimo! Para que una Constitución sea legítima, desde el punto de vista de un amplio abanico de principios liberales y democráticos, en primer lugar tiene que contar con un autor cuyo poder quede determinado por el propio ordenamiento político (ya hemos hablado de la no o la cuasi soberanía de ByH); luego, esa Constitución tiene que incluir una serie de derechos políticos y civiles que regulen los principios y valores fundamentales de la vida humana de todos los ciudadanos. Todo intento de buscar en la Constitución de ByH la lógica que existe en las constituciones democráticas y liberales resulta absurdo. Veamos el porqué. La Constitución de Dayton prevé una amplia gama de derechos y libertades fundamentales, destacando claramente que «the rights and freedoms set forth in the European convention for the protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and its protocols shall apply directly in Bosnia and Herzegovina. These shall have priority over all other law» (Mujkić, 2007:2). De la cita anterior podemos concluir que la Constitución de Dayton define ByH como un Estado y una comunidad política basada sobre principios universalistas,17 en oposición a la naturaleza de las exigencias normativas (el derecho como bien básico, Estado de derecho, democracia, justicia como principio legitimador), puesto que no se revocan las disposiciones discriminatorias de la Constitución que establecen la preferencia de los principios étnicos. Las estructuras etnopolíticas que gobiernan, en la lógica de lo anterior, no cuestionan las disposiciones discriminatorias de la Constitución simplemente porque no quieren perjudicar al propio sistema de poder, basado en esos mismos derechos étnicos-colectivos. En cambio, la oposición a la Constitución de Dayton cuestiona tanto la legitimidad del Estado, como la legitimidad del modelo político dentro del Estado; mientras por un lado diferencia y discrimina las etnias, por el otro garantiza los derechos humanos y las libertades individuales. «Este modelo está en colisión con el Estado de derecho proclamado, que incluye tanto las premisas jurídicas del Estado, como al ciudadano abstracto a nivel social; de ahí la demanda de amparo del ser abstracto. Al otro lado está el imperio de las etnias, un imperio funcional pero dependiente de la Constitución» (Šarčević, 2005:23). Intentando pasar por un documento que pretenda hacer eterna la 17
Los derechos y libertades mencionados en el Convenio Europeo para la Protección de los Derechos Humanos y Libertades, así como sus protocolos, serán aplicados en Bosnia y Herzegovina (Mujkić, 2007).
179
Balkanija
Aida Džanović
Ustav prosvećene političke zajednice koji će ograničiti moć etnopolitičkih oligarha, koji će ograničiti etnička/kolektivna prava, koji će omogućiti svim građanima Bosne i Hercegovine (uz zaštitu njihovih individualnih prava) da teže prema orijentirima pravnog i političkog poretka, za sada ostaje ideal poretka. Hegel (Fenomenologija duha) je znao da je samo kamen kao metafora nečinjenja nevin. Možda nas potakne na usvajanje minimalnog okvira pravne države. Osamnaest godina posle.
Odsustvo demokratskih normi i principa „Takvi su otprilike i trikovi naših političara; pošto su najpre raščerečili društveno telo opsenom dostojnom vašara, oni ponovo skupljaju delove, ne znam na koji način.“ Jean Jacques Rousseau Ograničavajuća (ne)funkcionalnost ustava u prethodnom delu je razmotrena, ali se nastavlja i u praksi ostvaruje ono što je propisala. Nastavak o etnokratiji u Bosni i Hercegovini, te politici održanja etnopolitičkih elita to i pokazuje. Dejtonski ustav na jednoj strani nedvosmislenom proklamacijom principa demokratije obećava Bosni i Hercegovini funkcionalan i efikasan državni sistem, a sa druge strane utemeljuje etnokratsku formu vladavine. „Dejtonska BiH pokazuje se kao neefikasna tvorevina koja počiva na generiranju krize iz koje političku moć crpe etnonacionalističke elite, a koja, u osnovi, počiva na diskriminaciji građana“ (Mujkić, 2010:5). Iako postoji sistemska diskriminacija i kršenje elementarnih ljudskih prava i sloboda, građani BiH ipak imaju kakvu-takvu državu. Državu nedemokratskih praksi to „ne priječi da se narcistički smatra državom“ (Ćurak, 2006:37). U Bosni i Hercegovini na delu je etnopolitički aranžman koji počiva na institucionalizaciji etničkih razlika. Etnopolis se opisuje kao zajednica u kojoj politički prioritet ima etnička grupnost nad individuumom i gde je članstvo građanina u političkoj zajednici predodređeno njegovim/njenim članstvom u etničkoj zajednici. Ovakav etnopolitički18 (de)konstrukt omogućava političkoj eliti u BiH održavanje gotovo osamnaestogodišnjeg statusa quo baziranog na zaštiti: ‚vitalnog nacionalnog interesa’19, od ‚Drugih‘, od ‚Ostalih’. Šta to konkretno znači? Bosanskohercegovačke nacionalne etno-elite koriste matricu utemeljenu u Ustavu (Ćurak, 2006:81). „Opstanak nacionalističkih politika u BiH moguć je samo uz očuvanje dejtonskog ustava koji onemogućava uspostavu moderne inkluzivne i pluralističke države“ (Turčalo, 2008:102). 18
Koji je ujedno i apolitički, jer je političnost uslovljena isključivim etno predznakom.
19
Gde se svako (ne)donošenje bilo kakve političke odluke pravda zaštitom ,vitalnog nacionalnog interesa‘ jedne od tri etničke grupacije.
180
Aida Džanović
Balkania
justicia universal, la Constitución de Dayton rechaza la ética del derecho. «Gracias a la Constitución etnicizada y, por consiguiente, al derecho etnicizado que ha tenido suficiente tiempo para su propia promoción, nunca se ha llevado a cabo la consolidación plena de los derechos individuales» (Šačić, 2008:94). Teniendo en cuenta que una constitución no es sino un amplio consenso social que confirma la identidad de una comunidad política, a la que contribuye cada ciudadano, la Constitución de ByH surgida de Dayton que «finalmente aprobó el ethnicum como el valor principal del sistema jurídico» (Šarčević, 1997:57), no puede cumplir los requisitos políticos ni jurídicos que definen a ByH como una comunidad política de todos los ciudadanos. La Constitución de Dayton establece que ByH es un Estado soberano. En el sistema constitucional los pueblos constitutivos figuran como titulares de la soberanía. De hecho, la posición del Alto Representante y/o Representante Especial de la UE en Bosnia y Herzegovina es tal que se les puede considerar como auténticos titulares de la soberanía del país. No hay ciudadanos. La ambivalencia y las contradicciones del resultado de Dayton hacen imposible la constitución de una comunidad política única, íntegra, legal y soberana. La presencia de la comunidad internacional y del Alto Representante en Bosnia y Herzegovina (quien decide acerca del estado de excepción, aprueba leyes, toma decisiones concernientes a los pueblos de ByH, está al margen de la Constitución), tienen sentido en la medida en que junto con la etno-élite local, ofrecen la posibilidad de suspender todos los defectos constitucionales que llevan persistiendo ya tres, cinco, diez, dieciocho años, o de aprobar una nueva constitución que sea legítima. Sin embargo, la experiencia al respecto no da lugar al optimismo.18 La constitución jurídico-estatal de una comunidad política ilustrada que limite tanto el poder de los oligarcas etno-políticos, como el poder de los derechos étnicos/colectivos, y que haga posible que todos los ciudadanos de ByH (al amparo de sus derechos individuales) vayan en pos de un ordenamiento jurídico y político, de momento sigue siendo simplemente un orden únicamente ideal. Hegel (Fenomenología del espíritu) sabía que solo una piedra resulta inocente del todo, como metáfora de la noacción. Tal vez esto nos apremie a alcanzar un acuerdo de mínimos para lograr un Estado de derecho. Dieciocho años después.
18 «Tienen el mismo objetivo: cambiar las disposiciones de la Constitución de Dayton con el fin de prevenir el cambio de los Acuerdos de Dayton.» (Ćurak, 2006:81) «La pervivencia de las políticas nacionalistas en ByH es posible solamente con la conservación de la Constitución de Dayton que, a su vez, hace imposible el establecimiento de un Estado moderno, inclusivo y pluralista.» (Turčalo, 2008:102)
181
Balkanija
Aida Džanović
BiH (propisanu ‚konstitutivnost’) za stvaranje i promociju zasebnih etno-nacionalnih zajednica, pri čemu se drugi (pripadnici druge etnonacionalne grupacije ili Ostalih) pojavljuju kao politički neprijatelji par excellence. Glavni energetski princip ovakvog, osamnaestogodišnjeg političkog sistema upravo je Schmitt-ovska kategorija ‚strah od neprijatelja’20 (Schmitt, 2001). Ako su koncepti strah i neprijatelj energetski princip bosanskohercegovačke (etno) politike, demokratski politički sistem nije moguć, jer ‚strah od neprijatelja‘ podržava i ojačava alijenaciju i političku desubjektivizaciju društva. Usvajajući ‚etnonacionalni princip kolektivističke reprezentacije‘ (Sarajlić, 2009) kao princip političkog, bosanskohercegovačke političke elite preko etničkog neprijatelja konstituišu sebe kao političke subjekte ali isto tako konstituišu i konfliktnu formu političke zajednice koja se gotovo netaknuta perpetuira u čitavom postdejtonskom periodu. Reprodukcija etnopolitičkog, koja je ujedno i reprodukcija neprijatelja i reprodukcija konflikta kao forme bosanskohercegovačke postdejtonske egzistencije, za političku elitu u BiH predstavlja polugu reprodukcije i moći i vlasti (o tome nam jasno svedoče mesta etnija u parlamentarnim telima i njihova stalna reprodukcija u vreme izbora). Prema Schmitt-u, oznaka političkog u kategorijama prijatelj — neprijatelj ne vodi normalnoj političkoj dinamici poretka, već naprotiv, postaje osa političkog samo u onim stanjima koja ugrožavaju temelje i političkog poretka i političke zajednice. Ukoliko interpretiramo i kontekstualizujemo Schmitt-a, za bosanskohercegovačke političke elite (etno)političko označava onu dimenziju borbi koja je usmerena na prakse, diskurse i institucije koje su usmerene na uspostavljanje i organizovanje političke zajednice, ali u uslovima koji su egzistencijalni samo za jednu etno-nacionalnu zajednicu. Otuda ‚vitalni nacionalni interes‘ kao interes očuvanja jedne zajednice i stvaranja zasebne države. Tačnije, zaštita ‚vitalnog nacionalnog interesa‘ dođe kao ‚pakt o nenapadanju‘, nalik društvenom ugovoru koji predlaže Hobbes: „niko se ne odriče vlastitog prava na samoodržanje, ali se odriče prava na uplitanje u samoodržanje drugih i njegovo onemogućavanje“ (Nedimović, 2009). Tako etnonacionalne elite u BiH ne mogu doprineti promeni njene političke stvarnosti jer su pod pomenutim paktom ‚o zaštiti’. Sve što preostaje je veličanje nacionalizma i konzerviranje vlastite zajednice, a što je polazna osnova nepolitičnosti političke elite u BiH. Prema navodima Hannah Arendt političkom zajednicom se postaje činjenjem, menjanjem, kretanjem. Takva zajednica podrazumeva činjenje kao aktivnu supstancu iz koje niko nije izuzet.
20
U teorijsko-konceptualnom kontekstu konfrontira se prosvetiteljsko i šmitovsko poimanje politike. Prosvetiteljsko pod politikom podrazumeva delatnost utemeljenu na razumu, normalnostima, normativnom, kompromisnom, kooperativnom, principijelnom, dok šmitovsko pod politikom podrazumeva razlikovanje prijatelja od neprijatelja. Politika je prostor polemosa, borbe, konflikata, svireposti (Schmitt, 2001:XIX).
182
Aida Džanović
Balkania
La ausencia de normas y principios democráticos «Así son, más o menos, los trucos de nuestros políticos: después de haber desmembrado el cuerpo social por artificios dignos de una feria, reúnen las piezas no sabemos cómo». Jean-Jacques Rousseau La (dis)funcionalidad limitada de la Constitución, analizada en la parte anterior, se mantiene, aunque cumpliendo en la práctica lo que está establecido. La continuación de la etnocracia en Bosnia y Herzegovina, y la política del mantenimiento en el poder de las élites etno-políticas, así lo atestiguan. Por un lado, se proclaman claramente los principios democráticos, y la Constitución de Dayton garantiza a ByH un sistema estatal funcional y eficaz, mientras que, por el otro lado, se instaura una forma etnocrática de gobierno. «La ByH surgida de Dayton resulta ser una creación ineficaz que genera una crisis de la que emana el poder político de las élites etno-nacionalistas que, básicamente, nace de la discriminación de sus ciudadanos» (Mujkić, 2010:5). A pesar de que en ByH se discrimina sistemáticamente y se violan los derechos y libertades fundamentales, sus ciudadanos al menos sí tienen un Estado. Eso no impide que ese Estado no democrático «por narcisismo, sea considerado un Estado de hecho y de derecho» (Ćurak, 2006:37). En ByH existe un acuerdo etno-político que tiene su origen en las diferencias étnicas institucionalizadas. Ethopolis se define como una comunidad en la que la colectividad étnica tiene prioridad política sobre el individuum, en la que la afiliación de los ciudadanos a una comunidad política queda predeterminada por su afiliación a una comunidad étnica. Esa (des)construcción etno-política19 permite a la élite política de ByH mantener su status quo durante los últimos dieciocho años; un status basado en la defensa de «intereses nacionales vitales»20, de los demás, de los otros. ¿Qué significa eso en concreto? Las etno-élites nacionales de ByH utilizan la matriz establecida en la Constitución (la prescrita constitutividad) para la creación y promoción de comunidades etno-nacionales diferentes, figurando los otros (miembros del otro grupo etno-nacional, o los demás) como enemigos políticos par excellence. El principio catalizador más importante de ese sistema político, que lleva casi dieciocho años existiendo, es precisamente la categoría schmittiana del miedo al enemigo21 (Schmitt, 2001). 19
A la vez que apolítica, dado que el politicismo queda condicionado con la exclusiva denominación étnica.
20
Y cada (falta de) toma de una decisión política queda justificada por el amparo de los «intereses vitales nacionales» de uno de los tres grupos étnicos. 21
En el contexto teórico-conceptual, lo ilustrado se contrapone a lo schmittiano respecto al entendimiento de la política. Lo ilustrado define la política como actividad basada en la razón, lo normal, la normativa, compromisos, cooperación, principios, mientras lo schmittiano considera que la política es la distinción entre los amigos y enemigos. La política así llega a ser el espacio del Polemos, la lucha, los conflictos, las monstruosidades (Schmitt, 2001:XIX).
183
Balkanija
Aida Džanović
Konzerviranje etno-nacionalnih zajednica u BiH, njihova međusobna alijenacija i odeljenost, izuzetost pripadnika drugih etno-kolektiviteta ili ustavom označenih Ostalih, građana, pokazuje da takva zajednica ne može udovoljiti minimalnom uslovu političkog — da bude politička. Iz navedenog vidimo da je bosanskohercegovačkom nedemokratskom društvu imanentna stalna etnička homogenizacija, kultura straha, kategorija Drugog i u političkom i u društvenom prostoru. To će „jasno reći da današnja demokratija u Bosni i Hercegovini nije demokratija građana već demokratija tri, tzv. konstitutivna naroda, etničke grupe“ (Mujkić, 2007:3). Ako u Bosni i Hercegovini imamo etničku demokratiju21, šta znači govoriti o demokratskoj državi? Demokratska država iznad svega hoće emancipovanje od partikularnog, hoće slobodu pojedinca u svoj njegovoj/njenoj osebujnosti, hoće zajedništvo kroz negovanje kulture uzajamnog respekta i solidarnosti, kroz učešće u političkim i ekonomskim ustanovama i najzad privrženost političkoj memoriji i tradiciji zemlje, kojoj svi, u značenju jedinstvene političke zajednice pripadaju. Uslovljena svim mogućim partikularitetima, od onih na najvišem nivou, sadržanih u međunarodno dogovorenom konstitucionalnom ugovoru — Ustavu, do onih svakodnevnih, recimo u obrazovnom sistemu22, Bosna i Hercegovina se ne može svrstati među zemlje demokratskih normi i principa, iako se kao takva piše.
Umesto zaključka „Bosna i Hercegovina. Iza Dejtona. Država.“ Pre nego se usmerim na retrospektivu analizirane tematike i pokušam napraviti siže izrečenog, želim poći od digresije koja je zapravo uzrokom nastanka samog rada: promišljanja osamnaestogodišnje (raz)gradnje bosanskohercegovačke državnosti. U skorašnjem razgovoru i prepisci sa dugogodišnjim prijateljem i kolegom iz Beograda na temu zemalja zapadnog Balkana i stepena demokratizacije njihovih društava, a u kontekstu EU integracija, nakon analize stanja Srbije, Hrvatske, Crne Gore, Makedonije, Albanije, došli smo na tlo Bosne i Hercegovine. Njegov prvi, ujedno i 21 „Etnički centriran Dejtonski sporazum postao je glavnom preprekom uspostavljanju građanskog društva u Bosni i Hercegovini, istovremeno služeći kao mehanizam etničkog discipliniranja građana Bosne i Hercegovine“ (Mujkić, 2007:3). 22
„Dvije škole pod istim krovom“ oblik je segregacije dece po etno-nacionalnom ključu.
184
Aida Džanović
Balkania
Allí donde los conceptos de miedo y enemigo forman parte del principio catalizador de la (etno)política de ByH, el sistema político democrático no es posible; el miedo al enemigo respalda y fortalece la alienación y la desubjetivización política de la sociedad. Al adoptar el «principio etnonacional de la representación colectivista» (Sarajlić, 2009) como principio de lo político, a través del enemigo étnico, las élites políticas de ByH se constituyen a sí mismas como sujetos políticos, pero al mismo tiempo constituyen también una forma conflictiva de comunidad política que, casi intacta, se perpetúa desde Dayton. La reproducción de lo etno-político, o sea del enemigo y de los conflictos al mismo tiempo —estado existencial de ByH después de Dayton—, es para la élite política de ByH un recurso de poder y de gobierno. Lo demuestran claramente los puestos reservados para las etnias en los organismos parlamentarios, así como la continua renovación de estos en época electoral. Schmitt considera que la designación de lo político en categorías amigoenemigo no conduce a una dinámica política normal en relación al orden establecido; sino que llega a ser el eje de lo político en aquellas situaciones en las que se ven perjudicados los cimientos tanto del ordenamiento político como de la comunidad política. Al interpretar y colocar en un determinado contexto las observaciones de Schmitt, para las élites políticas de ByH lo (etno)político representaría aquella dimensión de lucha que está dirigida a las prácticas, discursos e instituciones destinadas al establecimiento y la organización de una comunidad política, pero siempre bajo unas condiciones que sean practicables solo para una comunidad etno-nacional. Es por ello que el «interés nacional vital» está dirigido a defender una sola comunidad y a crear un Estado separado. Más precisamente, la defensa del «interés nacional vital» no es sino un «pacto de no agresión», muy parecido al acuerdo social propuesto por Hobbes: «nadie renuncia a su derecho a la autosontenibilidad, pero sí renuncia al derecho a interferir en la sostenibilidad y la incapacidad de otros» (Nedimović, 2009). Las élites etno-nacionales de ByH no pueden contribuir al cambio de la realidad política del país porque tienen acordado el citado pacto «que les protege». Por tanto, no queda más que exaltar el nacionalismo y amparar a la propia comunidad, lo que da lugar a la actitud apolítica de la élite en ByH. Hannah Arendt nos enseña que son la acción, el cambio y el movimiento elementos que forman una comunidad política. Esa comunidad invita a la acción, como si fuera una sustancia activa, sin que se excluya a nadie. La conservación de las comunidades etno-nacionales en ByH, su mutua alienación y separación, la exclusión de los miembros de otras etno-colectividades o ciudadanos, definidos como otros por la propia Constitución: todos estos hechos demuestran que tal comunidad no puede cumplir ni siquiera el mínimo requisito de lo político, el de ser una comunidad política. De lo anterior vemos que la continua homogenización étnica, la cultura del miedo y la categoría del otro, tanto en el espacio político como en el social, son inmanentes a la sociedad no-democrática de ByH. «Está claro que la democracia de hoy en Bosnia y
185
Balkanija
Aida Džanović
poslednji pokušaj analize političkog i društvenog stanja u Bosni i Hercegovini, završio se na konstataciji da je „Bosna i Hercegovina čudna zemlja“. Ta ‚čudnost‘ u konstataciji mog prijatelja sa jedne strane izazvala je u meni čudnost zbog odsustva njegovog argumentarija na takav stav (jer je valjda jasno zašto je Bosna ‚čudna’) a sa druge strane me je ponukala na analizu (ne)konstituenata bosanskohercegovačke državnosti i to u trenutku dolazeće osamnaestogodišnjice Opšteg okvirnog sporazuma za mir u BiH. Zato ‚čudnost‘ Bosne i Hercegovine počinjem igrom reči koja aludira na drame apsurda Eugena Ionesco-a u uvodnom i završnom delu rada. Za moje čuđenje stavu kolege i njegovom čuđenju Bosnom i Hercegovinom. Bosna i Hercegovina u stvarnosti funkcioniše kao država, no, kao politička zajednica, bar po onome što definicije o civilizovanoj, potpunoj političkoj zajednici kažu, teško. O tome je bilo reči u prvom podnaslovu rada — odsustvo države. Dejtonskim sporazumom Bosna i Hercegovina je objavljena svetu kao državna zajednica proizašla iz rata i uslovljena njegovim rezultatom. U postdejtonskom periodu ona se pojavljuje kao država sa velikim brojem deficita po pitanju uslova koji bi je tvorili kao stabilnu i funkcionalnu političku zajednicu. Prva prepreka njenoj stabilnoj konstituciji jeste njena suverenost. Razapeta između Međunarodne zajednice i/ili Evropske unije: titulara (Visokog predstavnika i/ili Specijalnog predstavnika), ‚konstitutivnih naroda‘ (Bošnjaka, Srba, Hrvata), građana — objekata biopolitike, ne može funkcionisati kao stabilna politička zajednica jer nema konačnog suverena koji bi je kao takvu konstituisao. Obzirom na ovaj deficit, izgradnja ‚potpunog suvereniteta‘ kojim bi se zemlja konstituisala kao zajednica bosanskohercegovačkih građana a ne zajednica etno kolektiviteta sa ‚partikularnim suverenitetima‘ ili zajednica sa umetnutim titularom, je prvo što bosanskohercegovačka politička (re)konstitucija treba. Nadalje, Ustav Bosne i Hercegovine kao međunarodno dogovoreni dokument ovekovečio je podelu prava po principu ‚konstitutivnosti’. Samo su ‚konstitutivni‘ u parlamentarnim telima, drugi, po Ustavu Ostali, izuzeti su iz političkih procedura, učešća u političkim telima, oblikovanja političkog poretka. Ostali nisu priznati kao ravnopravni subjekti bosanskohercegovačke političke zajednice. Da bi (re)konstitucija bosanskohercegovačkog političkog poretka bila potpuna, Ustav treba učiniti merilom i instrumentom borbe protiv bilo koje vrste neporetka, neprava i nesloboda, učiniti ga instrumentom ograničavanja i kontrole vlasti. Za bosankohercegovačku političku zajednicu, prvi korak ka tome, bilo bi donošenje novog, pravnodržavnog Ustava. Etno-političke elite gotovo su u potpunosti kolonizovale politički, društveni, medijski i svaki drugi javni prostor i od njega načinile ne mesto dogovora i razgovora već mesto stalne produkcije i promocije etničkih neprijatelja. Sa takvom političkom elitom i partikularnim političkim zajednicama u BiH ne može se udovoljiti fundamentalnom kriteriju u egzistenciji bosanskohercegovačke
186
Aida Džanović
Balkania
Herzegovina no es democracia de ciudadanos, sino democracia de los tres así llamados pueblos constitutivos o grupos étnicos» (Mujkić, 2007:3). Si reconocemos que en ByH existe una democracia étnica22, ¿qué significa entonces hablar de un Estado democrático? Un Estado democrático anhela la emancipación de lo particular, la libertad del individuo en toda su singularidad, la colectividad mediante la cultura del respeto y la solidaridad mutuas, a través de la participación en las instituciones políticas y económicas, y finalmente, la lealtad a la memoria política y a la tradición del país al que, en el sentido de comunidad política única, todos pertenecen. Condicionada con todas las posibles particularidades, desde las de los niveles más altos contenidas en el acuerdo internacional constitucional —la Constitución—, hasta las más cotidianas, por ejemplo, las del sistema educativo23, ByH no puede ser incluida entre los países de principios y normas democráticas, aunque así se declare. En lugar de la conclusión «Bosnia y Herzegovina. Después de Dayton. Estado». Antes de dedicarme al repaso del tema analizado e intentar ofrecer una conclusión, quisiera hacer una digresión que de hecho es el motivo de este artículo: el análisis de los dieciocho años de la (des)construcción del Estado de ByH. En una reciente correspondencia con un antiguo compañero y colega de Belgrado, abordando el tema de los países de los Balcanes occidentales y el nivel de su democratización en el contexto de la integración europea de esos países, y tras analizar la situación en Serbia, Croacia, Montenegro, Macedonia y Albania, hemos llegado al caso de ByH. Su primero y, al mismo tiempo, el último intento de analizar la situación política y social en ByH ha terminado con la constatación de que «ByH es un país extraño». Por un lado, esa «extrañeza» en la conclusión de mi amigo provocó en mí esa misma extrañeza por la ausencia de argumento alguno que apoyara su planteamiento (se supone que está claro por qué Bosnia es rara), pero, por el otro, me animó a analizar el carácter (no) constituido del Estado de ByH, precisamente de cara al decimoctavo aniversario del Acuerdo Marco General para la Paz en ByH. Con el objetivo de explicar «lo extraño» de ByH, empiezo y termino este estudio con el juego de palabras que alude a los dramas del absurdo de Eugen Ionesco. 22 «Los étnicamente centrados Acuerdos de Dayton fueron el mayor obstáculo al desarrollo de la sociedad civil en Bosnia y Herzegovina, y al mismo tiempo sirvieron de mecanismo para el proceso de disciplinar étnicamente a los ciudadanos de Bosnia y Herzegovina» (Mujkić, 2007:3). 23
«Dos escuelas bajo el mismo techo» es una forma de segregación de los niños basada en la categoría etno-nacional.
187
Balkanija
Aida Džanović
političke zajednice — bazičnom konsenzusu kao prostoru izvan političkih borbi koji nije ništa drugo do prostor javne i miroljubive utakmice političkih aktera a ne političkih neprijatelja. Da bi se stvorile pretpostavke egzistencije Bosne i Hercegovine kao potpune, suverene političke zajednice, neophodno je da se ‚neodlučni‘ titular (Međunarodna zajednica i/ili Evropska unija) odluči hoće li ostati ‚neodlučni‘ titular — suveren na kojeg se ne primenjuju pravila političkog sistema; hoće li biti ona konstituirajuća moć u BiH sa jasno utvrđenim prerogativima i odgovornošću; ili će napustiti bosanskohercegovačko političko polje. Dosadašnje delovanje potvrdilo je ovo prvo, neodlučnost u delovanju, pri čemu su građani samo biopolitički objekti par excellence, pritisnuti suverenitetom Međunarodne zajednice i/ili EU sa jedne strane i etnopolitičkih elita sa druge strane. Punih osamnaest godina ovoj državi se oduzima jedan po jedan konstituent državnosti, a država eksperiment je na glasu neuspele, veštačke države, čak i onom najradikalnijem failed states!23 Da bi bila demokratskom, ne deklarativno, već suštinski, treba proći temeljnu rekonstituciju i kao država i kao politička zajednica. „Međunarodna zajednica je u svom realističkom pristupu kao jedinom mogućem, pošla, prije desetak godina24, od netačnog opisa zatečenog stanja, i da od tada uvijek netačno opisuje trenutno stanje kada povremeno procjenjuje pomake koji su ostvareni ili navodno ostvareni“ (Haverić, 2005:28). Kako bismo izbegli pesimističan kraj još jedne (osamnaesto) godišnjice Dejtona u Bosni i Hercegovini, ovim radom smo pokušali dati kratku analizu njene dugogodišnje, postdejtonske, nekreatvine zbilje, kroz pozivanje i oslanjanje na teorijske uvide i koncepte. Prema Herbert Marcuse-u, teorijski konstrukti upravo i postoje kako bi rezultirali društvenom promenom. U tom duhu, za nas „promišljati političko ne podrazumijeva konstruisanje grandioznih pojmovnih sistema, već razmišljanje o onome pred nama i naraciju tog viđenog, preživljenog, što je jedini način da se živim održe iskustvo, događaj, pojava“ (Nedimović, 2008:84). Bosna i Hercegovina, ma koliko nemoguća, drži da je moguća. U toj (ne)podnošljivoj lakoći postojanja već je punih osamnaest godina. Autor Nerzuk Ćurak je jednom prilikom zanimljivom tezom opisao njeno stanje (parafraziram): ‚Bosnu neraspadnutom čini upravo to što je iznutra sva raspadnuta’. Punih osamnaest godina!
23
Martin Volf, kolumnista Financial Times-a je u članku objavljenom 10.X 2001. pod naslovom Novi imperijalizam je upotrebljen kazao: „ako neka neuspela država bude spasena, najvažniji delovi jedne iskrene vlade —a pre svega njen prinudni aparat —moraju biti uvedeni spolja“ (Elzeser, 2009:10). Međutim, sve je izvesnije da neuspeh država nije uzrok, već rezultat zapadnih intervencija, no, time se već otvara novo problemsko pitanje koje ne može naći mesta u ovom radu.
24
Danas već osamnaest godina!
188
Aida Džanović
Balkania
A mí me extraña el (no) planteamiento de mi colega y su extrañeza acerca de Bosnia y Herzegovina. En realidad, ByH funciona como un Estado. Sin embargo, como comunidad política, al menos en aquello que se refiere a una comunidad política civilizada, ByH no funciona como una comunidad política. Ese aspecto ha sido abordado en la primera parte del artículo, la ausencia de Estado. Los Acuerdos de Dayton anunciaron al mundo la existencia de ByH como una unión estatal derivada de la guerra y condicionada por los resultados de la misma. En el período después de Dayton, ByH figura como Estado con muchos defectos en cuanto a los requisitos que lo deberían convertir en una comunidad política estable y funcional. El primer obstáculo para su construcción estable es su propia soberanía. ByH no puede funcionar como una comunidad política estable por carecer de un soberano definitivo, que la constituya como tal, ya que se encuentra desgarrada entre la comunidad internacional y/o la Unión Europea (Alto Representante y/o Representante Especial), los «pueblos constitutivos» (bosníacos, serbios, croatas) y los ciudadanos como objetos de la biopolítica. Dada la existencia de esos defectos, la construcción de una «soberanía plena» que posibilite que el país se constituya como comunidad de los ciudadanos de ByH, y no de las etno-colectividades, con sus «soberanías particulares» o un titular entrometido, es la precondición para la reconstrucción política de ByH. En segundo lugar, la Constitución de ByH como documento internacionalmente consensuado ha hecho eterna la división de derechos por el principio de «constitutividad». Solamente los pueblos constitutivos forman parte de los organismos parlamentarios, los demás, o los otros, tal como establece la Constitución, quedan excluidos de los procedimientos políticos, de la participación política, del diseño del sistema político. Los otros no son reconocidos como sujetos iguales de derecho de la comunidad política de ByH. Para que el proceso de la (re)constitución del ordenamiento político de ByH sea completo, la Constitución se debe convertir en el criterio e instrumento de la lucha contra todo no ordenamiento, no justicia y no libertad, en el instrumento de restricción y control de poder. El primer paso hacia ese objetivo, para la comunidad política de ByH, sería la aprobación de una nueva Constitución con carácter legítimo. Las élites etno-políticas han colonizado casi por completo todo espacio público político, social y mediático, convirtiéndolo no en un lugar de acuerdos y diálogos, sino en un lugar de continua producción y fabricación de enemigos étnicos. Con esa élite política y las comunidades políticas particulares en ByH no pueden darse unos criterios válidos para la existencia de una comunidad política en ByH: el consenso básico como espacio, al margen de las luchas políticas, que no es sino un espacio de concurso público y pacífico de los protagonistas políticos, y no de los enemigos políticos. A fin de que ByH pueda existir como una comunidad política completa y soberana, es necesario que el «titular entrometido» (la comunidad internacional y/o la Unión Europea) decida si quiere seguir siéndolo, un soberano no sujeto a las reglas
189
Balkanija
Aida Džanović
Bibliografija • •
• • • • •
• • • •
• • •
•
•
Agamben, Giorgio. (2006). Homo sacer: suverena moć i goli život. Zagreb: Multimedijalni institut. Bieber, Florian. (2004). Institucionaliziranje etničnosti, postignuća i neuspjesi nakon ratova u Bosni i Hercegovini, Kosovu i Makedoniji. Sarajevo: Međunarodni forum Bosna. Ćurak, Nerzuk. (2004). Dejtonski nacionalizam (Ogledi o političkom). Sarajevo: Buybook. Ćurak, Nerzuk. (2006). Obnova bosanskih utopija (Politologija, Politička filozofija i Sociologija Dejtonske države i društva). Sarajevo – Zagreb: Sinopsis. Elzeser, Jirgen. (2009). Nacionalna država i fenomen globalizacije. Beograd: Jasen. Hadžikadunić, Edin. (2005). Od Dejtona do Brisela. ACIPS – Sarajevo: Garmond. Haverić, Tarik. (2005). „Političke, kulturne i društvene pretpostavke za evropeizaciju Bosne i Hercegovine“, u: Evropska unija i Bosna i Hercegovina: Između upravljanja krizom i izgradnje države. Zbornik radova, Fondacija Heinrich Boll, Sarajevo, 27-30. Hobbes, Thomas. (2004). Levijatan ili Građa, oblik i moć crkvene i građanske države. Zagreb: Naklada Jesenski i Turk. Mujkić, Asim. (2007). Mi, građani etnoplisa. Sarajevo: Bemust Sarajevo. Mujkić, Asim. (2010). Pravda i etnonacionalizam. Sarajevo: Fondacija Heinrich Boll. Nedimović, Svjetlana. (2008). „Prećutno Marxovo naslijeđe u političkoj filozofiji: Arendt, Castoriadis i mogućnost teorije revolucije“, u: Marxovo naslijeđe. Zbornik radova, Udruženje za filozofiju i društvenu misao, Banja Luka, 67-88. Podunavac, Milan. (2006). Poredak, konstitucionalizam, demokratija. Beograd: Čigoja štampa. Ruso, Žan Žak. (1993). Društveni ugovor. Beograd: Filip Višnjić. Šačić, Nermina. (2008). „Konstitucionalne nedorečenosti kao izvori konfliktnosti u BiH“, u: Politička i konstitucionalna integracija duboko podeljenih društava. Zbornik radova, Fondacija Heinrich Boll, Beograd, 91-96. Šarčević, Edin. (2005). „Ustavno-pravni paradoksi Bosne i Hercegovine“, u: Evropska unija i Bosna i Hercegovina: Između upravljanja krizom i izgradnje države. Zbornik radova, Fondacija Heinrich Boll, Sarajevo, 21-24. Turčalo, Sead. (2008). „Međunarodna zajednica u BiH: Distribucija moći u podjeljenom društvu i nedovršenoj državi“, u: Politička i konstitucionalna integracija duboko podeljenih društava. Zbornik radova, Fondacija Heinrich Boll, Beograd, 97-103.
190
Aida Džanović
Balkania
del sistema político, participar en el poder con unas prerrogativas y responsabilidades claramente determinadas, o bien planear el abandono del campo político de ByH. Su acción hasta ahora confirma la primera opción: resulta indeciso a la hora de actuar, y los ciudadanos representan solo objetos biopolíticos par excellence, oprimidos por la soberanía de la comunidad internacional y/o la Unión Europea, por un lado, y de las élites etnopolíticas, por el otro. Durante los últimos dieciocho años a este país se le han ido quitando uno por uno los elementos propios de naturaleza estatal, y ese experimento de Estado es conocido como un Estado fracasado y artificial y, más radicalmente, ¡failing state!.24 ByH tiene que pasar por una reconstitución fundamental, como Estado y como comunidad política, si se quiere convertir en un país democrático, no solo declarativa sino también esencialmente. «Hace unos diez años,25 en un acercamiento realista, como el único posible, la comunidad internacional partió de una descripción incorrecta de la situación encontrada, y desde esa fecha, cuando habla de vez en cuando de los avances realizados, o supuestamente realizados, siempre describe mal la situación actual» (Haverić, 2005:28). Con el fin de evitar otro final pesimista en el aniversario (decimoctavo) de los Acuerdos de Dayton en ByH, hemos intentado presentar un breve análisis de su cruda realidad, mediante conceptos y reflexiones teóricas. En opinión de Herbert Marcuse, las construcciones teóricas existen precisamente para llevar a diferentes cambios sociales. En ese sentido, para nosotros «reflexionar sobre lo político no significa la construcción de sistemas conceptuales monumentales, sino pensamientos sobre lo que tenemos delante, así como la narración sobre lo visto y lo experimentado, lo que representa la única manera de mantener vivos la experiencia, el suceso, el fenómeno» (Nedimović, 2008:84). ByH, aunque sea imposible, se considera a sí misma posible. En esa (in)soportable levedad del ser han transcurrido ya dieciocho años. En una ocasión Nerzuk Ćurak utilizó una tesis interesante para describir la situación del país: parafraseando, lo que hace que Bosnia no se descomponga es precisamente el hecho de estar descompuesta desde dentro. ¡Y lleva así dieciocho años!
24
Martin Wolf, periodista de Financial Times, en el artículo Nuevo imperialismo ha sido utilizado, publicado el 10 de octubre de 2001, dice: «Si un Estado fracasado llegue a ser salvado, las partes más importantes de un gobierno sincero – en primer lugar, su aparato de fuerza – tendrán que ser introducidas desde fuera» (Elzeser, 2009:10). Sin embargo, queda cada vez más obvio que el fracaso de Estados no es la causa sino el resultado de las intervenciones del Occidente: eso da lugar a una nueva cuestión que no puede ser abordada en el presente artículo. 25
¡Hoy en día hace ya dieciocho años!
191
Aida Džanović
Balkania
Bibliografía • •
• • • • •
• • • •
• • •
•
•
Agamben, Giorgio. (2006). Homo sacer: suverena moć i goli život. Zagreb: Multimedijalni institut. Bieber, Florian. (2004). Institucionaliziranje etničnosti, postignuća i neuspjesi nakon ratova u Bosni i Hercegovini, Kosovu i Makedoniji. Sarajevo: Međunarodni forum Bosna. Ćurak, Nerzuk. (2004). Dejtonski nacionalizam (Ogledi o političkom). Sarajevo: Buybook. Ćurak, Nerzuk. (2006). Obnova bosanskih utopija (Politologija, Politička filozofija i Sociologija Dejtonske države i društva). Sarajevo – Zagreb: Sinopsis. Elzeser, Jirgen. (2009). Nacionalna država i fenomen globalizacije. Beograd: Jasen. Hadžikadunić, Edin. (2005). Od Dejtona do Brisela. ACIPS – Sarajevo: Garmond. Haverić, Tarik. (2005). „Političke, kulturne i društvene pretpostavke za evropeizaciju Bosne i Hercegovine“, en Evropska unija i Bosna i Hercegovina: Između upravljanja krizom i izgradnje države. Zbornik radova, Fondacija Heinrich Boll, Sarajevo, 27-30. Hobbes, Thomas. (2004). Levijatan ili Građa, oblik i moć crkvene i građanske države. Zagreb: Naklada Jesenski i Turk. Mujkić, Asim. (2007). Mi, građani etnoplisa. Sarajevo: Bemust Sarajevo. Mujkić, Asim. (2010). Pravda i etnonacionalizam. Sarajevo: Fondacija Heinrich Boll. Nedimović, Svjetlana. (2008). „Prećutno Marxovo naslijeđe u političkoj filozofiji: Arendt, Castoriadis i mogućnost teorije revolucije“, en Marxovo naslijeđe. Zbornik radova, Udruženje za filozofiju i društvenu misao, Banja Luka, 67-88. Podunavac, Milan. (2006). Poredak, konstitucionalizam, demokratija. Beograd: Čigoja štampa. Ruso, Žan Žak. (1993). Društveni ugovor. Beograd: Filip Višnjić. Šačić, Nermina. (2008). „Konstitucionalne nedorečenosti kao izvori konfliktnosti u BiH“, en Politička i konstitucionalna integracija duboko podeljenih društava. Zbornik radova, Fondacija Heinrich Boll, Beograd, 91-96. Šarčević, Edin. (2005). „Ustavno-pravni paradoksi Bosne i Hercegovine“, en Evropska unija i Bosna i Hercegovina: Između upravljanja krizom i izgradnje države. Zbornik radova, Fondacija Heinrich Boll, Sarajevo, 21-24. Turčalo, Sead. (2008). „Međunarodna zajednica u BiH: Distribucija moći u podjeljenom društvu i nedovršenoj državi“, en Politička i konstitucionalna integracija duboko podeljenih društava. Zbornik radova, Fondacija Heinrich Boll, Beograd, 97-103.
193
Marija Grujić
Balkania
MARIJA GRUJIĆ (Belgrado, 1974). Se doctoró en el año 2010 en la Universidad Centroeuropea en Budapest en el área de estudios de género y cultura, en el Departamento de Estudios de Género, donde obtuvo el máster en el año 2002. Los estudios los terminó en la escuela de Literatura en Belgrado en 1999. Desde el año 2002 trabajó en el Instituto para la Literatura y el Arte en Belgrado. Ha impartido clase en el Departamento de Estudios de Género en la Universidad Centroeuropea de Budapest. Hasta el momento ha publicado dos libros Reading the Entertainment and Community Spirit (2012) y Bahtin i feministička književna analiza (2007), y toda una serie de trabajos en el campo de los estudios culturales, los medios, los estudios de género, las teorías de la literatura, los estudios del cine y la representación. Sus áreas de interés son: estudio de la relación entre género y nación, la historia de la cultura popular yugoslava, los estudios de las culturas balcánicas, el estudio de la relación entre la literatura y la cultura popular, los estudios de la música popular y la nueva teoría de los medios. MARIJA GRUJIĆ (Beograd, 1974) je doktorirala 2010. na Centralnoevropskom univerzitetu u Budimpešti iz oblasti rodnih studija i kulture, na Odseku za rodne studije, gde je i magistrirala 2002. godine. Osnovne studije iz opšte književnosti završila je u Beogradu 1999. godine. Od 2002. godine zaposlena je u Institutu za književnost i umetnost u Beogradu. Predavala je na Odseku za rodne studije na Centralnoevropskom univerzitetu u Budimpešti. Do sada je objavila dve knjige, Reading the Entertainment and Community Spirit (2012) i Bahtin i feministička književna analiza (2007), i niz radova iz oblasti studija kulture, medija, rodnih studija, književne teorije, studija filma i reprezentacije. Oblasti njenog istraživačkog rada su: izučavanje odnosa roda i nacije, istorija jugoslovenske popularne kulture, studije balkanskih kultura, proučavanje odnosa književnosti i popularne kulture, studije popularne muzike i teorije novih medija.
195
Balkanija
Marija Grujić
TURBO-FOLK U SRBIJI I REPREZENTACIJA ŽENA: PRIVIDNA TRANSGRESIVNOST JEDNE MUZIČKE PRODUKCIJE Marija Grujić Rezime Tekst razmatra kulturne i društvene aspekte proizvodnje popularne muzike u Srbiji u post-jugoslovenskom periodu, sa posebnim naglaskom na vrstu zabavne scene zvane turbo-folk, i načina na koji se u okviru ove scene reprezentuju žene. Nakon raspada jugoslovenske države i njenog socijalističkog aparata, niz promena u formalnoj i neformalnoj organizaciji socijalnog i kulturnog života doprinele su konstituisanju novih paradigmi reprezentacije rodnih odnosa u popularnoj kulturi. Postjugoslovenske društvene i ekonomske prilike, u kojima su se formirale države obeležene jakim etnonacionalnim principima homogenizacije, kreirale su promene i na planu svakodnevne konzumacije popularne kulture, a naročito popularne muzike. Na javnoj i medijskoj sceni u Srbiji, početkom devedesetih godina dvadesetog veka, nametnula se i ustalila turbo-folk scena, sa prepoznatljivim zvukom koji kombinuje repetitivne i jednostavne motive koji su u vreme socijalizma dolazili iz žanra takozvane novokomponovane folk muzike, sa novim, takođe lako proizvodljivim aranžmanima, bliskim tehno i dens muzici. Osnovne odlike ove muzičke proizvodnje su, pre svega, pojednostavljen repetitivan muzički oblik, široka dostupnost konzumentima, jeftina proizvodnja sastavnih vizuelnih i tekstualnih elemenata ove zabave. Jedna od osnovnih medijskih karakteristika ove scene je dominacija pevačica i proizvodnja njihovih izrazito seksualizovanih imidža, pri čemu se reprezentovanje ženskih identiteta, kako u okviru samih scenskih nastupa, tako i u propratnom medijskom predstavljanju ovih zvezda, najviše oblikuje u skladu sa modelom ponašanja sponzoruša, devojaka koje teže da erotski komuniciraju samo sa muškarcima koji poseduju veliki novac i uticaj. Model ponašanja sponzoruše postao je uobičajen u javnosti takođe u periodu ekonomske i društvene krize u Srbiji, i često je u medijima i popularnoj kulturi prikazivan kao najpoželjniji model uspešne ženske egzistencije u Srbiji. Ovaj tekst se konkretno bavi pitanjem da li pojedini aspekti turbofolk ženskih imidža sadrže i određene subverzivne potencijale koji teže da dezavuišu manipulativne hijerarhijske heteronormativne matrice rodnih odnosa. Zaključni stav autorke ovog teksta je da turbo-folk produkcija, iako u nekim slučajevima unosi pojedine elemente reprezentacija alternativnih identiteta i politika, ipak čvrsto odoleva istinskim praksama i sadržajima koji bi mogli da ugroze heteronormativne matrice ovog vida zabave. Može se reći da turbo-folk muzička scena, suštinski, simbolički promoviše žensku komformističku usmerenost na postojeće društvene, kulturne i finansijske
196
Marija Grujić
Balkania
EL TURBOFOLK EN SERBIA Y LA REPRESENTACIÓN DE LA MUJER: LA PSEUDO TRANSGRESIÓN DE LA PRODUCCIÓN MUSICAL Marija Grujić Resumen El texto aborda los aspectos sociales y culturales de la creación de música popular en Serbia en el periodo post-yugoslavo, con especial atención a la llamada escena del turbofolk, y en la forma en la que se representa a las mujeres en este contexto. Después de la disolución de Yugoslavia y de su aparato socialista, a través de los cambios derivados en las organizaciones formales e informales de la vida social y cultural, se contribuyó a la constitución de nuevos paradigmas en las representaciones de género en la cultura popular. Las sociedades postyugoslavas, y las condiciones económicas en las que se formó un Estado marcado por fuertes principios etno-nacionales para la homogeneización, provocaron cambios en el nivel de consumo diario de cultura popular, especialmente de música popular. En la opinión pública y en los medios de comunicación en Serbia, a comienzos de los años 90 del siglo XX, se impuso y se afianzó la escena del turbofolk, con un sonido característico que combina componentes sencillos y repetitivos que en el socialismo llegaron desde el género llamado neofolk, con nuevos arreglos fácilmente producibles, cercanos al tecno y a la música dance. Las principales características de esta producción musical se simplifican principalmente mediante una forma musical repetitiva, una amplia oferta para los consumidores y un componente de fabricación barata de elementos a nivel de imágenes y de letras. Una de las principales características de la escena mediática es el protagonismo de la cantante y de su imagen expresamente sexualizada, donde la representación de las identidades femeninas, tanto dentro del escenario, como en la cobertura de los medios que acompañan a estas estrellas, en su mayoría está formada de acuerdo con el modelo de comportamiento de las sponzoruše: unas chicas que tienden a relacionarse eróticamente solo con aquellos hombres que tienen mucho dinero e influencia. El modelo de comportamiento de las sponzoruše se convirtió en algo común para la opinión pública también en el período de crisis económica y social en Serbia. En los medios de comunicación y en la cultura popular, a menudo se retrata esto como el modelo más propicio para las mujeres en Serbia que quieren lograr el éxito. Este artículo se ocupa, concretamente, de determinar si la imagen vinculada al turbofolk incluye e incorpora un potencial subversivo que desacredita la matriz jerárquica de la heteronormatividad manipuladora de las relaciones de género. La posición final de la autora es que el turbofolk es una producción que, aunque en algunos casos introduce elementos de una identidad y política alternativas, sin embargo, se resiste firmemente a las prácticas y los contenidos que pudieran poner en peligro la matriz heteronormativa de esta
197
Balkanija
Marija Grujić
centre moći u kojima preovladavaju muškarci, podržavajući manipulativnu dominantnu socijalnu i rodnu dinamiku u društvu. Ključne reči: turbo-folk, žene, Srbija, sponzoruše, reprezentacija I Od početka devedesetih godina dvadesetog veka, od početka raspada bivše Jugoslavije naovamo, jedan muzički žanr, ili scena, pojavljuje se u literaturi i žurnalistici, uz pomen stanja u savremenoj Srbiji, kao najizrazitija karakteristika njene svakodnevne kulture. U pitanju je turbo-folk, pravac (ili orijentacija) u produkciji popularne kulture, odnosno zabave, koji se najčešće vezuje za Srbiju, mada se povezuje i sa zabavom u drugim zemljama Balkana i jugoistočne Evrope. Uprkos kontroverznim tumačenjima ovog termina, brojnim spekulacijama oko njegove opravdanosti i verodostojnosti njegovog značenja, čini se da termin opstaje u muzičkim, publicističkim, akademskim i političkim diskusijama na temu: gde je bila, gde je sada i kuda ide Srbija. Za turbo-folk se često vezuje ideologija brzog površnog života, agresivnih zvukova, politički nekorektnih tekstova, seksističkih imidža i nacionalističko-šovinističkih tendencija (videti: Gordy, 1999; Kronja, 2001). Turbo-folk je, u svakom slučaju, proslavio jedan poseban model žene na sceni, koji delimično ide u korak sa kretanjima na svetskim muzičkim scenama, ali, pre svega, donosi izvesne lokalno specifične odlike reprezentacije, zbog kojih turbo-folk i jeste tako često u centru razgovora o svakodnevnom životu Srbije. Teško je pobrojati i prokomentarisati sve definicije, objašnjenja i kontroverze oko upotrebe termina turbo-folk, i svih žanrovskih klasifikacija i debata povodom njih koje su pratile intelektualne, medijske i svakodnevne diskusije na temu kulturne politike u Srbiji (videti: Gordy, 1999; Grujić, 2009; Kronja, 2001; Papić, 2000). Termin je lansiran veoma rano, još krajem osamdesetih, u vreme kada je popularni, donekle alternativni muzičar koji se bavio parodijama na balkansku muzičku scenu, Rambo Amadeus (pravo ime Antonije Pušić), objavio muzički album Tugo jesenja, na kome se nalazila pesma pod nazivom „Turbo-folk“. Termin je često korišćen od tada, sve do današnjih dana, uglavnom u pežorativnom smislu, a označavao je muzički žanr, ili vrstu produkcije u kome je folk muzika sa Balkana, ili iz bivše Jugoslavije, obrađena brzom, elektrifikovanom, modernom, ali nekvalitetnom muzičkom produkcijom, tako da je bila neka vrsta „turboizacije“ folk muzike koja je još u vreme bivše Jugoslavije predstavljala najkomercijalniju, najrasprostranjeniju, ali i najneformalniju muzičku zabavu.1 Često se u javnom životu postavljalo pitanje da li pod turbo-folkom treba podrazumevati samo 1
O novokomponovanoj narodnoj muzici videti: (Rasmussen, 2002).
198
Marija Grujić
Balkania
forma de entretenimiento. Se puede decir que la escena de la música turbofolk, en esencia, promueve simbólicamente un modelo de mujer conformista en los centros sociales, culturales y financieros actuales de poder, en el que los hombres dominan, manipulan y apoyan las dinámicas sociales de género dominantes en la sociedad. Palabras clave: turbofolk, mujeres, Serbia, sponzoruše, representación I Desde el comienzo de los años noventa del siglo XX; desde el inicio de la desintegración de la antigua Yugoslavia hasta el día de hoy, un género o una escena musical se encuentra presente en la literatura y la prensa, acompañando los análisis acerca de la situación de la Serbia actual, como rasgo más emblemático de la cultura de cada día. Se trata del turbofolk, una corriente (u orientación) en la producción de cultura popular o del mundo de espectáculo, relacionada principalmente con Serbia, pero también con el entretenimiento en otros países de los Balcanes y del sudeste europeo. A pesar de las interpretaciones contradictorias sobre este término, pese a las numerosas especulaciones sobre en qué medida se justifica y es auténtico su significado, da la impresión de que este término persiste en los discursos musicales, periodísticos, académicos y políticos acerca de diversas cuestiones: ¿dónde estaba?, ¿dónde está ahora? y ¿adónde va Serbia? El turbofolk está a menudo vinculado a una vida rápida y superficial, a sonidos agresivos, textos políticamente incorrectos, imágenes sexistas y tendencias nacionalistas y chovinistas (Gordy, 1999; Kronja, 2001). El turbofolk, en todo caso, llegó a popularizar un patrón particular de mujer sobre el escenario, que parcialmente sigue las tendencias de las escenas musicales internacionales, pero, ante todo, aporta ciertas características locales y específicas en la representación de la mujer, que hacen que el turbofolk se convierta a menudo en un tema muy habitual en las conversaciones sobre la vida en Serbia. Resulta difícil enumerar y comentar todas las definiciones, interpretaciones y controversias en torno al uso del término turbofolk, igual que toda suerte de clasificaciones de este género, así como los debates que surgen en tertulias intelectuales, mediáticas y discusiones corrientes sobre la política cultural en Serbia (vid: Gordy, 1999; Grujić, 2009; Kronja, 2001; Papić, 2000). Este término fue introducido muy temprano, ya a finales de los ochenta, al editar Rambo Amadeus (cuyo nombre verdadero es Antonije Pušić), un músico popular y relativamente alternativo, autor de parodias sobre la escena musical balcánica, su primer álbum “Ay, tristeza del otoño”, que incluía una canción titulada “Turbofolk”. Desde entonces hasta hoy, este término se viene utilizando con frecuencia, por lo general en sentido peyorativo, para designar un género musical o un tipo de producción vinculada a la música folk de los Balcanes o de la antigua Yugoslavia, mediante un proceso creativo rápido, eléctrico y moderno, a la vez que de baja calidad, cuyo resultado ha sido una especie de turboización de
199
Balkanija
Marija Grujić
muzički žanr, ili dobro osmišljenu i strogo kontrolisanu ideologiju; da li je to uopšte folk muzika po svom žanru, ili balkanska verzija pop-muzike; da li turbo-folk kao žanr postoji i danas, ili je vezan samo za jedan period u devedesetim.2 Bez obzira na sve konceptualne i kulturološke dileme, najpribližnije je reći da je turbo-folk, pre svega, jedan vid ili način muzičke produkcije, promovisanja i konzumacije, koji je doživeo svoj začetak pretežno na srpskom tržištu početkom devedesetih godina, u kome dominiraju određeni principi proizvodnje i distribucije zabave, i koji funkcionišu na tržištu sve do danas (videti: Grujić, 2009). Dok određene tehnologije i koncepti reprezentacije, kao i razni elementi sadržaja u okviru turbo-folka variraju i razvijaju se do određene mere, osnovne karakteristike ove produkcije opstaju do današnjih dana. Te karakteristike su izvođačko-tehničke prirode, poput jakog, agresivnog elektronskog zvuka, motiva folk pevanja, pojedinih zvukova instrumenata, elemenata kafanskog stila pevanja, vizuelnog kafanskog stila izvođenja, i određenih tematskih konvencija, ili, pak, tržišne prirode, u smislu publike kojoj su namenjene, prilika u kojima se izvode, načina na koji se distribuiraju, marketinškog imidža preko kojih se na tržištu promovišu novi izvođači i slično. Jedna od karakteristika koja se kao tematsko-konceptualno-organizaciona konvencija nametnula u turbofolku od samog početka su i određeni vidovi reprezentacije rodnih odnosa u okviru ove muzičke scene. U okviru rodnih reprezentacija, određeni načini prikazivanja žena i konstruisanja ženskih identiteta, obeležili su na prepoznatljiv način status i ulogu turbofolka u kulturnoj klimi Srbije. II Muzičko tržište bivše Jugoslavije konstituisao je prostor koji je dozvoljavao više raznolikih muzičkih scena koje su, pritom, imale različite načine konstruisanja scenskih i biografskih imidža njihovih zvezda. Pored toga, postojale su i određene razlike u načinima na koje je publika u pojedinim regionima konzumirala pojedine muzičke žanrove (Rasmussen, 1996), kao što su postojale određene razlike u uređivačkim afinitetima i drugim okolnostima (videti: Luković, 1989). Nije se moglo govoriti o podjednakoj tržišnoj održivosti svih žanrova, već je, u suštini, samo takozvana novokomponovana narodna muzika, folk žanr koji je svoju ekspanziju doživeo šezdesetih godina dvadesetog veka, zaista predstavljala produkciju koja se potpuno izdržavala od sopstvene prodaje na tržištu (Kultura, 1970). Ipak, uprkos tome, široko tržište bivše Jugoslavije pokazivalo je snažnu potrebu i za 2 Dok su autori akademskih tekstova izbegavali da zauzmu određeniji stav prema tome zašto je termin turbo-folk toliko često u upotrebi, ljudi iz muzičke industrije, kojima se najviše pripisuje učešće u stvaranju turbo-folka (poput Saše Popovića, direktora Grand produkcije, i Željka Mitrovića, vlasnika Pink televizije), trudili su se pak da se ograde od turbo-folka, tvrdeći da je taj pravac bio na sceni samo tokom jednog perioda u devedesetim.
200
Marija Grujić
Balkania
la música folk, que en tiempos de la antigua Yugoslavia era el género musical más comercial y popular, pero también el más informal.1 La opinión pública se planteaba con frecuencia las siguientes preguntas: ¿se ha de entender bajo el término turbofolk solo un género musical, o es una ideología concienzudamente concebida y rigurosamente controlada?; ¿se trata, de verdad, de música folk o es una versión balcánica de la música pop?; ¿sigue existiendo el turbofolk como género en la actualidad o pertenece exclusivamente a un solo período de los noventa?.2 Con independencia de todos los dilemas conceptuales o culturales que se planteen, lo más acertado es decir que el turbofolk es ante todo una forma, o una modalidad de producción, promoción y consumo musical, engendrada principalmente en el mercado serbio al comienzo de los noventa, y regida por ciertos principios de producción y distribución en el mercado del entretenimiento que se mantienen hasta hoy (vid: Grujić, 2009). Mientras en el turbofolk, por un lado, iban variando y, hasta cierto punto, evolucionando ciertas tecnologías y formas de representación, por el otro, sus características fundamentales se mantienen hasta la fecha. Esas características son de índole escénico-técnica: un sonido electrónico potente y agresivo, motivos folk, sonidos instrumentales específicos, referencias musicales y estéticas “a la kafana”, y ciertas convenciones temáticas a la vez que comerciales, que se amoldan tanto al público al que van dirigidas como a las circunstancias, la forma de distribución, la imagen de las nuevas estrellas que ofrece el mercado, etc. La característica que encierra el turbofolk desde el mismo principio, como una convención temático-conceptual-organizacional, es una cierta forma de representar las relaciones de género en el marco de esta producción musical. Estas formas de representar a la mujer y de construir la identidad femenina hacen que el turbofolk adquiera un estatus y un papel particulares en el ambiente cultural de Serbia. II El mercado musical de la antigua Yugoslavia era un espacio que permitía la coexistencia de diferentes escenas musicales que utilizaban distintas modalidades para diseñar la imagen escénica y biográfica de sus estrellas. Además de lo anterior, hubo ciertas diferencias en la manera en la que el público de las distintas regiones consumía los diversos géneros musicales (vid: Rasmussen, 1996), y también ciertas diferencias en los gustos editoriales y en otros muchos aspectos (vid: Luković, 1989). No se puede decir que todos los géneros hayan tenido
1
Sobre la nueva música folk, vid: (Rasmussen, 2002).
2
Mientras los autores de textos académicos eludían adoptar una postura más definida ante la pregunta por qué el término turbofolk se mencionaba con tanta frecuencia, los responsables de la industria musical, considerados los principales promotores del turbofolk (como Sasa Popović, director de la producción Grand, y Zeljko Mitrović, propietario del canal Pink) procuraban, en cambio, distanciarse del turbofolk, asegurando que esa corriente estuvo presente en la escena exclusivamente durante un período de los noventa.
201
Balkanija
Marija Grujić
proizvodima takozvane rok i pop muzičke scene, što se pokazivalo u posećenosti koncerata ove vrste muzike, njihovim čestim prisustvom u medijima, velikim brojem prodatih nosača zvuka, i slično. Važno je, međutim, istaći da se nijedna od ovih muzičkih scena (folk, rok ili pop) nije u potpunosti i isključivo formirala samo na osnovu zahteva tržišta: svaka od njih je, na posredan način, bila i pod uticajem uređivačkih politika pojedinih muzičkih kuća i timova njihovih muzičkih urednika, određenih menadžera, pojedinih radijskih i televizijskih urednika, britkih tekstova muzičkih kritičara i novinara koji su pratili popularnu kulturu, a naposletku, s vremena na vreme i intervencija koje su dolazile iz vrhovne državne administracije.3 Uprkos tome što je još ranih sedamdesetih godina prošlog veka bilo jasno da je novokomponovana folk muzika statistički najomiljenija muzička scena u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Makedoniji, tokom socijalističkog perioda Jugoslavije ona još uvek nije potpuno vladala medijskom i javnom scenom države, niti su imidži zvezda prezentovani u okviru ove scene smatrani najprestižnijim i najpoželjnijim scenskim identitetima. Tek krajem osamdesetih godina jedna muzička zvezda novokomponovane muzike, poznata kao Lepa Brena, ostvarila je ultimativni proboj u jugoslovenske elektronske i štampane medije; ipak, ona je više smatrana fenomenom i izuzetkom, nego što je zaista bila prava predstavnica scene novokomponovane muzike (videti: DragićevićŠešić, 1994). Kompetitivnost između rok, pop i folk scene bila je rezultat ukrštanja i raznolikog prelamanja mnogobrojnih parametara: različitih regionalnih, obrazovnih, rodnih, starosnih, pa donekle i statusnih, etničkih i političkih identiteta publike i izvođača4, kao i elemenata ukusa, estetskih i drugih kulturnih prioriteta kojima su se određene grupe i pojedinci odlikovali. U etnički, kulturno i regionalno raznolikoj državi kakva je bila Jugoslavija, ova prelamanja su omogućavala funkcionisanje nekoliko žanrovski različitih scena, koje su pritom i bile percipirane na različite načine, ekonomski se podupirale različitim sredstvima, a donekle i reprezentovale konstruisanje različitih rodnih odnosa kroz svoje sisteme građenja scenskih identiteta svojih izvođača. O različitim načinima konstruisanja rodnih odnosa u popularnoj kulturi bivše Jugoslavije nije mnogo do sada pisano. Iako na akademskoj sceni u svetu nalazimo niz radova o reprezentaciji rodnih identiteta u okviru rok scene sedamdesetih i osamdesetih, kao i o kantri i rep (kasnije hip-hop) muzici u novije vreme, o rodnim identitima reprezentovanim (ili promovisanim) na muzičkoj sceni bivše Jugoslavije nema dovoljno tekstova, barem ne na jugoslovenskim jezicima. Studiranje pojmova i teorija rodnih studija stigli su u region bivše Jugoslavije tek početkom devedesetih, a proučavanja rodnih 3
Videti više o tome u: (Luković 1989; Rasmussen, 2002).
4
O načinaima kako su neki od ovih parametara formirali muzičku publiku u vreme bivše Jugoslavije videti u: (Rasmussen, 1996).
202
Marija Grujić
Balkania
idéntico éxito en el mercado, ya que, en el fondo, únicamente el así llamado neofolk, un género folklórico que vivió su apogeo en los años sesenta del siglo XX, fue una producción realmente capaz de autofinanciarse por completo mediante su venta en el mercado (Kultura, 1970). No obstante, y a pesar de lo anterior, el vasto mercado de la antigua Yugoslavia estaba muy abierto para los productos de la así llamada escena musical pop y rock. De esto queda constancia con la numerosa asistencia a los conciertos de este tipo de música, su frecuente presencia en los medios, el número considerable de audios vendidos, etc.. Es importante, sin embargo, resaltar que ninguna de estas escenas musicales (folk, pop o rock) se había formado plena y exclusivamente de acuerdo a la demanda del mercado: cada una dependía de manera indirecta de las políticas editoriales de diferentes discográficas y sus respectivos directores, redactores y jefes de emisoras de radio y TV; de las críticas implacables tanto de los críticos musicales como de los periodistas que se ocupaban de la cultura popular y, en una última instancia, de las intervenciones periódicas procedentes de la cúpula del Estado.3 A pesar de que ya a principios de los años setenta del siglo pasado la estadística demostraba que el neofolk se había convertido en la escena musical predilecta tanto en Serbia como en Bosnia y Herzegovina, Montenegro y Macedonia, aún no había llegado a ser dominante a nivel de los medios y del público nacional durante la época de la Yugoslavia socialista; tampoco las imágenes de las estrellas que ofrecía esta escena se consideraban las más prestigiosas y atractivas. Solo a finales de los años ochenta, una estrella del neofolk, conocida por su nombre artístico “Lepa Brena”, logró invadir los medios de comunicación yugoslavos; empero, fue considerada más bien un fenómeno o una excepción, que la auténtica representante del neofolk (vid: Dragićević-Šešić, 1994). La competitividad entre los escenarios rock, pop y folk fue resultado de la combinación y la diversidad de parámetros: de identificación (distintos público y artistas), regionales, culturales, étnicos, políticos, de género, de edad y, en parte, de estatus social4, además de los elementos relativos al gusto individual, estéticos y otros, que caracterizaban a ciertos grupos e individuos. En un país con tanta diversidad étnica, regional y cultural como era Yugoslavia, esta competitividad hizo posible la coexistencia de varias escenas musicales, percibidas de diferentes maneras, financiadas con diferentes recursos y que promovían diferentes relaciones de género, basadas en sistemas que aplicaban fórmulas diferentes para diseñar la imagen de sus estrellas. No se ha escrito mucho hasta ahora sobre las construcciones de las relaciones de género en el ámbito de la cultura popular de la antigua Yugoslavia. Mientras, en el ambiente académico internacional, encontramos toda una serie de estudios sobre la representación de las identidades de género en la música rock de los años setenta y ochenta, o en las músicas country 3
Para saber más sobre este tema, vid: (Luković, 1989; Rasmussen, 2002).
4
Sobre las maneras en las que algunos de estos parámetros formaron al público musical en la época de la antigua Yugoslavia, vid: (Rasmussen, 1996).
203
Balkanija
Marija Grujić
reprezentacija u popularnoj kulturi na Balkanu započela su tek desetak godina kasnije. Ovakav nedostatak vidljivog akademskog i kritičkog rada na popularnoj kulturi podudara se sa generalnim odsustvom prostora za postavljanje pitanja o rodnim specifičnostima u vreme socijalizma, i zbog zvaničnih diskursa o tome kako je „žensko pitanje“ rešeno u okviru pitanja klasne borbe, to jest, da ga ne treba posebno postavljati, niti razmišljati o rodnim razlikama iz političkog ili akademskog ugla. Upravo zbog toga, radovi koji su iznosili zanimljiva zapažanja o karakteristikama žanra novokomponovane muzike (videti: Čolović, 1985; Ivanović, 1973; Dragićević-Šešić, 1994), nisu na analitički način dovoljno osvetlili problem rodnih identiteta reprezentovanih kroz tekstove, imidže i biografije novokomponovanih zvezda. Danas, iz ove perspektive može se reći da su žene reprezentovane u novokomponovanoj rok i pop muzici bivše Jugoslavije bile predstavljane kao podjednako atraktivne, uokvirene zahtevima tadašnje vizuelne mode, posvećene motivima erotske žudnje, sa podjednakim težnjama za harizmatičnošću velikih zvezda. Ipak, ovi žanrovi su zastupali različit stepen važnosti odnosa između jedinke i kolektiva. Dok je rok scena uglavnom reprezentovala teme vezane za ljubavna ostvarenja u komplikovanom i otuđenom savremenom životu, često unoseći raznolike motive socijalne depresije, novokomponovana muzika isticala je važnost sprege između jedinke i kolektiva, najčešće porodice, ali i rodnog kraja, regiona, pa često i države.5 Žene prikazane u okviru tema novokomponovane muzike takođe su prikazivane kao podređene zakonitostima tradicionalnih porodičnih uloga: tema zavičaja, porodice, kolektivnih nepisanih zakona i običajnih prava, pokazuje se kao ključna pozadina ljubavnih tema ovog žanra (videti: Grujić, 2009). Kao što mnogi autori ističu, devedesete su donele jednu vrstu prilagođavanja novokomponovane muzike, tehnološkog obrađivanja koje je unelo elektronski ritam, agresivniji zvuk, kao i repetitivnost proizvodnje muzike. Takva produkcija uskoro je i zadobila naziv turbo-folk. Imidži žena i ženski subjektiviteti predstavljeni kroz ovu produkciju takođe su bili drugačiji u odnosu na imidže konstruisane u novokomponovanoj muzici iz jugoslovenskog perioda. Reprezentacije novih ženskih subjektiviteta su delom odražavale ono što se dešavalo na srpskoj kulturnoj, društvenoj i političkoj sceni, a delom su i same uticale na stvaranje novih kulturnih paradigmi u svakodnevnom životu. Početak devedesetih doneo je dramatičan raspad Jugoslavije i ratne sukobe koji su se, međutim, na teritoriji uže Srbije osećali indirektno i apsurdno prelamali na svakodnevnoj kulturi. Dok je društvo bilo u najdubljoj ekonomskoj, političkoj, institucionalnoj i etičkoj krizi, u popularnoj kulturi eskalirala je produkcija turbo-folka, jeftine i lako dostupne muzike 5
O motivima porodičnih i zavičajnih veza i funkcionalnosti „poruka“ tekstova novokomponovane muzike videti u knjizi Ivana Čolovića, Divlja književnost (Čolović, 1985).
204
Marija Grujić
Balkania
y rap (más tarde hip-hop) de fecha reciente, no hay apenas textos, al menos en las lenguas yugoslavas, sobre las identidades de género representadas (o promovidas) en la escena musical de la antigua Yugoslavia. Los estudios conceptuales o teóricos sobre género aparecieron en la región de la antigua Yugoslavia apenas a comienzos de los noventa, para empezar a ser objeto de análisis solo una década más tarde. Esta ausencia de un trabajo visible, académico y crítico, sobre la cultura popular coincide con la ausencia general de espacio para investigar las características de los diferentes géneros en la época del socialismo, como consecuencia del discurso oficial en virtud del cual la “cuestión femenina” se había resuelto en el marco de la lucha de clases, de modo que no hacía falta plantearla de manera particular ni reflexionar sobre las diferencias entre géneros desde el punto de vista político o académico. Precisamente por eso, los textos que contenían observaciones interesantes sobre las características del neofolk (vid: Čolović, 1985; Ivanović, 1973; Dragićević-Šešić, 1994) no llegaron a aclarar de manera suficientemente analítica el tema de las identidades de género, representadas a través de las letras de canciones, imágenes y biografías de las estrellas de esa nueva música folk. Hoy, desde la perspectiva actual, se puede decir que las mujeres tanto en el neofolk como en el rock y el pop de la antigua Yugoslavia se representaban de manera idéntica, como mujeres atractivas, sujetas a las demandas de la moda del momento, enfocadas al anhelo erótico y, por regla general, ansiosas por alcanzar el carisma de las grandes estrellas. Sin embargo, estos géneros atribuían diferente grado de importancia a la relación individuo-colectivo. Mientras la escena rock ofrecía generalmente temas relacionados con el amor en la compleja y alienada vida moderna, introduciendo a menudo diversos motivos en relación con la depresión social, el neofolk resaltaba la importancia de la relación entre el individuo y el colectivo, la familia en primer lugar, pero también entre el individuo y su tierra de origen, su región y, a menudo, su patria.5 La mujer representada en los textos del neofolk se ajustaba a un papel familiar tradicional. La tierra, la familia, las leyes colectivas no escritas y las costumbres constituían el trasfondo clave en los temas de amor de este género (vid: Grujić, 2009). Al mismo tiempo que destacan numerosos autores, en los noventa se produjo una especie de adaptación del neofolk, o su reelaboración tecnológica, introduciéndose el ritmo electrónico, un sonido más agresivo y, también, la repetitividad en la creación musical. Esa producción no tardó mucho en empezar a denominarse turbofolk. Las imágenes de las mujeres y las subjetividades femeninas que ofrecía esta producción se distinguían de las imágenes construidas por el neofolk en la época yugoslava. Las representaciones de las nuevas subjetividades femeninas reflejaban, por un lado, lo que estaba ocurriendo en la escena serbia cultural, social y política y, por el otro, influyeron en la creación de nuevos paradigmas culturales en el día a día. 5
Sobre los vínculos familiares y con la tierra nativa y sobre la funcionalidad de los “mensajes” que transmitía la nueva música folk consultar la obra Literatura salvaje de Ivan Čolović (Čolović, 1985).
205
Balkanija
Marija Grujić
sa repetitivnim motivima, prepoznatljivim zvukom koji je postao podjednako zastupljen na privatnim zabavama, u noćnim klubovima, na radio stanicama i TV kanalima. Vrsta zabave koja je ranije, iako široko popularna, ipak ostajala mahom izvan najprestižnijih koncertnih dvorana, izvan ključnih zabavnih emisija na TV kanalima, i najčešče, izvan gradskih noćnih klubova, odjednom je, u roku od nekoliko meseci od početka raspada Jugoslavije, postala glavna, sveprisutna i najzastupljenija vrsta društvene zabave. Osnovane su privatne radio i televizijske stanice koje su brzo preuzele dominaciju nad svakodnevnom kulturom Srbije, a koje su, u velikim količinama proizvodile ovu kulturnu formu, jednostavnih ritmova i tekstova, i vrlo ujednačenih, prepoznatljivih imidža. Zvezde koje su se predstavile u okviru ove scene odgovarale su komercijalnim standardima produkcije koju su zastupale: pojavljivale su se u velikom broju, i reprezentovale su estetiku koja se uklapala u koncept zabave koja se lako stvara i lako reprodukuje. Pojava jeftine, opštenarodne zabave blisko je povezana sa ekspanzijom narativa o jačanju nacionalne zajednice i etnonacionalnoj homogenizaciji društva. Proučavanja popularne kulture su neizostavni deo izučavanja nacionalne homogenizacije jednog društva (videti: Edensor, 2002) jer se nacija i nacionalna pripadnost ne reprodukuju samo kroz zvanične i elitističke društvene forme, već i kroz svakodnevne prakse, sferu zabave i popularne kulture. Iako veze između popularne kulture i političkih orijentacija nisu uvek jasne i jednoznačne, one ipak ukazuju na načine na koje se popularna kultura etablira u jednom društvu u saglasnosti sa onim praksama koje komuniciraju sa ideološkim horizontom tog društva. Mnoge forme svakodnevnog života učestvuju u konstruisanju određenog ideološkog horizonta društva, dok popularna kultura učestvuje u statusnom pozicioniranju i oblikovanju takvih formi. Pitanja dinamike rodnih odnosa, reprodukcije, reprezentacije seksualnosti i simbolike rodnih identiteta pojavljuju se kao centralna u društvenim narativima i političkim strategijama vezanim za nacionalnu homogenizaciju društva (videti: Anhias and Yuval-Davis, 1989; Yuval-Davis, 1997). Motiv porodice i reprodukcije jedan je od najvažnijih političkih i simboličkih narativa društva koje je u svojoj pro-nacionalnoj ekspanziji. Prema Niri Juval-Dejvis, žene se kroz takve reprezentacije konstruišu kao simbolički nosioci kolektivne časti (Nira-Yuval Davis, 1997:45). Reprezentacije žene, bilo kao figure majke, bilo kao seksualizovanog identiteta ili simbola nacionalnog kolektiva, postaju strateški važno pitanje za svakog proučavaoca nacionalizma. Savremena popularna muzička scena jeste jedno od ključnih područja izučavanja simbolike rodnih reprezentacija u svakom društvu, pa i u srpskom. Turbo-folk muzička scena postala je centralna u srpskom kontekstu u poslednjih dvadeset godina, a pritom u njenoj mainstream formi preovladavaju žene kao izvođačice. Način na koji su žene predstavljene u okviru turbo-folka kao najrasprostranjenije muzičke kulture u Srbiji, odnosno reprezentacije kojima se narativi o njima i njihovi scenski identiteti konstruišu
206
Marija Grujić
Balkania
El inicio de los noventa trajo la dramática desintegración de Yugoslavia y los conflictos bélicos que, a su vez, se sintieron indirectamente en Serbia, reflejándose, de manera absurda, en la cultura de cada día. Mientras la sociedad atravesaba por las crisis económica, política, institucional y ética más profundas, el turbofolk experimentaba un boom en la cultura popular: barata, asequible, con temas repetitivos y sonidos reconocibles, se escuchaba tanto en las fiestas privadas como en los clubs nocturnos y en las emisoras de radio y TV. Este tipo de espectáculo, que en los tiempos anteriores, aunque muy popular, permanecía generalmente alejado de las prestigiosas salas de concierto y principales emisiones televisivas, así como de los clubs nocturnos urbanos, de repente, solo unos meses después de la desintegración de Yugoslavia, se convertiría en el tipo de entretenimiento social más relevante y representado. Se crearon emisoras privadas de radio y TV que no tardaron nada en imponerse en la cultura cotidiana de Serbia, fabricando, en grandes cantidades, esta forma cultural de ritmos y letras sencillas e imágenes muy uniformadas y reconocibles. Las estrellas que nacieron en el seno de esta escena se sujetaban a los criterios comerciales de la producción a la que pertenecían: proliferaron en gran número y representaron la estética de un concepto de espectáculo fácil de crear y de reproducir. La aparición de este tipo de entretenimiento, barato y popular, estuvo estrechamente vinculada con la difusión de la narrativa sobre el fortalecimiento de la colectividad nacional y la homogeneización étnico-nacional de la sociedad. Los análisis de la cultura popular forman parte obligatoria de todo estudio sobre la homogeneización nacional de una sociedad (vid: Edensor, 2002), porque la nación y la pertenencia nacional no se propagan solamente a través de formas sociales —oficiales y elitistas— sino también a través del día a día, el espectáculo y la cultura popular. Si bien los vínculos entre la cultura popular y la orientación política no son siempre claros y precisos, señalan, no obstante, las formas en las que la cultura popular se viene afianzando en una sociedad de acuerdo con las prácticas relacionadas con su horizonte ideológico. Muchas formas que aparecen en la vida cotidiana participan en la construcción de un determinado horizonte ideológico a nivel social, al tiempo que la cultura popular condiciona el posicionamiento en el estrato social y la modelación de los nuevos códigos sociales. La dinámica de las relaciones de género, la reproducción, la representación de la sexualidad y el simbolismo de las identidades de género, son temas claves en los discursos sociales y en las estrategias políticas relativas a la homogeneización nacional de una sociedad (vid: Anhias y Yuval-Davis, 1989; Yuval-Davis, 1997). El tema de la familia y la reproducción son parte de los discursos políticos y simbólicos más relevantes de una sociedad que atraviesa por un período de expansión nacionalista. Según Niri Yuval-Davis, a través de ese tipo de representaciones las mujeres se construyen como titulares simbólicas del honor colectivo (Nira Yuval-Davis, 1997:45). La representación de la mujer, sea como madre, sea como identidad sexualizada, o como símbolo de la colectividad nacional, se convierte en una cuestión estratégicamente importante para cualquier investigador del nacionalismo.
207
Balkanija
Marija Grujić
u komunikaciji sa publikom, postaju jedno od centralnih pitanja konstituisanja sfere svakodnevne kulture u Srbiji, ali i konstruisanja kolektivnog kulturnog identiteta putem konzumiranja zabavnih sadržaja. Dok su u vreme bivše Jugoslavije ženske muzičke zvezde bile uglavnom prezentovane jugoslovenskom gledalištu kao predstavnice određenih žanrova i stilova, pevačice većih ili manjih vokalnih mogućnosti, veće ili manje popularnosti, i izložene oštrom kritičarskom peru pojedinih novinara u pojedinim časopisima, kao i borbi sa konkurentkinjama, devedesete donose hiperprodukciju muzičkih tvorevina i mogućnost njihovog plasiranja, ali samo u okviru jedne, osnažene, turbo-folk scene. Paradigme kulturne propagande se menjaju. Dok je nekada postojala jedna struktura i zamišljena vertikala uspeha u okviru koje su zabavljači napredovali, u Srbiji se od devedesetih stvara klima u kojoj gotovo svaki izvođač koji donosi jedan određeni, turbo-folk zvuk, stil i vizuelni imidž, koji može sam sebe da finansira, bilo prodajom na direktnom tržištu, bilo uz pomoć sponzora, postaje vidljiv i zastupljen na radijskom, televizijskom i koncertnom programu. Iznenadna svojevrsna liberalizacija muzičkog tržišta u Srbiji rezultira sa nekoliko kontroverznih posledica. Prva je ta da komercijalna potražnja, pod geslom „to narod traži“ ili „to je neko platio“, postaje praktično apsolutni kriterijum za određivanje uređivačke politike mnogih radio i TV stanica, koncertnih sala, i slično. Drugo, zbog apsolutne želje da se udovolji kriterijumu obezbeđivanja onoga što „narod traži“, estetika i žanrovske konvencije reprezentacije izvođača postepeno počinju da se svode na jedan gotovo tipičan izgled, poznat kao izgled turbo-folk pevačice. Najčešća reprezentacija zvezde u okviru ove scene je izgled žene agresivnog seksipila, sa elementima pornografske i sado-mazo seksualne kulture, izgled koji takođe podseća na transrodni porno imidž, uz prenaglašene seksualne atribute žene i gotovo vodviljsko grotesknu garderobu. Uz sve to, sve ove žene u svojim nastupima, svojim medijskim i novinskim reprezentacijama, a često i u elementima svog izvođenja, veoma se trude da zadrže naznake imidža koji pretenduje na povezanost sa srpskom tradicijom, aluzijama na patrijarhalnu ikonografiju i, neretko, pravoslavnu religioznost. Sukob ove dve tendencije ipak ne dovodi do ironijskog kvaliteta u predstavljanju; naprotiv, scenski identiteti turbo folk pevačica oformili su, postepeno, sopstvene konvencije predstavljanja koje zaobilaze svaki ironijski otklon (Grujić, 2009). Groteskna priroda vizuelnog imidža i simboličkih poruka, spojevi raznovrsnih elemenata mode i suprotstavljenih ikonografija, ne donose, međutim, očekivanu ironijsku i parodijsku distancu izvođača prema komformističkoj i društveno-populističkoj prirodi žanra turbo-folka. Kao što se i razmatra ovde, ironijska distanca izostaje upravo zato što simbolika i ona najdublja ideološka osnova rodnih reprezentacija turbo-folk scene ostaju nedvosmisleno heteronormativne i, zahvaljujući toj heteronormativnosti, neosporno okrenute ka veličanju i homogenizaciji aktuelnih kolektivnih vrednosti društva. Iako u mainstream turbo-folk tekstovima retko ima direktnih aluzija na ratne, uobičajene političke nacionalističke diskurse, turbo-folk kultura, ipak, kroz
208
Marija Grujić
Balkania
El mundo de la música popular es en la actualidad uno de los ambientes claves para analizar los símbolos en las representaciones de género de cualquiera sociedad, incluida la serbia. En el contexto serbio, la escena turbofolk se ha convertido en clave durante los últimos veinte años. En el mainstream, las principales estrellas son las mujeres. La representación de la mujer en el turbofolk, que es la expresión musical más difundida en Serbia, y la construcción de su identidad escénica en su relación con el público, son momentos claves en la cultura popular de Serbia, así como en la construcción de la identidad cultural colectiva mediante el consumo del mundo del espectáculo. Mientras que en la época de la antigua Yugoslavia las estrellas musicales femeninas se presentaban al público yugoslavo generalmente como representantes de determinados géneros y estilos, y como cantantes con mayor o menor don vocal que disfrutaban de mayor o menor popularidad, siendo objeto de duras críticas por parte de ciertos periódicos y luchando contra sus rivales, los años noventa traen una hiperproducción de creaciones musicales y de alternativas promocionales, pero dentro del marco de una escena única y fortalecida: la del turbofolk. Los paradigmas de la propaganda cultural habían cambiado. Mientras otrora existía una sola estructura y un solo escalafón imaginario por el que los artistas ascendían para obtener el éxito, a partir de los noventa se fue creando en Serbia un clima en el cual casi cualquier artista que lanzara un determinado sonido, estilo e imagen visual, en los márgenes del turbofolk, y fuera capaz de autofinanciarse mediante la mercantilización o bien a través de sus patrocinadores, se hacía popular e intervenía en programas de radio, TV y actuaba en conciertos. La liberalización repentina y particular del mercado musical serbio implicó varias consecuencias contradictorias. La primera fue que la demanda comercial se convirtiese, bajo el eslogan “es lo que el pueblo quiere” o “alguien lo ha pagado”, en criterios absolutos para definir la política editorial de numerosas emisoras de radio y TV, salas de concierto, etc. La segunda fue que, por el deseo de cumplir a rajatabla el criterio “es lo que el pueblo quiere”, la estética y las convenciones en la representación de los artistas, propias del género, fueran reduciéndose paulatinamente a una imagen casi típica, conocida como “la imagen de la cantante turbofolk”. La representación más frecuente es la de una mujer de atracción sexual agresiva, con elementos de la cultura sexual pornográfica y sadomasoquista, próxima al pornotransexual, con atributos femeninos excesivamente acentuados y un vestuario casi grotesco, a lo vaudeville. Sin embargo, estas mujeres, en sus actuaciones, intervenciones públicas y, a menudo, en ciertos elementos de sus números, se empeñan bastante en conservar cierta imagen que tiende a evocar el vínculo con la tradición serbia, la iconografía patriarcal y, no pocas veces, la religión ortodoxa. El choque entre estas dos tendencias no implica, en cambio, que el resultado resulte irónico en su representación; al contrario, las identidades de las cantantes turbofolk iban creando paulatinamente sus propias convenciones acerca de la representación, ignorando cualquier aproximación irónica (Grujić, 2009). El carácter grotesco de su imagen y los mensajes simbólicos, así como una mezcla variopinta de elementos de la moda y la
209
Balkanija
Marija Grujić
konvencionalno veličanje aktuelnih imperativa zajednice, kao što su heteronormativnost i „spremnost“ žena da u svakom slučaju budu određene i „verifikovane“ prema tome koliko su poželjne i funkcionalne u odnosu na muškarca, učvršćuje ideju kolektivne, odnosno u ovom slučaju nacionalne društvene homogenosti; kažemo nacionalne, jer turbo-folk kultura, za razliku od komercijalne muzike iz jugoslovenskog perioda, pod pojmom kolektiva ne podrazumeva više nekakav regionalni ili lokalni koncept kolektiviteta, već prilično jasno — srpski, pravoslavni, dakle u datom momentu najdominantniji i najviše hegemonistički koncept nacionalnog identiteta (videti: Grujić, 2009). Ovde treba naglasiti da se pod simboličkim reprezentacijama žena, koje sačinjavaju njihove scenske identitete, podrazumeva semantika vizuelnih imidža pevačica, način na koji se ženski subjekti konstituišu u tekstovima njihovih pesama, i sve ono što sačinjava njihov imidž predstavljen u javnosti putem štampanih i elektronskih medija.6 Zbog toga je, pored tekstova njihovih pesama i tehnologije njihovih muzičkih izraza, važno analizirati i ikonografiju njihovih vizuelnih nastupa, strategije predstavljanja, kako one koje iniciraju same izvođačice i njihovi menadžeri, tako i načine na koje ih drugi predstavljaju u javnom prostoru. III Pitanje koje se pojavljuje kroz sve debate o turbo-folku je, između ostalog, i to da li ta vrsta produkcije predstavlja otklon od tradicionalnih, konvencionalnih ideoloških naslaga, da li liberalizacija zakonitosti njene proizvodnje podrazumeva i dekonstruisanje ranijih kulturnih hijerarhija nastalih u vreme održavanja žanrovskih granica, i da li hibridnost turbo-folk muzike sugeriše jednu vrstu oslobađanja subjekta od tradicionalnih rodnih uloga i kolektivnih društvenih očekivanja. Na određeni način, ovo pitanje je povezano i sa okvirnom dilemom: u kojoj meri je turbo-folk subverzivan u odnosu na društveni konformizam, a u kojoj meri podržava postojeću kulturnu i socijalnu politiku društva, ne postavljajući se kritički prema svetu oko sebe. Pitanje je složeno, utoliko pre što postoji niz autora koji zastupaju mišljenje da muzička scena u Srbiji jeste jedna vrsta lokalne verzije postmoderne liberalizacije tržišta, koja deluje subverzivno na kulturne norme, i daje jedan oslobađajući impuls za publiku, promovišući ideal čiste zabave.7 Prihvatljivost mešanja stilova i sklonost ka kiču i glamuru 6 Ovde se oslanjamo na stanovište da se fenomen zvezde u popularnoj kulturi formira ne samo na sceni, već i kroz sve ono što sačinjava njihovu javnu biografiju, a prezentuje se javnosti. O ovakvom konceptu pisao je Ričard Dajer, razmatrajući fenomen filmskih zvezda (videti: Dyer, 1998). 7
Viđenje turbo-folka kao svojevrsnog postmodernog fenomena zastupali su B. Dimitrijević (Dimitrijević, 2002) i D. Sretenović (Sretenović, 2002).
210
Marija Grujić
Balkania
iconografía, no aportan, sin embargo, la esperada distancia paradójica de las artistas respecto a la naturaleza conformista o socio-populista del turbofolk. Tal como hemos dicho, la distancia irónica no existe precisamente porque el simbolismo y la base ideológica más profunda en la representación del género en la escena turbofolk resulta claramente heteronormativa y, debido a esa heteronormatividad, su claro propósito es exaltar y homogeneizar los valores colectivos del momento. Aunque en los textos mainstream del turbofolk no hay alusiones a discursos bélicos, ni políticos o ideológicos, el turbofolk, no obstante, viene a afianzarse a través de la exaltación convencional de los imperativos sociales —la heteronormatividad y la “disposición” de las mujeres a ser definidas e “identificadas” conforme a su poder de atracción y a su papel respecto al varón— y la idea de la homogeneidad colectiva, en este caso, la nacional. Decimos nacional, puesto que la cultura turbofolk, a diferencia de la música comercial del período yugoslavo, ha dejado de entenderse bajo el concepto colectivo de la colectividad regional o local, adoptando, muy nítidamente, el prisma serbio, es decir, el ortodoxo, que era dominante en la identidad nacional y que tenía carácter hegemónico (vid: Grujić, 2009). Aquí conviene recalcar que bajo las representaciones simbólicas de la mujer, que componen sus identidades escénicas, se entiende la semántica de la imagen de las cantantes, la manera de constituir los sujetos femeninos en los textos que cantan, y todo aquello que compone la imagen que es ofrecida al público a través de los medios escritos y electrónicos.6 De ahí que es importante analizar, además de las letras de sus canciones y la tecnología utilizada en sus manifestaciones musicales, también la iconografía de sus actuaciones visuales y la estrategia en sus apariciones, tanto aquella pregonada por las mismas artistas y sus managers, como aquella difundida por terceros en el espacio público. III Las cuestiones que se plantean en todos los debates sobre el turbofolk son, entre otras: ¿representa este tipo de música un distanciamiento respecto al legado tradicional, convencional e ideológico?, ¿supone la liberalización de sus reglas de producción el desmantelamiento de las jerarquías culturales anteriores, establecidas en la época en que existían líneas divisorias entre diferentes géneros? y ¿sugiere el carácter hibrido del turbofolk una especie de liberación del sujeto de sus papeles de género tradicionales y de las expectativas sociales colectivas? En cierta manera, estas cuestiones están vinculadas con los siguientes dilemas: ¿en qué medida resulta subversivo el turbofolk respecto al conformismo social? o bien ¿en qué medida apoya las políticas culturales y sociales de la sociedad, sin adoptar una postura crítica respecto al mundo que lo rodea? 6 Aquí partimos de la idea de que el fenómeno de una estrella en la cultura popular no se crea exclusivamente sobre el escenario sino también a través de cuanto compone su biografía oficial destinada al público. Sobre ese concepto escribió Richard Dyer al analizar el fenómeno de las estrellas del cine (vid: Dyer, 1998).
211
Balkanija
Marija Grujić
takođe je, po mnogima, odraz liberarne prirode ove scene. Dok su, s druge strane, protivnici ove scene često kritikovali turbo-folk zbog „orijentalnog zvuka“, zbog „seljačkog stila“, zbog „golotinje“ i „zbog lošeg kvaliteta muzike“, pitanje koje se nameće, pre svega kad je u pitanju rodna dinamika, jeste sledeće: da li turbo-folk donosi suštinski kvalitet koji dovodi u pitanje konvencionalne, tradicionalne hegemonijske odnose moći u pitanjima rodnih identiteta i rodnih reprezentacija, i da li kroz svoje reprezentacije konstruiše drugačije rodne odnose od onih u kojima se nameću kolektivni mehanizmi očekivanja, u okviru kojih dominira muški princip? U javnom prostoru često su se čula mišljenja po kojima turbo-folk jeste odgovoran za seksističko predstavljanje žene i pornoidne imidže i stilove ženskih identiteta, kako u vizuelnom tako i u verbalnom smislu. Kritike su obično polazile sa stanovišta da su „razgolićeni“ i „silikonski“ imidži žena, kao i lascivni tekstovi, sami po sebi derogativni i da zaslužuju osudu. Ova mišljenja su takođe često bila opovrgavana rečima onih koji su turbo-folk uzimali u zaštitu (mahom muzičari, poneki teoretičari i novinari), uz obrazloženje da turbo-folk pevačice uglavnom „prate modne trendove“ u svetu, i da samo preslikavaju stilove kojima pribegavaju i svetske zvezde.8 Pitanje o rodnoj dinamici i rodnim karakteristikama turbo-folka ne dovodi do uverljivih odgovora ukoliko se postavlja sa stanovišta zamišljenih univerzalnih i globalnih merila moralnih i estetičkih parametara. Umesto toga, da bismo razmotrili prirodu rodnih reprezentacija u okviru turbo-folk scene, moramo uzeti u obzir kulturni kontekst u kome turbo-folk kao produkcija nastaje, kao i način na koji se pojedine reprezentacije tumače i rodni identiteti konstruišu. Ako pod turbo-folkom smatramo produkciju koja se tokom poslednjih dvadeset godina izdvojila kao najuticajnija u Srbiji, kao što je već rečeno, koja čuva elemente nekadašnje novokomponovane folk muzike, ali modernizovane novim zvukovnim tehnologijama, i pritom zadržava elemente izraženo seksualizovane estetike reprezentovanja žena, koji uz to podržavaju i imidž žena koje su „domaće“ i potiču iz običnog naroda, i sa kojim se većinska publika može identifikovati — onda možemo razmotriti i načine reprezentacija nekoliko popularnih pevačica u okviru ove scene. Jedna od najpopularnijih, Seka Aleksić, koja je obeležila period od 2003. i 2004. pa sve do današnjih dana, i proslavila se kao jedna od najzastupljenijih pevačica na ovoj sceni, stekla je popularnost predstavljajući se pre svega kao devojka iz naroda, izvodeći turbo-folk pesme na način koji je veoma naličio najneformalnijem stilu novokomponovane folk muzike, koji je izvodio ansambl „Južni vetar“.9 Tekstovi njenih pesama obilovali su 8
Videti više o različitim stavovima prema turbo-folku u: (Grujić, 2009: 35-68).
9
„Južni vetar“ je bio muzički sviračko-pevački ansambl ili, bolje rečeno, vrsta produkcije koja je, iako skrajnuta iz glavnih medija, bila popularna među ortodoksnim ljubiteljima narodne novokomponovane muzike krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina.
212
Marija Grujić
Balkania
La cuestión es compleja, máxime si hay una serie de autores que sostienen que la escena musical de Serbia es una especie de versión local postmoderna de la liberalización del mercado, que tiene un efecto subversivo sobre las normas culturales y da al público un impulso liberalizador, promoviendo una idea de diversión pura.7 La admisibilidad respecto a la mezcla de estilos y la tendencia hacia lo cursi y el glamour, son también, según muchos, el reflejo del carácter liberal de esta escena. Por otro lado, los opositores al turbofolk solían criticar esta escena por su “sonido oriental”, el “estilo paleto”, el “destape” y la “calidad musical baja”. Las cuestiones que se plantean tratándose ante todo de la dinámica de género son: ¿aporta el turbofolk valores fundamentales que pongan en cuestión las relaciones convencionales de poder —hegemónicas tradicionalmente— en los temas relativos a las identidades y las representaciones de género? y ¿construye a través de sus representaciones unas relaciones de género diferentes de aquellas que incluyen los mecanismos colectivos esperados, en el marco de los cuales predomina el principio masculino? En el espacio público a menudo se podían oír opiniones según las cuales el turbofolk efectivamente fue responsable de la representación sexista de la mujer y las imágenes y estilos de identidades femeninas con tendencia pornográfica, tanto en el sentido visual como verbal. Estas críticas habitualmente partían de la premisa de que las imágenes de las mujeres “en pelotas” y “con silicona”, así como los textos lascivos, son de por sí degradantes y detestables. Por otro lado, los defensores del turbofolk (generalmente los músicos y algunos teóricos y periodistas) a menudo impugnaban estas posturas, asegurando que las cantantes turbofolk no hacían otra cosa que “seguir las tendencias de la moda mundial” e imitar los estilos de las estrellas internacionales.8 La pregunta sobre la dinámica y las características de género en el turbofolk no implica respuestas convincentes si se plantea desde criterios imaginarios, universales y globales, y conforme a parámetros morales y estéticos. Por eso, para analizar el carácter de las representaciones de género en el ambiente del turbofolk, debemos tomar en consideración el contexto cultural en el que se había originado su creación, y también las diferentes maneras en las que se habían interpretado ciertas representaciones y construido ciertas identidades de género. Si como turbofolk entendemos esta creación musical que se impuso en el transcurso de los últimos veinte años, según ya se ha dicho, como la más influyente en Serbia — atesorando elementos del neofolk, modernizada mediante nuevas tecnologías de sonido, y conservando además los elementos propios de una estética notablemente sexualizada para la representación de la mujer que, al mismo tiempo, reflejaba la imagen de la mujer “local”, la del pueblo llano, identificable con la mayor parte del público— entonces conviene analizar también las formas de representación de diferentes cantantes populares de este escenario. 7
El concepto del turbofolk como un fenómeno post-moderno sui generis fue promovido por B. Dimitrijević (Dimitrijević, 2002) y D. Sretenović (Sretenović, 2002).
8
Ver más sobre diferentes posturas en torno al turbofolk en: (Grujić, 2009:35-68).
213
Balkanija
Marija Grujić
referencama na kafansku zabavu, flertovanje sa muškarcima, žaljenje žene koju je muškarac ostavio, i slično. U vreme njenog početnog uspeha, njeno vizuelno i uopšte medijsko (samo)predstavljanje konstruisalo je scenski identitet „narodske“ pevačice, aranžiran u stilu aktuelnih gradskih devojaka (sponzoruša), no ipak očigledno vrlo blizak stilu lokalne kafanske pevačke zvezde, bliskom većinskom ukusu publike turbo-folka.10 Dalji razvoj karijere Seke Aleksić doneo je izvesne vidljive modifikacije njenog vizuelnog imidža, koje su u njene nastupe i vizuelne materijale njenih prezentacija donele značajan broj elemenata imidža već viđenog kod aktuelnih svetskih zvezda. Takođe, izvesni motivi koji su se pojavili u njenim tekstualnim reprezentacijama uveli su i teme koje su ostavljale utisak da se scenski identitet ove pevačice okrenuo alternativnijem shvatanju rodnih, a naročito erotskih tema u popularnoj muzici. Ovde ćemo prokomentarisati neke od tih momenata. Njen treći album, „Dođi i uzmi me“ (2005), predstavljao je vrhunac njene dosadašnje karijere u pogledu sveukupne medijske prezentacije i promocije koja je pratila izlazak albuma. Pored niza muzičkih spotova, Sekin produkcijski tim je uradio niz raznovrsnih prepoznatljivih fotografija ove pevačice u nekoliko različitih stilskih varijanti, od kojih su neke vrlo očito aludirale na aktuelne stilove svetskih zvezda kao što su Rijana i Dženifer Lopes, a pri tom su uključivale i elemente scenskih izgleda afroameričkih zvezda.11 Uz ovaj album, Seka je izdala i poseban vizuelni „materijal“, to jest nekoliko dodatnih video klipova u kojima je prikazana u svojoj radnoj atmosferi — kako snima klipove i vežba nastup sa plesačima, opet uz puno aluzija na aktuelni imidž Dženifer Lopes i njen stil gradske devojke iz susedstva. No, ipak je najviše pažnje izazvala pesma „Sviđa mi se tvoja devojka“, objavljena na tom albumu, zbog teksta u kome ženski subjekat eksplicitno stavlja do znanja muškom subjektu da je zainteresovan za erotsku igru sa „njegovom devojkom“. Ref: I mada gorim dok me skidaš vrelim pogledom, I mada znam da bi se nje zbog mene odreko I mada slutim da zbog toga nisam normalna, Baš mi se sviđa tvoja devojka.12
10
Neki od primera njenih ranijih vizuelnih imidža su i nastupi uz pesmu „Balkan“ i „Crno i zlatno“, dostupni na Jutjubu (linkovi: http://www.youtube.com/watch?v=E1V_GfKw86E i http://www.youtube.com/ watch?v=VXEGn6xAJ4w&feature=endscreen&NR=1)
11
Varijacije ovih izgleda mogu se pogledati na Jutjubu na nekim klipovima, kao što je sledeći: http://www. youtube.com/watch?v=_2Th-fSF4OQ&feature=related
12
Refren iz pesme „Baš mi se sviđa tvoja devojka“ koju izvodi Seka Aleksić.
214
Marija Grujić
Balkania
Seka Aleksić, una de las cantantes más populares y más presentes en esta escena, que marcó el período desde 2003/4 hasta hoy, se hizo famosa principalmente gracias a su imagen de chica de pueblo y a su interpretación de las canciones turbofolk de una manera muy parecida al estilo neofolk más informal, propio del conjunto “Viento del Sur”.9 Las letras de sus canciones abundaban en referencias a la música kafanska10, los flirteos con los hombres, las lamentaciones de la mujer abandonada, etc.. En la época de su éxito inicial, su (auto) representación visual y mediática en general tendía a crear una identidad escénica al estilo de las cantantes “del pueblo” pero diseñada al estilo de las chicas urbanas de moda (que iban en busca de un patrocinador, las así llamadas sponzoruše), aunque muy próxima al estilo de las estrellas musicales de kafana, acorde con el gusto mayoritario del público.11 El desarrollo posterior de su trayectoria aportó ciertos cambios visibles en su imagen, que introdujeron en sus actuaciones y presentaciones un número significativo de elementos próximos a la ya conocida imagen de las estrellas mundiales del momento. Asimismo, en sus letras empezaron a aparecer motivos que daban la impresión de que la identidad escénica de esta cantante hubiera girado hacia una aproximación más alternativa a los temas de género en la música popular, especialmente a los eróticos. A continuación se analizarán algunos de estos temas. Su tercer álbum, “Ven y tómame” (2005), fue el auge de su trayectoria hasta entonces, en cuanto a su impacto mediático y a la promoción que acompañaba a la edición de ese álbum. Además de una serie de videos musicales, el equipo de producción de Seka hizo una serie de fotos de ella en diferentes variantes estilísticas, de las cuales algunas aludían muy obviamente al estilo de las estrellas mundiales del momento, como Rihanna y Jennifer López, al tiempo que incluían elementos representativos de algunas estrellas afroamericanas.12 Junto con este álbum, Seka editó también un “material” visual especial, es decir, varios vídeos adicionales en las que se la veía en su ambiente de trabajo, grabando vídeos musicales y ensayando con sus bailarines, todo esto muy al estilo de Jeniffer López, a la vez que de “vecina de al lado”. No obstante, la canción de ese álbum que destacó más fue “Me gusta tu novia”, gracias al texto en el que una mujer da a entender explícitamente al hombre que le interesa el juego erótico con “su novia”.
9
“Viento del Sur“ fue un conjunto instrumental-vocal o, mejor dicho, un tipo de producción que, aunque marginada en relación con los medios, fue muy popular entre los aficionados acérrimos de la nueva música folk a finales de los setenta y comienzos de los ochenta. 10
Música de la kafana. Bar o restaurante típico en la cultura serbia.
11
Algunos ejemplos de sus anteriores imágenes visuales son sus números con las canciones “Balkan” y “El negro y el oro”, que se pueden ver en youtube.com (links http://www.youtube.com/watch?v=E1V_GfKw86E, y http://www.youtube.com/watch?v=VXEGn6xAJ4w&feature=endscreen&NR=1)
12
Las variaciones de estas imágenes se pueden encontrar en youtube, en clips como el siguiente: http://www. youtube.com/watch?v=_2Th-fSF4OQ&feature=related
215
Balkanija
Marija Grujić
Ova pesma je izazvala značajno interesovanje kod publike, pri čemu se činilo da je ostavljala dovoljno prostora da heteroseksualna publika u ovom tekstu vidi prosto provokaciju za seksualnu predigru, a u isto vreme je davala priliku homoseksualno orijentisanoj publici da u tekstu vidi teme alternativne seksualnosti. Ipak, maštarije o konačnoj afirmaciji nekog alternativnog identiteta u turbo-folku konačno je raspršila sama Seka Aleksić, koja je u vreme dok je ova pesma bila aktuelna davala izjave medijima (štampi i televiziji), u kojima je odlučno tvrdila da njena pesma nije gej pesma. Drugim rečima, uprkos podgrejanim nadama onih koji bi želeli da u turbo-folku vide jednu afirmativnu, oslobađajuću snagu koja dopušta ono što u srpskom, heteroseksističko orijentisanom društvu nije moguće, na kraju se ipak pokazalo da oni koji su proizveli pesmu ne žele da se identifikuju sa bilo kakvom politikom alternativnog identiteta, niti da priznaju da bi pesma mogla da promoviše nešto drugo osim lascivne erotske igre koja i dalje podržava heteronormativne društvene obrasce. Dok jedan deo gej orijentisane publike hipotetički može pronalaziti u ovakvim pesmama elemente gej identiteta, sa kojima može da se identifikuje, većinska, heteronormativno konstituisana publika turbo-folka nije istinski suočena sa činjenicom da bi njihova omiljena pevačica mogla promovisati gej identitet, i nije u situaciji da istinski ovu pesmu prepozna kao subverzivnu.13 Takođe, uprkos ambivalentnim poigravanjima sa vizuelnim imidžima nebalkanskih trendova, tekstovi ostalih pesama nesumnjivo se uklapaju u lokalni koncept predstavljanja rodnih odnosa, u kome centralnu ulogu imaju imidži takozvanih sponzoruša, devojaka posvećenih zavođenju bogatih muškaraca i zauzimanju uloge njihovih ljubavnica, dok zauzvrat dobijaju skupe poklone i viši status u društvu. Ovaj čest oblik ponašanja u srpskom društvu ilustrovan je, primera radi, u Sekinoj pesmi „Za ljubav mobilna“ sa istog, već pomenutog albuma.14 U prilog tvrdnji da Sekina karijera nije usmerena na promovisanje alternativnih sadržaja, uprkos koketiranju sa stilovima zapadne, evropske, pa čak i afro-američke muzičke scene, govore i drugi elementi njenih medijskih nastupa. U svojim nastupima na televiziji i u drugim medijima, Seka Aleksić naime prikazuje sebe pre svega kao vrlo tradicionalnu ženu, fanatično posvećenu svom muškom partneru, koja se, kao i svaka tradicionalno vaspitana žena, dokazuje pre svega kao dobra kuvarica, domaćica i verna partnerka svome muškarcu.15 Takođe, čitava serija članaka o Seki, njenim aktivnostima i putovanjima, 13
I Seka je, kao i većina drugih turbo-folk pevačica, izjavljivala da joj ne smeta da je smatraju gej ikonom, ali pri svemu tome nikada nije, kao ni ostale turbo-folk zvezde, dopuštala bilo kakvu insinuaciju da bi gej identitet mogao imati bilo kakve veze sa njenim opredeljenjem.
14
Primer izvođenja ove pesme pogledati na video klipu: http://www.youtube.com/watch?v=bO782e_KcDc
15
Jedan od primera ovih Sekinih izjava može se naći u tekstu objavljenom u Pulsu, dostupnom na linku www. pulsonline.rs/lifestyle/na-kafi-kod/7/seka-aleksic-nisam-seks-simbol-ja-sam-domacica
216
Marija Grujić
Balkania
Estribillo: Aunque ardo mientras me desnudas con la mirada, Aunque sé que por ella prescindirás de mí, Aunque sospecho no ser normal por eso, ¡Ay, cuánto que me gusta tu novia!13 Esta canción despertó un considerable interés del público, puesto que daba la impresión de haber dejado suficiente espacio tanto al público heterosexual, para interpretar sus letras como una mera invitación al juego previo al sexo, como al público de orientación homosexual, para encontrar en ella referencias a una sexualidad alternativa. Sin embargo, fue la misma Seka Aleksić quien zanjó las ilusiones de haber popularizado en el seno del turbofolk una identidad alternativa. Mientras todavía duraba la popularidad de esta canción, en sus declaraciones mediáticas (prensa y TV) Seka aseguraba categóricamente que la suya no fue una canción gay. En otras palabras, a pesar de las esperanzas despertadas de quienes pretendían ver en el turbofolk una fuerza afirmativa y liberalizadora que diera lugar a algo imposible en una sociedad serbia de orientación claramente heterosexual, al final se llegó a hacer patente que los autores de esa canción no pretendían identificarse con ningún tipo de identidad alternativa, ni tampoco querían promover algo que no fuera un mero juego lascivo en pos del patrón social heteronormativo. Mientras que una parte del público de orientación homosexual, hipotéticamente puede ir buscando en canciones similares elementos de la identidad gay con los que identificarse, la otra parte del público, la heteronormativa y mayoritaria, no encuentra en ellas pruebas reales de que su cantante favorita esté promoviendo la identidad homosexual, ni considera esta canción subversiva.14 Asimismo, a pesar de unos experimentos ambivalentes con imágenes que contrastaban con las tendencias balcánicas, las letras del resto de sus canciones se amoldan inequívocamente al concepto local en lo que se refiere a la representación de las relaciones de género, en el que predomina la imagen de las así llamadas sponzoruše, que se dedican a seducir a hombres adinerados y se convierten en sus amantes a cambio de regalos caros y un estatus social más alto. Este modelo frecuente de chica en la sociedad serbia se ve ilustrado con la canción de Seka que se titula “Móvil para el amor”, que pertenece a su álbum ya mencionado.15 Que la trayectoria de Seka no tenga por fin promover contenidos alternativos, pese a coquetear con diferentes estilos propios de las escenas musicales occidental, europea e, incluso, afroamericana, testimonian también algunos otros elementos de sus intervenciones 13
Estribillo de la canción “Lo que me gusta tu novia” interpretada por Seka Aleksić.
14
Seka, al igual que la mayoría de las cantantes turbofolk aseguraba no molestarle que la considerasen un icono gay, pero, lo mismo que otras estrellas turbofolk, no permitía ninguna insinuación de que la identidad gay pudiera tener que ver algo con su propia orientación.
15
Ver la interpretación de esta canción de el siguiente video clip: http://www.youtube.com/watch?v=bO782e_KcDc
217
Balkanija
Marija Grujić
naglašava čvrstinu njenih tradicionalnih nazora, i obavezno prisustvo muškog partnera u njenom životu, tako da se činilo da ona, kao ovaploćenje jednog određenog „scenskog identiteta“, nipošto nema za cilj da svojom estradnom „egzistencijom“ uzdrma neke već ustaljene konvencionalne obrasce imidža turbo-folk zvezde. Druga poznata pevačica koja je, naizgled, dovodila u pitanje heteronormativne hegemonističke obrasce turbo-folka, bila je Jelena Karleuša. Razvijajući postepeno svoj rani imidž sponzoruše, izgled devojke koja se devedesetih mogla videti na svakom beogradskom splavu, Jelena Karleuša je polagano u razvoju svog izgleda težila elementima ekstravagantne samoreprezentacije u kojoj su prisutni elementi queer kulture, naročito vidljivi u performansama muške transvestitske kulture. Ipak, činilo se da ovi vizuelni elementi nisu u saglasnosti sa tekstovima njenih pesama koji su i dalje veličali „sponzorušku“ kulturu, sveprisutnu u srpskom društvu, odnosno viziju sveta u kojoj su muško-ženski odnosi jasno definisani, i u kojoj se matrica po principu bogat muškarac i žena silikonskoglamuroznog izgleda neizbežno reprodukuje.16 Iako neki video spotovi Jelene Karleuše podsećaju na skandalozne performanse Lejdi Gage, ključni tekstovi ove pevačice odnose se na svet sponzoruša, bogatih muškaraca, dinamiku i ikonografiju njihovih odnosa i njihove „kodove“ ponašanja, u kojima devojke začikuju bogate muškarce i „podižu svoju cenu“. Čak i u slučajevima gde devojka naizgled „prezrivo“ govori o novcu, jasno je da je novac važan deo odnosa između muškarca i žene, i da je tu i dalje reč o jednoj vrsti „pregovora“ između muškarca i žene o budućim odnosima. O tome govore i sledeći primeri tekstova njenih pesama: Primer 1: Dolari, marke, lire ti vire, Ko se još tako udvara, Gili gili gili gili ako me voliš, Voli me do zadnjeg dinara.17 Primer 2: Tamo, tamo, ta mala tamo, s tobom važna pravi se samo, njoj je mercedes tvoj znaj na umu, ali ne vredi ona ni za jednu gumu.18
16
Videti na primer, video klip za pesmu „Slatka mala“, http://www.youtube.com/watch?v=7XGrxLCBZoQ
17
Deo iz pesme „Gili gili“.
18
Deo iz pesme „Nije ona nego ja“.
218
Marija Grujić
Balkania
mediáticas. Hablando en la TV y otros medios, Seka Aleksić se empeña en emitir una imagen de sí misma como de una mujer muy tradicional, fanáticamente consagrada a su pareja masculina y, sobre todo, una buena cocinera, ama de casa y fiel a su hombre.16 Además, en toda una serie de artículos dedicados a Seka, sus actividades y viajes, se enfatiza la firmeza de sus creencias tradicionales y la presencia obligatoria en su vida de una pareja masculina. Debido a lo anterior, daba la impresión de que Seka, como modelo de cierta “autoridad en el mundo del espectáculo”, ni de lejos hubiera tenido por objetivo sacudir los patrones convencionales de una estrella del turbofolk con su “existencia artística”. Otra cantante conocida que ponía en cuestión, al menos por fuera, los patrones heteronormativos y hegemónicos del turbofolk, es Jelena Karleuša. Evolucionando paulatinamente desde su imagen inicial, de sponzoruša, muy divulgada en los años noventa por Belgrado, Jelena Karleuša ha ido creando una autorepresentación extravagante que incluía elementos de la cultura queer, especialmente visibles en la cultura de los travestis. Sin embargo, parecía que estos elementos visuales no se ajustaban a las letras de sus canciones que seguían promoviendo en la sociedad serbia la “cultura” de las sponzoruše, es decir, una visión del mundo en el que las relaciones entre el hombre y la mujer estaban claramente definidas de acuerdo al patrón muy reproducido de “hombre acaudalado-mujer glamurosa y con silicona”.17 Aunque ciertos vídeos e, incluso, algunas letras de las canciones de Jelena Karleuša evocan actuaciones escandalosas como las de Lady Gaga, las letras claves de esta cantante exaltan, no obstante, el mundo de las sponzoruše y de los hombres ricos, así como la dinámica e iconografía de sus relaciones mutuas y “códigos” de comportamiento que suponen que las chicas coqueteen con hombres adinerados a fin de “subir su propio precio”. Incluso en aquellos casos, cuando la chica se refiere aparentemente con desprecio al dinero, se hace patente que el dinero sí que es un aspecto importante en su relación con el hombre y que entre ellos existe indudablemente una especie de “trato mutuo” que regula sus futuras relaciones. Lo anterior lo prueban los siguientes ejemplos de sus canciones: Ejemplo 1: Dólares, marcas y liras a petar, ¿así conmigo quieres ligar? Ay, ay, ay, si de verdad me amas, ¡El último centavo en mí gastarás!18 16 Un ejemplo de las declaraciones de Seka se puede encontrar en el texto publicado en Puls: www.pulsonline. rs/lifestyle/na-kafi-kod/7/seka-aleksic-nisam-seks-simbol-ja-sam-domacica 17
Ver por ejemplo el vídeo clip de la canción “La chiquilla dulce“, http://www.youtube.com/watch?v =7XGrxLCBZoQ
18
Extracto de la canción “Gili, gili”.
219
Balkanija
Marija Grujić
Primer 3: Najviše volim dijamante, To su mi najbolji drugovi, Devojke vole dijamante, Samo su oni večiti.19 Primer 4: Šta će ti njen broj Što bih ti ga dala, Nisi ti za nju, zverka si mala.20 Karleuša je u ranijim periodima svoje karijere predstavljala jednu vrstu „rivalke“ Cece Ražnatović, ali je jasno u popularnosti zaostajala za ovom pevačicom, jer njen scenski identitet u toku devedesetih nije obezbeđivao onu vrstu društvenog uticaja koji je imala Ceca, kao supruga Arkana, istaknutog člana podzemlja i ratnog komandanta osumnjičenog za ratne zločine van Srbije, a slavljenog u Srbiji. Iako su obe konstruisale svoje medijske identitete kroz eksponiranje svoje uloge sponzoruše u javnom životu Srbije, Ceca je svojom udajom za Arkana poprimila auru kontroverzne i apsurdne nacionalne heroine, i time se izdigla iz mora sponzoruša koje su se zabavljale sa muškarcima iz sveta biznisa, kriminala i politike. Karleuša je, međutim, u periodu posle 2000. počela da uključuje elemente medijske queer kulture u svoje scenske produkcije, te je tako razvila jednu drugu vrstu medijske atraktivnosti. Ta nova medijska atraktivnost ne može se i dalje porediti sa onom koju Ceca i u današnje vreme ima za turbo-folk publiku, ali je Karleuši ipak otvorila put ka sticanju simpatija među onima koji su skloni da iz turbo-folka „iščitavaju“ prisustvo alternativnih sadržaja i podršku alternativnim non-mainstream identitetima. Na prvom mestu, može se reći da je Karleuša investirala u komunikaciju sa pojedinim elementima reprezentacije koji bi mogli privući pažnju muške gej publike. U svoje nastupe, počev od 2003. i 2004. godine, ona počinje da unosi prisustvo razgolićenih muških feminiziranih tela, koji će i kasnije naći mesta u njenim spotovima. Istovremeno, njen lični vizuelni imidž od tada se sve više približavao nekim opštim mestima transvestitske vizuelne kulture. Prenaglašeni, očigledno hirurški korigovani označitelji ženskih atributa na njenom telu, dovedeni su do gotovo grotesknih oblika. Ipak, glavni momenti prisustva queer elemenata, odnosno neheteronormativne kulture u scenskoj samoreprezentaciji 19
Deo iz pesme „Devojke vole dijamante“.
20
Refren iz pesme „Slatka mala“.
220
Marija Grujić
Balkania
Ejemplo 2: Esa, esa chiquilla de ahí, Que lo pijo le encanta, Tu Mercedes es lo que quiere de ti, Y no vale ni una llanta.19 Ejemplo 3: Prefiero los diamantes Son mis mejores acompañantes Las chicas ponérnoslos queremos Solo ellos son eternos.20 Ejemplo 4: ¿Por qué me pides el teléfono de ella? Yo dártelo no quiero, No eres tú para ella, A la izquierda eres un cero.21 En las fases tempranas de su trayectoria, Karleuša fue algo así como una “contrincante” de Ceca Ražnatović, pero quedó claramente rezagada en popularidad respecto a esta, porque su identidad escénica en el transcurso de los noventa no le proporcionó la influencia social que tenía Ceca como esposa de Arkan, un importante cabecilla mafioso y comandante de guerra, tan detestado en el extranjero como exaltado en Serbia. Aunque ambas habían construido sus identidades mediáticas promoviendo en la vida pública de Serbia el papel de las sponzoruše, Ceca, al casarse con Arkan, adquirió la imagen de la heroína nacional controvertida y absurda, logrando elevarse por encima de una avalancha de sponzoruše que ligaban con hombres de negocios, del crimen y de la política. Karleuša, en cambio, a partir del 2000 empezó a incluir en sus actuaciones elementos de la cultura queer, adquiriendo de esta manera una popularidad mediática diferente. Esa nueva atracción mediática de Karleuša ni siquiera hoy puede competir con la popularidad de la que Ceca sigue gozando entre los seguidores del turbofolk, pero le aportó simpatías de quienes creían “encontrar” en su turbofolk contenidos alternativos non-mainstream. En primer lugar, se puede afirmar que Karleuša había decidido hacer una inversión al adoptar ciertos componentes que pudieran atraer el interés de la población masculina gay. 19
Extracto de la canción “No es ella sino yo”.
20
Extracto de la canción “Las chicas quieren diamantes”.
21
Estribillo de la canción “La chiquilla dulce”.
221
Balkanija
Marija Grujić
Jelene Karleuše jesu nekoliko njenih televizijskih nastupa u kojima se ona izjasnila protiv diskriminacije i nasilja nad gej ljudima u Srbiji, ulazeći pritom i u oštru raspravu sa sagovornicima koji su zastupali drugačije mišljenje.21 Izgled muškog transvestita, prisustvo muškaraca „feminiziranog“ izgleda u video spotovima, izjavljivanje podrške osobama gej orijentacije i uključivanje elemenata estetike bizarnog i grotesknog, na prvi pogled, ukazuju na mogućnost prisustva društveno subverzivnih elemenata u turbo-folku. Međutim, treba se pitati koji deo publike ove sadržaje tumači kao subverzivne, i da li većina Karleušine publike (ili većina turbo-folk publike uopšte) tumači ovakve vizuelne i verbalne elemente kao društvene fenomene suprotstavljene dominantnim heteronormativnim hijerarhijama ili preovlađujućim ideološkim premisama srpskog društva. Uprkos momentima Karleušine samoreprezentacije koji ukazuju da bi njena karijera mogla biti povezana sa subverzivnim delovanjem u popularnoj kulturi, treba imati u vidu da ovi elementi ipak ostaju na nivou estradnog senzacionalizma jedne pevačke zvezde, i da nisu istinski povezani sa politikom nekakvog pokreta, niti uključuju ličnu politiku identiteta same pevačice. Pre svega, način komuniciranja njenog muzičkog i vizuelnog izraza ostao je duboko utemeljen u kulturu i način života sponzoruša, uglavnom plasiran u noćnim klubovima i propraćen video klipovima u kojima se i dalje pojavljuju statusni simboli života jedne sponzoruše, to jest devojke čija je glavna preokupacija da izgleda atraktivno za bogatog muškarca.22 Na sličan način, i svojim privatnim životom, Karleuša je sebe u medijima konstruisala kao ženu koja se vezuje za bogatog muškarca i time stiče ogromnu medijsku popularnost. Njena iznenadna udaja za jednog od naslednika bogate i politički kontroverzne porodice Karić, 2004. godine, dovela ju je u samu orbitu tabloidne popularnosti, dok je ona u svojim nastupima isticala sebe kao iskusnu ženu, uspešnu udavaču, patrijarhalno vaspitanu i spremnu da preuzme ulogu verne, tradicionalne žene, koja je udajom stekla ultimativni ugled u društvu. Brak je, međutim, trajao svega nekoliko meseci, a nedugo zatim, pevačica se ponovo udala, opet za muškarca čije zanimanje predstavlja još jedan od snova srpskih sponzoruša — fudbalera. Kad se celokupan medijski identitet ove pevačice uzme u obzir, čini se da, kako u načinu na koji se ona predstavila kao biografska ličnost u medijima, tako i u načinu na koji je konstruisala ženski identitet u svojim pesmama, ne preovlađuju elementi koji bi je izdvojili iz dominantnog sponzoruškog, komformističkog doživljaja turbo-folk kulture. 21
Najupečatljiviji su bili njeni nastupi tokom 2010. godine (u emisijama „Piramida“ i „Utisak nedelje“), kao i tekst objavljen u Kuriru 11. oktobra 2010, potpisan u vidu autorskog teksta njenim imenom, u kom se, živopisnim jezikom, osuđuju oni koji sprovode nasilje nad gej zajednicom (videti: http://www.kurir-info.rs/ otvorite-svoj-um-clanak-52749).
22
Pogledati, na primer spot za pesmu „Samo za tvoje oči“, http://www.youtube.com/watch?v=vP6EUDKr2hM
222
Marija Grujić
Balkania
Entre 2003 y 2004 empezó a incorporar a sus actuaciones cuerpos masculinos feminizados y medio desnudos, que más tarde aparecerían también en sus vídeos. En paralelo, a partir de entonces su propia imagen visual empieza a aproximarse cada vez más a algunos tópicos de la cultura visual travesti. Sus atributos femeninos prominentes, evidentemente corregidos mediante la cirugía, adquirieron formas casi grotescas. Sin embargo, donde más se hizo patente la presencia de lo queer en su autorrepresentación escénica, es decir, de la cultura no heteronormativa, fue en algunas de las tertulias televisivas en las que se declaró contraria a la discriminación y violencia antigay en Serbia, no vacilando en entrar en debates candentes con sus contertulianos que tenían una opinión distinta.22 Su imagen de travesti masculino, la presencia de chicos de aspecto “feminizado” en sus vídeo, su apoyo declarado a las personas de orientación gay y la incorporación de elementos de lo bizzare y lo grotesco, inducen a primera vista a la inclusión de componentes sociales subversivos. Sin embargo, en relación con lo anterior se plantean las siguientes preguntas: ¿qué sector del público interpreta estos contenidos como subversivos? y ¿es solo la mayoría del público de Karleuša o es la mayoría de los seguidores del turbofolk en general los que interpretan estos elementos visuales y verbales como fenómenos sociales contrapuestos a las jerarquías heteronormativas dominantes y a las premisas ideológicas que se imponen en la sociedad serbia? A pesar de los elementos que en la imagen de Karleuša inducen a pensar que su trayectoria pueda estar vinculada con una acción subversiva en la cultura popular, hay que tener en cuenta que estos elementos no van más allá del sensacionalismo escénico de una estrella musical, y que no están conectados auténticamente con un movimiento político concreto, ni tampoco con la identidad personal de la cantante. En primer lugar, la manera en que su expresión musical y visual comunica con el público permanece profundamente arraigada en la cultura de las sponzoruše, plasmada generalmente en los clubs nocturnos, acompañadas de vídeos que siguen exaltando los símbolos propios del estatus social de una sponzoruša, es decir de aquellas chicas cuya única preocupación es estar atractiva para un hombre adinerado.23 De manera similar, tratándose de su propia vida privada, Karleuša ofreció una imagen de sí misma como de mujer unida a un hombre rico, el cual le aporta una gran popularidad mediática. Su repentina boda en 2004 con uno de los herederos de la adinerada, y políticamente controvertida, familia Karić, llegó a lanzarla a la órbita de la
22
Las más impactantes fueron sus intervenciones durante 2010 (en las emisiones “La pirámide” y “La impresión de la semana”), así como el texto publicado en Kurir el 11 de octubre de 2010, en forma de texto del autor, en el que, utilizando un lenguaje elocuente, condena a cuantos carguen contra la comunidad gay (vid: http://www.kurir-info.rs/otvorite-svoj-um-clanak-52749).
23
Ver, por ejemplo, el video de la canción “Solo por tus ojos”: http://www.youtube.com/watch?v =vP6EUDKr2hM
223
Balkanija
Marija Grujić
Karleušina interakcija sa svetom gej aktivizma takođe ostaje na nivou estradnog skretanja pažnje: zastupanja prava gej ljudi na život, ali istovremeno ignorisanje nekih najosnovnijih ideja drugih ljudskih prava i sloboda. U svojim nastupima na televiziji Karleuša bi, pored zalaganja za izvesne aspekte ljudskih prava, često pokazala i potpuno nerazumevanje nekih drugih ljudskih sloboda, što je ukazivalo da je njeno zastupanje gej prava u javnom prostoru pre stvar njenog trenutnog scenskog identiteta nego dublje i dugoročnije politike njene reprezentacije. Primer takvog ponašanja je bilo njeno učešće u emisiji „Utisak nedelje“ neposredno nakon održavanja gej parade 2010. godine, u kojoj je Karleuša s jedne strane zastupala prava ljudi na iskazivanje seksualne orijentacije, a sa druge javno zahtevala od prisutnog dramaturga Jovana Ćirilova da se izjasni da li je gej ili ne. Takav čin ove pevačice pokazuje nerazumevanje da sloboda na seksualno opredeljenje podrazumeva i slobodu izbora da se to seksualno opredeljenje pokaže javno ili ne. Na sličan način, i drugi njeni istupi i kompletan scenski identitet sadrže čitav niz kontradikcija koje podrivaju „alternativnost“ njenog javnog imidža. Ni ona, kao ni ostali turbo-folk pevači i pevačice, nije nikada dovela sebe lično u direktnu vezu sa ispoljavanjem gej identiteta. Ono što bitno opredeljuje turbo-folk kulturu na stranu heteronormativnosti je i činjenica da još nijedna od njegovih zvezda nije sebe javno deklarisala kao osobu gej orijentacije, ili kao osobu koja teži i nekom drugom načinu života, osim tradicionalnom partnerskom životu i gajenju dece.23 Obilato korišćenje vizuelnih elemenata prepoznatljivih u kontekstu kao deo svetske gej kulture, i blago poigravanje sa homoerotikom uglavnom biva inkorporirano u začikujuću igru koja na kraju, ipak, deklarativno podržava reprezentaciju heteronormativnih, komformističkih tradicionalnih obrazaca zajednice. Treći primer razmatranja dileme u kojoj meri se može govoriti o društvenoj subverzivnosti turbo-folka, bilo bi i pitanje odnosa sa drugim aspektima manjinskih identiteta u Srbiji i reprezentacijama turbo-folka, kao i odnos prema temi društvenih problema. Na indirektan način, i ova pitanja su povezana sa konstrukcijama rodnih identiteta, jer se rodnost individue u društvenom kontekstu neizbežno konstituiše i putem drugih kategorizacija i politika identiteta, kao što su etnička pripadnost ili socijalna pozicioniranost. U svojim početnim fazama, turbo-folk se javio kao muzička scena koja je, poštujući pre svega ono što široke narodne mase traže, istakla u prvi plan neke pevače koji su do tada bili skrajnuti sa glavne medijske scene, između ostalog i zato što se verovalo da zbog svog identiteta ne mogu da budu nacionalne zvezde. Jedna od takvih zvezda je bio i Džej Ramadanovski, koji je otvoreno govorio u javnosti o svom romskom identitetu, i opisivao svoje problematično detinjstvo i kriminogenu mladost (videti: Grujić, 2009). Pritom, Džej je 23
Po ovoj karakteristici se turbo-folk u Srbiji razlikuje od sličnih muzičkih scena u Bugarskoj (čalga) i Rumuniji (manele), gde postoje i izvođači koji su se javno deklarisali kao gej, poput Azisa u Bugarskoj.
224
Marija Grujić
Balkania
popularidad tabloide. Se autodefinía como una mujer madura, bien casada, de educación patriarcal, dispuesta a asumir el papel de mujer fiel y tradicional, que adquiere con el matrimonio un prestigio social determinante. El matrimonio, sin embargo, duró solo unos meses para que, en poco tiempo, la cantante volviera a contraer segundas nupcias, esta vez con un hombre cuya profesión es el sueño de cualquier sponzoruša serbia: un futbolista. Analizando la identidad mediática de esta cantante, tanto su representación biográfica, como la construcción de su identidad femenina, da la impresión de que no hay elementos que la distancien del concepto dominante y conformista de la cultura de las sponzoruše en el marco del ambiente turbofolk. De la misma manera, la interacción de Karleuša con el mundo gay no va más allá de un mero intento de llamar la atención dentro del mundo del espectáculo: mientras por un lado apuesta por los derechos de los homosexuales, por el otro pasa por alto algunos principios fundamentales de otros derechos y libertades humanas. En sus tertulias televisivas, paralelamente con la defensa de algunos aspectos de los derechos humanos, solía demostrar una total ignorancia respecto a algunas otras libertades. Esta circunstancia prueba que su determinación por los derechos gay en el espacio público era más una puesta en escena, que el resultado de una lectura más profunda y consistente. Así, por ejemplo, en el programa de televisión “Impresión de la semana”, emitido inmediatamente después de la Marcha del Orgullo Gay en 2010, Karleuša, por un lado, abogó por el derecho a exhibir cada uno libremente su orientación sexual, pero, por el otro lado, pidió públicamente a su contertuliano, el dramaturgo Jovan Ćirilov, que declarara si era o no homosexual. Tal actitud pone en evidencia que la cantante ignora que la libertad de orientación sexual supone también la libertad del individuo de declarar o no públicamente su orientación sexual. De forma similar, otras intervenciones suyas y su exposición escénica contienen toda una serie de contradicciones que ponen en entredicho la “alternatividad” de su imagen pública. Ni Karleuša ni otras cantantes turbofolk jamás se identificaron directamente con la comunidad homosexual. La característica que esencialmente clasifica la cultura turbofolk como heteronormativa es el hecho de que ninguna de sus estrellas se haya declarado públicamente como homosexual o como persona con tendencias alternativas, que no sea la tradicional, con pareja e hijos.24 El abundante uso de elementos visuales que pertenecen a la cultura internacional de los homosexuales, sumado a un leve coqueteo con la homoerótica, generalmente están incorporados a un juego provocativo que a fin de cuentas imita, de forma declarada, la representación de los patrones heteronormativos y conformistas que existen en la sociedad. 24
Esta es la característica que difiere el turbofolk de Serbia de los similares escenarios musicales en Bulgaria (calga) y Rumana (manele), en los que hay artistas que se declararon públicamente gays, como Azis en Bulgaria.
225
Balkanija
Marija Grujić
radio na objašnjavanju svoje povezanosti sa svesrpskim identitetom, pozivajući se, na primer, na srpsku pravoslavnu sveticu, Svetu Petku, koju je nazivao svojom zaštitnicom. Pored toga, u prvoj polovini devedesetih, njegova povezanost sa beogradskim kriminalnim miljeom, i takozvanim dorćolskim miljeom, koji je u to vreme bio naročito popularan u Beogradu, donosila mu je i auru romantizovane srpske mačo zvezde.24 Vremenom se, međutim, pokazalo da je Džejeva velika slava trajala tek godinu ili dve: od sredine devedesetih pa nadalje, muški pevači u okviru ove scene gube medijski značaj, jer silikonska ženska tela, na kojima su sasvim vidljivi rezultati estetske hirurgije, postaju zaštitni znak turbo-folka. Romantični šarm prevejanog gradskog šmekera i lokalnog kriminalca manjinskog identiteta nije zaživeo u turbo-folku. Ono što se smatralo „lokalnim“, „specifičnim“ i „domaćim“ u turbo-folku, od sredine devedesetih pa do današnjih dana, počinje da se konstruiše kao jedna lokalna interpretacija elemenata svetske mode i svetskih trendova, u kojima preovlađuje lokalna verzija pristupa ženskom identitetu i njegovoj reprezentaciji. Socijalna, etnička, regionalna i ekonomska pozicioniranost ženskih subjektiviteta u turbo-folku nije stvar samo vizuelne prezentacije tela, već svake vrste reprezentacije kao konstruisanja sistema znakova i označitelja oko kojeg se konstruiše neko značenje.25 Na izvestan način, svaka vrsta reprezentacije, bilo da je u pitanju, video prezentacija, tekst pesama, koreografija, medijski tekst, narativna struktura i slično, doprinosi konstituisanju ženskih scenskih identiteta u turbo-folku. Čini se da su turbo-folk pevačice od različitih elemenata regionalnih i etničkih korena i različitih društvenih pozicija uglavnom formirale i usvojile amalgam određenih konvencija koje njihove scenke identitete čine prihvatljivim za većinsku publiku u srpskom društvu. Tako se i poneke od specifičnih i alternativnijih odlika utapaju u opšte trendove klupske, „splavarske“26 kulture sponzoruša i sponzora. Na turbo-folk sceni se našlo više pevačica čije etničko poreklo nije bilo isključivo srpsko, ili čije porodice po tradiciji nisu bile iz miljea pravoslavne vere; bez obzira na to, turbo-folk pevačice su, po pravilu, svojim samoreprezentacijama činile napor da se uklope u konvencije konstituisanja „srpskosti“ produkcije, tako što su svoje javne imidže dovodile u vezu sa ikonografijom srpske pravoslavne crkve, zatim naglašavajući da one pevaju „za narod“, ubacujući elemente
24
Džej je i sam, u dokumentarnoj emisiji „Sav taj folk“, snimljenoj 2004. godine, izjavio da je izbijanje rata devedesetih stvorilo povoljne uslove za njegov veliki uspeh na muzičkoj sceni devedesetih.
25
Videti više o pojmovima reprezentacije i znaka u: (Hall, 1997).
26
Novija i specifičnija verzija termina „sponzoruša“ jeste „splavarka“, a označava devojke, sponzoruše, koje izlaze po beogradskim klubovima koji se nalaze na splavovima na Savi i Dunavu, u kojima se konzumira turbofolk muzika.
226
Marija Grujić
Balkania
El tercer enfoque sobre en qué medida se puede hablar del carácter subversivo del turbofolk, este tiene relación con otros aspectos de las minorías sexuales y con otros problemas sociales de Serbia. De manera indirecta, estas cuestiones están vinculadas con la construcción de las identidades de género, teniendo en cuenta que el carácter genérico del individuo en el contexto social se construye inevitablemente a través de otras categorizaciones y políticas de la identidad, como son el origen étnico o el estatus social. En sus fases iniciales, el turbofolk aparece como la escena que, respetando ante todo la demanda de un público multitudinario, coloca en primera línea a algunos cantantes que hasta aquel momento estaban marginados de la escena mediática por haberse creído, entre otras cosas, que debido a su identidad étnica no se podían convertir en estrellas nacionales. Una de esas estrellas era Džej Ramadanovski, quien hablaba abiertamente en público de su origen romaní, describiendo su infancia problemática y su juventud delictiva (vid: Grujić, 2009). Además, Džej hablaba de su veneración a una santa ortodoxa, Parascheva, de la que decía que era su protectora. A parte de lo anterior, durante la primera mitad de los noventa, sus contactos con los bajos fondos de Belgrado le habían aportado la aureola romántica de una estrella-macho serbia.25 Sin embargo, con el tiempo, se hizo patente que la gran popularidad de Džej duró solo uno o dos años: desde mediados de los noventa para adelante los artistas masculinos de esta escena iban perdiendo relevancia mediática ante los cuerpos femeninos con silicona y demás resultados visibles de la cirugía estética, convertidos en emblemas del turbofolk. Sin embargo, el atractivo romántico de ese “tío encantador” urbano y pequeño delincuente local, que era de identidad romaní, no llegó a localizarse únicamente en el turbofolk. Lo que se consideraba “local”, “específico” y “nacional” en el turbofolk desde mediados de los noventa hasta hoy, se ha convertido en la interpretación local de la moda y de las tendencias mundiales, en las que predomina la versión local de la identidad y de la representación femenina. La posición social, étnica, regional y económica de las subjetividades femeninas en el turbofolk no se debe solo a su físico, sino también al conjunto de su imagen, cuya meta es construir un sistema de signos y símbolos con cierto significado.26 De alguna manera, cualquier tipo de representación, trátese de un vídeo, letras de canciones, coreografías, textos en los medios, estructura narrativa o similar, contribuye a la construcción de las identidades escénico-femeninas del turbofolk. Por lo visto, las cantantes turbofolk habían creado y adoptado, utilizando diferentes elementos regionales y étnicos, una amalgama de convenciones, en aras de hacer que sus identidades escénicas fuesen aceptables para el público mayoritario de la sociedad serbia. De esta manera, incluso algunas características 25
En la emisión “Todo ese folk”, realizada en 2004, el mismo Džej comentó que el estallido de las guerras en los noventa había dado lugar a ambiente favorable para su gran éxito en la escena musical de esos años.
26
Ver más sobre los conceptos en la representación de símbolos en: (Hall, 1997).
227
Balkanija
Marija Grujić
pozivanja na srpski identitet i pravoslavne motive u svoje pesme27, i slično.28 Po pravilu, u medijima se neće naći nikakav intervju ili nastup u kome bi one govorile o sebi i svom privatnom životu na neki drugi način, osim onoga koji podrazumeva odanost mužu, vereniku ili dečku, posvećenost deci, i zainteresovanost za održavanje domaćinstva. Ta heteronormirana slika njihovog identiteta sastavni je deo podrazumevane konvencije simboličkog pripadanja „scenskom“ srpskom identitetu. IV Varijacije na temu prikazane ženske agresivne, gotovo maskulinizirane seksulnosti koja je sad već postala prećutna konvencija identiteta turbo-folk pevačica29, na prvi pogled, mogu biti protumačene kao znak da u turbo-folku ima mesta za alternativne ženske seksualnosti koje nadilaze uticaj muškaraca i uvode nove vrste orijentacija. I zaista, sam izgled pevačica, koje ne deluju pokorno i miroljubivo na prvi pogled, i tekstovi njihovih pesama, u kojima ženski subjekat često pominje nasilje i izriče pretnje zamišljenim sagovornicima, mogu se činiti kao sadržaji koji ukazuju na nekakvu grotesknu emancipaciju od muške dominacije.30 Ipak, ženski subjektiviteti turbo-folka ni najmanje ne izlaze iz senke muškaraca. Retorika nasilja koja je prisutna u tekstovima pesama i sugerisana u vizuelnim prezentacijama ne poziva na revolucionarnu promenu muško-ženskih odnosa, već više predstavlja jednu radikalizaciju muško-ženskih pregovora, sredstvo manipulacije kojim se muškarci simbolički još više pozivaju na ispunjavanje svojih tradicionalnih, konzervativnih heteronormiranih uloga. Turbo-folk žene deluju asertivno, agresivno i osvešćeno, ali samo su inkorporirale neke atribute tradicionalne muževnosti, koje se voljno odriču kada vrhovni, muški element pored njih to zatraži, i kada postane spreman da tu svoju dominantnu ulogu preuzme. Njihova transgresija je samo privremena i lako se odbacuje, a njihova samostalnost ograničena i suštinski nereprezentovana. Agresivni, asertivni manipulativni ženski subjekt kao poželjan društveni model, predstavlja radikalizaciju komformističkog pristupa konceptu zajednice, porodice i čitavog 27
U periodu devedesetih, primer takvih reprezentacija predstavlja pesma „Manastir“ koju je izvodila Mira Škorić, a u novije vreme pesma „Kad zapali za mnom sveće“, u izvođenju Mine Kostić.
28
Jedan od pokazatelja koliko je i sama javnost zainteresovana za prikazivanje turbo-folk pevačica kao pravoslavnih žena su i razne beleške poput one o tome ko je bio u poseti na kućnoj slavi kod Cece Ražnatović u vreme kad je ona izdržavala kaznu kućnog pritvora (videti link: http://www.tracevi-magazin.com/ko-je-biokod-cece-na-slavi/).
29
Pogledati fotografije facebook profila pevačica kao što su: Stoja, Indira Radić i Mina Kostić.
30
Tokom devedesetih godina, pevačica Mira Škorić je bila poznata i po pokazivanju oružja u javnosti, a kasnije donekle i po pominjanju motiva nasilja u svojim pesmama (videti link: http://www.vesti-online.com/Scena/ Estrada/236345/Estrada-naoruzana-do-zuba-)
228
Marija Grujić
Balkania
específicas y alternativas se incorporaron a las tendencias generales imperantes de los clubs, splavs27, y la cultura de las sponzoruše y de sus hombres acaudalados.28 En la escena turbofolk hubo además varias cantantes de origen étnico no completamente serbias, o procedentes de familias no ortodoxas, pero todas se empeñaban, como por norma, en amoldarse a los convencionalismos de la “producción serbiatizada”: aproximaban su imagen a la iconografía de la Iglesia ortodoxa serbia, destacaban que cantaban “para el pueblo”, introducían en sus canciones componentes que evocaban la identidad serbia, los motivos ortodoxos29, etc..30 Por costumbre, cuando hablaban para los medios de su vida privada, resaltaban su fidelidad a su marido, prometido o novio, su dedicación a los hijos y su entrega al hogar. Esa imagen heteronormativa de su identidad forma parte de su pertenencia simbólica a la identidad “escénica” serbia. IV Las variaciones sobre el tema de la sexualidad femenina, agresiva y casi masculinizada, que ya se ha convertido en un convencionalismo tácito de la identidad de las cantantes turbofolk31, se podrán interpretar a primera vista como el indicio de que en el turbofolk hay espacio para una sexualidad femenina alternativa, capaz de transgredir la influencia masculina y abrir las puertas a nuevas orientaciones. De hecho, tanto el mismo físico de las cantantes que, a primera vista, no parecen sumisas ni pacíficas, tanto como los textos de sus canciones en las que el sujeto femenino a menudo menciona la violencia y lanza amenazas a sus imaginarios interlocutores masculinos, se podrán interpretar como expresiones de una emancipación caricaturesca ante la dominación masculina.32 Sin embargo, las subjetividades femeninas del turbofolk en absoluto escapan de la sombra del hombre. Su retórica de violencia, presente en las letras de las canciones y sugerida mediante las representaciones visuales, no tiene como 27
Barcos en la orilla de los ríos que hacen las veces de bares y restaurantes.
28
La nueva y más específica versión del término sponzoruša es splavarka, bajo el que se entiende a las chicas que salen a los clubs de Belgrado y los splavs en el Sava y el Danubio, donde se escucha la turbofolk música. 29
Del período de los noventa un ejemplo de similares representaciones es la canción “El monasterio” de Mira Skorić, y de los tiempos recientes la canción “Cuando encienda una vela por mí” de Mina Kostić.
30
Del interés que el público tenía en ver a las cantantes turbofolk como buenas religiosas ortodoxas, testimonian también las diferentes informaciones sobre quién se había presentado en la casa de Ceca Raznatović el día de su Santo mientras ésta cumplía la condena de arresto domiciliario (vid: http://www.tracevi-magazin.com/ko-jebio-kod-cece-na-slavi/).
31
Consultar fotos en el perfil de facebook de las cantantes: Stoja, Indira Radić y Mina Kostić.
32
Durante los noventa, la cantante Mira Skorić fue conocida por exhibir armas en público y, más tarde, por las letras de sus canciones con referencias a la violencia (vid: http://www.vesti-online.com/Scena/ Estrada/236345/Estrada-naoruzana-do-zuba-)
229
Balkanija
Marija Grujić
društva, koji je uzeo maha u periodu post-jugoslovenske homogenizacije srpskog društva. Žanrovsko-formalni i ideološki potencijal preteče turbo-folka, novokomponovane narodne muzike predstavljao je već začetak heteronormativnih obrazaca reprezentacije rodnih odnosa, ali su u vreme turbo-folka reprezentacije takvih obrazaca radikalizovane i pretvorene u glavnu temu popularne kulture. Povremena i sporadična, pomodna uključivanja raznih elemenata estetike/politike alternativnih identiteta, kako seksualnih, tako i onih iz drugih sfera, više su dekorativni i trenutni deo strategije industrije turbofolka. Rodna konstelacija u kojoj je centralni subjektivitet turbo-folk tematike konstruisan kroz poziciju sponzoruše, devojke koja gradi svoj socijalni status preko veza sa socijalno prestižnim muškarcima, neizbežno je bazirana na konzervativnim, komformističkim heteronormativnim zahtevima društva. Elementi garderobe, ikonografije, začikujući stihovi pesama i povremene provokativne izjave u medijima ne prelaze ipak granicu radikalizovanih hijerarhijskih, strogo podeljenih rodnih uloga muškaraca i žena. Na paradoksalan način, ova radikalizacija submisivne ženske uloge pretočila se u glamurozan izgled turbo-folk pevačica koji objedinjuje prenaglašenu ženstvenost sa elementima maskulinizirane grubosti i agresivnosti reprezentovane kao sastavni deo turbo-folk imidža. Ono što bi, na prvi pogled, moglo izgledati kao izvesna transgresija, prekoračenje uobičajenih žanrovskih podela u konvencijama reprezentovanja, zapravo je svojevrsna radikalizacija konvencionalne uloge žene koja se, submisivno i manipulativno, prilagođava muškarcu kao nosiocu vodeće uloge u zajednici, porodici i svakom vrstu kolektiviteta. Ovakvo reprezentovanje ženskih potencijala na upečatljiv način je u saglasju sa društvenim zahtevima post-jugoslovenske Srbije: u društvu u kome najveću moć imaju muškarci koji poseduju novac nejasnog porekla, popularna kultura postaje pogodan svakodnevni izraz preko koga će se takva moć još više učvrstiti kao opšta društvena vrednost. Maskulinizirani, a ipak submisivni ženski scenski identiteti izražavaju objedinjenu komformističku težnju srpskog društva da se, na manipulativan način, prikloni trenutnim centrima moći, i perpetuira postojeću rodnu i socijalnu dinamiku svakodnevnog života.
Bibliografija • • • •
Anthias, Floya, Yuval Davis, Nira. (1989). „Introduction“, u: Floya Anthias and Yuval Davis, Nira. (Eds.), Women-Nation-State, New York: St Martin’s Press Čolović, Ivan. (1985). Divlja književnost. Beograd: Čigoja Dimitrijević, Branislav. (2002). „Ovo je savremena umetnost: turbo-folk kao radikalni performans“, u: Prelom, No.2-3, 100-102. Dragićević-Šešić, Milena. (1994). Neofolk kultura: publika i njene zvezde. Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.
230
Marija Grujić
Balkania
fin provocar un cambio revolucionario en las relaciones hombre-mujer, sino que representa más bien una radicalización de su trato mutuo, un instrumento de manipulación que sirve para animar simbólicamente al hombre a cumplir su papel tradicional, conservador y heteronormativo. Las mujeres del turbofolk emiten una agresividad y una emancipación asertivas, pero de hecho se trata solo de incorporar ciertos atributos de la masculinidad tradicional, a la que renuncian muy voluntariamente tan pronto el elemento masculino, el supremo, se lo reclame y esté dispuesto a asumir ese papel dominante que le corresponde. La transgresión de esas cantantes es solo temporal y fácilmente renunciable, y su emancipación es restringida y no esencialmente representativa. Ese sujeto femenino agresivo, asertivo y manipulador, como modelo social deseado, marca una radicalización de la aproximación conformista al concepto de comunidad, familia y a la sociedad al completo, que se había afianzado en el período de homogeneización post-yugoslava de la sociedad serbia. El neofolk, como precursor formal e ideológico del turbofolk, ya fue el germen de los patrones heteronormativos en la representación de las relaciones de género. En la época del turbofolk dichas representaciones llegaron a radicalizarse, convirtiéndose en el nuevo enfoque de la cultura popular. La incorporación periódica y esporádica, debido a la moda, de diferentes elementos de la estética/política de identidades alternativas, tanto sexuales como de otro tipo, representa más bien algo decorativo y efímero en la estrategia de la industria del turbofolk. La variedad de representaciones de género, en las que la subjetividad central de la temática turbofolk se construye de acuerdo con el patrón marcado por la sponzoruša — chica que construye su propio estatus relacionándose con hombres de prestigioso social— está inevitablemente basada en demandas conservadoras, conformistas y heteronormativas de la sociedad. Elementos como el vestuario, la iconografía, las letras insinuantes y las declaraciones provocativas, lanzadas ocasionalmente a través de los medios, no cruzan, sin embargo, la frontera de los papeles definidos, jerárquicos y estrictamente separados, del hombre y de la mujer. De manera paradójica, esa radicalización del papel sumiso de la mujer se ha traducido en un físico glamuroso, que reúnen una feminidad superacentuada con elementos propios de una masculinidad brutal y agresiva, representada como la parte constituyente de la imagen turbofolk. Lo que podría aparecer, a primera vista, como una cierta transgresión o exceso de la división de géneros tradicional, es de hecho una radicalización particular del papel convencional de la mujer que, de manera sumisa y manipuladora, se adapta al hombre como titular del papel principal dentro de una comunidad, una familia o cualquier tipo de colectividad. Esta forma de representar los potenciales femeninos se ajusta sugerentemente a las demandas de la Serbia post-yugoslava: en una sociedad en la que el poder supremo lo tienen hombres con dinero de origen incierto, la cultura popular se convierte en una expresión idónea y cotidiana a través de la cual ese poder se consolida como el valor social
231
Balkanija
• • • •
• • • • • • •
•
Marija Grujić
Dyer, Richard. (1998). Stars. London: British Film Intitute. Edensor, Tim. (2002). National Identity, Popular Culture and Everyday Life. Oxford and New York: Berg. Gordy, Eric M. (1999). Culture of Power in Serbia. University Park, Pa.: Pennsylvania State University Press. Grujić, Marija. (2009). Community and the Popular: Women, Nation and Turbofolk in post-Yugoslav Serbia. Doktorska teza, prijavljena 2009. i odbranjena 2010, na Centralnoevropskom univerzitetu u Budimpešti. Hall, Stuart. (1997). „Introduction“, u: Stuart Hall (Ed.). Representation: Cultural Representations and Signifying Practice. London: Sage, 13-64. Ivanović, Stanoje. (1973). „Narodna muzika između folklora i kulture masovnog društva“, u: Kultura, No.23, 166-195. Kronja, Ivana. (2001). Smrtonosni sjaj: Masovna psihologija i estetika turbo-folka. Beograd: Tehnokratija. Luković, Petar. (1989). Bolja prošlost: prizori iz muzičkog života Jugoslavije 1940-1989. Beograd: Mladost. Sretenović, Dejan. (2002). „Oh, God, Open All Doors for me“, u: Prelom, No. 2/3, 103-104. Rasmussen, Ljerka Vidić. (2002). Newly Composed Folk Music of Yugoslavia. New York: Routledge Rasmussen, Ljerka Vidić. (1996). „The Southern Wind of Change: Style and Politics of Identity in pre-war Yugoslavia“, u: Slobin, Marko (Ed.), Retuning Culture: Musical Changes in Central and Eastern Europe. Durham: Duke University Press, 99-116. Yuval-Davis. (1997). Gender and Nation. London: Sage Publications.
232
Marija Grujić
Balkania
universal. Las identidades femeninas, sumisas a la vez que masculinizadas, reflejan la tendencia conformista y universal de la sociedad serbia: coligarse con los centros del poder del momento y perpetuar las dinámicas de género del día a día.
Bibliografía • • • • • • • •
• • • • • • •
•
Anthias, Floya, Yuval-Davis, Nira. (1989). “Introduction”, en Floya, Anthias and Yuval Davis, Nira. (Ed.). Women-Nation-State. New York: St Martin’s Press Čolović, Ivan. (1985). Divlja književnost. Beograd: Čigoja. Dimitrijević, Branislav. (2002). “Ovo je savremena umetnost: turbo-folk kao radikalni performans”, en Prelom, No. 2-3, 100-102. Dragićević-Šešić, Milena. (1994). Neofolk kultura: publika i njene zvezde. Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića. Dyer, Richard. (1998). Stars. London: British Film Intitute. Edensor, Tim. (2002). National Identity, Popular Culture and Everyday Life. Oxford and New York: Berg. Gordy, Eric M. (1999). Culture of Power in Serbia. University Park, Pa.: Pennsylvania State University Press. Grujić, Marija. (2009). Community and the Popular: Women, Nation and Turbo-Folk in post-Yugoslav Serbia. Tesis doctoral registrada en 2009, y defendida en 2010 en la Universidad Central Europea de Budapest. Hall, Stuart. (1997). “Introduction”, en Stuart Hall (Ed.), Representation: Cultural Representations and Signifying practice, London: Sage, 13-64. Ivanović, Stanoje. (1973). “Narodna muzika između folklora i kulture masovnog društva”, en Kultura, No. 23, 166-195. Kronja, Ivana. (2001). Smrtonosni sjaj: Masovna psihologija i estetika turbo-folka. Beograd: Tehnokratija. Luković, Petar. (1989). Bolja prošlost: prizori iz muzičkog života Jugoslavije 1940-1989. Beograd: Mladost. Sretenović, Dejan. (2002). “Oh, God, Open all Doors for Me”, en Prelom, No. 2/3, 103-104. V. Rasmussen, Ljerka. (2002). Newly Composed Folk Music of Yugoslavia. New York: Routledge. Rasmussen, Ljerka Vidić. (1996). “The Southern Wind of Change: Style and Politics of Identity in pre-War Yugoslavia”, en Slobin, Marko (Ed.). Retuning Culture: musical changes in Central and Eastern Europe. Durham: Duke University Press, 99-116. Yuval-Davis, Nira. (1997). Gender and Nation. London: Sage Publications.
233
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
MORITZ BAUMGÄRTEL (Munich, 1987) Tiene un máster en Relaciones Internacionales por la Universidad de Cambridge y un máster en Derecho Público Internacional por la Universidad de Utrecht. Actualmente es candidato a doctorado en el Centro Perelman para la Filosofía Legal, en la Universidad Libre de Bruselas (ULB). Su tesis doctoral está dedicada al acceso y las estrategias de los extranjeros en las instituciones europeas e internacionales de los derechos humanos, en el marco de un proyecto de integración de los Derechos Humanos, financiado por la Oficina Federal Belga de Ciencias Políticas (BELSPO). Además de su interés en el Derecho y en los Derechos Humanos en general, Moritz ha publicado artículos sobre la política exterior de Estados Unidos y la política internacional en materia de cambio climático. Tiene lazos familiares en los Balcanes y visita la región frecuentemente, sobre todo Belgrado y Pristina. MORIC BAUMGERTEL (Minhen, 1987) završio je master studije iz međunarodnih odnosa na Univerzitetu u Kembridžu i master iz međunarodnog prava na Univerzitetu u Utrehtu. Trenutno radi disertaciju na doktorskim studijama u Perelman Centru za pravnu filozofiju pri Slobodnom univerzitetu u Briselu. Disertacija se bavi istraživanjem strategija pristupa stranaca evropskim i međunarodnim institucijama za ljudska prava u okviru integracionog projekta o ljudskim pravima koji vodi belgijska Savezna kancelarija za naučnu politiku (BELSPO). Pored interesovanja za pravo i globalnu praksu ljudskih prava, Moric je objavio i radove na temu spoljne politike SAD, kao i na temu međunarodne klimatske politike. Porodično je vezan za Balkan i često je boravio u regionu, posebno u Beogradu i Prištini.
234
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
ARLINDA RRUSTEMI (Pristina, 1988). Es profesora e investigadora en la Universidad de Leiden y asistente de investigación del profesor Jaap de Hoop Scheffer. Participa en los cursos de Derecho Internacional Público dentro del Programa Avanzado LLM en la Universidad de Leiden. Es licenciada (cum laude) por la Academia Roosevelt y tiene un máster (LLM) en Derecho Internacional Público por la Universidad de Utrecht. Está finalizando sus tesis doctoral dedicada a la construcción del Estado a través de las historias de vida en Kosovo, un proyecto financiado por la Organización Holandesa para la Investigación Científica (NWO). Estuvo trabajando para la Iniciativa Juvenil por los Derechos Humanos (YIHR) en Kosovo, el Tribunal Internacional para la antigua Yugoslavia (ICTY), el departamento para las relaciones exteriores de la Corte Penal Internacional (ICC) y varios ministerios en Kosovo. Sus áreas de interés son la construcción estatal después de los conflictos, la responsabilidad de las organizaciones internacionales, las relaciones internacionales y la diplomacia. ARLINDA RUSTEMI (Priština, 1988) radi kao predavač i istraživač na Univerzitetu u Lejdenu, i kao pomoćnik istraživanja koje vodi profesor Jap de Hop Shefer. Pohađa kurseve koji se drže u okviru naprednog LLM programa na lejdenskom Univerzitetskom koledžu za javno međunarodno pravo. Osnovne studije (cum laude) završila je na Ruzvelt akademiji, a master iz javnog međunarodnog prava na Univerzitetu u Utrehtu. Arlinda je na doktorskim studijama na kojima izučava proces stvaranja države kroz prizmu životnih priča sa Kosova — projekat koji finansira Holandska organizacija za naučna istraživanja. Radila je za nevladinu organizaciju Inicijativa mladih za ljudska prava (YIHR) na Kosovu, Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju (ICTY), u Odeljenju spoljnih poslova Međunarodnog krivičnog suda (ICC) i za nekoliko kosovskih ministarstava. Njena polja interesovanja su posleratna izgradnja države, odgovornost međunarodnih organizacija, međunarodni odnosi i diplomatija.
235
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
LËVIZJA VETEVËNDOSJE! — ANTIHEGEMONISTIČKI DRUŠTVENI POKRET? Arlinda Rustemi Moric Baumgertel Rezime Početkom XXI veka, u svetu je porastao broj društvenih pokreta. Kao odgovor na negativne efekte globalizacije, ovi pokreti su postali platforma na kojoj ugnjetavani narodi organizuju svoje „antihegemonističke“ borbe za demokratiju, učešće u vlasti, autonomiju i nezavisnost. Polazeći od te ideje, ovaj rad se bavi pitanjem da li kosovski pokret Vetevëndosje (Samoopredeljenje), koji je do 2010. bio samo vanparlamentarna politička grupa, predstavlja stvarnu antihegemonističku snagu. Analiziraćemo političku agendu pokreta, njegov diskurs, praksu i politički protest, kao i društvenu organizaciju i učešće u vlasti. Čini se da Vetevëndosje poseduje mnoga značajna obeležja jednog antihegemonističkog pokreta, naročito u pogledu njegovog upliva u dominantni politički diskurs. Međutim, on sadrži i neke tradicionalnije, a moguće i hegemonističke strukture, kao što je, na primer, oslanjanje na jakog lidera. Prema tome, iako Vetevëndosjene može da bude smatran za „idealni tip“ antihegemonističkog pokreta, zaključili smo da ipak zaslužuje da bude svrstan u ovu kategoriju. Ukazujemo da bi odbacivanje preostalih hegemonističkih elemenata ne samo doprinelo cilju pokreta, nego čak i njegovom predstavljanju kao nove snage u kosovskom stranačkom poretku. Ključne reči: društveni pokreti, antihegemonija, globalizam, Kosovo, Vetevëndosje Uvod Kada Aljbin Kurti podigne glas, obavezno sledi neka reakcija. U nekim slučajevima uspeva da privuče pažnju i izazove odobravanje naroda, dok se u drugim suočava sa nezadovoljstvom i odbacivanjem. Bilo kako bilo, harizmatični lider pokreta Lëvizja Vetevëndosje (Pokreta za samoopredeljenje) je ličnost koja je izazvala podeljeno mišljenje u kosovskoj javnosti. Distancirajući se od vodećih političkih stranaka i nove političke elite, Aljbin Kurti i Vetevëndosje su zapravo glas mladih ljudi nezadovoljnih političkom situacijom na Kosovu. Nakon decenije strane uprave pod UNMIKOM (United Nations Interims Administration in Kosovo), i EULEX-om (European Union Rule of Law Mission in Kosovo), koji je de fakto preuzeo upravu, Vetevëndosje postaje sve glasniji u traženju samoopredeljenja i nezavisnosti. Prema Kurtiju (2008), „suverenitet, sloboda i nezavisnost nisu želje čije ispunjenje treba da zaslužimo, već naša prava koja nam niko neće pokloniti“.
236
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
LËVIZJA VETEVËNDOSJE!: ¿UN MOVIMIENTO SOCIAL CONTRA-HEGEMÓNICO? Arlinda Rrustemi Moritz Baumgärtel Resumen A principios del siglo XXI el mundo estaba experimentado un auge de movimientos sociales. Dando una respuesta a los efectos adversos de la globalización, los movimientos han llegado a ser plataformas de los considerados sometidos para la lucha «contrahegemónica» por la democracia, la participación, la autonomía y la independencia. Partiendo de esa idea, el presente artículo aborda la siguiente cuestión: ¿representa el movimiento kosovar Vetevëndosje (autodeterminación) —un grupo político meramente extraparlamentario hasta las elecciones generales de 2010— una verdadera fuerza contrahegemónica? Serán analizadas cuestiones relativas a la agenda política del movimiento, sus discursos, protestas políticas, organización social y participación política. Vetevëndosje posee varias características importantes de un movimiento contra-hegemónico, sobre todo, las relativas a la interferencia en el discurso político dominante. Sin embargo, el movimiento posee también algunas estructuras más tradicionales y, posiblemente, hegemónicas como, por ejemplo, su dependencia de un líder fuerte. Por consiguiente, aunque Vetevëndosje no puede ser considerado un movimiento ideal «contra-hegemónico», opinamos que sí merece ser ubicado en esa categoría. Creemos que el cambio de los demás elementos hegemónicos podría no solamente contribuir a la causa del movimiento, sino también a su desarrollo como nueva fuerza política en el sistema de partidos de Kosovo. Palabras clave: movimientos sociales, contra-hegemonía, globalización, Kosovo, Vetevëndosje Introducción Cuando Albin Kurti dice algo, es probable que provoque alguna reacción. A veces se gana el interés y la atención de la gente, y otras veces el resentimiento y el rechazo. De todos modos, el carismático líder de Lëvizja Vetevëndosje (movimiento de autodeterminación) genera opiniones divididas en el público kosovar. Distanciados de la corriente principal de los partidos políticos y la nueva élite política, Albin Kurti y Vetevëndosje realmente representan la voz de la gente joven, descontenta con la situación política en Kosovo. Tras una década de administración extranjera, bajo el mando de la UNMIK (United Nations Interims Administration in Kosovo) y EULEX (European Union Rule of Law Mission in
237
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
Početna ideja pokreta Vetevëndosje je bila da oformi jedan društveni pokret koji bi doneo Kosovu ne samo pravnu već i stvarnu nezavisnost. Ipak, Vetevëndosje je daleko od toga da bude jedinstven. Naime, početak XXI veka je obeležen nastajanjem mnogih društvenih pokreta u svetu, koji se bez razlike zalažu za autonomiju, učešće u vlasti i nezavisnost. Sukobljeni sa čestim negativnim efektima globalizacije i globalnog kapitalizma, ovi društveni pokreti postali su platforma na kojoj „potčinjeni“ narodi (ugnjetavani, diskriminisani i marginalizovani) organizuju svoje bitke protiv hegemonije, paternalizma i potčinjenosti. Njihove borbe se zato nazivaju „antihegemonističke“, što znači da osporavaju hegemonističke i evrocentrističke koncepte o politici, demokratiji, radu, razvoju i proizvodnji. Polazeći od ove postavke, ovaj rad razmatra pitanje da li je Vetevëndosje zaista bio jedan antihegemonistički pokret u periodu od svog nastanka do ulaska u politički sistem kao politička stranka. Značaj ovog pitanja je veliki: osporavajući politički sistem i diskurs o međunarodnoj normativi, Vetevëndosje je počeo sebe da doživljava kao promotera „radikalne promene političkog kursa“ (Kurti, 2008b). U krajnjoj liniji, ostvarenje ovog cilja još uvek zavisi od sposobnosti pokreta Vetevëndosje da sebe predstavi kao stvarnu alternativu. Budući da je osvojio samo pet poslaničkih mandata na opštim izborima 2010, većina aktivnosti ovog pokreta je i dalje vanparlamentarna. Pre nego što krenemo u razmatranje da li Vetevëndosje može da bude smatran za antihegemonistički pokret, moramo prethodno da pokušamo da bolje razumemo poreklo i obeležja takvih grupacija. Prvi odeljak se odnosi na globalizaciju, njenu hegemonističku strukturu i antihegemonističke pokrete koji su nastali kao reakcija na hegemonističke ideale globalizacije. U drugom delu ukratko se daje prikaz istorije Kosova od kraja rata 1999. Potom, sagledaćemo Vetevëndosje i njegovu agendu. Četvrti deo se bavi pitanjem da li Vetevëndosje ima obeležja antihegemonističkih pokreta u smislu političke agende, diskursa, političkog protesta, društvene organizacije i učešća u vlasti. U razradi ove studije pokazaćemo da Vetevëndosje nosi u sebi neke značajne karakteristike antihegemonističkih pokreta, ali da uključuje i neke tradicionalnije i možda hegemonističke evrocentrističke strukture. U tom smislu, u zaključku se daje kratko razmišljanje o vrednosti apstraktnog idealnog tipa antihegemonističkog pokreta, budući da se čini da teorija i stvarnost idu u različitim pravcima. Takođe, razmotrićemo i implikacije ove studije na Vetevëndosje kao novu političku stranku koja teži da privuče što više birača. Globalizacija i antihegemonistički pokreti Ako bi neko zapitao prvog prolaznika na koga naiđe na ulici kako bi nazvao eru u kojoj danas živimo, jedan odgovor bi bio veoma popularan: era globalizacije. Ali, šta zapravo znači ta globalizacija? Odgovori očigledno variraju u zavisnosti od stanovišta i mišljenja ljudi. Čisto tehnološko sagledavanje globalizacije ističe da je to „do savršenstva dovedena
238
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
Kosovo), que de facto asumió la administración del territorio, la voz de Vetevëndosje, que lucha por la autodeterminación y la independencia, ha llegado a ser muy alta. Según Kurti (2008a), «la soberanía, la libertad y la independencia no son deseos cuyo cumplimiento uno tiene que merecer, sino unos derechos que nos pertenecen y que nadie nos dará». La idea inicial detrás de Vetevëndosje fue crear un movimiento social que trajera no solamente la independencia legal de Kosovo, sino también la real. Sin embargo, Vetevëndosje está lejos de ser singular. De hecho, a principios del siglo XXI surgieron varios movimientos sociales nuevos en el mundo, y todos abogaban por la autonomía, la participación y la independencia. Afrontados los efectos —muchas veces adversos— de la globalización y del capitalismo global, estos movimientos sociales han llegado a ser plataformas en las que las naciones «sometidas» —las oprimidas, discriminadas y marginadas— organizan su lucha contra la hegemonía, el paternalismo y la subyugación. Por eso sus batallas se denominan «contra-hegemónicas»: esos movimientos cuestionan el concepto hegemónico y eurocéntrico de la política, la democracia, el trabajo, el desarrollo y la producción. Partiendo de ese concepto, el presente artículo aborda la cuestión de si Vetevëndosje representó un verdadero movimiento contra-hegemónico en aquel período que va desde su creación hasta la entrada en el sistema político como partido político. Esta cuestión es de gran importancia; ya que cuestionando el sistema político y los discursos imperantes a nivel internacional, Vetevëndosje ha llegado a considerarse a sí mismo el promotor de un «cambio radical de la corriente política» (Kurti, 2008b). Al fin y al cabo, conseguir hacer este objetivo realidad todavía depende de la habilidad de Vetevëndosje de presentarse a sí mismo como una verdadera alternativa. Dado que el movimiento ganó solamente cinco escaños en el Parlamento en las elecciones generales de 2010, la mayoría de sus actividades siguen siendo extraparlamentarias. Antes de plantear la cuestión de si Vetevëndosje puede ser considerado un movimiento contra-hegemónico, tenemos que entender mejor el origen y las características de tales grupos. La primera parte del artículo está dedicada al tema de la globalización, sus estructuras hegemónicas y los movimientos sociales contra-hegemónicos que han surgido con el fin de cuestionar las ideas hegemónicas de la globalización. La segunda parte presenta en breve la historia de Kosovo desde el fin de la guerra de 1999. En la siguiente nos dedicaremos al movimiento Vetevëndosje y a su agenda. La cuarta parte aborda el tema de si Vetevëndosje ofrece unas características típicas de un movimiento contra-hegemónico en cuanto a su agenda política, discurso, métodos de protesta política, organización social y participación. A lo largo del artículo veremos que Vetevëndosje tiene algunas características importantes de los movimientos contra-hegemónicos, por un lado, mientras, por el otro, presenta unas estructuras más tradicionales y, posiblemente, también hegemónicas y eurocéntricas. La conclusión termina con una breve reflexión sobre el valor del concepto abstracto de movimiento contra-hegemónico ideal, dada la discrepancia entre la teoría y
239
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
mreža kablova, satelita i vazdušnih i morskih puteva“ preko kojih informacija može da bude poslata u samo jednoj milisekundi (Cohen, 2006:245). Za druge ljude to je prevazilaženje teritorijalnih granica i stvaranje „transnacionalnog životnog stila“ kao njegovog glavnog obeležja (Beck, 2000:20). Još jedno često mišljenje tumači globalizaciju kao „kišobran koji pokriva niz tekućih preobražaja“ koji se pripisuju širenju i jačanju kapitalizma (Gwynne and Kay, 2004:5). Upravo ovo tumačenje globalizacije je pokrenulo otpor mnogih grupa u svetu, dok je nezadovoljstvo postalo najočiglednije na primeru uličnih borbi u Sijetlu 1999. i Đenovi 2001. Međutim, nasilni protesti tzv. „antiglobalističkih aktivista“ bili su samo najjavniji i vidljiviji oblici borbe za jedan svet koji, ako ništa drugo, treba da bude drugačiji od neoliberalne globalizacije. Iza prakse stoji (kao i obično) čvrsto razrađena teorija. Za razliku od većine opštih tumačenja neoliberalne globalizacije, ove teorije teže da identifikuju skrivene dinamike i logiku koja stoji iza jednog sistema koji je, uprkos negativnim posledicama, i dalje široko prihvaćen kao neizbežan. Drugim rečima, kako to da je sistem neoliberalne globalizacije legitiman uprkos gorućim problemima kao što su neravnopravnost, siromaštvo, glad, uništavanje životne sredine i diskriminacija? Prema Santosu, ovde ima ključnu ulogu proizvodnja znanja: „Neoliberalna globalizacija je vođena naučno-tehnološkim znanjem, i duguje svoju hegemoniju uverljivom načinu na koji diskredituje sva oprečna znanja, tako što sugeriše da ne mogu da se porede, u smislu efikasnosti i koherentnosti, sa naučnim karakterom tržišnih zakona“ (Santos, 2006:13). Drugim rečima, pošto je naučno znanje postalo jedini legitimni generator ideja, njegov proizvod — neoliberalna globalizacija — nametnuo se kao jedino rešenje za globalne probleme, uprkos šteti koju pričinjava. Santos (2006:14) naziva destrukciju alternativnih znanja „ubijanjem znanja“, obrazlažući da je ovaj proces bio sastavni i neophodni deo neoliberalne globalizacije. U vezi sa konceptom fabrikovanja znanja je ideja rasizma. Kihano (2000) smatra da je zbog rasizma prikazano da legitimno znanje dolazi isključivo sa Zapada. Još od osvajanja obe Amerike i sučeljavanja belih konkvistadora i američkih domorodaca, „evrocentrizam“ je u tom smislu bio doživljavan kao „prirodno superioran“ u odnosu na sva druga znanja i načine postojanja (Quijano, 2000:541). Polazeći od linearnog sagledavanja istorije, stvorena je ideja da su druge kulture „zaostale“ u poređenju sa Evropom, pa prema tome beli Evropljani imaju pravo da ubrzaju progres i nametnu drugima svoja saznanja i način života. Što se tiče rada i proizvodnje, naročito se često govori o „pretkapitalističkim“ praksama „shvaćenim kao istorijske sekvence koje su prethodile komodifikaciji radne snage“ (Quijano, 2000:550). Logična posledica je da globalizacija predstavlja logično ishodište istorijskog progresa, označavajući tako zloglasni „kraj istorije“ (Fukuyama, 1992). Kada se udruže, znanje i rasizam obrazuju
240
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
la práctica. Así mismo, haremos un breve repaso de las implicaciones que conlleva para Vetevëndosje ser un nuevo partido político que busca atraer más votantes. La globalización y los movimientos contra-hegemónicos Si uno pregunta al primer paseante con quien tropiece cómo llamaría la era que nos ha tocado vivir, una de las contestaciones más habituales sería: la era de la globalización. Sin embargo, ¿qué es la globalización exactamente? Las repuestas varían y dependen del punto de vista y de las opiniones personales. Una definición puramente tecnológica de la globalización dice que se trata de «una red perfectamente forjada de cables, satélites y vías aéreas y marítimas» por la que la información puede ser transmitida en solo unos milisegundos (Cohen, 2006:245). Otros consideran como característica principal la transgresión de la frontera territorial y la creación de «un estilo de vida transnacional» (Beck, 2000:20). Otro concepto habitual de la globalización es el de «término que abarca una variedad de transformaciones en curso» atribuidas a la «expansión e intensificación del capitalismo» (Gwynne & Kay, 2004:5). Precisamente esta última definición ha dado lugar a los movimientos de resistencia de varios grupos en el mundo, cuya indignación resultó más evidente en sus luchas por las calles de Seattle en 1999 y de Génova en 2001. Sin embargo, las protestas violentas de los así llamados «activistas contra la globalización» han sido solamente una forma más visible y pública de luchar por un mundo que, si no otro, al menos tendría que ser diferente del globalismo neoliberal. Detrás de la práctica, como suele pasar, hay una teoría elaborada. A diferencia de las interpretaciones generales de la globalización neoliberal, el objetivo de estas teorías es identificar la dinámica y la lógica escondidas detrás de un sistema que, a pesar de las consecuencias adversas, sigue siendo considerado como inevitable. En otras palabras, ¿cómo es posible que el sistema de la globalización neoliberal esté legitimado a pesar de problemas latentes tales como la desigualdad, la pobreza, el hambre, los daños al medio ambiente o la discriminación? Según Santos, el papel clave lo tiene la producción del conocimiento: «La globalización neoliberal está presidida por el conocimiento tecno-científico, y su hegemonía reside en una manera fiable de desacreditar todos los conocimientos rivales, sugiriendo que estos no se pueden comparar con la cientificidad de las leyes del mercado, en el sentido de eficiencia y coherencia» (Santos, 2006:13). En otras palabras, dado que el conocimiento científico es el único productor legítimo de ideas, su producto —la globalización neoliberal— se establece como la única solución posible a los problemas globales, independientemente de los daños que cause. Santos (2006:14) denomina la destrucción de los conocimientos alternativos «epistemicidio», defendiendo que ese proceso ha sido parte integral e indispensable de la globalización neoliberal.
241
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
sistem koji Kihano i drugi teoretičari nazivaju kolonijalna priroda moći, tj. „globalni hegemonistički model moći… koji definiše rasu i rad, prostor i ljude, u skladu sa potrebama kapitala i u korist belih Evropljana“ (Escobar, 2007:185). Budući da se radi o davnašnjoj i široko rasprostranjenoj postavci, kolonijalna priroda moći je naravno previše kompleksan fenomen da bi mogao u ovom radu da se objasni u svim njegovim vidovima. Na primer, rodni odnosi i odnos sa prirodom su druge dve važne dimenzije sistema moći koje još uvek nisu dovoljno obrađene (Escobar, 2007). Međutim, ključna tačka ove teorije je da je globalizacija mnogo više nego univerzalizacija kapitalizma (iako joj je to jedno od glavnih obeležja). Umesto toga, globalizacija može da bude shvaćena kao proces koji se, zasnovan na hijerarhijskom poimanju znanja, odvija za dobrobit izvesnih ljudi (pre svega onih koji žive na globalnom Severu), dok druge obespravljuje i diskriminiše. Stvaranje alternativnog/boljeg sveta pretpostavlja preispitivanje znanja koja su postala hegemonistička u svetu zato što „nema globalne pravde bez globalne kognitivne pravde“ (Santos, 2006:14). Borba protiv nejednakosti koju donosi globalizacija postaje stoga borba protiv kolonijalne prirode moći i njenog hegemonističkog sagledavanja sveta. Međutim, gde možemo da nađemo znanja koja bi bila pogodna za rađanje alternativnih ideja u odnosu na hegemonističku globalizaciju? Da bi odgovorila na ovo pitanje, teorija se vraća na otpor „antiglobalističkih aktivista“ ili, da se upotrebi primerenija reč, društvenih pokreta. Ovi pokreti su izraz, shodno ovom argumentu, očaja onih ljudi koji su bili ugnjetavani, marginalizovani i diskriminisani. Suprotno od procesa difuzije ekonomskih i zakonskih modela „odozgo na dole, tj. od globalnog Severa do globalnog Juga“ (Santos and Rodríguez-Garavito, 2005:2), sagledavanje društvenih pokreta „odozdo nagore“ otvara prostor ljudima da predstave svoje koncepte rada, proizvodnje, demokratije, razvoja ili društvene organizacije (da spomenemo samo neke), koji nisu u saglasnosti sa hegemonističkim idejama koje promoviše kolonijalna priroda moći. Naime, s obzirom da je politika kooptirana od strane ekskluzivnih sistema, kao što su partijska politika i reprezentativna demokratija (Santos and Avritzer, 2005), pokreti su postali jedina snaga za istinsko unapređenje antihegemonističkih diskursa. Pored njihovog antihegemonističkog upliva u diskurse o globalizaciji, „novi društveni pokreti“ su takođe poslužili i kao ilustracija alternativnih puteva društvene organizacije. Drugim rečima, značaj pokreta leži ne samo u njihovom propagiranju antihegemonističkih ideala, već i u njihovoj organizacionoj praksi. Na primer, kao suprotnost hijerarhijski strukturisanim međunarodnim organizacijama i državama, pokreti često uzimaju oblik decentralizovanih i nehijerarhijskih mreža. Pravila i agenda ovih mreža su uspostavljeni preko onog što je bilo nazvano brza akcija, dinamična međuigra između različitih aktera koja može da bude konceptualizovana kao protivteža redu i naređivanju (Escobar, 2003). Štaviše, pokreti su viđeni više
242
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
Una idea vinculada con la idea de producción de conocimiento es el racismo. Quijano (2000) defiende que, gracias al racismo, se considera que el conocimiento legítimo proviene exclusivamente de Occidente. Desde la conquista de América y el encuentro del conquistador blanco con los indígenas americanos, el «eurocentrismo» ha sido considerado «naturalmente superior» a todos los demás conocimientos y modos de vida (Quijano, 2000:541). Apoyándose en el concepto lineal de la historia, surgió la idea del «retraso» de otras culturas respecto a la europea, lo que, por consiguiente, permitió a los blancos europeos acelerar el progreso e imponer sus conocimientos y modos de vivir a los demás. En términos de trabajo y producción, normalmente se habla de prácticas «precapitalistas», entendidas como «secuencias históricas previas a la conversión en mercancía de la fuerza laboral» (Quijano, 2000:550). La globalización llegó a ser el resultado lógico del progreso histórico, marcando así el infame «fin de la historia» (Fukuyama, 1992). El conocimiento y el racismo forman un sistema que Quijano y otros autores denominan la colonialidad del poder, i.e. «un modelo hegemónico global de poder … que define la raza y el trabajo, el espacio y la gente, de acuerdo con las necesidades del capital y a beneficio de las naciones blancas europeas» (Escobar, 2007:185). La colonialidad del poder es un concepto con una larga historia y globalmente difundido y, por consiguiente, demasiado complejo como para poder ser presentado en todas sus facetas en el presente artículo. El género y la relación con la naturaleza, por ejemplo, son otras dimensiones importantes del sistema de poder que todavía no han sido estudiadas suficientemente (Escobar, 2007). Sin embargo, el punto crucial de esta teoría es que la globalización es mucho más que la universalización del capitalismo, aunque esta sea una de sus principales características. En su lugar, la globalización puede ser definida como un proceso que, basado en el concepto jerárquico del conocimiento, obra en beneficio de ciertos pueblos (en primer lugar, aquellos que viven en el norte global), mientras deslegitima y discrimina a los demás. La creación de un mundo alternativo/mejor implica cuestionar los conocimientos que han llegado a ser hegemónicos en el mundo dado que «no hay justicia global sin una justicia cognitiva global» (Santos, 2006:14). La lucha contra las desigualdades de la globalización se convierte por eso en la lucha contra la colonialidad del poder y su visión hegemónica del mundo. No obstante, ¿dónde podemos encontrar conocimientos adecuados para construir ideas alternativas a la globalización hegemónica? Para poder contestar la pregunta, la teoría acude a la resistencia de los «activistas contra la globalización», o, usemos el término más adecuado, a los movimientos sociales. En ese sentido, estos movimientos reflejan la condena de quienes hayan sido vigilados, marginados y discriminados. En contraste con «los procesos de difusión de arriba a bajo de los modelos económicos y legales, desde el norte hasta el sur globales» (Santos & Rodríguez-Garavito, 2005:2), el enfoque desde abajo para arriba de los movimientos sociales crea espacio
243
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
kao participativni nego kao ekskluzivni (Sheth, 2005), što je centralna odlika antihegemonije. Procesi inkluzije i ekskluzije treba da budu ukinuti, a ne da se reprodukuju. Drugi antihegemonistički aspekt je taj da društveni pokreti teže da repolitizuju one društvene sfere koje su bile kolonizovane putem hegemonističkih diskursa, kao što je naučno-tehnološki diskurs (Santos and Avritzer, 2005). Drugim rečima, predstavljaju platformu za žive debate i rasprave, u kojima jedna od najvažnijih aktivnosti postaje razmena iskustva. Kosovo nakon rata 1999: ekonomski aspekt Analiza pokreta Vetevëndosje vraća nas u posleratni period Kosova, koje se nakon intervencije NATO-a 1999. nalazi pod upravom međunarodne zajednice. Tačnije, Misija Ujedinjenih nacija za Kosovo (UNMIK) je bila ta koja je donosila najvažnije političke odluke, shodno mandatu koji joj je bio dat na osnovu Rezolucije 1244 Saveta bezbednosti UN. Član 11 ove Rezolucije definiše veliki broj ingerencija, npr. „vršenje osnovnih civilnih administrativnih funkcija“, „podrška rekonstrukciji ključne infrastrukture i ekonomskom oporavku“, „sprovođenje građanskih zakona i održavanje reda“, itd, putem raspoređivanja međunarodne policije na Kosovu (SBUN, 1999). Štaviše, u cilju promovisanja demokratije na Kosovu, privremene vladine institucije su bile uspostavljene pod pokroviteljstvom međunarodnog civilnog prisustva. Stvarni prenos vlasti na ovu Vladu još uvek nije izvršen, uprkos Deklaraciji o nezavisnosti od 17. februara 2008. i okončanju nadgledane nezavisnosti 10. septembra 2012. Čak i nakon zatvaranja Međunarodne civilne kancelarije (ICO) tog dana1, Kosovo je i dalje probni teren za tzv. „izgradnju državnosti“, proces koji će se odvijati gotovo isključivo pod kontrolom međunarodne zajednice. Kada je međunarodna zajednica došla na Kosovo da preuzme kontrolu, njena agenda je imala upadljivo neoliberalni karakter. Nakon rata 1999, snage KFOR-a i UNMIK-a su uspostavile bazičnu bezbednost i ubrzo krenule sa realizacijom neoliberalne ekonomske agende. Godinu dana posle rata, 2000. godine, 16 preduzeća u „društvenom vlasništvu“ (SOE) je bilo privatizovano. Ovaj proces, međutim, nije bio zadovoljavajući i vodeći političari su počeli da zagovaraju jedan „agresivniji program privatizacije“ (Shala, 2008:1). Kao rezultat, Kosovo se približilo tradicionalnijim promoterima neoliberalizma: „Uprkos nesigurnom rastu, sve manjim doznakama iz dijaspore i stranim 1 „Dana 10. septembra 2012. godine, nakon što je zaključila da je Sveobuhvatni predlog za rešenje statusa značajno sproveden, Međunarodna upravljačka grupa je jednoglasno odlučila da okonča nadgledanu nezavisnost Kosova i da okonča mandat Međunarodnog civilnog predstavnika, sa trenutnim dejstvom.“ http://www.ico-kos. org/index.php?id=8, konsultovano 4.10.2013. (prim. ur.)
244
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
para que la gente presente sus conceptos de acción, producción, democracia, desarrollo u organización social (por mencionar algunos), que no concuerdan con las ideas hegemónicas promovidas por la colonialidad del poder. De hecho, dado que la política fue asimilada por sistemas exclusivos, como son los partidos políticos y la democracia representativa (Santos & Avritzer, 2005), esos movimientos pasaron a ser la única fuerza que promovía los verdaderos discursos contra-hegemónicos. Además de su interferencia contra-hegemónica en los discursos de la globalización, los «nuevos movimientos sociales» han servido también de ilustración a modos alternativos de organización social. En otras palabras, el significado de los movimientos reside no solamente en la defensa de los ideales contra-hegemónicos sino también en su práctica organizacional. Por ejemplo, a diferencia de las organizaciones internacionales y Estados jerárquicamente estructurados, los movimientos muchas veces tienen formas de redes descentralizadas y no jerárquicas. Las reglas y la agenda de estas redes se establecen mediante lo que se suele denominar como emergencia, una interacción dinámica entre diferentes protagonistas que puede ser conceptualizada como contrapeso al orden y al mando (Escobar, 2003). Es más, estos movimientos son vistos no como exclusivos, sino como participativos (Sheth, 2005), lo que es la principal característica de la contra-hegemonía. Los procesos de inclusión y exclusión han de ser interrumpidos, y no reproducidos. Otro aspecto contra-hegemónico es que los movimientos sociales intentan re-politizar aquellas áreas sociales colonizadas por los discursos hegemónicos, como es el discurso tecno-científico (Santos & Avritzer, 2005). Dicho de otro modo, ellos representan plataformas para debates y discusiones vivas en las que compartir una experiencia llega a ser una de las actividades más importantes. Kosovo después de la guerra de 1999: el aspecto económico El estudio del movimiento Vetevëndosje nos lleva al Kosovo de después de la guerra, administrado, desde la intervención de la OTAN en 1999, por la comunidad internacional. Concretamente, fue la UNMIK de Kosovo la que tomaba las decisiones políticas más importantes, de acuerdo con el mandato de la Resolución 1244 del Consejo de Seguridad de la ONU. El artículo 11 de esa Resolución define una gran variedad de competencias: “realización de funciones básicas administrativas civiles,” “apoyo a la reconstrucción de las infraestructuras claves y a la recuperación económica”, o “mantenimiento de leyes y ordenamientos civiles”, etc. mediante el despliegue del personal internacional de policía en Kosovo (UNSC, 1999). Además, con el fin de promover la democratización en Kosovo, las instituciones gubernamentales provisionales fueron establecidas con el auspicio de la presencia civil internacional. El verdadero traspaso de poderes al Gobierno actual todavía no ha tenido lugar, a pesar de la declaración de independencia del 17 de febrero de 2008 y
245
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
donacijama, visokoj nezaposlenosti i opadajućoj kupovnoj moći u 2002-2003, MMF je predstavio svoj (odavno diskreditovani) model strukturalnog usklađivanja fiskalne strogosti i deflatornog obuzdavanja troškova i potrošnje vlade. Eksperti MMF-a su pozdravili obuzdavanje potrošnje i predložili dalju kontrolu plata, socijalne pomoći, zapošljavanja u javnom sektoru, kao i nadoknadu radnicima koji su zbog privatizacije izgubili posao“ (Pugh, 2005:11). U cilju podsticanja efikasnije privatizacije, 2002. je bila ustanovljena Kosovska poverilačka agencija (KTA). UNMIK je dao ovom organu mandat da privatizuje sve „komunalne usluge“ , odnosno preduzeća u društvenoj svojini. U ovu kategoriju je spadalo društveno vlasništvo nad elektroprivredom i PTT-om. Iako mandat KTA nije uključivao reč „privatizacija“, ovo telo je koristilo sva sredstva koja su bila svojstvena tom metodu: reorganizovanje korporacija, ažuriranje finansijskih evidencija, uvođenje modernih poslovnih tehnika, stvaranje bordova direktora i, naravno, prodaju i prenos vlasništva nad delovima društvenih preduzeća. Do 2008, KTA je obavila šesnaest talasa privatizacija koji su bili ispitivani svaki put kada bi došlo do promene na čelu UNMIK-a. Na primer, 2004. Joakim Riker je osnovao novi KTA bord koji je ubrzao proces privatizacije. Zahvaljujući radu KTA, na tender je stavljeno 178 društvenih preduzeća. Oko 213 ugovora i transakcija je bilo potpisano i izvršeno. Sve prodate kompanije su ukupno držale oko 70% industrijske aktive, 20% poljoprivrednih nekretnina i 60% šumskog bogatstva na Kosovu. Štaviše, KTA je privatizovala najveće proizvođače piva i vina, fabrike duvana i rudnike nikla i uglja. Prema podacima KTA, direktne investicije su bile preko 30 miliona evra (Shala, 2008:30). Nakon što je proglasila nezavisnost 2008, Skupština Kosova je zakonom br. 03/L-067 transformisala KTA u Kosovsku agenciju za privatizaciju (PAK). Mandat ovog tela reguliše Bord direktora koji se sastoji od tri međunarodna i pet lokalnih direktora. Čak i nominalno, glavni cilj PAK-a je bio da realizuje prodaju društvenih firmi koje je KTA bila pripremila za privatizaciju. Osim toga, postoji i međunarodna ekspertska firma koja pomaže ovom telu da reorganizuje najveći rudarski basen, Trepču, kako bi omogućio investitorima da ga „revitalizuju“. Kako oceniti ovaj proces? Sa jedne strane, belgijski list ga je nazvao „rasprodajom“ Kosova, koja je omogućena spregom između zakonodavne vlasti UNMIK-a i aktivnosti KTA (Mondiaal Nieuws, 2007). Ovakav razvoj situacije je doveo do porasta korupcije. Sa druge strane, Ahmet Šala (2008), bivši zamenik direktora KTA, tvrdi da je privatizacija na Kosovu sprovedena „bolje nego igde na Balkanu“. Teškoća, koju je u početku predstavljala pravna i ekonomska situacija, bila je prevaziđena po njegovom mišljenju zahvaljujući UN, EU i međunarodnoj zajednici. Međutim, činjenice na terenu pokazuju drugačiju sliku: između 40 i 50% gradskog stanovništva je nezaposleno, pa čak i u seoskim sredinama je između 30 i 40% stanovništva bez posla
246
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
del fin de la independencia supervisada el 10 de septiembre de 2012. Incluso cerrándose la Oficina Internacional Civil (ICO) ese día1, Kosovo seguiría siendo uno de los laboratorios de pruebas para la así llamada «construcción del Estado», un proceso que se está llevando a cabo bajo control casi exclusivo de la comunidad internacional. Cuando la comunidad internacional entró en Kosovo con el objetivo de tomar el control, su agenda tenía un claro carácter neoliberal. Después de la guerra de 1999, las fuerzas de la KFOR y de la UNMIK establecieron la seguridad básica y empezaron a avanzar rápidamente en la agenda económica neoliberal. En 2000, un año después de la guerra, 16 «empresas de propiedad pública» (SOE) fueron privatizadas. Sin embargo, este proceso no resultó satisfactorio, y los líderes políticos empezaron a instar a un «programa de privatizaciones más agresivo» (Shala, 2008:1). Como resultado, Kosovo conoció a los promotores del neoliberalismo más tradicional: «A pesar de un crecimiento vacilante, las remesas de la diáspora y unas donaciones extranjeras en declive, una tasa del paro muy alta y la caída del poder adquisitivo en 2002 y 2003, el FMI presentó su modelo de ajuste estructural (mucho tiempo desacreditado), marcado por la severidad fiscal y una reducción deflacionaria de gastos y consumo gubernamentales. Los asesores del FMI saludaron las limitaciones al consumo y propusieron el control futuro de los salarios, prestaciones sociales, empleo en los sectores públicos e indemnización a quienes se hayan quedado sin trabajo debido al proceso de privatización» (Pugh, 2005:11). Con el fin de promover una privatización más eficaz, en 2002 fue creada la Agencia Fiduciaria de Kosovo (Kosovo Trust Agency, KTA). La UNMIK autorizó a ese cuerpo a privatizar todos los «servicios públicos», o sea las empresas de propiedad pública. En esa categoría se encontraron las compañías de luz, teléfono y correos. Aunque el mandato de la KTA no mencionaba la palabra «privatización», la agencia utilizaba todos los métodos de privatización: reorganización de corporaciones, actualización de declaraciones de bienes, aplicación de técnicas modernas de hacer negocios, formación de juntas de directores y, por supuesto, venta y traspaso de la titularidad sobre las partes de las empresas de propiedad pública. Hasta el año 2008, la KTA llevó a cabo dieciséis olas de privatizaciones, todas impulsadas por cada nuevo jefe de la Misión UNMIK. Por ejemplo, en 2004 Joachim Ruecker formó una nueva junta de la KTA que empezó a acelerar los procesos de privatización. Debido a las actividades de la KTA, 178 empresas de propiedad pública fueron subastadas. Unos 213 contratos y transferencias fueron llevados a cabo. Las compañías vendidas mantenían el 70% del activo industrial, el 20% del agrícola y el 60% 1 “El 10 de septiembre de 2012, después de concluir que la Propuesta de Estatus Global se había implementado sustancialmente, el Grupo de Dirección Internacional decidió por unanimidad poner fin a la independencia supervisada de Kosovo y poner fin al mandato del Representante Civil Internacional, con efecto inmediato”. http://www.ico-kos.org/index.php?id=8. Consultado el 4 de octubre de 2013. (N. Ed.).
247
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
(UNDP, 2008). Osim toga, „stopa siromaštva je bez presedana za jednu evropsku zemlju“ (UNDP, 2008:18), i bez naznake da će biti bolje budući da evropska kriza nastavlja da pogađa region. U ovom kontekstu, Vetevëndosje se pojavio kao glas onih koji su bili nezadovoljni međunarodnim prisustvom. Lëvizja Vetevëndosje: nastanak i ciljevi Da bi se utvrdilo da li neki pokret jeste ili nije antihegemonistički, često je korisno vratiti se na njegov nastanak. Vetevëndosje vodi poreklo iz vremena rata na Kosovu. Početkom 1999. propali su mirovni pregovori između američkog diplomate Ričarda Holbruka i jugoslovenskog predsednika Slobodana Miloševića. Za to vreme, njegov režim je nastavio da priprema vojnu operaciju za etničko čišćenje kosovskih Albanaca u pokrajini. Kako su vesti o nasilju bile sve češće, međunarodna zajednica je odlučila da sazove mirovne razgovore u Rambujeu u februaru 1999. (Williams, 2000). U sastav kosovske delegacije ušli su članovi izabrane vlade predsednika Ibrahima Rugove, njegove partije DSK (Demokratski savez Kosova), opozicionog UDP (Ujedinjeni demokratski pokret), kao i Oslobodilačke vojske Kosova (Weller, 1999). Kako su mirovni razgovori odmicali, postajalo je sve jasnije da su neki članovi delegacije bili voljni da potpišu mirovni sporazum, dok su drugi smatrali da nije prihvatljiv. U ovoj drugoj grupi bio je Adem Demaći, politički predstavnik OVK, za koga je u to vreme radio Aljbin Kurti. Pokazalo se da je razdor među članovima OVK-a trajan, budući da su Demaći i Kurti dali ostavke, dok su se ostali, kao sadašnji predsednik Hašim Tači, uskladili sa međunarodnom zajednicom (Delafrouz, 2009). Nakon što su ga srpske vlasti držale u zatvoru dve i po godine, Kurti je posle puštanja na slobodu odlučio da okupi studente, nekadašnje članove OVK-a i aktiviste iz ilegale. Godine 2003. ove frakcije su se ujedinile u Kosovsku akcionu mrežu (KAM), NVO koja je od svog osnivanja 1997. radila isključivo u inostranstvu (Delafrouz, 2009). U početku, KAM se bavila pitanjima nestalih lica, ali je ubrzo započela „borbu protiv nedemokratskog režima UNMIK-a“ (Vetevëndosje). U leto 2005, s obzirom da je parola „Ne pregovorima. Samoopredeljenje!“ (Jo Negociata, Vetëvendosje!) bila ispisana po zidovima UNMIK-ovih štabova, KAM se preimenovala u Lëvizja Vetevëndosje (Kurti, 2008b). Od tada, Vetevëndosje je glavni pobornik ostvarenja punog samoopredeljenja na Kosovu, zahtevajući povlačenje UNMIK-a i potpuni prenos političke vlasti na narod. Po njihovom mišljenju, samoopredeljenje nije predmet pregovora, što znači da generalno nisu voljni da uđu ni u kakvu vrstu razgovora ili kompromisa po ovom pitanju. Četiri godine nakon što se preimenovao u Vetevëndosje, pokret broji 3.000 članova i nailazi na odobravanje 63% stanovništva Kosova (Delafrouz, 2009).
248
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
de los bosques de Kosovo. Además, la KTA privatizó las productoras más grandes de vino y cerveza, las fábricas de tabaco, níquel y las minas de carbón. Según los datos de la KTA, la inversión directa superaba los 30 millones de euros (Shala, 2008:30). Tras la declaración de independencia en 2008, mediante la Ley núm. 03/L-067 de la Asamblea de Kosovo, la KTA fue transformada en la Agencia de Privatización de Kosovo (PAK). Las competencias de la Agencia han sido reguladas por la Junta de Directores, compuesta por tres directores internacionales y cinco locales. Como su nombre indicaba, el objetivo principal de la PAK fue la venta de empresas de propiedad pública, previamente preparadas para la privatización por la KTA. Adicionalmente, una compañía internacional de expertos asesoraba a la Agencia en el proceso de reorganización del complejo minero de Trepča, para que los inversores puedan «revitalizarlo». ¿Cómo evaluar estos procesos? Por un lado, un periódico belga lo llamó la «venta total» de Kosovo, hecha posible por la colaboración entre los poderes legislativos de la UNMIK y las actividades de la KTA (Mondiaal Nieuws, 2007). El desarrollo de la situación ha dado lugar al aumento de la corrupción. Por otro lado, Ahmet Shala (2008), antiguo director adjunto de la KTA, defiende que la privatización en Kosovo ha sido «la mejor en todos los Balcanes». En su opinión, la situación económica y legal inicial ha sido superada gracias a las NNUU, la Unión Europea y a la comunidad internacional. Sin embargo, los hechos sobre el terreno dicen otra cosa: entre un 40-50% de la población rural está en paro, y hasta en las áreas urbanas hay entre un 30-40% de gente desempleada (UNDP, 2008). Además, Kosovo tiene unas «tasas de pobreza sin precedentes para un país europeo» (UNDP, 2008:18), sin perspectivas de mejorar dada la crisis económica europea que sigue afectando la región. En ese contexto, Vetevëndosje ha surgido como una voz de los descontentos por la presencia internacional. Lëvizja Vetevëndosje: Orígenes y objetivos Para poder entender si un movimiento es contra-hegemónico o no, suele ser útil echar un vistazo a sus orígenes, y los de Vetevëndosje (autodeterminación) datan de la época de la guerra de Kosovo. A principios de 1999 las negociaciones de paz entre el diplomático estadounidense Richard Holbrooke y el presidente yugoslavo Slobodan Milošević fracasaron. Mientras, su régimen siguió preparando una intervención militar de limpieza étnica sobre los albano-kosovares en la provincia. Las noticias sobre las atrocidades cometidas eran cada día más frecuentes, y la comunidad internacional decidió convocar unas negociaciones de paz en Rambouillet, en febrero de 1999 (Williams, 2000). La delegación kosovar que participó en las negociaciones fue compuesta por los miembros del gobierno electo del Presidente Ibrahim Rugova, del partido la Liga Democrática de Kosovo (LDK), el partido de la oposición LBD (Movimiento Democrático Unido) y miembros del UÇK,
249
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
Osim otpora neprekidnom uticaju UNMIK-a, politička borba Vetevëndosje je usmerena i na EULEX, administrativnu instituciju koju je ustanovila EU, srpski političari i „lokalni internacionalci“, tj. oni lokalni političari koji su, prema Kurtiju, naoko bili više predstavnici međunarodne zajednice nego naroda Kosova (2008b). Po mišljenju pokreta Vetevëndosje, interesi svih ovih aktera su dijametralno suprotni interesima naroda koji bi, ako bi bio pitan, zahtevao puno ostvarenje samoopredeljenja. Čini se da zvanični podaci potvrđuju ovaj argument, s obzirom da se 85% Albanaca, pa čak i više od polovine kosovskih Srba, ne slaže sa daljim prisustvom UNMIK-a na Kosovu (UNDP, 2009). Deklaracija o nezavisnosti od 17. februara 2008. je malo toga promenila. Organizacije međunarodne zajednice, kao što su UNMIK i EULEX, i dalje igraju centralnu ulogu na Kosovu, tako da je Vetevëndosje rešio da nastavi sa svojom borbom. Antihegemonistički pokret? Kao što je ranije spomenuto, antihegemonistički društveni pokreti se međusobno razlikuju po čitavom nizu obeležja. U ovom delu ćemo razmatrati karakteristike pokreta Vetevëndosje, tj. njegovu političku agendu, diskurs, politički protest, društvenu organizaciju i učešće u vlasti. •
Politička agenda
U prethodnom delu videli smo da je glavni cilj pokreta Vetevëndosje da ostvari puno političko samoopredeljenje Kosova. U antihegemonističkim borbama, ideja samoopredeljenja je budila podozrenje, s obzirom na njeno prilično dvosmisleno značenje. Sa jedne strane, društvene nauke su često dovodile u vezu samoopredeljenje sa političkom nezavisnošću, što podrazumeva da je teleološki cilj jedne takve agende stvaranje suverene države-nacije. Sa druge strane, došlo je do redefinisanja ove ideje, budući da su neki pokreti težili samoopredeljenju pre u društvenoj sferi nego u pravnom ili institucionalnom okviru (Uribe, 2005). Istinska antihegemonistička borba počiva pre na ovoj drugoj nego na prvoj vrsti samoopredeljenja, budući da je ostvarenje suvereniteta prilično ortodoksni cilj, koji teži da reprodukuje hegemonističke strukture moći. Važno je istaći da Vetevëndosje, iako se zalagao za suverenitet, ni izdaleka nije imao legalistički i institucionalni pristup samoopredeljenju. Naprotiv, posle Deklaracije o nezavisnosti 2008, kritikovao je što se „Vlada Kosova opredelila da joj prioritet bude samo međunarodno priznavanje nezavisnosti“ (Kurti, 2008b). Drugim rečima, premda bi neko mogao da pomisli da je Vetevëndosje sa Deklaracijom ostvario svoje ciljeve, on je nastavio da se zalaže za stvarnu nezavisnost, naročito u pogledu ekonomskog razvoja. Pozivajući se na Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, ovaj pokret ističe
250
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
el Ejército de Liberación de Kosovo (Weller, 1999). Con el avance de las negociaciones, fue cada vez más evidente que algunos miembros del equipo negociador estaban dispuestos a firmar el acuerdo de paz, mientras los otros lo consideraban inaceptable. Entre los últimos estaba Adem Demaçi, representante político del UÇK, para el cual estaba trabajando en aquel momento Albin Kurti. La división entre los miembros del Ejército de Liberación de Kosovo resultó permanente, puesto que Demaçi y Kurti dimitieron, mientras los otros miembros, como el actual presidente Hashim Thaçi, se alinearon con la comunidad internacional (Delafrouz, 2009). Después de haber pasado dos años y medio en la cárcel, detenido por las autoridades serbias, una vez puesto en libertad, Kurti decidió reunir a los estudiantes, a antiguos militantes del Ejército de Liberación de Kosovo y activistas clandestinos. En 2003, todas estas fracciones se juntaron con la Red de Acción de Kosovo (Kosova Action Network, KAN), ONG que, desde su fundación en 1997, había desarrollado sus actividades exclusivamente en el extranjero (Delafrouz, 2009). En principio, KAN se dedicaba a los problemas de los desaparecidos, pero muy pronto empezó a «luchar contra el régimen antidemocrático de la UNMIK» (Vetevëndosje). En verano de 2005, cuando el eslogan «No a las negociaciones – ¡Auto-determinación!» (Jo Negociata, Vetëvendosje!) apareció en la fachada de la sede de la UNMIK, KAN fue transformado en Lëvizja Vetevëndosje (Kurti, 2008b). Desde entonces, Vetevëndosje ha abogado por la plena realización de la autodeterminación en Kosovo, exigiendo el repliegue de la UNMIK y el traspaso completo de poderes políticos al pueblo de Kosovo. En su opinión, la autodeterminación no es negociable, es decir, el grupo por lo general no está dispuesto a negociar y a hacer compromisos al respecto. Cuatro años después de convertirse en Vetevëndosje, el movimiento cuenta con unos 3000 militantes activos y disfruta del apoyo del 63% de los ciudadanos de Kosovo (Delafrouz, 2009). Además de su resistencia a la influencia continuada de la UNMIK, la lucha política de Vetevëndosje está también dirigida contra el EULEX, la institución administrativa establecida por la UE, los políticos serbios y los «internacionalistas locales», es decir aquellos políticos locales que parecen, según Kurti, representantes de la comunidad internacional más que del pueblo de Kosovo (2008b). Según Vetevëndosje, los intereses de todos ellos son diametralmente opuestos a los del pueblo que, si pudiera, exigiría un pleno cumplimiento de la autodeterminación. Las cifras oficiales parecen apoyar esta afirmación, dado que el 85% de los albano-kosovares, y hasta más de la mitad de los serbio-kosovares, no están de acuerdo con la presencia de la UNMIK en Kosovo (UNDP, 2009). Pocas cosas han cambiado con la declaración de independencia del 17 de febrero de 2008. Las organizaciones de la comunidad internacional, como la UNMIK y el EULEX, siguen teniendo un papel crucial en Kosovo, por lo que Vetevëndosje decidió continuar luchando.
251
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
„pravo naroda da slobodno raspolaže svojim prirodnim bogatstvima i resursima“, koje je bilo zanemareno kroz „loše sprovedene“ i „nepravedne“ privatizacije (Kurti, 2009). Prema pokretu Vetevëndosje, i glad, i siromaštvo i sve gori uslovi života na Kosovu povezani su sa nedostatkom slobode i mogućnosti da narod preuzme stvarnu odgovornost (Vetevëndosje, Manifest pokreta). U tom smislu, kritika ovog pokreta veoma je slična zalaganjima za socijalnu pravdu, koja su prethodno formulisali drugi antihegemonistički pokreti: ukazivano je na ekonomske realnosti podvlačenjem krajnje nezadovoljavajućih učinaka politike UNMIK-a i KTA. Posebno kada je reč o privatizacijama koje je sprovela KTA (ili sada PAK), ovaj pokret pokušava da građanima skrene pažnju na ono što se događa na Kosovu. U više navrata, Kurti je dovodio u pitanje svrhu planova za privatizaciju rudnika Trepča ili prištinskog aerodroma (Kurti 2008c, 2009). Štaviše, Vetevëndosje je skrenuo pažnju na pitanje gde je novac od privatizacije — a reč je o sumi od 400 miliona evra — zaista završio. Kurti (2008c) tvrdi da je taj novac deponovan u stranim bankama umesto da bude reinvestiran u razvoj Kosova. I latinoamerički naučnici takođe ističu da se novac od privatizacije retko koristi za poboljšanje unutrašnje situacije i da najčešće služi za pokrivanje deficita u budžetu ili za spoljni dug (Galiani and others, 2003). Kurti (2009) predlaže, kao prvi konkretni pomak da se odluke o privatizaciji donesu na opštim referendumima, a da se potom naprave razvojne strategije koje bi bile na dobrobit građana. Samoopredeljenje, kako ga zamišlja Vetevëndosje, uključuje na taj način ekonomsku i participativnu dimenziju, i približava ga mnogim antihegemonističkim pokretima na globalnom Jugu. •
Diskurs
U prvom delu ovog rada, istakli smo značaj znanja i proizvodnje znanja u borbi hegemonističkih snaga kao što su globalizacija i kapitalizam. Da bi bili drugačiji, društveni pokreti zato moraju da „postanu akutno svesni uloge koju politike diskursa igraju na globalnom i na nacionalnom planu, u vršenju uticaja na politiku vlada“ (Sheth, 2005:9). I zaista, Vetevëndosje je bio veoma svestan značenja političkog diskursa i načina na koji su vođene političke debate. To može da se vidi na različitim primerima. Prvo, Kurti (2008b) ističe da je međunarodna zajednica uspela da stvori paradigmu stabilnosti, koja je „konceptualno militarizovala bezbednost“. Drugim rečima, uvodeći diskurs koji je počivao isključivo na vojnoj bezbednosti, narodu je skrenuta pažnja sa mnogo očiglednijih problema na Kosovu, kao što su nezaposlenost, nedostatak infrastrukture i nemaština. Učinak ovog diskurzivnog okvira je bila politička demobilizacija naroda koji je, kao rezultat, ostao po strani političke sfere. Posebno je uočljiva činjenica da je čak i demokratija formulisana u okvirima sigurnosti ili bezbednosti. Kurti (2009) objašnjava da „bezbednost EULEX-ove politike i demokratije počiva na
252
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
¿Un movimiento contra-hegemónico? Como ya hemos mencionado, los movimientos sociales contra-hegemónicos tienen una serie de características. En este apartado hablaremos sobre las principales características de Vetevëndosje: su agenda política, discurso, protesta política, organización social y participación. •
Agenda Política
En el apartado anterior hemos dicho que el objetivo principal de Vetevëndosje es lograr la plena autodeterminación política de Kosovo. En las luchas contra-hegemónicas, el concepto de autodeterminación siempre ha sido escrutado, debido a tener un significado demasiado ambiguo. Por un lado, las ciencias sociales muchas veces relacionaban la autodeterminación con la independencia política, es decir, el objetivo teleológico de tal agenda es la creación de un Estado nación soberano. Por otro lado, ha tenido lugar una redefinición del concepto ya que ciertos movimientos han buscado más la autodeterminación en el mundo social que en el marco legal o institucional (Uribe, 2005). Una lucha contra-hegemónica verdadera reside más en el segundo que en el primer tipo de autodeterminación, dado que lograr la soberanía estatal es un objetivo bastante ortodoxo, el cual tiende a reproducir las estructuras de poder hegemónico. Aunque instaba a la soberanía, es importante destacar que Vetevëndosje está lejos de tomar una postura puramente legalista e institucional sobre la autodeterminación. Al contrario, después de la declaración de independencia en 2008, el movimiento criticaba al «Gobierno de Kosovo por haber dado exclusivamente la prioridad al reconocimiento internacional de su independencia» (Kurti, 2008b). En otras palabras, aunque uno podría haber pensado que Vetevëndosje había logrado realizar su objetivo con la declaración, el movimiento siguió apostando por la auténtica independencia, especialmente respecto al desarrollo económico. Citando los acuerdos internacionales sobre economía y derechos sociales y culturales, este movimiento destaca «el derecho de las naciones a ‘disponer libremente de sus riquezas y recursos naturales’», que habían sido ignoradas mediante privatizaciones «llevadas a cabo mal e injustamente» (Kurti, 2009). Según Vetevëndosje, el hambre, la pobreza y la caída de las condiciones de vida en Kosovo son fenómenos relacionados con la ausencia de libertad del pueblo y con la incapacidad de poder asumir una verdadera responsabilidad (Vetevëndosje, el Manifiesto del Movimiento). En ese sentido, la crítica de este movimiento se parece mucho al llamamiento a la justicia social, hecho por otros movimientos contrahegemónicos: resaltando la realidad económica, de esa manera se resumían los resultados muy insatisfactorios de las políticas de la UNMIK y de la KTA. Especialmente centrado en la privatización llevada a cabo por la KTA (o ahora PAK), este movimiento está intentando llamar la atención sobre los acontecimientos en Kosovo. En reiteradas ocasiones, Kurti cuestionó los planes de privatización del complejo minero
253
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
ideji davanja prednosti bezbednosti/zaštiti“. Međutim, sigurnost više nije povezana sa teritorijom nego sa samim stanovništvom, koje se pretvorilo u najveći bezbednosni izazov. Lokalnim političarima nije dozvoljeno da dovode u pitanje bezbednosni diskurs i nagrađeni su zato što se tako ponašaju. Ako je lokalni političar popustljiv i sledi retoriku vojne bezbednosti, onda on dobija na vrednosti u očima međunarodne zajednice. U suprotnom, ukoliko se neko protivi ovom diskursu, onda postaje pretnja za bezbednost. Na primer, UNMIK prikazuje demonstrante pokreta Vetevëndosje kao akutnu pretnju stabilnosti. Kritika bezbednosne retorike postala je glavna tačka borbe Vetevëndosje i jedan od ključnih izazova u odnosu na politički sistem. Drugo, diskursi o multietničnosti i toleranciji — „pod budnim okom međunarodne uprave“ (Kurti, 2008b) — produbili su jaz između etničkih grupa i podstakli debatu o vojnoj bezbednosti. Ova idejna intervencija podseća na Santosovu kritiku „naturalizacije razlika“ (2006:16-17). Različite kategorije koje se nazivaju etničke grupe (Albanci, Srbi, Romi, itd.) su zapravo postale diskurs sličan rasizmu, koji lansira ideju da su sukobi i nestabilnost imanentni Kosovu. Vetevëndosje poistovećuje ovaj diskurs sa onom klasičnom strategijom „zavadi pa vladaj“, koja je bila bitno obeležje kolonijalne vladavine (Kurti, 2008b). Međunarodno vojno prisustvo je preimenovano u policijske snage, koje su potrebne i neophodne da bi se obezbedio mir na Kosovu. U ovom kontekstu, postaje takođe jasno zašto KFOR-ove trupe izoluju problematična područja, kao što je Mitrovica, koja je od 1999. podeljena između Albanaca i Srba. Slično se dogodilo i sa područjima Zvečana i Gračanice. Podela po etničkim linijama je neprekidno iznova stvarana i produbljivana, čime je davan legitimitet međunarodnom vojnom prisustvu i upravi. Mir, sigurnost i red pripisuju se isključivo prisustvu policije i KFOR-a od 1999. Treće, Vetevëndosje takođe kritikuje Vladu Kosova da je usmerena jedino na međunarodno priznanje Kosova. Prema Kurtiju (2009), „izgleda kao da je važnije da Kosovo bude priznato kao nezavisno nego da istinski bude nezavisno“. Sledstveno tome, odmah posle dva međunarodna diskursa — vojna bezbednost i multietničnost — priznavanje nezavisnosti postaje lokalni hegemonistički diskurs protiv koga se Vetevëndosje bori. Ovaj pokret ističe da je jedini način da se popravi situacija taj da se repolitizuju ona pitanja koja nisu bila predmet debate, naročito pravo naroda na samoopredeljenje i ekonomsko blagostanje stanovništva. U tom pogledu, Vetevëndosje okrivljuje političke partije da „demobilišu“ umesto da politizuju narod (Kurti, 2008b). U okruženju koje obiluje hegemonističkim diskursima, Vetevëndosje je tako postao jedini glas koji se bori za „kognitivnu pravdu“, kao što to opisuje Santos (2006). U tom smislu, Vetevëndosje može da bude doživljen kao veoma blizak idealnom tipu antihegemonističkog pokreta.
254
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
de Trepča y del aeropuerto de Pristina (Kurti 2008c, 2009). Además, Vetevëndosje llamó la atención sobre dónde, en realidad, terminaron los ingresos de la privatización —y se habla de unos 400 millones de euros—. Kurti (2008c) alega que estos ingresos han sido depositados en bancos extranjeros en vez de ser invertidos en el desarrollo de Kosovo. De manera similar, investigadores latinoamericanos destacan que los ingresos de las privatizaciones pocas veces contribuyen a la mejora de la situación en Kosovo, puesto que normalmente se usan para cubrir los déficit presupuestarios o las deudas externas (Galiani y otros, 2003). Kurti (2009) propone, como primer avance, someter las decisiones sobre privatizaciones a referéndum nacional y, de esa manera, crear una estrategia de desarrollo en beneficio de los ciudadanos. Tal como la define Vetevëndosje, la autodeterminación tiene un aspecto económico y participativo, lo que lo acerca a otros movimientos contra-hegemónicos en el sur global. •
Discurso
En el primer apartado del presente artículo hemos hablado de la importancia del conocimiento y de la producción de conocimiento en la lucha contra las fuerzas hegemónicas como globalización y el capitalismo. Para ser diferentes, los movimientos sociales tienen que «ser intensamente conscientes del papel de las políticas del discurso, en el sentido global y nacional, para ejercer influencia en las decisiones políticas de los gobiernos» (Sheth, 2005:9). De hecho, Vetevëndosje ha sido muy consciente del significado del discurso político y de las maneras de llevar los debates políticos. La conciencia de ello se puede ver en varios aspectos. En primer lugar, Kurti (2008b) señala que la comunidad internacional ha sido capaz de construir el paradigma de estabilidad que «conceptualmente ha militarizado la seguridad». Dicho de otra manera, estableciendo un discurso basado exclusivamente en la seguridad militar, la atención del pueblo ha sido desviada de los problemas latentes en Kosovo: paro, inexistencia de infraestructuras, pobreza. El efecto de tal discurso ha sido la desmovilización política del pueblo que, por consiguiente, se quedó apartado de la esfera política. Es especialmente llamativo el hecho de que hasta la democracia ha sido definida en términos de seguridad. Kurti (2009) explica que la «seguridad de las políticas de EULEX y la democracia estaban basadas en la priorización de las nociones de seguridad o protección». Sin embargo, la seguridad ya no tiene que ver con el territorio sino con la misma población, que se ha convertido en el mayor desafío para la seguridad. A los políticos locales no se les permite cuestionar el discurso de la seguridad, y se les aplaude cuando lo acatan. Cuando un funcionario local se vuelve blando y retoma la retórica de la seguridad militar, es más valioso para la comunidad internacional. Sin embargo, si uno se opone a esa retórica, se convierte en una amenaza para la seguridad. Por ejemplo, la UNMIK califica a los activistas de Vetevëndosje como una constante amenaza para la estabilidad. La crítica del discurso de seguridad se ha convertido en el aspecto más importante de la lucha de Vetevëndosje y es uno de sus principales desafíos al sistema político.
255
Balkanija
•
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
Izražavanje političkog protesta
Druga značajna karakteristika pokreta Vetevëndosje je uspeh koji je postigao u promeni načina političkog protesta. Umesto da se zadrži samo na tradicionalnim oblicima protesta kao što su demonstracije i peticije (koje se takođe koriste), Vetevëndosje je našao nove i kreativne načine da privuče pažnju i na sebe i na situaciju na Kosovu. Prema Kurtiju (2008b), „kreativnost postaje potreba u otporu“, naročito da bi se suprotstavili policijskim snagama, ali i da bi pokazali slabost režima (Delafrouz, 2009). Jedan veoma popularan metod je ispisivanje grafita na zgradama i kolima UNMIK-a i EULEX-a. Zapravo, po čitavoj Prištini je moguće videti grafite pokreta Vetevëndosje protiv EULEX-a i UNMIK-a. I na semaforima se takođe pojavljuju slogani „Ne EULEX-u“ (Jo Eulex). Kao reakcija na ove vrlo efektne proteste, UNMIK je preduzeo različite mere. U početku, policija je imala običaj da hapsi aktiviste. Međutim, kada je shvatio da hapšenja nisu sprečila Vetevëndosje da ispisuje grafite po zidovima, UNMIK je počeo da naplaćuje kazne. Kada se pokazalo da su i ove mere neuspešne, UNMIK je pozvao srednjoškolce da ispisuju po zidovima „I love UNMIK“. Vetevëndosje nije uništavao ove natpise već je samo ispod njih dodavao reči „UNMIK manipuliše decom“. Čak i posle pat godina od prvih akcija pisanja grafita oni su i dalje veoma raširen (i veoma vidljiv) metod protesta. Drugi, sve popularniji, način pokazivanja nezadovoljstva međunarodnim prisustvom je bio prevrtanje vozila UN, EULEX-a ili OEBS-a. Poslednjih godina pojavljuje se sve veći broj video klipova na Internetu koji prikazuju aktiviste u nekoj vrsti protesta. Na primer, u avgustu 2009. 25 vozila EULEX-a je bilo prevrnuto u samo jednoj akciji (Vetevëndosje, 2009a). Međunarodne vlasti su odlučno odgovorile, šaljući policiju i specijalne policijske snage da zaustave akciju. Na kraju, jedan broj aktivista je bio uhapšen, dok je jedno lice čak završilo u bolnici zbog povreda. Vozila međunarodnih organizacija su bila meta čak i ranije, kada je Vetevëndosje pokušao da ih sve ofarba u crveno. Treći način protesta koji su koristili aktivisti i lideri pokreta Vetevëndosje je bio štrajk glađu. Dok je bio zatvoren od strane UNMIK-a, Aljbin Kurti je više puta štrajkovao glađu u cilju poboljšanja zatvorskih uslova (Vetevëndosje, 2007). Isto tako je odbio da uzima hranu i kada se Kosovo pridružilo Svetskoj banci juna 2009, zato što je to u velikoj meri povećalo mogućnosti da rudnik Trepča bude privatizovan (Vetevëndosje, 2009b). Neki drugi aktivisti i simpatizeri su sledili njegov primer, započinjući štrajk glađu kao reakciju na zatvorske uslove i nov, negativan razvoj događaja. Očigledno, ideja sa štrajkom glađu podseća na Mahatmu Gandija koji je pribegavao ovom metodu osamnaest puta u životu, prisiljavajući britanske kolonizatore da promene uslove života u Indiji. Budući da štrajk glađu predstavlja krajnju meru „ekstremno komunikativne akcije“, doživljava se kao moćna poruka kojom se služe manje moćni akteri protiv drugih mnogo moćnijih (Wee, 2007). U tom kontekstu, štrajkovi glađu mogu da budu shvaćeni kao sredstvo koje je gotovo svojstveno antihegemonističkim akcijama.
256
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
En segundo lugar están los discursos de la multietnicidad y la tolerancia, ese «objetivo de mirada fija de la administración internacional» (Kurti, 2008b) que refuerza la división entre grupos étnicos y fomenta el debate sobre la seguridad militar. Esta intervención conceptual se parece a la crítica de Santos (2006:16-17) dirigida a la «naturalización de diferencias». Las categorías diferentes nacidas bajo la bandera de los grupos étnicos (albaneses, serbios, roma, etc.) se han convertido en un discurso parecido al del racismo, que interpreta la idea de conflicto e inestabilidad como intrínseca a Kosovo. Este movimiento ha calificado el mencionado discurso de estrategia clásica de «divide y vencerás», como una característica importante de la dominación colonial (Kurti, 2008b). La presencia internacional militar fue redefinida como una fuerza policial, que es necesaria e imprescindible para garantizar la paz en Kosovo. En ese contexto, llega a ser obvio por qué la KFOR ha aislado a áreas problemáticas tales, como Mitrovica, que ya desde 1999 está dividida entre serbios y albaneses. Se pueden encontrar situaciones parecidas en las franjas de Zvečan y Gračanica. La división entre las líneas étnicas queda recreada y reforzada constantemente; de esa manera se legitima la presencia y la administración militar internacional. Desde 1999, la tranquilidad, la seguridad y el orden se relacionan exclusivamente con la policía y la presencia de la KFOR. En tercer lugar, Vetevëndosje dirige sus críticas al Gobierno de Kosovo, centrado solamente en el reconocimiento internacional. Según Kurti (2009), «resulta más importante ser reconocido como Estado independiente que verdaderamente ser independiente». Por consiguiente, además de los dos discursos internacionales —seguridad militar y multietnicidad— el reconocimiento de la independencia ha pasado a ser otro discurso local hegemónico, objeto de lucha para Vetevëndosje. El movimiento destaca que la única manera de mejorar la situación es la de re-politizar aquellos temas que fueron apartados del debate, sobre todo el derecho del pueblo a la autodeterminación y al bienestar económico. A ese respecto, Vetevëndosje echa la culpa a los partidos políticos por la desmovilización de la gente, en vez de su politización (Kurti, 2008b). En ese ambiente repleto de discursos hegemónicos Vetevëndosje representa la única voz que lucha por la «justicia cognitiva», según la descripción de Santos (2006). En ese sentido, Vetevëndosje puede ser calificado de movimiento contra-hegemónico casi ideal. •
Expresiones de protesta política
Otra característica importante del movimiento Vetevëndosje es su éxito en el cambio de las maneras de protesta política. En vez de depender solamente de formas tradicionales de protesta, como las manifestaciones y las peticiones —desde luego, muy comunes—, Vetevëndosje ha encontrado varias maneras nuevas y creativas de llamar la atención tanto sobre el movimiento mismo como sobre la situación en Kosovo. Kurti (2008b) dice que «la creatividad emerge como la necesidad durante la resistencia», sobre todo a la hora de enfrentarse a las fuerzas policiales y poner en evidencia la debilidad del régimen (Delafrouz, 2009). Uno
257
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
Najzad, tu je i česta upotreba igre reči čiji je cilj da se ureže u svest ljudi. Kovanice tipa UNMIKistan ili UNMIKolonijalizam (UNMIK kolonizacija) su etiketirale međunarodnu zajednicu na jedinstven način u svetu. Imajući u vidu ove i druge načine kojima ovaj pokret kanališe politički protest, Vetevëndosje je uspeo da ospori hegemonističke ideje o načinu na koji politička opozicija treba da se izražava. Sve političke akcije nisu nasilne u svojoj formi, iako povremeno dolazi do eskalacije usled upotrebe sile od strane domaće i međunarodne policije. Kada se pogleda šira slika globalnog pokreta za socijalnu pravdu, može da se pomisli da bi drugi politički pokreti mogli da iskoriste široku lepezu kreativnih ideja koje je Vetevëndosje smislio tokom četiri godine svog postojanja. Zajedno sa drugim aktivistima, kao što je Yes Men, Vetevëndosje je jedan od avangardnih pokreta u tom pogledu i izvesno je da će u budućnosti privlačiti još više pažnje, moguće čak i izvan Kosova. •
Društvena organizacija
Jedno od glavnih obeležja antihegemonističkih pokreta je njihov fleksibilan i nehijerarhijski način organizovanja. Strukture u obliku mreže omogućavaju ono što se naziva „brza akcija“, odnosno kolektivnu akciju koja nije zasnovana na hijerarhijskoj komandi, već na vertikalnoj interakciji između ravnopravnih društvenih aktera (Escobar, 2003). Suprotno klasičnom hijerarhijskom načinu društvene organizacije, brza akcija teži da vodi prema odlukama koje nisu ni nametnute niti isključive, već više kompromisne prirode. Vetevëndosje se trudi da „ohrabri ljude da budu ono što jesu, da se ujedine, da prave mreže, da se organizuju i da protestuju“ (Kurti, 2008b), odajući na taj način utisak da je zasnovan kao mreža. Međutim, kada se bolje pogleda, Vetevëndosje ima hijerarhijsku strukturu, sa neprikosnovenim liderom, Aljbinom Kurtijem, na vrhu. Značaj Kurtija postao je posebno jasan kada je bio uhapšen. U to vreme, Vetevëndosje je i utihnuo i oslabio (Delafrouz, 2009). Osim što je „mozak“ pokreta, Kurti je izgleda i „glavna atrakcija“ (Delafrouz, 2009:15). Naime, Kurtijevi elokventni govori često su najvažniji delovi demonstracija i mitinga. U tom smislu, izgleda kao da Vetevëndosje nije tako antihegemonistički kao što bi trebalo da bude. S obzirom na centralnu ulogu Kurtija, postaje nejasno da li su sve akcije pokreta Vetevëndosje rezultat stvarnog procesa „brze akcije“ ili su samo odraz inicijative jakog lidera. •
Učešće u vlasti
U cilju stvaranja antihegemonističkog a ne hegemonističkog pokreta, takođe je važno da se obezbedi inkluzivnost i mogućnost pristupa. Šolte primećuje da „u pogledu učešća u vlasti, neke organizacije civilnog društva ulažu zajedničke napore kako bi uključile široku skalu ugroženih ljudi… ali mnogi drugi su skloni da (ponekad prilično neprimetno) dozvoljavaju neravnopravan pristup u zavisnosti od porekla, klase, kulture i drugih činilaca“
258
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
de los métodos más populares del movimiento es dibujar pintadas en los edificios y coches de la UNMIK y EULEX. De hecho, por toda Pristina se pueden ver las pintadas de Vetevëndosje contra el EULEX y la UNMIK. En los semáforos también se pueden leer eslóganes como «No a EULEX» (Jo Eulex). Reaccionando a estas protestas tan efectivas, la UNMIK ha tomado diferentes medidas. Al principio, la policía detenía a los activistas. Sin embargo, al darse cuenta de que las detenciones no habían impedido a Vetevëndosje seguir poniendo las pintadas en las fachadas, la UNMIK empezó a cobrar multas. Tras el fracaso también de ese método, la UNMIK invitó a estudiantes de secundaria para que fueran poniendo «Quiero a la UNMIK» en las fachadas. Vetevëndosje no destruía esas palabras, pero sí añadía «La UNMIK manipula a menores» por debajo. Hoy en día, cinco años después de la primera pintada, ese método de protestar sigue siendo uno de los más difundidos y visibles. El segundo y cada vez más popular método de expresar su descontento por la presencia internacional fue volcar los vehículos de las NNUU, EULEX o la OSCE. En el curso de los últimos años ha crecido el número de vídeos subidos en Internet, mostrando a los activistas en acción. Por ejemplo, en agosto de 2009, veinticinco coches del EULEX fueron dejados boca arriba en una sola acción (Vetevëndosje, 2009a). Las autoridades internacionales respondieron contundentemente, enviando a la policía y a las fuerzas especiales a parar la acción. Al final, unos activistas fueron detenidos y una persona fue ingresada en el hospital. Los vehículos de las organizaciones internacionales ya habían sido el blanco de los activistas de Vetevëndosje cuando estos intentaron pintarlos de rojo. El tercer método de protestar de los activistas y líderes de Vetevëndosje ha sido la huelga de hambre. Cuando la UNMIK detuvo a Albin Kurti, este en reiteradas ocasiones hizo una huelga de hambre con el fin de que mejoraran las condiciones en las cárceles (Vetevëndosje, 2007). Asimismo, Kurti se negó a comer cuando Kosovo logró entrar en el Banco Mundial, en junio de 2009, hecho que en gran medida aumentó las posibilidades de privatizar las minas de Trepča (Vetevëndosje, 2009b). Varios activistas y simpatizantes siguieron su ejemplo, empezando con huelgas de hambre como reacción a las condiciones en prisión y al desarrollo negativo de los acontecimientos. Evidentemente, el método de las huelgas de hambre data de la época de Mahatma Gandhi, quien lo empleó diecisiete veces a lo largo de su vida, forzando a los colonizadores británicos a mejorar las condiciones de vida en la India. Siendo la huelga de hambre el último recurso, una «acción extremamente comunicativa», se considera como un mensaje muy poderoso, utilizado por los protagonistas menos poderosos contra los más poderosos (Wee, 2007). En este contexto, uno podría decir que las huelgas de hambre, casi por naturaleza, son acciones contra-hegemónicas. Finalmente, el método de los juegos de palabras, que se supone se quedan en la mente de los ciudadanos, se utiliza con frecuencia. Los términos como UNMIKistán o UNMIKolonizem (UNMIKolonización) han marcado a la comunidad internacional de una manera única en el mundo. Teniendo en cuenta este y varios otros métodos que empleaba
259
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
(2007:27). Očigledno, Kosovo je i dalje duboko podeljeno. Srbi (koji čine oko 8% stanovništva) žive u enklavama i sa paralelnim strukturama vlasti. Nasleđe rata prilično otežava zbližavanja Albanaca i Srba, budući da obe strane gaje duboke animozitete. Ipak, Vetevëndosje pokušava da nađe ravnotežu i da bude što je moguće inkluzivniji. Na primer, ovaj pokret kaže da pravda ne postoji ni za Albance ni za Srbe koji su bili ubijeni ili nestali posle rata (Kurti, 2008b). Kao što smo ranije videli, Vetevëndosje takođe kritikuje UNMIK-ovu i EULEX-ovu strategiju „zavadi pa vladaj“, koja nastavlja da pravi diferencijaciju po etničkim linijama, ignorišući ono „što je među ljudima zajedničko, univerzalno“ (Kurti, 2008b). Ali, uprkos pokušaju da bude što je moguće više pravedan i inkluzivan, Vetevëndosje je i dalje pre svega albanski pokret. To se vidi, na primer, u čestom pribegavanju albanskoj istoriji, simbolima i jeziku, kao i u njegovoj podršci ideji svealbanskom ujedinjenju (Delafrouz, 2009). Osim ovoga, pokret ima i velike poteškoće u mobilizaciji žena. Članovi Vetevëndosje, kao i veliki deo stanovništva, pripisuje ovu činjenicu društvenim a ne namernim razlozima. Mnoge žene doživljavaju jaz između polova kao nešto što je manje ili više prirodno i nimalo lako da se prevaziđe. Na primer, Đeneza Budima, bivša članica pokreta Vetevëndosje kaže: „Mi žene ne želimo ili ne možemo da se izborimo zbog naše prirode, ali ne bi trebalo da pokušavamo da pravdamo to odsustvo želje ili sposobnosti rodnim razlikama. Muškarci nisu prepreka“ (Vetevëndosje, 2009). Porodično vaspitanje, društveno okruženje i ženski poslovi igraju značajnu ulogu u određivanju društvenog života žena. Svi ovi razlozi su u igri kada žene na Kosovu pokušaju da odluče kojim putem će krenuti njihovi životi. Većina žena nema hrabrosti da nešto rizikuje ili da se bori, podređujući se na taj način postojećem sistemu. Ukoliko ih uopšte i ima, mali ženski forumi često sami sebe svode na obično bacanje krivice na muškarce. Đeneza Budima navodi da se ovi forumi nikada ne upuštaju u analizu prave suštine problema (Vetevëndosje, 2009). U tom smislu, u regionu u kome mnoge žene ne znaju da čitaju i pišu i u kome je vođenje domaćinstva često njihov glavni posao, teško je regrutovati ženske članove za neki politički pokret. Iako bi moglo da se pomisli da je ovo još jedan primer „prirodne razlike“ (što svakako i jeste), za pokret kao što je Vetevëndosje nije nimalo lako da brzo promeni situaciju. Strukturalni rodni problem koji postoji na Kosovu ne dopušta pokretu da u kratkom roku prevaziđe ovaj problem. S obzirom na ove očigledne nedostatke, možemo jedino da se nadamo da će Vetevëndosje početi da promoviše inkluziju marginalizovanih grupa na Kosovu. U pogledu Srba, prvi korak je napravljen time što je priznato koliko su patnje pretrpeli u ratu 1999. Ukratko, može se reći da se pokret suočava sa nekim ozbiljnim praktičnim izazovima u smislu učešća u vlasti, svodeći se na „veoma uzak krug intelektualne elite“ uglavnom albanskog porekla (Delafrouz, 2009:9). Ovo je izvesno hegemonističko obeležje, koje mora da bude promenjeno u budućnosti kako bi se sprečila dalja diskriminacija i ekskluzija pojedinih društvenih grupa.
260
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
en sus protestas políticas, Vetevëndosje ha cuestionado las ideas hegemónicas de cómo ha de expresarse la oposición política. Las acciones políticas no son violentas en su forma, aunque a veces sí hay escaladas con la intervención de la policía nacional e internacional. Teniendo en cuenta la imagen más amplia del movimiento global de justicia social, uno podría pensar que otros movimientos políticos podrían aprovechar el abanico de ideas creativas que Vetevëndosje ha concebido en el curso de los cuatro años de su existencia. Junto con otros activistas, como los de «Yes Men», este movimiento representa uno de los movimientos de vanguardia y seguramente atraerá aún más atención en el futuro, posiblemente incluso fuera de Kosovo. •
Organización social
Una de las principales características de los movimientos contra-hegemónicos es su organización flexible y no-jerárquica. Las estructuras en forma de redes hacen posible el así llamado «surgimiento», o sea una acción colectiva basada no en las órdenes desde arriba a abajo sino en la interacción vertical entre protagonistas sociales iguales (Escobar, 2003). A diferencia de las maneras clásicas jerárquicas de organización social, el surgimiento tiende a llevar a decisiones que no son impuestas o exclusivas, sino de naturaleza consensual. Vetevëndosje afirma que su objetivo es animar a la «gente que sea como es, que se reúna, que cree redes, que se organice y proteste» (Kurti, 2008b); de ahí la impresión de que este movimiento está basado en una estructura de red. Sin embargo, una mirada más cercana a Vetevëndosje revela su estructura jerárquica, con un indiscutible líder, Albin Kurti, al frente. La importancia de Kurti llegó a ser obvia cuando este fue detenido. En aquel período, Vetevëndosje se volvió más silencioso y débil (Delafrouz, 2009). Además de ser el «cerebro» del movimiento, Kurti es la «principal atracción» (Delafrouz, 2009:15). De hecho, los discursos elocuentes de Kurti muchas veces son la parte más importante de las protestas y manifestaciones. En ese sentido, parece que Vetevëndosje no puede ser considerado un movimiento contra-hegemónico en la medida en la que debería serlo. Dado el papel crucial de Kurti, no queda claro si las acciones de Vetevëndosje son resultado de un auténtico proceso de «surgimiento», o simplemente representan el reflejo de las iniciativas de un líder fuerte. •
Participación
Para la creación de un movimiento contra-hegemónico y no hegemónico, es también importante garantizar la inclusión y la accesibilidad. Scholte (2007:27) señala que «con respecto a la participación, algunas organizaciones de la sociedad civil hacen esfuerzos coordinados para incluir gran variedad de gente… pero son muchos los que tienden a permitir (a veces bastante inadvertidamente) las desigualdades de acceso respecto al origen, la clase, la cultura y otros factores». Obviamente, Kosovo sigue estando profundamente dividido. Los
261
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
Zaključak Na početku XXI veka, usled novih i mnogobrojnih problema koje su stvorili globalizacija i globalni kapitalizam, ljudi su osnovali nove društvene pokrete u cilju borbe protiv gladi, siromaštva, ugnjetavanja, diskriminacije, uništavanja životne sredine i mnogih drugih nepravdi. Međutim, ovi „mi žene i pokreti ne preispituju samo društvene činjenice, već i način na koji hegemonističke sile daju legitimitet i ponovo stvaraju globalne strukture moći, tzv. „kolonijalne moći“. Kosovski Lëvizja Vetevëndosje je primer pokreta koji osporava način na koji evrocentrične elite, ili konkretnije Privremena uprava UN i „lokalni internacionalisti“, vrše državne poslove. Apelujući na stvarno, ne samo nominalno, samoopredeljenje Kosovara, Vetevëndosje uistinu ima potencijal da bude pravi antihegemonistički pokret. Međutim, kada se bliže sagleda ovaj pokret, otkriva se da sadrži niz problema i nekonzistentnosti, koje bi eventualno mogle da iznedre nove i iste hegemonističke strukture protiv kojih stremi da se bori. Na primer, hijerarhijska organizacija pokreta, budući da je Aljbin Kurti njegov nesporni lider i „mozak“, dovodi u pitanje da li su agenda i aktivnosti pokreta Vetevëndosje zaista rezultat volje marginalizovanih grupa. Strukture tipa „od vrha nadole“, kao što je ova, uobičajeno karakterišu hegemonističke sile koje pokušavaju da nametnu izvesne ideje grupi ljudi. Štaviše, s obzirom na socijalni kontekst rata na Kosovu i opšte nepoverenje između Albanaca i Srba, Vetevëndosje nailazi na poteškoće da postane istinski inkluzivni pokret. Jezik i simboli pokazuju tendenciju pokreta Vetevëndosje ka albanskom nacionalizmu, uprkos njegovim pokušajima da bude pravedan i prema zahtevima srpske manjine. Takođe je problematičan i status žena u okviru grupe. Ipak, bez obzira na ova ozbiljna ograničenja, ostajemo na stanovištu da Vetevëndosje treba da bude doživljen kao antihegemonistički pokret, budući da su mnoga njegova obeležja u skladu sa antihegemonističkim idejama. Pre svega, kao i ostali antihegemonistički pokreti, Vetevëndosje je stavio u prvi plan ekonomski aspekt politike i preispitao načine na koje ljudi postaju žrtve neoliberalnih ekonomskih projekata. Procesi privatizacije su bili meta osude pokreta Vetevëndosje, koji je bio veoma kritičan prema ciljevima tih koraka. Pokret je takođe skretao pažnju na dominantne političke diskurse na Kosovu. Naime, pokazao je kako pitanja kao što su vojna bezbednost, multietničnost i nezavisnost skreću pažnju sa stvarnih problema kao što je standard građana, i kako ti diskursi daju legitimitet daljem prisustvu međunarodnih organa. Konačno, Vetevëndosje koristi razne inovativne tehnike protesta koje mogu da se okarakterišu kao istinski antihegemonističke. Stoga, imajući u vidu i istoriju i društvenu stvarnost Kosova, možemo da zaključimo da je nekom pokretu teško da bude „idealni tip“ pravog antihegemonističkog pokreta, posebno zato što teži da postane uticajna politička stranka.
262
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
serbios (aproximadamente el 8% de la población) viven en los enclaves y tienen estructuras gubernamentales paralelas. El legado de la guerra dificulta el acercamiento entre serbios y albaneses, dada la profunda animosidad entre las dos partes. No obstante, Vetevëndosje busca encontrar un equilibrio y ser inclusivo en la medida de lo posible. Por ejemplo, este movimiento alega que no hubo justicia para las personas tanto de nacionalidad albanesa como serbia, asesinadas o desaparecidas después de la guerra (Kurti, 2008b). Como ya hemos visto, Vetevëndosje también critica la estrategia «divide y vencerás» de la UNMIK y el EULEX, que sigue diferenciando por líneas étnicas, ignorando «lo universal y lo común entre las gentes» (Kurti, 2008b). Sin embargo, a pesar de sus intentos de ser justo e inclusivo en la medida de lo posible, Vetevëndosje sigue siendo primordialmente un movimiento albanés. Este hecho queda confirmado con el frecuente uso de la historia, símbolos e idioma albanés, así como por su apoyo a la idea de la unión pan-albanesa (Delafrouz, 2009). Al mismo tiempo, el movimiento está experimentando grandes dificultades en lo que se refiere a la movilización de las mujeres. Los miembros de Vetevëndosje, así como una gran parte de la población, atribuyen ese problema a factores sociales, y no a una estrategia predeterminada. Muchas mujeres ven esa brecha de géneros como algo más o menos natural y difícil de superar. Por ejemplo, según las palabras de Gjeneza Budima, antiguo miembro de Vetevëndosje, «las mujeres no queremos o no podemos lograr nada debido a nuestras cualificaciones, y no deberíamos de encubrir con las diferencias entre sexos esa falta de deseo o falta de capacidades. Los hombres no son nuestro obstáculo» (Vetevëndosje, 2009). La educación familiar, los círculos sociales y las actividades tienen un papel importante en la determinación de la vida social de la mujer. Todos esos factores influyen sobre la toma de decisiones de las mujeres en Kosovo. La mayoría de las mujeres no son suficientemente valientes como para arriesgarse o para luchar por algo, y siguen sometidas al sistema tal como lo conocemos hoy. Aunque hay pequeños foros femeninos, muchas veces se limitan a echarles la culpa a los hombres. Gjeneza Budima defiende que esos foros nunca abordan las verdaderas causas de los problemas (Vetevëndosje, 2009). Por consiguiente, en una región en la que muchas mujeres todavía no saben escribir y leer y donde los trabajos domésticos representan su actividad primaria, es muy difícil reclutar miembros femeninos para un movimiento político. Aunque uno podría decir que se trata de otra «diferencia naturalizada» (lo que seguramente es), para un movimiento como Vetevëndosje es difícil cambiar la situación de inmediato. El problema de género existente en Kosovo no le permite al movimiento superarlo inmediatamente. Dada la obviedad de este fallo, se podría esperar que Vetevëndosje empezara a promover la inclusión de los grupos marginados en Kosovo. Respecto a la comunidad serbia, ya han sido tomados los primeros pasos reconociendo sus desgracias en la guerra de 1999. En resumen, uno podría decir que el movimiento está afrontando serios desafíos en el sentido de participación, resultando ser «una élite intelectual bastante pequeña», con antecedentes
263
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
Ovaj preobražaj od društvenog pokreta do političke partije je još jedno kompleksno pitanje koje, zbog ograničenog prostora, ne može da bude u potpunosti razmatrano u ovom tekstu. Što se ovog pitanja tiče, moguće je konsultovati literaturu koja pokušava da razume isti ovaj proces u drugim delovima sveta. Na primer, Dona Li van Kot (Cott, 2004) objašnjava kako je u Latinskoj Americi starosedelačko stanovništvo inicijalno formiralo pokrete u cilju „sopstvenog distanciranja od negativnih konotacija svojstvenih političkim partijama“ (2003:3). Kada dođe trenutak da imaju obezbeđenu podršku svojih organa, moraju da se preobraze u političku partiju (2004:9). Uslovi za formiranje partije su različiti, ali je jasno da su institucionalno okruženje i partijski sistem obavezni. Vetevëndosje je stupio na političku platformu nakon mnogo godina borbe kao društveni pokret i nakon što je obezbedio javnu podršku ukazujući na visok stepen siromaštva i nezaposlenosti. Premda njegova užurbana kampanja pre opštih izbora 2010. nije vodila u neposredni uspeh, Vetevëndosje još uvek ima šansu da postane validna politička alternativa u okviru mladog kosovskog partijskog sistema. Da bi mu to pošlo za rukom, ovaj pokret mora da nađe rešenja za nedostatke na koje je ukazano u ovom tekstu.
264
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
mayoritariamente albaneses (Delafrouz, 2009:9). Es, desde luego, una característica hegemónica, que tiene que ser cambiada en tiempos venideros con el fin de prevenir la futura discriminación y exclusión de grupos sociales particulares. Conclusión A principios del siglo XXI, cuando la globalización y el capitalismo generan diversos problemas nuevos en el mundo, la gente ha creado nuevos movimientos sociales con el fin de luchar contra el hambre, la pobreza, la opresión, la discriminación, el daño medioambiental y muchas otras injusticias. Sin embargo, estos movimientos sociales cuestionan no solamente los asuntos sociales, sino también la manera en que se legitiman y se re-crean las estructuras globales de poder por parte de los poderes hegemónicos, la así llamada «colonialidad del poder». Lëvizja Vetevëndosje es un ejemplo de movimiento que cuestiona la manera en la que las élites eurocéntricas, más precisamente United Nations Interims Administration y los «internacionalistas locales» administran los asuntos de Kosovo. Invitando a la autodeterminación verdadera, y no solamente nominal, de la población de Kosovo, Vetevëndosje efectivamente tiene el potencial de ser un movimiento verdadero contra-hegemónico. No obstante, una mirada más detallada revela una serie de problemas e inconsistencias dentro del movimiento mismo, que posiblemente puedan llevar a la creación de la misma estructura hegemónica contra la que está luchando. En primer lugar, la organización jerárquica del movimiento, con Albin Kurti como su cerebro y líder indisputable, pone en cuestión la agenda y actividades de Vetevëndosje como auténtico producto de la voluntad de los grupos sometidos. Las estructuras de mando, de arriba a abajo, como esta, normalmente caracterizan a los poderes hegemónicos que intentan imponer ciertas ideas de un grupo de gente. Es más, debido al contexto social de la Guerra de Kosovo y la desconfianza existente entre los serbios y los albaneses, a Vetevëndosje le cuesta convertirse en un movimiento verdaderamente inclusivo. El idioma y los símbolos dan a Vetevëndosje un carácter nacionalista albanés, a pesar de sus intentos de hacer justicia para la minoría serbia. La situación de la mujer dentro del grupo resulta ser igual de problemática. Sin embargo, y a pesar de estos límites, consideramos que Vetevëndosje ha de ser considerado un movimiento contra-hegemónico, dado que muchas de sus ideas son propias de la contra-hegemonía. En primer lugar, igual que otros movimientos contra-hegemónicos, Vetevëndosje ha llevado el lado económico de la política a primer plano y ha cuestionado los modos en los que se convierte a la gente en víctimas de los proyectos económicos neoliberales. Los procesos de privatización han sido el blanco de sus críticas, y Vetevëndosje ha sido muy duro respecto a los fines de tales proyectos. El movimiento asimismo ha llamado la atención sobre los discursos políticos prevalentes en Kosovo. Ha señalado que la seguridad militar, la etnicidad y la independencia han desviado la atención de los verdaderos problemas como el bienestar del pueblo, y que los discursos existentes han legitimado la continua presencia de
265
Balkanija
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
Bibliografija • • • •
•
•
• •
•
• •
•
• •
Beck, Ulrich. (2000). What is Globalization? Prevod Patrick Camiller. Oxford: Wiley-Blackwell. Cohen, Elizabeth F. (2006). „Globalization“, u: The Cambridge Dictionary of Sociology, Bryan S. Turner (Ed.). Cambridge: Cambridge University Press. Cott, Donna Lee Van. (2004). From Movements to Parties in Latin America: The Evolution of Ethnic Politics. Cambridge: Cambridge University Press. Delafrouz, Ghazal. „Vetevendosje - A minor field study of the Kosovo Albanian resistance movement“ (2009). http://luur.lub.lu.se/luur?func=downloadFile&recordOId= 1405441&fileOId=1414996 Konsultovano 19.10.2009. Escobar, Arturo. (2003). „Other Worlds are (already) Possible: Self-Organisation, Complexity, and Post-Capitalist Cultures“, u: Challenging Empires: the World Social Forum, Jai Sen (Ed.). New Delhi: Third World Institute. Escobar, Arturo. (2007). „Worlds and Knowledges Otherwise: The Latin American Modernity/Coloniality Research Program“, u: Cultural Studies 21, nos. 2-3: 179-210. Fukuyama, Francis. (1992). The End of History and the Last Man. New York: Free Press. Galiani, Sebastian; Gertler, Paul, and Schargrodsky, Ernesto. (2003). „Water for Life: The Impact of the Privatization of Water Services on Child Mortality“. http://epge. fgv.br/pt/files/1144.pdf. Konsultovano 23.11.2009. Gwynne, Robert N. and Cristóbal Kay. (2004). „Latin America Transformed: Globalization and Neoliberalism“, u: Latin America Transformed: Globalisation and Modernity, (Ed.). Robert N. Gwynne and Christóbal Kay. London: Arnold. Kurti, Albin. „Freedom is Won“. (2008a). http://www.vetevendosje.org/sh/index. php?option=com_content&task=view&id=1142. Konsultovano 18.10.2009. Kurti, Albin. „In Dependence – From Stability of Crisis to the Crisis of Stability“. (2008b). http://www.vetevendosje.org/sh/content/view/1429/44/ Konsultovano 18.10.2009. Kurti, Albin. „ (A very costly) Dependence on the Recognitions of Independence“. (2008c). http://www.vetevendosje.org/sh/index.php?option=com_content&task= view&id=1255 Konsultovano 23.11.2009. Kurti, Albin. „All Form and no Substance“. (2009). http://www.vetevendosje.org/sh/ index.php?option=com_content&task=view&id=1343. Konsultovano 19.10.2009. Mondiaal Nieuws. „VN doen Kosovo in de uitverkoop“. (2007). www.mo.be/index. php?id=63&tx_uwnews_pi2[art_id]=18920&cHash=06074f28aa. Konsultovano 23.11.2009.
266
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
Balkania
los cuerpos internacionales. Finalmente, Vetevëndosje ha usado varias técnicas innovadoras de protesta que pueden ser consideradas auténticamente contra-hegemónicas. Así, teniendo en cuenta tanto la historia como la realidad social en Kosovo, llegamos a la conclusión de que es muy difícil que un movimiento se acerque al «tipo ideal» de movimiento absolutamente contra-hegemónico, sobre todo cuando anhela convertirse en un partido político influyente. Esta transformación de un movimiento social en un partido político es otro tema complejo que, debido a los límites del presente artículo, no puede ser analizado ahora. Lo que sí es posible hacer es dar una idea de las referencias bibliográficas que van apareciendo al respecto en otras partes del mundo. Por ejemplo, Donna Lee Van Cott (2004) demuestra que en la América Latina la población indígena inicialmente creaba movimientos con el objetivo de «distanciarse de las connotaciones negativas asociadas con los partidos políticos» (2004:3). Una vez obtenido el apoyo de sus seguidores, podían pasar a la creación de un partido político (2004:9). Las condiciones para crear un partido político varían, pero resulta evidente que el ambiente institucional y el sistema de partidos tienen su lugar. Vetevëndosje entró en la política tras pasar varios años luchando como un movimiento social y después de obtener el apoyo público al llamar la atención de los altos niveles de pobreza y desempleo. Aunque su veloz campaña para las elecciones generales de 2010 no llevó a un éxito inmediato, Vetevëndosje todavía tiene la oportunidad de llegar a ser una alternativa política válida en el joven sistema de partidos de Kosovo. Para lograr el éxito, el movimiento tendrá que afrontar las carencias abordadas en el presente artículo.
Bibliografía • • • •
•
•
Beck, Ulrich. (2000). What Is Globalization? Traducido por Patrick Camiller. Oxford: Wiley-Blackwell. Cohen, Elizabeth F. (2006). “Globalization”, en The Cambridge Dictionary of Sociology, editado por Bryan S. Turner. Cambridge: Cambridge University Press. Cott, Donna Lee Van. (2004). From Movements to Parties in Latin America: The Evolution of Ethnic Politics. Cambridge: Cambridge University Press. Delafrouz, Ghazal. “Vetevendosje - A minor field study of the Kosovo Albanian resistance movement” (2009). http://luur.lub.lu.se/luur?func=downloadFile&recordOId =1405441&fileOId=1414996 Consultado el 19 de octubre de 2009. Escobar, Arturo. (2003). “Other Worlds are (already) Possible: Self-Organisation, Complexity, and Post-Capitalist Cultures”, en Challenging Empires: the World Social Forum, editado por Jai Sen. New Delhi: Third World Institute. Escobar, Arturo. (2007). “Worlds and Knowledges Otherwise: The Latin American Modernity/Coloniality Research Program”, en Cultural Studies 21, nos. 2-3: 179-210.
267
Balkanija
•
• •
•
• • •
•
•
•
• •
• •
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
Pugh, Michael. „Liquid Transformation in the Political Economies of BiH and Kosovo“. (2005). http://www.brad.ac.uk/acad/twe/papers/Pugh,_Mike__Liquid_ Transformation_in_the_Political_Economies_of_BiH_and_Kosovo.pdf Konsultovano 23.11.2009. Quijano, Anibal. (2000). „Coloniality of Power, Eurocentrism, and Latin America“, u: Nepantla: View from the South 1, no. 3: 533-80. Santos, Boaventura de Sousa and Leonardo Avritzer. (2005). „Introduction: Opening up the Canon of Democracy“, u: Democratizing Democracy, Boaventura de Sousa Santos (Ed.). London and New York: Verso. Santos, Boaventura de Sousa and César A. Rodríguez-Garavito. (2005). „Law, Politics, and the Subaltern in Counter-Hegemonic Globalization“, u: Law and Globalization from Below: Toward a Cosmopolitan Legality, Boaventura de Sousa Santos and Rodríguez-Garavito, César A. (Eds.). Cambridge: Cambridge University Press. Santos, Boaventura de Sousa. (2006). The Rise of the Global Left: The World Social Forum and Beyond. London: Zed Books. Scholte, Jan Aart. (2007) „Global Civil Society – Opportunity or Obstacle for Democracy? “, u: Development Dialogue, no. 49: 14-27. Shala, Ahmet, „Privatization in Kosovo: the best in the Balkans?“. (2008). http:// www.oefz.at/oefzII/Conferences/Kosovo2006/DocumentsReferenten/Vortraege/ Text/SHALA.pdf. Konsultovano 20.11.2009. Sheth, D. L. (2005). „Micro-Movements in India: Toward a New Politics of Participatory Democracy“, u: Democratizing Democracy, Boaventura de Sousa Santos (Ed.). London and New York: Verso. Vetevendosje. „Newsletter from the Movement for SELF-DETERMINATION!“, no. 65 (2007). http://vetevendosje.org/sh/images/stories/newsletter/newsletter_65. pdf Konsultovano 23.11.2009 Vetevendosje. „EULEX should be held accountable“. (2009a) http://www. newkosovareport.com/200908251891/Vetevendosje/EULEX-should-be-heldaccountable.html Konsultovano 23.11.2009. Vetevendosje. „Anëtarësimi i shtrenjtë në Bankën Botërore“. (2009b), http://www. vetevendosje.org/sh/content/view/1420/2/ Konsultovano 23.11.2009. Vetevendosje. „History of Lëvizja Vetevendosje! (Movement for Self-Determination!)“. http://www.vetevendosje.org/sh/index.php?option=com_content&task=view&id=742 Konsultovano 19.10.2013. Vetevendosje. „Movement’s Manifesto“. http://www.vetevendosje.org/sh/index.php? option=com_content&task=view&id= 889 Konsultovano 19.10.2013. Vetevendosje. „Rendi me I ri boteror“. http://www.vetevendosje.org/sh/content/view/1459/43/ Konsultovano 22.11.2009.
268
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
• •
•
• •
•
•
•
•
• •
•
• •
Balkania
Fukuyama, Francis. (1992). The End of History and the Last Man. New York: Free Press. Galiani, Sebastian; Gertler, Paul, and Schargrodsky, Ernesto. (2003). “Water for Life: The Impact of the Privatization of Water Services on Child Mortality”, en http:// epge.fgv.br/pt/files/1144.pdf Consultado el 23 de noviembre de 2009. Gwynne, Robert N. and Cristóbal Kay. (2004). “Latin America Transformed: Globalization and Neoliberalism”, en Latin America Transformed: Globalisation and Modernity, editado por Robert N. Gwynne and Christóbal Kay. London: Arnold. Kurti, Albin. “Freedom is Won”. (2008a). http://www.vetevendosje.org/sh/index. php?option=com_content&task=view&id=1142 Consultado el 18 de octubre de 2009. Kurti, Albin. “In Dependence – From Stability of Crisis to the Crisis of Stability”. (2008b). http://www.vetevendosje.org/sh/content/view/1429/44/ Consultado el 18 de octubre de 2009. Kurti, Albin. “(A very costly) Dependence on the Recognitions of Independence”. (2008c). http://www.vetevendosje.org/sh/index.php?option=com_content&task =view&id=1255 Consultado el 23 de noviembre de 2009. Kurti, Albin. “All Form and no Substance”. (2009). http://www.vetevendosje.org/sh/ index.php?option=com_content&task=view&id=1343 Consultado el 19 de octubre de 2009. Mondiaal Nieuws. “VN doen Kosovo in de uitverkoop”. (2007). www.mo.be/index. php?id=63&tx_uwnews_pi2[art_id]=18920&cHash=06074f28aa Consultado el 23 de noviembre de 2009. Pugh, Michael. “Liquid Transformation in the Political Economies of BiH and Kosovo”. (2005). http://www.brad.ac.uk/acad/twe/papers/Pugh,_Mike__Liquid_ Transformation_in_the_Political_Economies_of_BiH_and_Kosovo.pdf Consultado el 23 de noviembre de 2009. Quijano, Anibal. (2000). “Coloniality of Power, Eurocentrism, and Latin America”, en Nepantla: View from the South 1, no. 3: 533-80. Santos, Boaventura de Sousa and Leonardo Avritzer. (2005). “Introduction: Opening Up the Canon of Democracy”, en Democratizing Democracy, editado por Boaventura de Sousa Santos. London and New York: Verso. Santos, Boaventura de Sousa and César A. Rodríguez-Garavito. (2005). “Law, Politics, and the Subaltern in Counter-Hegemonic Globalization”, en Law and Globalization from Below: Toward a Cosmopolitan Legality, editado por Boaventura de Sousa Santos and César A. Rodríguez-Garavito. Cambridge: Cambridge University Press. Santos, Boaventura de Sousa. (2006). The Rise of the Global Left: The World Social Forum and Beyond. London: Zed Books. Scholte, Jan Aart. (2007) “Global Civil Society – Opportunity or Obstacle for Democracy?”, en Development Dialogue, no. 49: 14-27.
269
Balkanija
•
• •
• • •
Arlinda Rustemi • Moric Baumgertel
United Nations Development Programme. „Development and Transition: Rural Development and Food Security“. (2008). http://www.ks.undp.org/repository/ docs/development_and_trasition_4_english.pdf. Konsultovano 23.11.2009. United Nations Development Programme. „Early Warning Report #24“. (2009). http:// www.ks.undp.org/repository/docs/FF_24_English.pdf. Konsultovano 19.10.2013. Uribe, María Teresa. (2005). “Social Emancipation in a Context of Protracted War: The Case of the Community of Peace in San José de Apartadó”, u: Democratizing Democracy, (ur.) Boaventura de Sousa Santos. London and New York: Verso. Wee, Lionel. (2007). “The Hunger Strike as a Communicative Act: Intention without Responsibility”, u: Journal of Linguistic Anthropology 17, no. 1: 61-76. Weller, Marc. (1999). “The Rambouillet Conference on Kosovo”, u: International Affairs 75, no. 2: 211-251. Williams, Paul R. (2000). “The Norm of Justice and the Negotiation of the Rambouillet/ Paris Peace Accords”, u: Leiden Journal of International Law, no. 13: 207-217.
270
Arlinda Rrustemi • Moritz Baumgärtel
•
•
•
•
• •
• • •
•
• •
• • •
Balkania
Shala, Ahmet, “Privatization in Kosovo: the best in the Balkans?”. (2008). http:// www.oefz.at/oefzII/Conferences/Kosovo2006/DocumentsReferenten/Vortraege/ Text/SHALA.pdf. Consultado el 20 de noviembre de 2009. Sheth, D. L. (2005). “Micro-Movements in India: Toward a New Politics of Participatory Democracy”, en Democratizing Democracy, editado por Boaventura de Sousa Santos. London and New York: Verso. Vetevendosje. “Newsletter from the Movement for SELF-DETERMINATION!”, no. 65 (2007). http://vetevendosje.org/sh/images/stories/newsletter/newsletter_65. pdf Consultado el 23 de noviembre de 2009 Vetevendosje. “EULEX should be held accountable”. (2009a). http://www. newkosovareport.com/200908251891/Vetevendosje/EULEX-should-be-heldaccountable.html Consultado el 23 de noviembre de 2009. Vetevendosje. “Anëtarësimi i shtrenjtë në Bankën Botërore”. (2009b). http://www. vetevendosje.org/sh/content/view/1420/2/ Consultado el 23 de noviembre de 2009. Vetevendosje. “History of Lëvizja Vetevendosje! (Movement for Self-Determination!)” http://www.vetevendosje.org/sh/index.php?option=com_content&task=view&id= 742 Consultado el 19 de octubre de 2013. Vetevendosje. “Movement’s Manifesto”. http://www.vetevendosje.org/sh/index.php? option=com_content&task=view&id=889 Consultado el 19 de octubre de 2013. Vetevendosje. “Rendi me I ri boteror”. http://www.vetevendosje.org/sh/content/ view/1459/43/ Consultado el 22 de noviembre de 2009. United Nations Development Programme. “Development and Transition: Rural Development and Food Security”. (2008). http://www.ks.undp.org/repository/docs/ development_and_trasition_4_english.pdf. Consultado el 23 de noviembre de 2009. United Nations Development Programme. “Early Warning Report #24”. (2009) http://www.ks.undp.org/repository/docs/FF_24_English.pdf. Consultado el 19 de octubre de 2013. United Nations Security Council. “Resolution 1244 (1999)”. http://www.nato.int/ Kosovo/docu/u990610a.htm. Consultado el 23 de noviembre de 2009. Uribe, María Teresa. (2005). “Social Emancipation in a Context of Protracted War: The Case of the Community of Peace in San José de Apartadó”, en Democratizing Democracy, editado por Boaventura de Sousa Santos. London and New York: Verso. Wee, Lionel. (2007). “The Hunger Strike as a Communicative Act: Intention without Responsibility”, en Journal of Linguistic Anthropology 17, no. 1: 61-76. Weller, Marc. (1999). “The Rambouillet Conference on Kosovo”, en International Affairs 75, no. 2: 211-251. Williams, Paul R. (2000). “The Norm of Justice and the Negotiation of the Rambouillet/ Paris Peace Accords”, en Leiden Journal of International Law, no. 13: 207-217.
271
