Consilium Principis-Consistorium Principis. Το συμβούλιο του αυτοκράτορα από τον Αύγουστο (consilium principis) έως και τον Ιουστινιανό (consistorium principis)

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ

ΕΠΕΤ ΗΡΙΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ 38

Αvάτυπο Δήμητρα Π. ΚΑΡΑΜΠΟΥΛΑ Consilium Pήncipis - Consistorium Principis Το συμβοόλω του αυτοκράτορα από τον Αύγουστο (consilium principis) έως και τον Ιουστινιανό (consistorium principis)

ΑΘΗΝΑ 2004

I

Ε.Κ.Ε.Ι.Ε.Δ . 38,2004, σ. 61 -137 .

I

Δήμητρα Π . ΚΑ ΡΑΜΠΟ ΥΛΑ

Consilium Principis - Consistorium Principis Το συμβούλιο του αυτοκράτορα από τον Αύγουστο (consilium principis) έως και τον Ιουστινιανό (consistorium principis)

Ι. Γενικά (1) αrmα et leges (2) Ο αυτοκράτωρ ως νομοθέτης και ερμηνευτής του

νόμου (3) consistorium principis, proxiιni, consiliαrii Π. Εξέλιξη του θεσμού Α. Consilium Principis 1α. Το συμβούλιο του αυτοκράτορα από τον Αύγουστο έως τον Αδριανό (αmici-comites, comes Augusti, consiliαrii ) 1β. Το consilium principis ως τακτικό δικαστικό σώμα. Η αναδιοργάνωση επί Αδριανού. Οι prαefecti prαetorio 1γ. Διαδικασία. Β. Consistoriuιrι principis 1α. Το συμβούλιο επί Διοκλητιανού 1β. Η αναδιοργάνωση επί Κωνσταντίνου (Comites Consistoriαni) 1γ. Οι αξιωματούχοι: Prαefectιιs prαetorio, mαgistri militιιm, mαgister officiorum [scriniHm α mernoriα, αb epistιιlis, α libellis, αdvocαti, notαrii], qιιαestor sαcri pαlαtii , comes sαcrαrum lαrgitionum, comes renιm privαtαnιm, comes domesticoruιrι, dLtces-milίtares, praepositus sacri cLΙbiculi, έκτακτοι comites consistoriαni 1δ. Προνόμια 2α amici, proxiιni. Η θέση των πολιτικών φιλοσόφων στο consistoriLΙιrι principis (Δίων Προύσσης, Λιβάνιος, Θεμίστιος) 2β. Φαύλοι σύμβουλοι. 3. Το consistoriιιιn principis ως θεσμός περιοριστικός της αυτο­ κρατορικής εξουσίας. 4.Το consistorium principis ως Ανώτατο Δικαστήριο. 5 . Δικαστική αρμοδιότητα του Αυτοκράτορα - Συμβουλίου (Ανάμιξη επί υποθέσε­ ων ιδιωτικού δικαίου) Α. Ο αυτοκράτωρ (αppellationes, sHpplicatio, rescrίptα) Β. Το συμβούλιο (silentiHm cωn conventu) Γ. Συμβολή του consistoriun1 principis στην θέ­ σπιση νομοθετικών κειμένων. 6. Αρμοδιότητες του consistoriHm principis. Παρεμβάσεις στα εκκλησιαστικά πράγματα. Η θέση των αυτοκρατορικών επι­ τρόπων κατά τις συνεδρίες των Συνόδων. 7. Ο ρόλος της αυτοκράτεφας. 8. Η ι­ σχύς του consistoriLΙm principis. ΠΙ. Γενικές παρατηρήσεις.

Π . ΚΑΡΑΜΠ ΟΥΛΑ

Ι. Γενικά 1 ) arma et leges

Ο ι ο 6 ο βασικοί συντελεστές , ο ι οποίοι ανέδειξαν την β υζαντινή αυτο ­ κρατορία σε παγκόσμια αρχή , υπήρξαν τα όπλα και ο ι νόμο ι . Η αρχή aι·ma et leges1 απετέλεσε expressis verbis τον ακρογωνιαίο λίθο στην αντιμετώπι­ ση των περίπλο κων προβλημάτων της ο ι ατηρήσεω ς και επιβ ιώσεως της αυτο κρατορίας από την Ι ουστινιάνειο περίοδο και εφεξής στα πλαίσια μιας πολυεθνικής ο ικουμένης . Ε ξαγγέλεται δε το έτος 529 μ .Χ . από τον Ιο υστινιανό στην εισαγωγή του Codex Novus2• Ωστόσο όμως η αυτή πολι­ τειακή αρχή είχε ήοη αναφερθεί το έτος 4 38 στο πρωτόκολλο δημοσιε6σε ­ ως του Θεοδοσιανο6 Κώδ ικα3 , ενώ και ενω ρίτερα ο Κλαυο ιανός στους πα­ νηγυρικο6ς του λόγους εγκωμιάζει τη Ρώμη ως μητέρα και γενέτε ιρα των όπλων και των νόμων1' . Arma et jura, arma et leges ανέδειξαν την β υ ζαντινή αυτοκρατορία ως παγκόσμια συνεκτική ο6ναμη , ο ιδ ιαίτερος χαρακτήρας της οποίας έγκειτο στο γεγονός ότι υπήρξε κράτος προτού γίνει έθνο ς . 2 ) Ο αυτοκράτωρ ως νομοθέτης και ερμηνευτής του νόμου

Από τις απαρχές της εξέλιξης του ρωμα 'ί κού οικαίου καθιερώ θηκε η θέ­ ση του αυτοκράτορα ως πηγής και ερμηνευτή του νόμου και θεμελιώθηκαν ο ι νο μικές και πολιτειακές β άσεις της απολυταρχίας . Μόνος αρμόο ιος να νομοθετεί και να τροποποιεί την προϋπάρχουσα νομοθεσία ο αυτοκράτωρ , θ εωρήθηκε ότι ασκεί στα πλαίσια της εξουσίας του νομοθετική εξουσία α­ πόλυτη και ανεξέλεγκτη . Η εξουσία αυτή ασκείται από τον δε6τερο μ .Χ . αιώνα με την έκδοση τ ω ν αυτοκρατορικών δ ιατάξεων (constitιιtiones principum)5, στον οε τρίτο μ .Χ . αιώνα ο Ο υλπιανός αποφαίνεται ότι οι α1 . Η αρχή arma et leges απετέλεσε για τους σύγχρονους του Ι ουστινιανού το μέσον για την ανασύσταση της Ρωμα'ίκής αυτοκρατορίας (R. Dannerbring, "ϋber die Justi­ nianische Gesetzgebung im Rahmen ihrer eigenen Zeit", Acta Classica (Capetown) 1 5 1972 1 1 3 ε π .) . Όπως τα όπλα , τα οποία έφερε ο ρωμα·ίκός στρατός επανέκτησαν την Δύση και εγγυήθηκαν την ασφάλεια της αυτοκρατορίας από τους εχθρούς , έτσι και οι νόμοι , ως πνευματικά όπλα θα εγγυώντο την ασφάλεια και της σταθερότητα της ρ ωμαικής πολιτείας του " κοινού των Ρωμαίων" (res publica ) . [Βλ. Pieler, 'Άνακάθαρσις" 75 (=Ρ. Ε. Pieler, " Άνακάθαρσις τών παλαιών νόμων und Makedonische Renaissance", S ubseciva Grσningana 3 (198 8) 61 - 77]. 2. De fustinianσ Codice Cσnfirrnando: Summa rei publicae de stirbe duarum rerum armσrum atque legum veniens vimque suam exinde muniens felix Rσmanσrum genus σmnibus antepσni natiσnibus σrrιnisbusque dσminari. 3. Gesta Senatus Rσmani De Theσdσsianσ Publicandσ a. 438. 4. armσrum leguιnque parens: Claud. De cσns. Stil ΙΙΙ (XXIV) 1 36-137 (= W. Heimann, Claudian, Ι, ΙΙ Cambridge, Mass. 1 963) .

CONSILIUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

ποφάσεις του ηγεμόνα έχουν ισχύν νόμου6 καί ότι ο ίδιος δεν δεσμεύεται από αυτές7 • Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο αυτοκ ράτωρ ασκεί εξουσία α­ πόλυτη και ανεξέλεγκτη , ούτε ότι νομοθετεί κατά το δοκούν . Όταν η πλή ­ ρης κατίσχυση του αυτοκ ράτορα επί το υ νόμου και της διο ικήσεως έγινε γνώριμο φαινόμενο , οι νομικοί αναγνώρισαν την πολιτειακή του ισχύ δια­ τυπώνοντας τον επίσημο ορισμό του ηγεμονικού του ρόλου . Στο προαναφερθέν κείμενο των Πανδ εκτών [D . 1 .4 . 1] δηλώνεται για πρώτη φορά ότι ο αυτοκράτωρ είναι ο αποκλειστικός νομοθέτης του κρά­ του ς . Για πρώτη φορά επίσης διακηρύσσεται επίσημα ότι η αυτοκρατορι­ κή διάταξις θεωρείται και τυπικά νόμος8. Ε ίτε ο αυτοκράτωρ λαμβάνει α­ ποφάσεις προδ ικαστικές (quod Imperator de plano interloωtus est)9 , είτε ορι ­ στικές (quod cognoscens decrevit), αυτές έχουν ισχύ νό μου 10• Στον Ιουστι νιάνειο κώδικα καταγράφονται τρείς προδ ικαστικές αποφάσεις (interlocu ­ tiones de plano), μία του Καρακάλλα1 1 και δύο του Διοκλητιανού12• Σε διά­ ταξη δε του Διοκλητιανού13 αναγράφεται για πρώτη φορά ο όρος consisto­ rium , όρος , ο οποίος αφορά στο ιδ ιαίτερο συμβούλιο του αυτοκράτορα κατά την περιόδο της ύστερης αρχαιότητας (284- 565) , το οποίο επικουρεί

5. Ήδη πριν να αποκτήσει νομοθετική εξουσίαν ο ηγεμών επιδρούσε στη διάπλαση του δικαίου με την έκδοση διαφόρων διο ικητικών πράξεων Gai Inst. 1 . 5: Constitutio principis est quod imperator decreto vel edicto vel epistula constituit ( Gai Institutiones, FIRA Ι Ι · D 1 . 4 . 1 § 1 Ουλπιανός) . Ο όρος constitutiones πρωτοεμφανίζεται τον πρώτο μ .Χ. α ι­ ώνα και γενικεύεται τον δεύτερον . Από τον δεύτερο μ .Χ. αιώνα , εποχή κατά την οποία ο ηγεμών περιεβλήθη απόλυτο νομοθετική εξουσία , οι constitutiones απέκτησαν γενική και καθολική ισχύν νόμου [Πετρόπουλος , Εισηγήσεις 1 2 1 , 1 2 2 ( Γ . Πετρόπουλου , Ιστορία και Εισηγήσεις του Ρωμαϊκού Δικαίου, 1 943)]. 6. D. 1 . 4. 1: quod principi placuit legis habet vigorem. 7. D. 1 . 3. 31: Princeps legibus solutus est. 8. D. 1 . 4. 1 : Quodcumque igitur imperator per epistulam et subscriptionem statuit vel cognoscens decrevit vel de plano interlocutus est vel edicto praecepit, legem esse constat . " Οι αυ­ τοκρατορικές διατάξεις αποτελούν την κυριότερη πηγή του δικαίου κατά την περίοδο της Δεσποτείας, ο δε αυτοκράτωρ αποτελεί το κατ' εξοχήν νομοθετικό όργανο αυτής της περιόδο υ . Οι leges ανάλογα με την έκταση του πεδίου εφαρμογής τους διακρίνονται σε leges generales και rescripta, ενώ ο αριθμός των rnandata και των decreta της περιόδου της Ηγεμονίας είναι περιορισμένος" [Γκόφα , Εισηγήσεις Ια 1 46 ( Δ Γκόφα , Ιστορία και Εισηγήσεις του Ρωμαίχού Δικαίου (I -Vl) , Κομοτηνή 1986] . 9. Norr Dieter, "Zu einem fast vergessenen Konstitutionentyp: "interlogui de plano", Studi in onore di Cesare Sanfilippo 3. 521 - 43 ( 1 983). 10. D 1 . 4. 1 · D. 40. 5. 38. - Βλ. Heumann. Quellen [ Heumann, Quellen des Romis­ cl1en Rechts, Jena 1 879]. 1 1 . C.J. 9. 51 . 1 . 1 2 . C.J. 9 . 4 7 . 1 2 και 1 0 . 48. 2 . - Β λ . Honore, Lawyers 28, 2 9 ( Τ. Honore, Emperors and Lawyers, Oxford 1 994). 1 3. C.J. 9. 47. 1 2 . =

=

=

.

=

=

Π . ΚΑΡΑΜΠ ΟΥΛΑ

και ελέγχει τον αυτοκράτορα κατά την άσκηση των νομοθ ετικών, δ ικαστι­ κών και διοικητικών καθηκόντων του . Σύμφωνα με τα προαναφερθ έντα κείμενα των Πανδεκτών14 , ο αυτο ­ κράτωρ ταυτίζεται με την απόλυτη αξία της δικαιοσύνης , αξία η οποία υ­ πάρχει πέραν του θετικού δικαίου και αποτελεί το μέτρο κρίσης των κανό­ νων δ ικαίου ως δικαίων και αδίκων . Ως " έννομος επιστασία"15 ή αρχή του ηγεμόνα ανάγεται στο φυσικό δίκαιο , στην ύψιστη έννοια της δικαιοσύνης . Ως " έμψυχος νόμος" (lex animata)16 ο ηγεμών δεν τίθεται υπεράνω νόμοu και δ ικαίου , ούτε καταστρατηγεί σαφείς διατάξεις της νομοθεσίας17 . Η έν­ νοια του βασιλέως ως lex animata αφορά στην χάραξη των ορίων , τα οποία ο καλός μονάρχης δεν μπορεί να υπερβ εί , στην υιοθέτηση ηθικών κανόνων ως κανόνων δ ικαίου , δεσμευτικών για τον αυτοκράτορα . Στον χώρο του ι­ δ ιωτικού δικαίου η έννο ια αυτή σχετίζεται με τη δέσμευση του α υτοκρά­ τορα από τον νόμο και την ανάγκη εξεύρεσης νομικών επιχειρημάτων για την τεκμηρίωση των απαιτήσεών του . Στον χώρο του δημοσίου δ ικαίου ει­ δικότερα η έννοια αυτή αναφέρεται στην ένταξή του ηγεμόνα σε ένα πολι­ τειακό σύστημα , το οποίο καθορίζει τις εξο υσίες του και τις νομο θ ετικές και δ ικαστικές του αρμοδιότητες . Ό ,τ ι επομένως ο αυτοκ ράτωρ αποφασίζει με την έννομη ιδ ιότητά του δικαστή και του νομο θέτη , αφού προηγουμένους συσκεφθεί με τους συμ­ βούλους του , αποκτά ισχύν νόμου . Την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας κύριος ρυθμιστής των πάντων δεν είναι η ανεξέλεγκτη β ούληση του αυτο­ κράτορα· ο αυτοκ ράτωρ κατά την συγκεκριμένη περίοδο αυτοπεριορίζε­ ται από το φυσικό δικαίο και την ηθική , τη διδασκαλία της Εκκλησίας , την ελληνική πνευματική παράδοση και το ρωμα' ίκό δίκαιο . Αντίρροπες δε πο ­ λιτικές δυνάμεις αναπτύσσονται παράλληλα , οι οποίες επηρεάζουν τις πο­ λιτικές εξελίξεις και περιορίζουν τις υπερβάσεις της εξουσίας . Οι απαρχές δε των νομικών και πολιτικών φραγμών της απολυταρχίας του α υτοκρά­ τορα αναζητώνται στα προαναφερθέντα και άλλα κείμενα των ρ ω μαίων νομικών της περιόδου της Ηγεμονίας . 1 4 . D. 1 . 4 . 1: qιιοd principis placuit,legis lτabet vigorem και D . 1 . 3. 31: princeps legibus solutus est. 1 5 . JGR Ι Ν. f. 20. 1 6 . Για το θ έμα αυτό βλ . : D. Simon, "Princeps legibus solutus, Die Stellung des byzantiniscl1en Kaisers zum Gesetz" ( Gediίchtnisschrift fiir W olfang Kunkel, Frankfurt am Main 1 984 449 -492 . G. J. D . Aalders, "Νόμος έμψυχος" [Palingenesia 4 ( 1 969) 3 1 5 329] . W. EnBlin, Gottkaiser u n d Kaiser von Gottes Gnaden, Mίinchen 1 943. Η . Hunger. Ideologie und Systemstabilisierung im byzantinischen Staat (Acta Ant. Accad . Scient . Hιιngar 27 ( 1 979) 263-272. Η . Hunger, "Proimion". Elemente der byzantinischen Kaiseridee in den Arengen der Urkunden (Wiener Byz . S t . 1 . Wien 1 964) . J . Straub, F. Dvornik, Early Christian and Vom Herrscherideal in der Spiitanatike, Stuttgart 1 964. Byzantine political Philσsophy, vol. Ι Ι , Washington 1 966. -

-

-

CONSILIUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

3) Consistorittm principis, proximi, consiliarii

Η εργασία αυτή δεν αναφέρεται στους πολιτικούς φραγμούς στην απο­ λυταρχία του αυτοκράτορα όπως είναι η σύγκλητος, οι δήμο ι, η ε κκλησία και ο στρατός, ούτε στους ηθικούς και πνευματικούς φραγμούς, όπως το φυσικό δίκαιο, η ηθ ική, η διδασκαλία της εκκλησίας, η ελλην ική και η ελλη­ νιστική παράδοση, ούτε επίσης στις απόψεις των ν ομικών, ο ι οποίες οριο ­ θ ετούν νομικά την θέση του αυτοκράτορα . Αφορά στη λειτουργία του consistorium principis, του ιδ ιαίτερου συμβο υλίου του αυτοκράτορα κατά την περίοδ ο της ύστερης αρχαιότητος, διάδοχου συλλογικού σώματος του αντίστοιχου consilittm principis18 της περιόδου της Ηγεμονίας ( 27-28 3) , το ο ­ π ο ί ο ασκεί δ ικαιοδοσία κατ' έφεση, ενίοτε κ α ι σε π ρώτο β αθμό, συμβου­ λεύει τον αυτοκράτορα επί διο ικητικών θ εμάτων και αποτελείται από εξέ­ χοντες νομικο ύς, οι οποίοι επεξεργάζονται τις υπό έ κδοση αυτοκρατορι­ κές διατάξεις . Ναι μεν ο αυτοκράτωρ αποτελεί την κυριότερη πηγή δικαί ­ ο υ, προσδ ιορίζει την φορολογική επιβάρυνση των υπηκόων του, είναι ο υ ­ πέρτατος αρχηγός του στρατού και της δ ιοίκησης και ασκεί την εξωτερική πολιτική, ωστόσο ο συγκεντρωτισμός αυτός της περιόδου της Δεσποτείας (282-305) είναι αυτός, ο οποίος εξηγεί την εξέχουσα θέση, την οποία κατέ­ χει κατά την περίοδο αυτή το άμεσο περιβάλλον του αυτοκράτορα, οι α­ νώτατο ι αυλικοί, τα μέλη του consistorittm principis, οι proximi ανάμεσα σε αυτούς και ο ι πολιτικοί φιλόσοφοι της ύστερης αρχαιότητας ω ς σύμβουλοι (consiliarii) και φίλοι (αmici) του αυτοκράτορα.

1 7 . C.f. 1 . 22. 6: Ornnes cιιiscunιque rnaioris vel rninoris administrationis universae nostrae rei publicae iιιdices rnonernus, ut nullurn rescriptum, nullarn pragrnaticarn sanctionern, nullaιn sacranι adnotationeιn, quae generali iuri vel utilitati publicae adversa esse videatur, in disceptatione cιιiuslibet litigii patiantut proferri, sed generales sacras constitutiones rnodis onιnibus non dubitent observandas. 1 8 . Για το consiliurn principis βλ. Mommsen Staatsreclιt Ι Ι 988 επ. ( Th . Mommsen, Rό'rnisches Staatsrecht I-III, Tίibingen 1952) · Crook, Consίlium principis, 1 95 5 · βλ. Kunkel SZ 72 (1 955) 463· Cuq, Mernoire sιιr le consprinc. d'Auguste ii Diocletien ( 1 884)· Hitzig, Die Assssoren der rό'nι . Magistrate u . Richter ( 1 893) · Checchini ΙΙ 3 επ. ( AVen . 68, 2 ( 1 908/ 1 909)· Cicogna, Ι/ consίliun dei rnagistrati e il consiliunι principis ( 1 9 1 0) · Orestano, Ι/ potere norrnativo degli irneratori 1 962 · Liebenam. Consiliurn RE IV, 1 920 επ . · Wenger, SZ 4 7 ( 1 927) 502 επ. [για την βιβλιογραφία β λ . Kaser, Zivilprozessrecht 352 σημ . 33 ( Μ Kaser, Das Rό'rnische Zivilprozessrecht, Mίinchen 1 966)] . =

=

.

66

Π . ΚΑΡΑ Μ Π ΟΥΛΑ

ΙΙ. Εξέλιξη τοu θεσμοί> Α . Consilium Principis 1 α . Το σuμβοόλιο τοu αυτοκράτορα από τον Αύγοuστο έως τον Αοριανό Κάθε ρωμαίος αξιωματοόχος επεφύλασσε στον εαuτό τοu το ο ι καίωμα να επιλέγει ελεύθερα τα μέλη τοu σuμβοuλίοu τοu (consilium) , τα οποία τον επηρέαζαν στην λήψη των αποφάσεών τοu19 . Πρώτος ο Αύyοuστος προκει­ μένου να αντικαταστήσει την σύγκλητο στο ρόλο της ως σuμβοuλεuτικοό οργάνοu κατά τη οιαμόρφωση της αuτοκρατορικής πολιτικής, σuyκρότησε ένα σώμα από μέλη της σuyκλήτοu20 • Έτσι κληρώνονταν ανά εξάμηνο 1 5 1 9 . Η πάγια ταχτιχή των υψηλόβ αθμων αξιωματούχων , χαι των δικαστών ήταν να συμβουλεύονται ταχτιχά συγκροτημένα σώματα , αχόμα χαι ομάδες φίλων τους [Βλ. Liebenam, "Consilium" RE IV, 1 91 5-922, .όπου γίνεται διεξοδική αναφορά στα consilia . ] . Ο Liebenam αναφέρεται στην αρμοδιότητα των συμβουλίων (consilia) χατά την εχδίχαση υποθέσεων ιδιωτικού διχαίου , όπως επίσης στον γνωμοδοτικό τους ρόλο επί ζητημάτων δημοσίου διχαίο υ . Η σύγκλητος αν χαι consilium publicum διαφοροποιείται από τα υπό­ λοιπα consiliα των αξιωματούχων , των υπάτων, του διοικητή της επαρχίας , του πραίτο­ ρα , των κηνσόρων , των ταμιών (aediles), των praefecti urbi, praetorio, vigilum, subpraefecti classis, των decemviri agris dandis adsignandis, του curator rei publicae χ. ά . ως μόνιμο ταχτιχά συγκροτημένο σώμα με συγχεχρψένο αριθμό μελών . Αναφορικά με τα consilia, τα οποία συγκαλούνταν από τους διχαστές χατά την εχδί­ χαση των υποθέσεων (cognitio extra ordinem) βλ . Kaser, Zivilprozessrecht 367 ση μ . 4 8 : cum consilio collocutus Bruns Nr. 1 8 6 Ζ . 1 1 · Nr. 1 87 Ζ. 8· Nr. 1 8 8 Ζ. 2 4 · NR . 71 a Ζ 23 ( Fontes iuris Romani antiqui Ι : Leges et Negotia, e d . C . G . B runs, septimum editit Ο. Gradenwitz Tίibingen 1 909, Neudr. Aalen 1958). 20. Σύμφωνα με τον Cuq, ο Αύγουστος προέβλεψε την λειτουργία ενός συλλογικού οργάνου , το οποίο θα αντικαθιστούσε την σύγκλητο ως προς τον συμβουλευτικό της ρό­ λο επί των δημοσίων υποθέσεων στο πλευρό του αυτοκράτορ α . ΊΌ συλλογικό αυτό όρ­ γανο (consilium) ξεκίνησε ως επιτροπή μέσα από την σύγκλητο για να συνεχίσει ως συμ­ βουλευτικό σώμα επί των διαδόχων του Αυγούστου περιλαμβάνοντας χαι άτομα από την τάξη των ιππέων . Το όργανο αυτό απετέλεσε το επίσημο νομοθετικό χαι διχαστικό όργανο επί βασιλείας Αδριανού χαι το προσωπικό συμβούλιο του αυτοκράτορα επί Σεπτιμίου Σεβήρου [Cuq, Mem . div. savants Acad. Inscrip. 9. 2 ( 1 8 84) 31 1 -504 στον Schil­ ler, Roιnan Law 4 70 ( Α. Α. Schiller, Ronιan Law, Ν. York 1 978)] . - Ο Mommsen S taats­ recht ΙΙ (2) 902-9 04 χiχι 98 8 -992 συμφώνησε με τον Cuq ότι το συμβούλιο αυτό , το ο ­ ποίο συγκρότησε ο Α ύγουστος χ αι το οποίο προήλθε από τους χόλπους της συγκλήτου , είχε χαθαρά συμβουλευτικό ρόλο , θεώρησε ωστόσο ότι διατηρήθηκε έως την περίοδο της ηγεμονίας του Τιβερίου . Κατά την γνώμη του η λειτουργία ενός consilium principis, ως διχαστικού σώματο ς , έπρεπε να αποσυνδεθεί από το συμβουλευτικό όργαν ο , το ο ­ ποίο είχε θεσπίσει ο Αύγουστος . Ο C rook συμφώνησε μ ε τον Mommsen ότι δ ε ν έπρεπε να συνδεθεί η λειτουργία ενός συμβουλίου επί Αυγούστου , το οποίο προήλθε από τη σύ­ γκλητο με τα consilia principorum επί των διαδόχων του. Υποστήριξε την ύπαρξη ενός συμβουλίου , το οποίο συγχροτείτο από amici principis χα ι άλλους προσωρινούς ή μή συμ­ βούλους, η δικαιοδοσία των οποίων επεχτείνετο σε όλους τους τομείς χαι αρνήθηκε την =

=

CONSILIUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

σuγκλητικοί για να σχηματίσοuν το σuμβούλιο τοu αuτοκράτορα, στοuς ο ­ ποίοuς προστίθεντο οι εκάστοτε ύπατοι και ο ι αντιπρόσωποι των χαμηλο ­ τέρων uπαλληλικών βαθμίδων (ένας από κάθε uπαλληλική β αθμίδα)21 • Με το πρόσχημα ότι ο ι δραστηριότητες το u σώματος αuτού ήσαν uπό την ε­ ποπτεία της σuγκλήτοu , ο Αύγοuστος σuνεκρότησε σταδιακά ένα ανεξάρ­ τητο σuμβοuλεuτικό σώμα . Το σώμα αuτό δεν είχε αuστηρά καθορισμένη σύνθεση , τα δε μέλη το ι> δεν έφεραν σuγκεκριμένες αρμοδιότητες . Ο ι σύμ­ βοuλο ι αuτοί παρίσταντο , όταν δικαιοδοτούσε ο αuτοκράτωρ και εξέφρα­ ζαν την γνώμη τοuς . Ωστόσο, οι σημαντικότερες αποφάσεις τοu αuτοκρά­ τορα παραπέμπονταν για τελική κρίση στην ολομέλεια της σuγκλήτοu22 • Παρά ταύτα το σuμβούλιο αuτό ίσχuσε ω ς πολιτειακός θεσμός, ο δε αuτο ­ κράτωρ επικαλείτο στα Ήδ ικτα23 την κρίση τοu σuμβοuλίοu24 • Ε ιδικότερα από την εποχή ποu οι αποφάσεις το u σuμβ οuλίοu απέκτησαν ισχύν σu ­ γκλητικού δόγματος25, η διάρκεια των εργασιών τοu σuμβοuλίοu παρατά-

ύπαρξη ενός αυτόνομου δικαστικού σώματος (βλ . Crook, Consilium στον Schiller, Roman Law 47 1 ) . Εν αντιθέσει προς τον Crook, ο Kunkel ["Die Funktion des Konsiliums . . . im Kaisergericht", SZ 8 5 (1968) 253-329 και Nachtriige zum RA C Consilium Consistorium, Jahrb . AC 1 1/1 2 ( 1 968/69) 230-48] δέχθηκε την ύπαρξη ενός συμβουλευτικού - δικαστι­ κού σώματος επί Αυγούστου , το οποίο απετέλεσε το πρότυπο για την διαμόρφωση των δικαστικών συμβουλίων (consilia principis) επί των διαδόχων του αυτοκράτορα . ΊΌ μόνι­ μο δικαστικό αυτό συμβούλιο στην Ρώμη , το οποίο είχε ως πρότυπό του την σύγκλητο διαφοροποιείτο τόσο από το σώμα των amici principis, όσο και από το συμβούλιο , το ο­ ποίο συνόδευε τον αυτοκράτορα στα ταξίδια του Οι αρμοδιότητές του επεκτείνονταν σε υποθέσεις ποινικού , ιδιωτικού και διοικητικού δικαίου (Schiller, Roman Law 4 72) . Στα πλαίσια αυτά η ανάλυση του consiliuιn, της Tabula Banasitana, την οποία επεχείρησε ο Schiller δεν απέδειξε τίποτα περισσότερο από το ότι το συγκεκριμένο συμβούλιο των δώδεκα ανδρών δεν λειτούργησε ως consilium principis αλλά ως επιτροπή , η οποία ενέ­ κρινε την έκδοση εγγράφων , τα οποία τόνιζαν την δόξα και την γενναιοδωρία της Ρώμης . Κατ' αυτόν τον τρόπο οι Ρωμαίοι εξασφάλιζαν την πίστη και την υποστήριξη των γειτονικών φυλών των Βεδουίνων (Schiller, " The Diplomatics of the Tabula Bana­ sitana" γestschrift Seidl ( 197 5) 1 43-60 στον Schiller, Rornan Law 47 4). 2 1 . Cass. Dio 53. 2 1 4 -5 ( Ph. U . B oissevain I-V, 1 89 5 - 1 93 1 ) . - Πρβλ . Suet. Aug. 35 ( Μ. Ihm, Suetonitts, Leipzig 1908). 22. Cass. Dio 53. 2 1 . 4 -5· Suet. Aug. 35. - Πρβλ. επίσης Cass. Dio 54. 3. 3. 23. Τα Ήδικτα των Ηγεμόνων ήσαν ορισμοί γενικού περιεχομένου , οι οποίοι αφο ­ ρούσαν είτε ολόκληρη την επικράτεια είτε μία συγκεκριμένη επαρχία τ η ς . Αρχικά ί ­ σχυαν για το διάστημα εκείνο που ήταν ε ν ζ ω ή ο Ηγεμώ ν . Α π ό τον δεύτερο μ .Χ. αιώνα τα Ήδικτα ίσχυαν και μετά τον θάνατό του Ηγεμόνα , εκτός εάν είχαν καταργηθεί ρητά ή σιωπηρά [Γκόφας, Εισηγήσεις Ια1 1 8] . 24. Joseph. ant. Ittd. XVI 1 63: έδοξέ μοι και τι() έμQ συμβουλί� μετα όρκωμοσίας [= Α . Naber, γzavii fosephi, Opera Omnia Antiq. XVI 1 63, Leipzig 1 886-97 ( 1 893) Seeck, "Consistoήum", RE IV Ι 926] . 2 5 . Όταν ο Αύγουστος σε μεγάλη ηλικία αδυνατούσε να παρίσταται στις συνεδριά­ σεις της συγκλήτου , οι αποφάσεις του συμβουλίου του απέκτησαν ισχύν συγκλητικού =

=

68

Π . Κ Α Ρ Α Μ Π ΟΥΛΑ

Θηκε στον ένα χρόνο , η δε σύνθεση το u δ ιαφοροπο ιήθηκε . Στο μέλλον Θα αποτελείτο από 20 μέλη , τα οποία κληρώνονταν . Στα άτομα αuτά προστέ­ Θησαν οι πρίγκηπες26 και οι ύπατο ι , ενώ οι χαμηλόβαθμοι uπάλληλοι , εφ' όσον δεν είχαν κληρωθε ί , δεν σuμμετείχαν στις εργασίες τοu σuμβο uλίοu27 • Το σημαντικότερο είναι ότι ο Αύγοuστος εξασφάλισε κατ' αuτόν τον τρόπο για τον εαυτό του το προνόμιο να καλεί σε κάθε σuνεδρίαση του σuμβου­ λίο u τοu έκτακτα μέλη28 , τα οποία είχαν πλήρες δικαίωμα ψήφοu29 • Άλλω­ στε το σuμβούλιο τοu αuτοκράτορα δεν σuνεκαλείτο πάντα σε ολομέλεια αλλά κατ' επιλογήν των ατόμων , τα οποία Θα σuμμετείχαν στις ε ργασίες τοu30 • Έτσι ο Αύγοuστος όριζε τη πλειοψηφία τοu σuμβουλίοu τοu για κά­ Θε ζήτημα ξεχωρωτά31 . Τα βήματα τοu Αuγούστο u ακολού θησε ο Τιβέριος ( 1 4 -37)32 • Ο η­ β έριος όμως διαφοροποίησε τη δομή τοu σuμβ οuλίοu . Έτσι η σύγκλητος παραχώρησε στον ηγεμόνα 20 σuμβούλοuς , οι οποίοι δ εν προέρχοντο από κλήρωση αλλά από επιλογή της σuγκλήτοu (e nιιmero principiHm civitatis). Διατηρούσαν την Θέση αuτή εφ' όροu ζωής και σuμμετείχαν σταθερά στις εργασίες τοu σuμβοuλίου . Κατά την δ ιάρκεια της ενδεκάχρονης π αραμο­ νής όμως το u Τ ιβερίοu στο Κάπρι, περίοδο κατά την οποία τα μέλη τοu συμβ οuλίου παρέμειναν στη Ρώμη, οι δραστηριότητές τοu σuμβ ο uλίου α­ τόνησαν . Επί Κλαuδίου ( 4 1 - 54) η λειτοuργία τοu συμβ ο uλίου α νανεώ ­ Θηκε33 , επί Νέρωνας (54-68) παρήκμασε . Ε ιδικότερα την περίοδο αuτή , οι δραστηριότητες τοu σuμβ ο υλίοu διακόπτοντα σuχνά και ο ι αρμοδ ιότητες

δόγματος (senatus cσnsultm) (Seeck, "Consistorium", RE IV !926). Τα συγκλητικά δόγμα­ τα απετέλεσαν την περίοδο της Ηγεμονίας πηγή δικαίου . Κατά τον πρώτο μ .Χ . αιώνα δεν περιείχαν ακόμα κύρωση, ο πραίτωρ, προς τον οποίο απευθύνονταν, εισήγε σχετική ρήτρα στο 'Ηδικτό του (βλ . την ένσταση, την οποία παρείχε ο πραίτορας στις γυναίκες με βάση το senatus consultunι Velleianum του 46 μ . Χ . - D 1 6 . 1 . 2 . 1 . Η εξίσωση των senatus consulta με τους νόμους πραγματοποιήθηκε κατά τους χρόνους του Α δ ριανού (senatus cσnsultum Tertulianum - Inst. 1. 3. 2) [Γκόφας, Εισηyήσεις Ια 1 1 9] . 26. Ο Drusus επί Τιβερίου (Dio Cass. 57 . 7), oτitus επί Βεσπασιανού (Suet. Tit. 7) [Mommsen Staatsrecht. ΙΙ (2) 990 σημ . 2] . 2 7 . Seeck, "Consistorium" RE IV, 1 926 . 28. Honore, Lawyers 1 7 : C.]. 9. 5 1 . 1 · Dio Cass 52 . 33. 3· 69. 7 7 . 1 · D m ei r inscr. (Roussel-de Visscl1er 1 942/3: 1 73) . 29. Cass. Dio 56. 28. 2 . 3 . 3 0 . Tac. A n n . Ι Ι Ι 1 0 [= Ε . Koestermann, Cornelius Tacitus Annalen, Bd. 1 ( B uch 1 -3), Heidelberg 1963] . 31 . Ένα αντίστοιχο προσωπικό συμβούλιο με εκείνο του Αυγούστου ήταν σε ισχύ και επί ηγεμονίας Αλεξάνδρου Σ ευήρου SHA vit. Alex. 1 5 . 6-1 6 . 1 (= Ε . Hohl, Scriptores Historiae Aιει τον ηγεμόνα στην τελική λήψη των αποφάσεων του87 , ω τουργούν χωριστές γραμματείες (στον Kaser, Zivilprozessrecht 433 σημ 1 3) . Κατά κανόνα όμως στο δικαστήριο του αυτοκράτορα εκδικάζονται αστικές και ποινικές δ ιαφορές . Ωστόσο και κατά την εκδίκαση διοκητικών υποθέσεων πρέπει να ακολουθείτο η ίδια διαδικασία (Schiller, Roman Law 472). 85. τ!1. Mommsen, Strafrecht 266: D . 4 . 4. 18, 1. 2 . · 36. 1 . 23 pr. · C.τh . 1 1 . 36. 3 Πρβ λ . Dio 7 6 . 1 1 : ες τ/χς όροφ/χς τών ο'ί κων τών εν τij) παλατίς με την καθιέρωση των αuτοκρατορικών εμβλημάτων και την εγκαθίδρυση αuστηρής αuλικής εθψοτuπίας . Στα πλαίσια αuτά έδωσε στον επιφανή κl>κλο των σuμβ οι'> ­ λ ω ν του , ο ι ο π ο ί ο ι τ ο ν επηρέαζαν στην λήψη τ ω ν θείων αποφάσεώ ν τοu την ονομασία consistoriιιm122 • Η δει'>τερη παλαιότερη μαρτυρία για την ονο­ μασία consistoriιιm προέρχεται από την εποχή τοu Κωνστάντιοu β'123 .

consistorium ανάγεται στην εποχή του Διοκλητιανού (284-305). Ο όρος consistoriurn μαρ­ τυρείται για πρώτη φορά κατά τα μέσα του τέταρτου αιώνα (Orelli 3184. 3 1 8 5) , κατά την μετά τον Διοκλητιανό περίοδο. Σύμφωνα με τον Mommsen το consistorium ταυτίσθη­ κε με την αίθουσα , η οποία παραχωρείτο στα μέλη του συμβουλίου του αυτοκράτορα , προκειμένου να συνεδριάσουν . Άλλωστε αυτό υποδηλώνει το contubernitιrrι αναφορικά με τον Αδριανό ( 1 1 7 - 1 38) [ Cass. Dio 52, 33· Vita Hadriani 8: optimos quosφιe senatores in contubernium imperatoriae maiestatis adscivit ( Ph. U . Boissevain Ι -V, 1 895-1931 ) ] , και η διατύπωση circa latus principωn agere, circa principem occctιpatHm esse των Papinianus (D. 27 . 1 . 30) και Ulpianus (D . 4. 4 . 1 1 . 2). Από το conttιberniHm, το οποίο υποδηλώνει ότι οι σύμβουλοι του αυτοκράτορα ήσαν και " σύνο ικο ι " του αυτοκράτορα, φαίνεται ότι προήλθε ο όρος consistoritιm. 120. Βλ. Demandt, Spiitantike 199 ( Α . Demandt, Geschichte der Spiitantike, Das Ro­ misclιe Reich von JJiocletian bis ftιstinian 284-565n. Chr . ) . 1 2 1 . ΊΌ 27 π .Χ. ο Οκτάβιος παρουσιάσθηκε ενώπιον τ η ς συγκλήτου και προσφέρθη­ κε να θ έσει τη ρω μdίκή πολιτεία [Res Gestae div. Αι,ιg. 25. 2 ( Η . Volkmann, Res Gestae divi Augtιsti 1 969)] στη διάθεση της συγκλήτου και του ρωμdίκού λαού καταθέτοντας κάθε αρχή , την οποία κατείχε (Res Gestae div. AHg. 34: per consensHm universorHrrι potitHs reruιn orιιnium rerιι p� γiχρ σε κατε­ κόσμησαν , άλλ' έκοσμήθησαν παρ/χ σοϋ (=Jol1annis Chrysostomi Epistulae P G 52 623748)] . - Εξαίρετος κρατικός λειτουργός και φιλόσοφος ο Κύρος (PLRE Π Fl. Tαurus Seleucus Cyrus 7PUC 426· PUC ΙΙ et ΡΡΟ 439 -44 1 · cos . 4 4 1 ) , σοφώτατος τοίς πάσι (Μ αλάλας , 361PG 97, 6 5 - 7 1 7) , άνηρ πιστότατος και σοφός (V. Dan. Styl. 3 1 = Η . Delehaye, Α . Boll. 3 2 ( 1 9 1 3) 1 2 1 -229), άνηρ σοφώτατος και ίκανος (Θεοφάνης ΑΜ 5937= De Boor, Theophanis Clπonographia Ι, ΙΙ Leipzig 1 8 83 , 1 8 8 8 5 · Κεδρηνός Ι 598= PG 1 2 1 , 24-1 1 6 5 · 122. 9-368) από την αιγυπτιακή Πανόπολη ανέπτυξε σημαντική δράση υπό την ιδιότητα του επάρχου πόλεως και του επάρχου πραιτωρίων [Λυδός , Περί Αρχώv ΙΙ 1 2= ΠΙ 42: &μα την πολίαρχον &μα την τών πραιτωρίων έπαρχότητα διέπων Κϋρος προεβλήθη επαρχος πραιτωρίων και επαρχος πόλεως Π ασχάλιοv Χροvιχόv 450· Μαλάλας 361 : προ­ εβάλετο Ιtπαρχον πραιτωρίων κα\ Ιtπαρχον πόλεως τον πατρίκων Κϋροv- Θεοφάνης ΑΜ 5937] . Με νόμο επέτρεψε την έκδοση των δικαστικών αποφάσεων στην ελληνικήν γλώσ­ σαν (Λυδός, Περί Αρχώv Π 1 2 : τiχς ψήφους 'Ελλάδι φων'ίΊ προενεγκόντος) . 166. Επί Κωνσταντίνου οι Praejecti praetσriσ είναι τρείς τον αριθμό επικεφαλής των τριών praefecturae, στις οποίες διαιρέθηκε κατά την συγκεκριμένη περίοδο η ρωμι:iίκή επι­ κράτεια . Ο Διοκλητιανός αυξάνει τον αριθμό των praefecti praetorio σε τέσσερεις. Ω στόσο η θεσμοθέτηση των διοικήσεων και κατά συνέπεια του αξιώματος των vicarii, οι οποίοι τέ­ θηκαν επικεφαλής των περιφερειών αυτών, αποδυνάμωσε το αξίωμα του praefectus praetσriσ. Άλλωστε η δικαιοδοσία των vicarii εκτείνετο σε όλη την επικράτεια της διοικήσεω ς . Επί των δικαστικών τους αποφάσεων δεν ασκείτο έφεση ενώπιον του δικαστηρίου του αυτο ­ κράτορα . Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι η δικαιοδοσία τους υπήρξε αντίστοιχη εκείνης του praefectus praetoriσ (W. EnB!in, "Praefectus Praetorio" RE ΧΧΙΙ, 2427). 1 67 . Ο Aelianus (ΡΡΟ Orientis480) ενώνει τις δυνάμεις του με εκείνες των Illus και Leontius, προκειμένου να ανατρέψουν τον αυτοκράτορα (Μαλάλας fr 3 5 Exc. de ins. 1 65-166). 168. C. Th. 1 1 . 30. 1 6 (Kaser, Zivilprozessrecht 428 ση μ. 35)· vice sacra σύμφωνα με τις διατάξεις Cτh. 1 . 1 5. 7 (377) = C.f. 1 . 38 . 1 · C.f. 3, 1 3, 4 (331 ) · πρβλ. Cass. Dio 6. 1 5 . 1 (Kaser, Zivilprozessrecht 427 σ ημ . 24) . Ο praejectus praetorio δ ύναται να μεταβιβάσει την εντολή για την εκδίκαση της υπόθεσης και στην θέση του να ορίσει άλλο δικαστή , ο ο­ ποίος θ α εκδικάσει την υπόθεση αντ' αυτού (D . 49. 3. Mommsen Strafrecht 269) . Εν συ­ νεχεία όμως η έφεση (Appellatio), εκδικάζεται από τον ίδιο τον praejectus praetorio. [Βλ .

92

Π . ΚΑΡΑ Μ Π ΟΥΛΑ

Το έτος 364 μ .Χ . μαρτυρείται ότι οι praefecti εξετάζουν τα νομικά αιτή­ ματα των εκπροσώπων των επαρχιών , εκ των οποίων τα σημαντικότερα υ­ ποβάλλονται για διευθέτηση στον αυτοκ ράτορα169 • Το έτος 38 5 μ .Χ . σύμ­ φωνα με την διάταξη C.Th . 1 2 . 1 2. 10 η διαδικασία αλλάζε ι . Οι praefecti ε­ ξετάζουν όλα τα νομικά αιτήματα, δεν αποφασίζουν τελεσίδικα αλλά υπο­ βάλλουν σχέδιο απάντησης , το οποίο αναγιγνώσκεται στο consistorittm: ita ut deinceps excellentia tua, cum in consis tMio mansuetudinis nostrae secundum consuetudinem ex decretis petitionem legatonιn1 de nostris scriniis recitanttιr, motum proprii arbitrii ratione dectιrsa sententiis, quas pandimtιs , referat170• Π αράλληλα μετέχουν ως δικαστές στο αυτοκρατορικό δικαστήριο κατά την εκδίκαση σοβ αρών πο ινικών υπο θέσεων171 • Σε υπο θέσεις δε αστικού δικαίου ειση­ γούνται το θέμα στο consistoritιm principis172• Magistri milittιm . Magister equittιm praesentalis και magister peditum praesentalis Ακολουθούν ο ι στρατιωτικοί αρχηγο ί : magis ter equittιm praesen talis και magister pedittιm praesentalis173 . Τα αξιώματα αυτά θεσπίσθηκαν επί Κων­ σταντίου (337- 361) κατά το διάστημα εκείνο , κατά το οποίο αφαιρέθηκαν από το αξίω μα του praefectus praetorio οι στρατιωτικές αρμοδ ιότητες174 . Τα δύο αυτά στρατιωτικά α ξιώ ματα αργότερα ενοποιήθηκαν και στη θέση τους θεσπίσθηκε το αξίωμα του magister militutn175• Οι αξιω ματούχοι αυτοί για την supplicatio ως έκτακτου ένδικου μέσου κατά των μη εφεσιβαλλόμενων αποφάσε­ ων του pr.pr. Kaser, Zivilprozessreclιt §96 Π και για το ένδικο μέσο της restitutio κατά των αποφάσεων του pr. pr. β λ . Kaser, Zivilprozessreclιt §79 σημ . 35 : Arc . D . 1 . 1 1 . 1 . 1/2 · Λυδός , Περί Αρχώv Ι . 1 4 : . . . καt δέδοται αl>τi;) μείζων \Ί κατ' εκείνον tσχbς . . . καt επα­ νορθώσεως άπάσης Herm . D. 4. 4. 1 7 ] . 1 69 . Βλ. για τον ρόλο των praefecti κατά την εξέταση των αιτημάτων C. Th. 1 2 . 1 2 . 4 (364)· 10 (385). 1 70. Jones, Ronιan Empire 337 σημ . 35 . 1 7 1 . Ο Αυρηλιανός praefectus praetorio Orientis για πρώτη φορά το 399 ( C. Th. 9 . 40. 1 7a· 2. 8 . 23a· 1 5, 6, 2a) ορίσθηκε ω ς ένας των δικαστών στην δίκη κατά του Ε υτροπίου (Φιλοστόργιος , Εκκλησιαστική Ιστορία 1 1 6= J. Bidez 1 9 1 3) [PLRE Ι, Aurelianus 3 cos. 400, praefectus praetorio Orientis Ι Ι 4 1 4 -4 1 6)]. 172. Β λ . Kaser, Zivilprozessrecht 433 cτh . 12. 1 2 . 10 (385)· Λυδός , ΠερίΑ ρχώv 2 , 9 . 1 73. Στο κείμενο της Notitia Dignitaturn taιn civilium quam militariuιn, τ ο οποίο αφορά στο ανατολικό τμήμα οι rιιagistri militιιm έπονται των praefecti. Σ ύμφωνα ωστόσο με την διάταξη C.Th. 6. 8. Ι (422) οι ex praefectis και οι ex magistris militum είναι ιεραρχικά ισό­ τιμοι και φέρουν τον τίτλο των il/ustres . Η διάταξη του C.Th. 7 . 8. 3 του έτους 384, η ο­ ποία αναφέρεται στους ex praefectis, ex magistris militιιm, ex comitibιιs constitorianis και ex praepositis sacri cubicιιli περιγράφει την ιεραρχική σειρά των αξιωμάτω ν , η οποία ίσχυε το έτος 384 μ .Χ. (Jones. Roman Empire Appendix Ι Ι : The Notitia Dignitatum 349). 1 74 . Ζώσψος, Ιστορία 2. 33. 3· Λυδός , Περί Αρχώv 2. 10 (Ρ. Herz, magister rnilitum, Neue Ραιι/y 7 674). 1 7 5. Ό μεγαλοπρεπέστατος καt ενδοξότατος κόμης καt στρατηγος έκατέρας δυνά-

CONSILIUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

93

αρχικά έφεραν τον τίτλο το ι> clarissimus και ήσαν comites primi ordinis176• Επί Β αλεντινιανού α' απεν έμήθη και σε αuτούς ο τίτλος των illustrissimi1 77• Ω ς μέλη τοu αuτο κρατορικού σuμβο uλίοu178 δεν περιορίζονται μόνον στις στρατιωτικές uποθέσεις αλλά εκφράζοuν τη γνώμη τοuς για τις κρα­ τικές uπο θέσεις γενικότερα. Στα πλαίσια αυτά λειτουργούν ως ρυθ μιστι­ κοί παράγοντες στην πολιτικο -στρατιωτική ζωή της ρωμ α'ίκής αυτοκρατο ­ ρίας λόγω της ισχυρότατης θέσης ποι> κατέχο υν στον αυτοκρατορικό μη ­ χανισμό179 . Άλλωστε η αυτοκρατορία την περίοδ ο της ύστερης αρχαιότη­ τος αποτελούσε θέατρο πολεμικών επιχε ιρήσεων με ανάγκες ιδ ιαίτερης δι­ οικητικής οργάνωσης προκειμένου να σταθεροποιηθεί η ειρήνη στις δ ιάφο μεως A CO ec. Ι i. vii σελ . 120 (PLRE Ι, Fl. Dionysius 1 1 coιrιes 335). Οι nιagistri militum ήσαν οι ανώτατοι στρατιωτικοί αρχηγοί , οι οποίοι ήσαν αρμόδιοι για την στρατολόγηση και την απονομή δικαιοσύνης επί των coιnitatense, limitanei και veterani. 1 76. Σύμφωνα με τον Jones, Roman Empire 333 σημ . 27 το δικαίωμα συμμετοχής των στρατιωτικών στο consistorium υπήρξε απόρροια του τίτλου " Comes", τον οποίο έφεραν. 1 7 7 . Την περίοδο σύνταξης της Notitia dignitatum αναφέρονται για το μεν ανατολικό κράτος δύο magistri eguitum et peditum in praesenti (m .rn . praesentales), για το δε δυτικό οι magister n1.iliturn in praesenti και magister equitιιrrι in praesenti (praesentalis). Σε αυτούς συ­ γκαταλέγοντο οι περιφεριακοί , τοπικοί στρατιωτικοί αρχηγοί per Orientem, per Thracias, per Illyricum και ο m . equitum per Gal/ias [Ρ. Herz, "nιagister rnilitu.rn" Neue Pauly 7 675] . 1 78 . Α1η1η. Marcell. 1 5 . 5 . 8 (Arbetio, ιnagister equiturn i n praesenti) · Α1ηb . Ep. 57§3 (Bauto Ruiηoribus) Το 388 ο Θεοδόσιος όρισε τον Flavius Ti1ηasius (PLRE Ι , Flavius Ί'i1ηasius Mag. Equ . 386, Mag. Equ . et Ped. 388-395· cos. 389) επικεφαλής των πεζικών δυνάμεων , τον δε Flavius Pro1ηotus επικεφαλής του ιππικού στον πόλεμο ενάντια στον Μάξιμο (Ζώσιμος Ιστορία IV 45, 2 · Φιλοστόργιος , Εκκλησιαστική Ιστορία Χ 8). Οι δύο στρατηγοί ηγήθηκαν το έτος 391 μ .Χ . των στρατιωτικών επιχειρήσεων κατά των Γότθων στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης (Ζώσιμος Ιστορία IV 50 . 1. : έπιτρέψας τα περl ταϋτα ΠρομώτιιJ Θεοδόσιος) . Το έτος 391 μ .Χ . μετά το πέρας των επιχειρήσεων , καθώς ο Ρουφίνος φρόντισε να αμαυρώσει την εικόνα τους , έπεσαν στην δυσμένεια του αυτο­ κράτορα . Κατά την διάρκεια μίας συνεδρίας του συμβουλίου (consistoriιιιrι) ο Πρόμοτος φιλονίκησε με τον Ρουφίνο , τον οποίο έπειτα από έντονους διαξιφισμούς προσέβαλλε χαστουκίζοντάς τον ενώπιον των υπολοίπων μελών του συμβουλίου . Αυτό είχε ως συνέ­ πεια ο Πρόμοτος να χάσει την θέση του στο consistorium, να μετατεθεί στη Θράκη , όπου και έχασε τη ζωή του σε ενέδρα , την οποία έστησε κατά πάσαν πιθανότητα ο Ρουφίνος. 1 79 . Ο Aegidius (PLRE Ι Ι , Aegidius comes et MUM militiae 456/457 -465) άσκησε ι­ σχυρότατη επιρροή στον αυτοκράτορα Majiorian [Πρίσκος fr . 30 (=FHG IV 1 1 2 -1 32)], μετά δε την δολοφονία του αυτοκράτορα το έτος 461 αρνήθηκε να αναγνωρίσει τον Libius Severus ως αυτοκράτορα απειλώντας να εισβάλλει στην Ιταλία . Άλλο παράδειγ­ μα εξαιρετικά ισχυρού στρατιωτικού αρχηγού ο Γαινάς [PLRE Ι rnagister utriιιsque militiae (praesentalis) 399-400 ] , επεβλήθηκε στον αδύναμο αυτοκράτορα Αρκάδιο θέτο­ ντας όρους . Ως cσmes rei nιilitaris δε απήτησε την καταδίκη του Ευτροπίου (Ζώσψος , Ιστορία. V 1 7 . 3-1 8 . 1 και 18 4- 7) . 'Υπερίσχυσε του ισχυρότατου Αυρηλιανού (praefectus praetorio per Orienteιrι) και αξίωσε από τον αυτοκράτορα , προκειμένου να αναλάβει το ύ ­ ψιστο αξίωμα του magister utriusque militiae να εξορίσει τους Αυρηλιανό , Σ ατουρνίνο και Ιωάννη (Ζώσιμος , Ιστορία V 18 8-9). -

94

Δήμητρα Π . ΚΑΡ ΑΜ Π ΟΥΛΑ

ρες νευραλγικές περιφέρειές της180 . Η δύναμη των αξιωματούχων αυτών ωστόσο μπορούσε ανά πάσα στιγμή να αποβεί απειλή για την αυτοκ ρατο ­ ρική εξουσία181 • Magister officiorum Από τους τέσσερεις αξιωματούχους της αυτοκρατορικής αυλής επιφα ­ νέστερος όλων ήταν ο magister officionιm182 • Το αξίωμα αυτό μαρτυρείται για πρώτη φορά επί Κωνσταντίνου το έτος 320183 • Την περίοδο δε της σύ ­ νταξης της Notitia Dignita tum184 υπερείχε του αξιώματος του quaes tor . Οι κάτοχο ι του αξιώματος αυτού ανταγωνίζονταν τον praefectus praetorio και τους στρατιωτικούς αρχηγούς , όσον αφορά την επιρροή , την οποία ασκού­ σαν στην αυτοκρατορική αυλή 185 . Το έτος 378 μ .Χ . ο magister officiorun1 φέ 1 8 0 . Το αξίωμα των magistri rnίliturn φέρουν από τα τέλη του τέταρτου αιώνα Γερμανοί , Φράγχοι , Γότθοι και Αλανο ί . Η απονομή του αξιώματος του magister militurrι σε γερμανοι)ς υπαγορεύθηκε από την ανάγκη ελέγχου του στρατεύματος , μέρος του ο ­ ποίου στελεχώνετο από γεμανιχά στίφη . Στους βαρβάρους συνοδούς του αυτοκράτορα ανεγνωρίζετο κατ' εξαίρεση το δικαίωμα στην παιδεία ώστε να μπορούν να συμμετέ­ χουν στις συνεδρίες του consistorium principis (Amm . Marcell. XV 5, 1 2 . 6, 1 Seeck, "Consistorium" RE IV, 1 931). 1 8 1 . Ο Αναστάσιος αναγκάσθηκε να εξορίσει τον Diogenianus [Μαλάλας 4 1 1 · Πασχάλιοv Χροvικό 5 1 9 (PLRE Ι Ι Diogenianus 4 MUM per Orientem 5 1 8 -520)] . Ο Ύ'π άτιος [Μαλάλας 423· Θεοφάνης ΑΜ 6016 (PLRE ΙΙ Fl. Hypatius 6MUM per Orientem 527-529)] ανακηρύχθηκε από τον όχλο της Κωνσταντινούπολης και από μερίδα συγκλη­ τικών κατά την στάση του Νίκα αυτοκράτωρ στη θέση του Ι ουστινιανού Προκόπιος Πόλεμοι Ι Ι 24. 1 9 - 3 1 . 42 -56· Ευάγριος, Εκκλησιαστική Ιστορία IV 1 3· Ζωναράς XIV 6 23-9 ( L. Dindorf, Epitome Historiarum 1868-1875)· Θεοφάνης ΑΜ 6024 χ. ά . 1 82 . Σύμφωνα με τον Λυδό (Περί Αρχώv Ι Ι 1 0) ο Κωνσταντίνος απέσπασε από τον praefectus praetorio τη στρατιωτική δικαιοδοσία και την απέδοσε σε στρατιωτική αρχή . Παράλληλα όρισε αξιωματούχο (nιagister offίciorum) , προιστάμενο των 'Όφφιχίων " , της πολιτικής διοίκησης της αυτοκρατορίας (Demandt, Spiitantike 200). 1 83 . C. Th . 1 6 . 10. 1 . : τη τοϋ μαγίστρου δ ιέπων cφχην δς έπι συνέσει και λόγων άρετ'{j δόξαν Ε:χων Μαρκιανοϋ τοϋ βασιλέως την τών πραγμάτων Ε:λαχεν έπιτροπην , και πλείστων τών εδ βουλευθέντων έχείνων χαθηγητης έγένετο · δς και Πρίσχον τον συγγρα­ φέα τών τής άρχής φροντίδων έδέξατο κοινωνό ν . 184. Not . dign . or. Π · Not. dign . occ. 9. 1 85. Ο Θεοδώρητος Ep 58 ( P G 83, 1 1 7 1 -1 494) απευθυνόμενος στον Νόμο [PLRE Π Nomus Ι mag. off. (East) 443-4 46] λέει : "τών ύμετέρων φρενών εtδώς έξηρτημένα τiχ πράγματα και τiχς χοινiχς ύμίν έπιχεψέναις φροντίδας όρών " . Το γεγονός τούτο απο ­ δεικνύει ότι ο Νόμος ήταν ένας από τους συμβούλους του αυτοκράτορα με εξαιρετική δύναμη . - 0 Ίλλος mag. off. στην Ανατολή την περίοδο 4 7 7 - 48 1 (PLRE Π lllus 1 rnag. off. 4 77 -48 1 ) απήτησε να εξορισθεί η Αυγούστα Βερίνα στην Ισαυρία μετά την δολοφο­ νική απόπειρα , την οποία εκείνη υποκίνησε εναντίον του [ Ι . Αντιοχεύς fr. 2 1 1 . 2 ( FHG IV 535-622)· Μαλάλας 386· Ευάγριος, Εκκλησιαστική Ιστορία ΠΙ 2 7 · Θεοφάνης . ΑΜ 5972]. =

=

=

95

CONSIIΛUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

ρει τον τίτλο spectabilis , αργότερα αναφέρεται ως illustris186 και από τα τέλη του 6ου αιώνα φέρει τον τίτλο gloriosius . Ο αξιω ματοί>χος αυτός έχει δ ιπλω μ ατικά καθήκοντα187 : Υπο δέχεται τους ξένους αντιπροσώπους18 8 , εισηγείται στο consis torium τα αιτή ματα των πρεσβε ιών όπως και άλλα θέματα διο ικητικής φί>σης189 , εκδίδει τις ά­ δειες μετακίνησης ενδεχομένως και παραμονής στο εσωτερικό της χώρας και ρυθ μίζει τις ανταλλαγές δώρων190 • Υποστηρίζεται στα δ ιπλω ματικά του καθήκοντα από το scrinium barbarorum και ένα μεταφραστικό γραφείο . Αρμόδιο για την περιθαλψη των αποστολών είναι το officium admissionum . Ειδικότερα το γραφείο αυτό ρυθμίζει τις ακροάσεις των διπλωματικών α­ ντιπροσώπων ενώπιον του consistorium principis Ο Ammianus M arcellinus θεωρεί ως τις πλέον τιμητικές προσκλήσεις στο consis torium ( qui mos es t honoratior) εκείνες , οι οποίες εκπορεύονται από τον magister admissionum191 • 186. Not. Dign . Or. 1 1 , 40-52 'Όfficium autem suprascripti viri illustris magistri officionιm de scola argentum in rebus est ita [Karayannopulos, Finanzwesen 6 1 ( Ι . Karayannopulos, Das Finanzwesen des friihbyzantinischen Staates, Mίinchen 1958)] . 1 87 . Ο Λυδός (Περί Αρχώv ΙΙΙ 53) αναφέρεται στον ρόλο του Celer [ανηρ μετ/χ λό­ γου και παιδείας πάσης χάριτος πολλΥjς θεοϋ πεπληρωμένος και ανδρείος (Θεοφάνης ΑΜ 5998) · σοφος ανηρ (Μαλάλας 399)· την τοϋ λεγομένου μαγίστρου φροντίδα κο­ σμίως ανύων (Λυδός, Περί Αρχώv ΙΙΙ 1 7) PLRE Π, Celer 2 rrιag. off. (East) 503-5 1 8] κατά τις διαπραγματεύσεις του ρωμα:ίκού κράτους με την Περσία : " ό Πέρσης λόγους έκίνησε προς Κέλερα, δς Υjν μάγιστρος τών όφφικίων τQ Άναστασίφ , περι Βιραπαράχ . . . και τΥjς κατ/χ μόνας ύπο Περσών γινομένης περι αt'>τοϋ δαπάνη ς " . - Ο Ευφήμιος [PLRE Π, Euphemius 1 mag. off. (East 456) ] , σύμβουλος του αυτοκράτορα Μ αρκιανού [Πρίσκος fr. 26: την τοϋ μαγίστρου διέπων αρχην , δς έπι συνέσει και λόγων αρετn δόξαν eχων Μαρκιανοϋ τοϋ β ασιλέως την τών πραγμάτων eλαχεν έπιτροπην , και πλείστων τών εδ βουλευθέντων έκείνων καθηγητης έγένετο· δς και Πρίσκον τον συγγραφέα τών τΥjς αρχΥjς φροντίδων έδέξατο κοινωνάν] μεσολάβησε το 456 ώστε να αρθεί η διαμάχη ανά­ μεσα στους Ρ ωμαίους και Λαζούς . - Ο Fl. Rufius Petronius Nicomachus C ethegus [PLRE Ι Ι Fl. Rufius Petronius Nicomachus Cethegus mag off. (West Ε VI patricius 5 1 2 558: πατρίκιος ανήρ, έ ς τών ύπάτων τον δίφρον αναβεβηκως πολλQ πρότερον έπει και αυτος τούτων δη itνεκεν ές Βυζάντιον αφικόμενος eτυχεν eναγχος (Προκόπιος , Πόλεμοι ΙΙ ΙΙΙ 35)] άσκησε την επιρροή του ώστε ο Ιουστινιανός να εντείνει τις στρατιωτικές ε­ πιχειρήσεις στην Ιταλία. 1 8 8 . Λυδός , Περί Αρχώv 2. 26: οι'> μόνον γ/χρ τ/χς τών έθνών πρεσβείας ύφ' έαυτQ τελούσας ό μάγιστρος eχειν πιστεύεται . - Απόδειξη της δ ύναμης, την οποία είχε ο magister officiorum, αποτελεί το γεγονός ότι και κατά την απουσία του αυτοκράτορα δι­ ευθετούσε τα θέματα των αντιπροσωπειών . 1 89. Amm . XXVIII 6, 9· Nov. Theod. 24. 5 (Seeck, "Consistorium" RE IV, 1 932). 1 9 0 . Amm. 26. 5. 7· Η μειωμένη αξία των δώρων αντικατόπτριζε την προδιάθεση του ρωμαικού κράτους έναντι άλλων λαών . Όταν το 365 η Αλλαμανική αντιπροσωπεία παρουσιάσθηκε στο Μιλάνο και προσφέρθηκαν τα δώρα στους Γερμανούς , οι αντιπρό­ σωποι των Γερμανών τα θεώρησαν μηδαμινής αξίας και επετέθηκαν στο ρωμαικό κρά­ τος CDemandt, Spίitantike 201 ) . 1 9 1 . A m m . 1 5 . 5. 1 8 : e t per admissionum magistrum -qui mos est /τonoratior- accito eoderrι =

g6

Δήμητρα Π . ΚΑΡΑΜ Π ΟΥΛΑ

Στα καθήκοντα τοu magister officionιm εντάσσεται και η οιεuθέτηση των ο ιαφορών των αντιπροσωπειών τοu εσωτερικού με την κεντρική ο ι ο ίκη ­ ση192 . Στην εξοuσία τοu uπόκεινται ο ι agentes in rebtιs 1 93, ο ι scholae palati­ nae194 και το προσωπικό της αuτοκρατορικής αuλής (mensores, decani, stra­ tores, cttrsores lanψadarii, notarii) . Υπεύθuνος από το έτος 390 μ .Χ . για την λειτοuργία των στρατιωτικών εργοστασίων (jabricae), οιενεργεί από το έτος 443 την ετήσια επιθεώρηση των limitanei195. Έχει οικαιοδοσία επί πειθαρχι­ κών uποθέσεων , η οποία εν καιρώ επεκτείνεται και επί άλλων uποθ έσεων (praescriptio fori, ministeriani)196. Από το οεύτερο οε μισό τοu 4ou α ιώνα οι αποφάσεις τοu οεν εφεσιβάλλονται . Στα πλαίσια αuτά ασκεί έκτακτη οικα­ στική οικαιοοοσία επί των σuγκλητικών . Επί Λέοντος α' οι dιιces όπως και οι αξιωματικοί των σuνοριακών μονάοων197 uπόκεινται στη οικαιοοοσία τοu , ενώ από το 529 μ .Χ . μαζί με τον qιιaestor sacri palatii εκο ικάζει τις στρα­ τιωτικές uποθ έσεις σε οεύτερο βαθμό 198 . Παράλληλα σuμμετέχει ω ς οικα­ στής στο consιstoriHm principis κατά την εκοίκαση σοβαρών uποθέσεων199 . ingresso consistoriunι offertur purpura multo quaιn antea placidius. Όταν ο Ursicinus (rnag. eg. 349-359, mag. ped. 359-360) παρουσιάσθηκε στο consistorium principis για να του ανατε­ θεί η καταστολή της επανάστασης του Silvanus. ασπάσθηκε βάσει του τυπικού την αυ­ τοκρατορική πορφύρα . Πρβλ. και σημ. 1 22 . 1 9 2 . Μαρτυρείται ότι στη μεγάλη εξέγερση της Αντιόχειας τ ο έτος 387 μ.Χ. , ο magister officiorum μετέβη στην περιοχή για να διερευνήσειτην εξέλιξη των γεγονότων (Demandt, Spiitantike 201 ) . 193. Ο ι agentes in rebus περιέτρεχαν τις αυτοκρατορικές επαρχίες διενεργώντας ετή­ σιες επιθεωρήσεις . Ήσαν επίσης επικεφαλής γραφείων διαφόρων διο ικητικών κλάδων και είχαν την εποπτεία των ο ικονομικών υπηρεσιών και του κρατικού ταχυδρομείου . Κυρίως όμως απαντούν στις πηγές ως μάρτυρες σε δίκες κατά υψηλών προσώπων για εγκλήματα προδοσίας (laesa ιrιajiestatis Inιperatoris C.f. 7. 9. 8). Εσφαλμένα αποδόθηκαν ως μυστική αστυνομία (Demandt, Spiitantike 2 0 1 ) . 1 94 . Τα τάγματα τ η ς ανακτορικής φρουράς οι (scholae palatinae) ιδρύθηκαν από τον Κωνσταντίνο , μετά την κατάργηση της πραιτωριανής φρουράς το έτος 3 1 2 μ .Χ . [" και στρατιωτών τών cφφl την βασιλείαν φυλακΥ]ν ύπ' αότον ταττομέν ω ν " Π ρ ί σ κ ο ς , fr. 7 Demandt, Spiitantike 202]. 1 95. Ν. Πιeοd . 24 (Kirsten GroB - Albenhausen, "magister officiorum" Neue Pauly 7 678) . 1 96. Συγκεκριμένες κατηγορίες υπαλλήλω ν , των οποίων οι υποθέσεις εκδικάζονταν από το γραφείο του magistri officiorum έπρεπε να πληρώσουν συγκεκριμένα δ ικαστικά παράβολα : στους executores έναν solidi, στους δικαστές , οι οποίοι εκδίκαζαν την υπόθεση τρείς , για τις έρευνες και ανακρίσεις δύο , τέλος στους arbitri μισό solidus (βλ . C.f. 1 2 . 2 5 . 4 Karayannopulos, Finanzwesen 1 73). 1 97 . C.f. 1 2 . 59 8. 1 98 . C.]. 7. 62. 38. 1 99 . Ο Florentius (PLRE ΙΙ, Florentius 3 mag. off. 359-36 1 ) μετείχε ως κατήγορος στην υπόθεση προδοσίας του Silvanus [Amm . 1 5. 5. 1 2 : Cumφιe iudices resedissent Flo­ rentius Nigriniani filius agens tunc pro nιagistro officiσrum, contemplans diligentius scripta,

CONSILIUM PR!NC! PIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

97

Αρχές του 5ου αιώνα το αξίω μα του mαgister officiorum υποβαθμίσθηκε στη Μση , καθώς με τις γερμανικές επιδρομές αυξήθηκε η Μναμη του mαgister militum. Στην Ανατολή η υποβάθμ ιση του αξιώματος αυτού κατα­ φαίνεται με την αντικατάσταση των scholαe pαlαtinαe από τους excubitores200, επί των οποίων εξοuσία είχε ο comes domes ticorum . Έ κτοτε η δ ικαιοδοσία των mαgistri officiorum αφορούσε στα διπλωματικά καθήκοντα201 • Scrinitιm α memoriα, αb episttιlis, α libellis Η επεξεργασία των νομο θετικών κειμένων γινόταν από το γραφείο του n1αgister officiorum , το οποίο συγκροτείτο από τρία scriniα, τις τρεις δηλ . αu­ τοκρατορικές γραμματείες, οι οποίες ήσαν αρμόδιες για την σύνταξη των α­ ποφάσεων τοu αuτοκράτορα202: α memoriα, αb epistttlis και α libellis . Το scrinittm memoriαe203 επεξεργαζόταν τις διατάξεις εκείνες, ο ι οποίες αφορούσαν και

apίcuιnque pristinσruιn quasi quandam umbram repperiens aniιιιaduertit (ut factum est) priσre textu interpolatσ lσnge a/ia quam dictatrat Silvanus ex libidine consarcinatae falsitatis adsripta ] . 200. Τ ο αξίωμα των Έκσκουβιτώρων (Domninus PLRE ΙΙ) θεσπίσθηκε από τον αυ­ τοκράτορα Λέοντ α . - Ως comes excubitσrum 5 1 5 -5 1 8 υπηρέτησε και ο Ιουστίνος πριν α­ ναγορευθεί σε αυτοκράτορα [Προκόπιος , Ανέκδοτα 6. 1 1 ] . 201 . Ο Πέτρος Πατρίκιος σπουδαίος νομικός [Λυδός, Περ{ Αρχών Π 2 6 ( 1 2 - 1 8) "τοuς σε νόμους εtοως ε'ίπερ τις &λλος, οΙς έξ άπαλών ονύχων ένετράφη , συνηγορώ ν τοίς οεο­ μένοις , &ρχων τε μέγιστος και άξίαν όφρuν της έξουσίας άνατείνων έοείχθη και οικαστης όξuς και το δίκαιον κρίνει ν ειλικρινώς επιστάμενος κατα μηδέν αuτον ύπτιαζούσης της τύχη ς "· π 26 ( 1 8 -2 1 ) : "πρςkος μεν γάρ έστι και μειλίχιος , άλλ' οuκ εuχερΥjς ουσε προς τας αιτήσεις Ε:ξω τοϋ νόμου καμπτόμενος, άσφαλΥjς σε όμοϋ και προβλέπων τας όρμlχς τών προσιόντω ν "] , κουράτωρ του οίκου της αυτοκράτεφας Θεοδώρας και magister σfficiσrum το διάστημα 539/540 έφερε εις πέρας διπλωματικές αποστολές μεγάλης σπουδαιότητας . Το 534/535 εστάλη ως διπλωματικός αντιπρόσωπος από τον Ιου­ στινιανό στην αυλή του Θευοάτου για να διαμαρτυρηθεί για την κακή μεταχείριση της Αμαλασούνθας , η οποία βρισκόταν υπό την αυτοκρατορική προστασία . Η διπλωματική αυτή αποστολή επιβεβαίωσε για άλλη μία φορά τις κυριαρχικές διεκδικήσεις του Ιουστινιανού στην Ιταλία (R. Browning, 'Ό Αιώνας του Ι ο υ στινιανού " ΙΕΕ Ζ 1 74) . Αργότερα διαπραγματεύθηκε με τους Πέρσες την ανακωχή του 557 και την ειρήνη του 562 [Μένανδρος : C . De Boor, Excerpta de legatiσnibus, 1 70-2 2 1 · 4 42-477 Χριστοφιλοπού­ λου , Ιστορία 241 ( Αικ . Χριστοφιλοπούλου , Βυζαντινή Ιστορία Α (324-6 1 0), Αθήνα 1 984)] . 202 . Kaser, Zivilprσzessrecht 434 σημ . 2 7 , όπου παράθεση β ιβλιογραφίας Seeck, "Scrinium", RE Π Α , 1 , 83· Jones, Rσιιιαn Empire Ι 367 · 573. Η επάνδρωσή τους στην αρχή γινόταν από άτομα προερχόμενα από την τάξη των απελεύθερων , αργότερα από άτομα του σrdσ equester (Demandt, Spiitantike 200). 203. Νσt. dign . σcc. XVII 1 1 πρβλ. or. ΧΙΧ 6: Magister ιnemσriae adnotatione σmnes dictat et eιιιittit· respondet tamen et precibus (Demandt, Spatantike 201 · Kaser, Zivilprozessrecht § 80 σημ 30) . Για την συμμετοχή των scrinia κατά την εκδίκαση των εφέσεων β λ . Ν 20 (536)· 1 26 , 1 (546) . Ε π( Λέοντος ο αριθμός των εγγεγραμμένων υπαλλήλων του του α =

gS

Π. ΚΑΡ ΑΜ Π ΟΥΛΑ

στις πρωτόδικες αποφάσεις και στις εφέσεις. Το scrinium epistolanιn1204 αφο­ ρούσε στις αποφάσεις επί των εφέσεων205 • Τέλος στις αρμοδιότητες του scrinium libellorum206 υπάγονταν οι πρωτόδικες αποφάσεις (cognitiones). Advocati Στα πλαίσια της ένταξης των νομικών στη δ ο μή του απολυτα ρχικού συστήματος ένας αριθμός αυτών ακολουθούσε υπαλληλική σταδ ιοδ ρομία μέσα στα scrinia και συμμετείχε στις συνεδρίες του consistorium principis207 • Ε ιδ ικότερα από τον Αδριανό και εφεξής είχε δ ιαμορφωθεί ένας cursus hononιm με στόχο την ενίσχυση του αυτοκρατορικού υπαλλήλου , ο οποίος ξεκινούσε με νομ ική εκπαίδευση , ανελάμβανε εν συνεχεία τη θέση του advocatus fisci ή του βοηθού του σε ένα από τα αυτοκρατορικά γραφεία και ακολουθούσε διοικητική καριέρα208 • Κατά την περίοδο της ύστερης α ρχαιιrιemσria ήταν 6 2 C,f. 1 2 . 1 9 . 1 0 (Fluβ, 'Ά memoria" R E XV, 655· Chr. Gizewski, " Scrinia" Neue Pauly 1 1 306). 204 . Νσt. dign . σr. ΧΙΧ 5. 1 2 Magister epistularιιm graecσruιn eas epistulas quae graece sσlent eιrιitti,a ut ipse dictat aut latine dictatas transfert in graecum. - Η επίσημη διαίρεση του γραφείου ab epistulis σε ab ep. latinis και ab epistulis graecis χρονολογείται από την εποχή του Κλαυδίου (Joseph. ant. fud . ΧΧ 1 83) Roztowzew, "ab epistulis" RE V I , 1 2 1 1 ) . Σt'>μφωνα όμως μ ε τον Townend , [ " The Post a b epistulis i n tl1e second century " , Histσrίa 1 0 ( 1 96 1 ) 1 75 -8 1 στον Schiller, Rσman Law 478] η επίσημη διαίρεση έλαβε χώρα επί Marcus Aurelius ( 1 6 1 -1 80) και Lucius Verus ( 1 6 1 - 1 69) . (Βλ . Phryn. epit. σελ . 379 εκδ . Lobeck, όπου γίνεται αναφορά στον ρήτορα C omelianus: "έξελληνίζων καΙ. ά.ττικίζων το β ασιλικον δικαστήριο ν ") . Για το γραφείο ab epistulis β λ . Demandt, Spatantike 2 0 1 , Hirschfeld, Verwaltungsbeamte 3 2 1 (= Dίe kaiserlichen Verwaltungsbeanιten bis auf D iokletian, Berlin 1 905)· Jones, Rσman Empire 504· Wenger, Institutes 427. Αν και το αξίωμα του magister epistσlarum Graecarunι μαρτυρείται για το ανατολικό κράτος για πρώτη φορά επί Ι ουλιανού [Ευνάπιος, vit soph. 497 (= J. Giangrande, Eunapii vitae Sσphistarum, Scriptσres Graeci et Latini, Romae 1 96 1 ) ] , η λατινική γλώσσα ι­ σχύει ως επίσημη γλώσσα του ανατολικού κράτους έως και τον Ιουστινιανό . Επί Λέοντος ο αριθμός των εγγεγραμμένων υπαλλήλων του γραφείου ab epistulis ήταν 34 ( C.f. 1 2 . 19. 1 0) (Seeck, "Scrinium" RE ΙΙ Α, 1 897). 205. Νσt . dign . or. 19, 8 : Magister epistσlarικέτι τών πραγμάτων χωρούντων έπιμε­ λητΥ)ν πολιτείας φιλόσοφον . 283. Heumann, Quellen honoratus: C.f. 1 . 3. 1 8 · Cf. 1 . 4 . 1 9 · C.f. 1 . 45. 284. Heumann, Quellen ex officio.

CONSILIUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

111

καθοριστική σημασία στη διαμόρφωση των αυτοκρατορικών αποφάσεων . Χαρακτηριστικά παραδείγματα των ανωτέρω υπήρξαν οι περιπτώσεις των Δίωνος Προύσσης , Λιβανίου και Θεμιστίου . Δίων Προ ύσσης Ο Δίων Προύσσης διεδραμάτισε την περίοδο της Ηγεμονίας συμβουλευ ­ τικό ρόλο στο πλευρό των αυτοκρατόρων , με το υς οποίους τον συνέδεε φιλία (Νέρβα και Τραιανό) , ο λόγος του δε έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη δ ιαμόρφωση των σχέσεων των αυτοκρατόρων με τους υπηκό ους τους , ό ­ π ω ς επίσης κ α ι στην λήψη των αποφάσεών τους28 5 • Η σχέση τ ο υ με τον Νέρβα χρονολογείται πριν ακόμα ο Νέρβας ανακηρυχθεί αυτοκ ράτωρ , κα­ τά την πρώτη περίοδο παραμονής του Δίωνα στη Ρώ μη286• Η φ ιλία του εν συνεχεία με τον αυτοκράτορα Τραιανό μαρτυρείται από το 102 μ .Χ . , όταν ο αυτοκράτωρ τέλεσε τον θρίαμβό του με το πέρας των Δακικών πολέμων . Ο ίδιος ο Δίων αναφέρεται στη φιλία του με τον Τραιανό287 στους λόγους , τους οποίους απευθύνει στην γενέθλια πόλη του και σε εκείνους "Περl βα­ σιλείας " . Λιβάνιος Η θέση του Λιβάνιου δίπλα στον αυτοκ ράτορα θ εωρήθηκε ότι είχε τι­ μητικό χαρακτήρα (honoraria dignitas) και ότι ο ίδιος διακρίθηκε με μία τι-

285. Τα έργα του είχαν από τον δεύτερο μ .Χ. αιώνα μεγάλη απήχηση τους πνευμα­ τικούς κύκλους του ρωμα'ίκοι) κράτους. Ένθερμος υποστηρικτής του υπήρξε ο Συνέσιος Κυρήνης [Συνέσιος , Δίων 236 1 3-22 (Ν. Terzaghi, Synesii Cyrenensis Hymni et Opuscula B d . !Ι/1 , Rom 1944] . Σοφιστή ς , μαθητής του στωικού Μ ο υ σόνιου ο Δίων Προύσσης [Δίων , Or. 31 . 1 2 2 J. De Arnim, Dionis Prusaensis quem vocant Chrysostomιιnι, quae extant onιnia, B d . Ι - Ι Ι , Berlin 1 962] εξορίσθηκε επί Δομιτιανού (Δίω ν , Or. 4 4 . 6 ) . Πιθανότατα εκφράσθηκε κατά του αυτοκράτορα , ενδέχεται να αναμείχθηκε και στην ανατροπή υψη­ λόβαθμου αξιωματούχου Δίων , Or. 45, 1 · 50. 8. Στην Ρώμη επέστρεψε μετά τον θ άνατο του Δομιτιανού (Δίων, Or. 4 5 . 2). Για τις πολιτικές απόψεις του Δίωνα β λ . Amim, Dion von Prusa 489 ε π . και 504 επ . ( Η . Arnim, Leben und Werke des Dion v. Prusa, Berlin 1 898) και C . Ρ. Jones, The Roman World of Dion Chrysostoιn, C ambridge Mass . London 1978] . Κατά την διάρκεια των ετών που ήταν εξόριστος [Δίων , Or. 7. 9· 45. 1] στράφη­ κε στη φιλοσοφική μελέτη . Υπήρξε ακόλουθος της κυνικής φιλοσοφίας [Δίων , Or. 1 2 . 13· 40. 1 2] , από τον 36ο λόγο του δε προκύπτει η εξοικείωσή του τόσο με την στωική όσο και την πλατωνική φιλοσοφία [Δίων , Or. 1 3] . 286. Από τον αυτοκράτορα Νέρβα απέσπασε οφέλη και προνόμια για την Προύσα Δίων , Or. 40. 5· 40 1 0 · 4 4 . 1 1 · 45. 7. 1 0 . Παρόλα αυτά προ κάλεσε την δυσφορία των Απαμέων Or. 40. 33 και ορισμένων Προυσσαίων , οι οποίοι επιθυμούσαν την ανεξαρτη­ σία τους (ελευθερία) από την ρωμα'ίκή εξουσία Or. 45. 5 1 1 ε π . · 45. 4 ε π . - Στον 44ο λόγο του ο σοφιστής παραθέτει επιστολή του αυτοκράτορα [Δίων , Or. 44. 1 Ο· 44. 1 2] . 287. Β λ . Θεμίστιος Or. 5 6 3 d · 1 1 145 b · 1 3 1 7 3 c [Η. Schenkl, Themistii Orationes quae supersunt, opus consumavit G. Downey, I-III, Leipzig 1965-1 974] . =

112

Π . ΚΑΡ ΑΜ Π ΟΥΛΑ

μητική quaes tura sacri palatii 288 , γεγονός το οποίο δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια , καθώς ο ίδιος αναφέρει σε λόγο του ότι αρνή θηκε την τ ιμητική αυτή δ ιάκριση289 • Από τα έξι πρόσωπα , τα οποία ανήκουν στο συμβούλιο του αυτοκράτορα , και τα οποία ο ίδιος ο Ιουλιανός χαρακτηρίζε ι στον " Μ ισοπώγονα " ως έμπιστους συνεργάτες του , δύο μόνον φέρουν αξιώμα­ τα : ο praefectus praetorio Salutius290 και ο magister officionιm Anatolius291 • Οι Maximuς, Priscus και Oreibasios οφείλουν την θέση τους στην εμπιστοσύ ­ νη , την οποία δείχνει ο αυτοκράτωρ στο πρόσωπό τους . Τον Λιβάνια ο Ιουλιανός προσφωνεί ω ς &δελφό292 , ω ς έταίρο293 χα!. ώς φiλο294 . Στα πλαίσια δε αυτής της φιλίας και της αμοιβ αίας εμπιστοσύνης μεταξύ του αυτοκράτορα και Λιβάνιο υ295 μαρτυρείται η κατ' επανάληψιν συμμετοχή του φιλοσόφου στο consilittm principis296 : Τον λόγο υπέρ της πα­ τρίδας του Αντιόχειας εκφωνεί στα ανάκτορα στις όχθες του Ορόντη πο­ ταμού ενώπιον " φίλων" το υ αυτοχράτορα297 • Είναι παρώ ν , όταν ο Ι ου-

288. Βλ. Wiemer, Libanios und fulian 51 σημ . 188 όπου παράθεση βιβλιογραφίας . 289. Λιβάνιος , Or. ΙΙ 7-8: . . . άλλ' οuοέτερον έβουλήθην οόδέ γε ήγησάμην μέγα ούδΕ: ταίς δια τον τρόπον μου τψαίς ήξίωσα προσθείναι τας άπο έκείνων τών γραμμά­ των . 290. Ιουλιανός , Or. IV (VIII) [J. Bidez, I�Έmpereur fu/ien Ckuvres Coιrιpletes tome Ι 1e Partie, Paris 1 932] . 291 . Ιουλιανός , Οr. VII Μισοπόγων 365 Β . 292. Ιουλιανός , Ep . 96, 374 D · 9 7 . 382 C : l:Χδελφε ποθεινότατε καl προσφιλέστατε [J. Bidez, LΈmpereur fulίen , Ckuvres completes. tome Ι - 2e partie, Lettres et Fragments, Paris 1 960] . 293. Ιουλιανός, Ep . 1 4 3 1 , 1 έταίρου τε καl φίλου· Or. XV 1 3 : καl δν έν τοίς έταίροις Υ]ρίθμηκας XVI 1 6 · XVII 36. 294. Ιουλιανός , Or. VII Μ ισοπώγων 354 C: Έρμ'ίj φίλος καl έμοl [Chr. Lacombrade Ι: Enιpereur fulien Ckuvres completes tome Ι! - 2e partie. Paris 1 964] . 295. Ο Λιβάνιος ως πολιτικός φιλόσοφος δεν είναι ακόλουθος της θεωρητικής φιλο­ σοφίας και μάλιστα της νεοπλατωνικής της έκφανσης. Διακρίνει δύο φιλοσοφικούς δρό­ μους εκείνον του αμιγούς φιλοσοφικού στοχασμοι) και εκείνον της πολιτικής φιλοσοφίας και τάσσεται υπέρ της ενεργούς συμμετοχής του στα πολιτικά πράγματα . Ως πρότυπα έχει τον Δημοσθένη [Ep . 243, 2 · 283, 5· 405, 4· 702, 3· 809, 2· 860, 2· Or. Ι 2 3 7 · Ι! 24· XVII I 2 8 · XXIV 15 (Wiemer, Libanios ιιnd fu/ian 5 5 σημ . 2 1 2)] και τον Αίλιο Α ριστείδη [Or. L XI V 4· Ep. 631 · 1 534· (πρβλ. Αριστείδης Or. XXXVJI · L XI · XVIII Keil και Or. XVI Lenz/ Behr) Wiemer, Libanios und Julian 55 σημ . 2 1 3] , 296. Ως έταίρος , άδελφός καl φίλος ο Λιβάνιος ανήκει στο κ ύκλο των proximi [Βλ. Ep. 797, 3: ε'ίσεψι παρα τον βασιλέα καλούμενος , l:Χλλως δΕ: ούδαμώς τοϋτο δ Ε: ού συ­ νεχώς] . Ο Λιβάνιος στην επιστολή αυτή αποκρούει την κατηγορία της αδιαλείπτου πα­ ρουσίας του στο περιβάλλον του αυτοκράτορα . 2 9 7 . Λιβάνιος , Or. Ι 1 26 . - Τους consiliarii, τους οποίους ο Λιβάνιος χαρακτηρίζει μετά τον θάνατο του Ιουλιανού ως κόλακες , σε άλλο λόγο του , στον "Πρεσβευτικό " , τον οποίο απευθύνει στον Ιουλιανό , αποκαλεί " φίλους" του αυτοκράτορα (Or. XV 1 3). (Wiemer, Libanios und fulian 51 ση μ, 1 85) .

CONSIL!UM

PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

λιανός αρνεί'tαι 'tην πρό'tαση 'tων Περσών να αρχίσουν ο ι διαπραγμα'tεύ ­ σεις298 , ό""Cαν δίνει αρνψική απάν'tηση σ'tη γο'tθική δ ιπλωμαηκή ανηπρο­ σωπεία299 , όπως και ό'tαν ο αυ'tοκρά'tωρ δίνει σ'tους Ανηοχείς 1 3 .000 επι­ πλέον " μέ'tρα " δημη'tρ ιακών300• Παράλληλα όμως ο Λιβάνιος αναπ'tύσσει δράση μακ ρυά από 'tην αυλή ""CΟυ αυ'tοκρά'tορα καu'tηριάζον'tας ης απο ­ φάσεις 'tων 'tοπικών αρχών 'tης πα'tρίδας ""CΟυ Ανηόχειας αλλά και ης πα­ ραβάσεις και υπερβάσεις 'tων φορολογικών υπαλλήλων προκειμένου να α­ νακουφίσει 'tους πένη'tες301 • Οι λόγοι ""CΟυ ανηκα""CΟΠ'tρίζουν 'tην αγωνία ""COt> για 'tα κακώς κείμενα 'tης κοινωνίας . Ο Ιουλιανός παρά ης επιρροές 'tις οποίες εδέχε'tο , ελάμβανε ης αποφάσεις 'tOt> με απόλu'tο και αu'tαρχι ­ κό 'tρόπο . Ενώ επομένως ο Λιβάνιος ασκούσε ισχυρό'tα'tη επιρροή επί προσωπικών θεμά'tων ""CΟυ αυ'tοκρά'tορα , σε ζη'tήμα'tα πολι'tική ς , θρησκευ­ ηκά , ο ικονομ ικά αλλά και πολιησμ ικά υπήρχε σοβ αρό'tα'tη δ ι αφωνία α­ νάμεσα σ""Cον φιλόσοφο και ""CΟν αu'tοκρά'tορα302 • Θ εμίσηος Ο Θεμίσηος ρή'tωρ και πολι'tικός , σπνός συνεργάης πολλών αυ'tοκρα­ 'tόρων ""CΟυ 4ου μ . Χ. αιώνα από ""CΟν Κωνσ""Cάνηο , Ουάλεν't α , Ο υαλεν'tι­ νιανό έως και ""CΟν Θεοδόσιο διακηρύσσει σ'tα έργα ""CΟυ ην αρχή 'tης φι­ λανθρωπίας , σύμφωνα με ην οποία νοεί'tαι η υπεράνω κοινωνικών ή εθνι­ κών διακρίσεων ευμενής και επιεικής διάθ εση ""CΟυ ανώ'tατου άρχον'tα προς 'tους υπηκόους ""CΟυ303 • Την αρχή αυ'tή 'tης φιλανθρωπίας οι αυ'tοκρά'tορες ε298. "Υπατικός ". 299. Λιβάνιος, Or. ΧΙΙ 78. 300 . Λιβάνιος , Or. 1 5 7 0 : έλύπησαν μέν , &.λλ&. μη λψωττόντων δίδου μέτρα μύρια και προστίθει τρισχίλια . 301 . Λιβάνιος , Or. 50: 'Υπέρ τών γεωργών περl τών &.γγαρειών (385) . 302. Λιβάνιος , Or. ΧΙ! 83· XV 30-31 · XVIII 1 74-176 (βλ . Wiemer, Libanios und fulian 64-68) . Αν και εθνικός ο Λιβάνιος αποδοκιμάζει τα μέτρα του Ιουλιανού κατά των χρι­ στιανών . Για τις θέσεις του Λιβάνιο υ , όσον αφορά την θ ρησκευτική πολιτική του Ιουλιανού β λ . Wiemer, Libanios und Iulian 67 σ η μ . 285 , 2 8 6 ( Hans Ulrich Wiemer, Libanios ιιnd Julian, Vestigia 46, Mίincl1en 1 995). 303. Θεμίστιος Or. 19, 226 d : φιλανθρωπία καθ ' Ύjν μόνον δι)ναται βασιλεuς ΘεQ όμοιοϋσθαι· 1 , 9α . . . θεοφιλης βασιλεuς ό φιλάνθρωπος 10, 1 32c: φιλάνθρωπος δε άπλώς και βασιλεuς , δς μηδένα ανθρώπων δλως &.λλότριον τ'ίjς έαυτοϋ προνείας ποιείται . Ο Θεμίστιος ως μελετητής του Πλάτωνα , του Αριστοτέλη και της Στοάς διακηρύσσει ως πρότυπο αυτοκράτορα τον στρατιώτη - αυτοκράτορα [Vogt, Barbaren 18 ( J. Vogt, Kulturwelt und Barbaren in: Abh. der Geistes - und Sozialwissenschhaftlichen Kl. 1 , Wies ­ baden 1967, 5-67)] . Ο ίδιος ωστόσο είναι οπαδός του Αριστοτέλη [Or. 2 (4 1 . 3) : 'Ότι γαρ μη ΊΊ.λλο τι το φιλοσοφείν έστιν η το έργάζεσθαι &.ρετήν , &.κούετε αδ πάλιν p'ίjσιν έτέραν , οι'J τοϋ &πο Σκυθών , &.λλ&. &πο Σταγείρων. Σε νεαρή ηλικία δημοσίευσε τις Παραφράσεις του Αριστέλη Or. 23 294 D] και μαθητής του Ιεροκλή (Λιβάνιος, Ep. 517) και τάσσεται όπως και ο Λιβάνιος υπέρ της ενεργούς συμμετοχής του στα πολιτικά πράγματα. =

=

Π . ΚΑΡ ΑΜ Π ΟΥΛΑ

παίρονται στην πλειοψηφία τους ότι εκφράζουν στα νομοθετήματά τους304 . Ί-Ιδη γνωστός ως δ άσκαλος και ρήτωρ305 εμφανίζεται για πρώτη φορά στο πολιτικό σκηνικό το έτος 350 μ .Χ. , όταν με τον λόγο του " Περί φιλαν­ θρωπίας "306 απευ θύνεται στον αυτοκράτορα Κωνστάντιο στην Άγκυρα . Σύμφωνα με προσωπική του μ αρτυρία αναλαμβάνει έως το έτο ς 383 την δ ιεκπεραίωση δέκα δ ιπλω ματικών αποστολών307 . Υπήρξε Proconsul Con ­ s tantinopolitanae308, Praefectus Urbi (384) και princeps senatus309. Ο ίδιος ο Κωνστάντιος στο έγγραφο , με το οποίο αναγγέλεται η είσοδος του Θε­ μιστίου στην σύγκλητο της Κωνσταντινούπολης το έτος 355 μ .Χ . φ έρεται να λέει : " μεταλαβwν γαρ παρ' ήμών άξιώματος pωμciίκοϋ , άντεισφέρει σο ­ φίαν έλληνικήν , w στε την πόλιν δια τοϋτο δείκνυσθ αι την ήμετέραν κο­ ρυφην όμοϋ τύχης χα!. άρετής νικώσα γαρ τοϊς &λλοις άγαθοίς νϋν προ­ σλαμβάνει το τψ ιώτατον "310 . Κατά την αναγόρευση του Ιουλιανού στέλνει επιστολή , με την οποία τον καθοδηγεί καθορίζοντας τα καθήκοντα του φι­ λόσοφου - β ασιλέ α . Επί Θ εοδοσίου αναλαμβάνει την εκπαίδευση του Αρ­ καδίου311 και ανακηρύσσεται από τον ίδιο τον αυτοκράτορα ως ο ε πιφανέ­ στερος των αξιωματούχων το υ ρωμciίκού κράτους312 . Μ ε την παρουσία του στο συμβούλιο του αυτοκράτορα313 και όχι μόνον , συνέβαλε στην δια-

304. Έκλογfι (726) : Έκλογη τών νόμων εν συντόμφ γενομένη παρα Λέοντος και Κωνσταντίνου τών σοφών και φιλευσεβών ήμών βασιλέων . . . και επιδιόρθωσις ε(ς το φι­ λανθρωπότερον εκτεθείσα . 305. Or. 23 294 D . 306. O r . Ι : οοτο ε'ίρηται ε ν Άγκύρι;χ τής Γαλατίας , δτε πρώτον συνέτυχε τι{) βασιλεί , νέος ων Ιtτι . Ακολοι'ιθησαν και άλλοι πολλοί πολιτικοί λόγοι : Or. 3 "Πρεσβευτικός ύπΕ:ρ Κωνσταντινουπόλεως pηθεlς εν 'Ρώμy ]"· "Πενταετηρικός " Or. 8 · " Προτρεπτικός 06αλε­ ντινιανQ νέφ " Or. 9· '"Ύ'π ατικος εlς τον α6τοκράτορα 'Ιοβιανο ν " Or. 5 364 · "Περl τών ήτυχηκότων 06άλεντι" Or. 8· "Έπι τής εlρήνης 06άλεντι " Or. 1 0 · 'Έlς Θεοδόσιον· τίς ή β ασιλικωτάτη τών (φετών " Or. 1 5 (PLRE Ι τi1emistius 1 , philosophef' puc 384) 889894 · W. Stegemann, " Themistius" RE V Α, 2 1 642-1680). 307 . Or. 16 (306, 25-27): . . . την σεμνην ταύτην και ε6γενή πολιαρχίαν ο(κείαν τε και &κόλουθον ταίς δέκα πρεσβείαις και ταίς ύπερορίοις &ποδημίαις, &ς ύπΕ:ρ ύμών , ώς οίό τε Υιν , εκ νεότητος εlς ταύτην την ήλικίαν ο6κ &ναξίως της χειροτονίας τής ύ μ ετέρας ο6δε &νωφελώς διηνύσαμεν . 308. Λιβάνιος , Εp. 40. 309 . Or. 1 7 · 31 · 34. - Επειδή δέχθηκε να γίνει princeps senatus υπερασπίσθηκε τον ε­ αυτό του σε δύο λόγους του : Or. 31 "Περl προεδρίας" και Or. 34 "Προς τοuς α(τιασα­ μένους επΊ. τι{) δέξασθαι την &ρχην " . 3 1 0 . Δημηγορία Κωνσταντίου [ G . Downey - Α . F . Norman Ι Ι Ι , Lipsiae 1 974 σ . 1 �5]. 31 1 . Or. 16 (204 B -c, 213 A-b). 3 1 2 . Or. 16 293 20-24: &νδρα δε &γαθον επάρας και ενδοξότερον καταστήσας ε6θbς ποιεί πλήθος τών τα δμοια διωκόντων . 3 1 3 . Vanderspoel, "Themistius and the imperial Court ": Oratory, Civic Duty and Paideia from Constantius to Theodosius. Ann Arbor, Mich. 1 995.

CONSILIUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

μόρφωση του β υζαντινού πολιτικού ιδεώδους ότι δηλαδή ο ανώτατος άρ­ χων είναι μίμησις καl εtκων του θεοϋ314 • 2β . Φ αύλοι σύμβουλοι Από την άλλη πλευρά ωστόσο ικανότατο ι , ευφυέστατο ι , φ ιλόδοξοι αλ­ λά και πονηροί αυλικοί σύμβουλοι κυριάρχησαν στην πολιτική σκηνή συμ ­ βουλεύοντας τον αυτοκράτορα όχι πάντοτε προς όφελος του κράτους , αλ­ λά προάγοντας τα δικά τους συμφέροντα . Φ αύλο ι σύμβουλοι στις αυλές των Αρκαδίου και Ονωρίου υπήρξαν στην μεν Ανατολή ο γαλάτης Ρου ­ φίνος (395)315 και ο ευνούχος Ευτρόπιος(396-399), στην δε δύση ο βανδαλι­ κής καταγωγής Στηλίχων (395-408) . Κοινό χαρακτηριστικό των τριών αυτών αξιωματούχων υπήρξε ότι προήχθησαν ταχύτατα σε ανώτατα αξιώ ματα και ότι συγκέντρωσαν πλούτο καταπιέζοντας τους φορολογουμένους316 . Η επιρ­ ροή του Ε υτροπίου στην αυτοκρατορική αυλή , την οποία άσκησε με την ι ­ διότητα του praepositus sacri cubiculi ήταν μεγάλη · σύμφωνα με τ α λεγόμενα του Ζώσιμου " έκυρίευεν Άρκαδίου καθάπερ βοσκή ματος"31 7 • Επί Θεοδο­ σίου β' ο ευνούχος Χρυσάφιος318 , ο οποίος υπηρέτησε στην αρχή ως cubicula ­ rius υπήρξε στενός φίλος του αυτοκράτορ α , καταχράσθηκε εν συνεχεία την φιλία τους , επεβλήθηκε στον Θεοδό σιο και συνήργησε στην εκδίωξη του Κύρου319 • Όταν δε ο παλαιός φίλος του Θεοδοσίου β' , Παυλίνας μάγιστρος

3 1 4 . 'Ότι θεοφιλής βασιλεuς . . . ο φιλάνθρωπος [Or. Ι 1 3, 8 · Ι 12, 9] . 3 1 5 . Ζώσιμος , Ιστορία 5 8 (225. 10) : tδία τε εγένετο πολοίς κακών &φορήτων α'ίτιος , και τji πολιτεί� έλυμήνατο· πρβλ . 5. 1 (21 7 . 6) . 3 1 6 . Ζώσψος , Ιστορία 5. 1 : ό μΕ:.ν &πανταχόθεν πλοϋτος εtς τi')ν 'Ρουφίνου και Στηλίχωνος οtκίαν εtσέρρει , ή δΕ:. πενία κατα πάντα τόπον επενέμετο τeχς τών πάλαι πλουτούντων οtκίας . 3 1 7 . Έκράτει τών πραγμάτων Pall Dial. σελ . 29 (=Ρ . R. Coleman-Norton, Pa/ladius Dialogus de vίta S . Ιoannis Chrysostomi 1 928) · Ζώσψος , Ιστορία 5 9. 2 · 1 1 . 1 1 2 . 1 . - Ο Ευτρόπιος μεσολάβησε για να συναφθεί ο γάμος μεταξύ Αρκαδίου και Ευδοξίας , συμ­ μάχησε με τον Στηλίχονα για την ανατροπή του Ρουφίνου , ανακήρυξε στην συνέχεια τον Στηλίχονα δημόσιο εχθρό , προσάρτησε την Αφρική μετά την ήττα του Γίλδωνα στις κτή­ σεις του Αρκαδίου και τέλος απεμάκρυνε τον Αρκάδιο από την πρωτεύουσα περιορίζο­ ντας τον ετησίως στο θέρετρό του στην Άγκυρα στην Γαλατία . Το 399 μ .Χ . η περιουσία του δημεύθηκε και ο ίδιος εξωρίσθη στη Κ\)προ . Αργότερα ε ισήχθη σε δίκη για προδο­ σία και θανατώθηκε C.Th. 9. 40. 1 7 . Πρβλ . Ι . Αντιοχεuς : Fr. 68 (De Virt 203. 3) = Fr. 1 89. FHG IV 6 1 0. 3 1 8 . Ι . Αντιοχεuς : Fr. 83 (De Ins. 1 23. 30 = Fr. 1 98 FH G IV 6 1 3 : τα πάντα άρπά­ ζων και ύπο πάντων μισούμενος Σπαθάριος)· V. Dan. Styl. 3 1 ·Πασχάλιοv Χρονικό 450· ό ύπασπιστής Πρίσκος , fr. 7· Ευάγριος, Ιστορία Ι ! 2 · Cubicularius Μαλάλας 363, 368· ό πρώτος τών εν βασιλείοις θ αλαμηπόλων Νικηφόρος Κάλλιστος, Ιστορία XIV 4 7 . 3 1 9 . Δανιήλ Στυλίτου (Analecta Bollandiana 32 ( 1 9 1 3) σελ . 1 50 : πάντων τ ώ ν &ξιωμά·

1 16

Π . ΚΑΡΑ Μ Π ΟΥΛΑ

των θ είων οφφ ικίων320 , θ ανατώ θηκε στην Καισάρεια της Καππαδο κίας το έτος 440 μ .Χ .321 ο Χρυσάφιος ανέλαβε ουσιαστικά την δ ιοίκηση της ανα­ τολικής αυτοκρατορίας . Οι αδελφοί του αυτοκράτορα Ζήνωνα , Κόνων και Λονγκίνος αναφέρονται στις πηγές ως " παραδυναστείιοντες άθέσμω ς "322 . Επί Αναστασίου ο Μαρίνος323 αλλά και ο ι συγγγενείς του τελευταίου32'' ά­ σκησαν αρνητική επιρροή στον αυτοκράτορα . Επί Ι ο υστιν ιανοίι τέλος ο Ιωάννης Καππαδ όκης περιγράφεται στις πηγές από τον Προκόπιο με τα μελανώτερα χρώματα325 . Ο ι πηγές μαρτυροίιν δωροδοκίες διαφόρων προσώπων , τα οποία συμ­ μετείχαν στην άσκηση της εξουσίας . Ο Κίιριλλος , επίσκοπος Αλεξανδρείας φέρεται να προσπάθησε να δωροδοκήσει τον Ablabius , άτομο με εξαιρετι­ κή επιρροή στην αυτοκρατορική αυλή326 . Σύμφωνα με τον Σ ούδα οι δ ολο­ φόνοι της Υπατίας θα είχαν επί Αρκαδίου καταδ ικασθεί , εάν δεν είχε δω­ ροδοκηθεί ο Αιδέσιος327 . Το κατά πόσο ισχυροί υπήρξαν οι εκάστοτε σύ μβουλο ι και ευνοούμε­ νοι των αυτο κρατόρων , προκίιπτει από το γεγονός ότ ι οι πηγές του 4ου αιώνα αναφέρονται σε κατά συρροήν δημεύσεις περιουσιών οικονομικά ι­ σχυρών ανδρών . Άλλωστε κατά την περίοδ ο , η οποία μας αφορά ο ι δημείι ­ σεις των περιουσιών των πολιτικών αντιπάλων των αυτοκ ρατόρω ν δεν έ­ χουν καθόλου ατονήσει : ο Θεοδόσιος α' δημείιει την περιουσία του επάρ­ χου Τατιανού328 , ο Αρκάδιος θανατώνει τον Ρουφίνο και δημείιει την περι-

των εντος γενόμενος δια την &γαν &.γχίνοιαν όψε ποτε σχαιωρίαν ύπο Χρυσαφίου τοϋ σπαθαρίου ύπομείνας (Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, 1 96) . 320. Ο Παυλίνας , magister officiorum το 430 στην ανατολή , υπήρξε σύντροφος του Θ εοδοσίου β' από τα νεανικά τους χρόνια ( Μαλάλας 352, Πασχάλια Χρονικό 420· Ι . Αντωχεύς 192)· μετά δε τον γάμο του αυτοκράτορα ανελίχθηκε στα διάφορα αξιώ­ ματα (Π ασχάλιο Χρονικό 4 2 1 : εποίησεν δια πάσης &.ξίας ελθεtν· Μαλάλας 3 5 6 : χα!. μετα ταϋτα προηγάγετο αuτον μάγιστρον [PLRE Ι Ι , Paulinus 8 Mag. Off. ( E ast) 430] . 321 . Χριστοφιλοπούλο υ , Ιστορία 1 9 7 . 322. Μάλχοςfr. 21 (HGM Ι 422, 3 1 ) πρβλ. Fr. 9 9 (FHG IV 1 1 8 · H GM Ι 396, 1 8, ό ­ που γίνεται αναφορά σ ε χαχούς συμβούλους χαι φιλόδοξους ευνοούμενους τ ο υ αυτο­ κράτορα . (Karayannopulos, Finanzwesen 1 6 σημ . 2 7 . 323. Λυδός , Περί Αρχών Ι Ι Ι 4 9 ( 1 38 . 20): καΙ. γίνεται μεν πολύχρυσος ε'ίπερ τις &λλος, ό βασιλεuς ό βασιλεuς χαl μετ' αύτον ό Μαρινος χα!. δσοι Μαρινιώντες. 324. Ιωάννης Αντωχεύς Fr. 74 (De Virt. 205. 1 8) Fr. 2 1 6 (FHG IV 621 ) . 325. Λυδός , Περί Αρχών Π Ι 5 7 , 58, 59, 60, 6 1 . 326. A CO ec Ι iv. σ . 225 [PLRE Ι Ι Ablabius 3 domesticus ο!' the QSP(East) 4 31 ] . 32 7 . E t μη Αtδέσως εδωροδοχήθη Dam. fr. 1 02 Suid. Υ 1 6 6 (PLRE ! Ι Aedesius 3 at court East 4 1 5). 328 . Φώτως, Βιβλιοθήκη 1,34 b 39. =

=

C ONSILIUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

1 17

ουσία του329 , η δε σύγκλητος της Κωνσταντινουπόλεως προγράφει το έτος 397 τον Στηλίχωνα33Ο . 3 . Το consistoriHm principis ως θεσμός περιοριστικός της αυτοκρατορικής εξουσίας Από πολιτική άποψη η βυζαντινή αυτοκρατορία απετέλεσε τη συνέχεια της ρω μαικής Ω στόσο περί τα τέλη του 3ου αιώνα , πιθανόν και ενωρίτερα η πολιτειακή κατάσταση μεταβλήθηκε ριζικά . Αντιθέτως προς τα ρω μαϊκά πρότυπα ο βυζαντινός αυτοκρατορικός θ εσμός , δ εν στερείτο πλέον πολι­ τειακής β άσεως Ο ι βασικές αρχές της απολυταρχίας αποτυπώ θηκαν στην νο μολογία του δεύτερου και τρίτου αιών α , ο ρόλος του αυτο κ ράτορα δεν είναι πλέον εξωπολιτειακός . Ο όρος consis torium αποδίδει στην συγκεκριμένη περίοδο τον θ εσμό ε­ νός σαφώς διακεκριμένου και καθορισμένου , όσον αφορά τις αρμοδ ιότη­ τές του κρατικού (αυτοκρατορικού) συμβουλίου . Π αρατηρούμε ότι ο ι ρό ­ λοι των συλλογικών αυτών οργάνων του consilium principis της περιόδου της ηγεμ ονίας και του consis torium principis της περιόδου της ύστερης αρ­ χαιότητας εναρμονίζονται με την εκάστοτε πολιτειακή θέση του αυτοκρά­ τορα . Έτσι το μεν consilium πλαισιώνει και ενισχύ ε ι τον αυτοκρατορικό ρόλο σε μία περίοδο , όπου η ισχύς του διαρκώς ενδυναμώνετα ι , ενώ το consistorium principis αποτελεί θεσμό περιοριστικό της αυτοκρατορικής ε ­ ξουσίας σ ε μία περίοδο , όπου τ ο αυτοκρατορικό αξίωμα υπόκειται σ ε κα­ νόνες. Ο αυτοκράτωρ αποφασίζει μετά από σύσκεψη με το συμβούλιό του (consistorium principis), όσον αφορά ζητήματα , τα οποία άπτονται τόσο των δικαστικών , ό σον και των διο ικητικών αρμοδ ιοτήτων το υ . Η συνέλευση των comites intra palatitιm ή intra consistoritιm λειτουργεί ως πο ινικό δ ικαστή­ ριο για εγκλήμ ατα , τα οποία διαπράττουν υψηλό β αθμοι αξιω ματούχοι331

329 . Το έτος 395 Sym m . Ep. 6, 1 4 , 1 . - Ο Demetrius ω ς CSJ� στη δ ύση το 409 [PLRE ΙΙ Demetrius 1 CSL (West) 409] ανέλαβε να περιέλθουν οι περιουσίες των υπο­ στηριχτών του Στηλίχωνα στη Ρώμη στον Fisctιs [Ζώσιμος , Ιστορία 5. 46. 1 : πολuν ποι­ ούμενος λόγον τοϋ μη λαθείν τι τών ε1ς το ταμιείον Ε:λθόντων , Ε:κπέμπει (ο Ονώριος) Δημήτριον Υ]ν είχεν 'Άτταλος φροντίδα πληρώσαντα καl δ ι ερευνησόμενον τiχς οuσίας δ σαι τοϋ δημοσίου γεγόνασι] . 330. Ζώσιμος, Ιστορία 5 1 : άναπείθει (Εuτρόπως) δη τον βασιλέα (Άρκάδω) , τέως συναγαγόντα την γερουσίαν κοινQ δόγματι της β ασιλείας πολέμων αuτον προσειπείν . 331 . Την περίοδο αυτή σπανίως αναφέρονται πριν από την επιβολή της ποινής, σε περιπτώσεις σοβαρών ποινικών αδικημάτων επερωτήσεις προς τον αυτοκράτορα· στις περιπτώσεις αυτές ασκείται έφεση . Με απόφαση του Κωνσταντίνου άτομα της συγκλη ­ τικής τάξεως δύνανται να δικασθούν στον τόπο του εγκλήματος [Constantinus (317) C.Th. 9. 1. 1 = Iust. 3. 24. 1 . - Πρβλ. Valent. Ι (365) C.Th. 9 . 2 . 2 και 9 . 40 . 1 0 (366)· Mommsen, Strafrecht 285 σημ . 4 ] . Αργότερα με διάταγμα του Ζήνωνα, στις περιπτώσεις

Π . ΚΑΡ ΑΜ Π ΟΥΛΑ

και ως εφετείο σε περιπτώσεις ποινικού332 , αλλά και αστικού δ ικαίο υ333 . Κατά την διαδ ικασία της κατάρτισης των νόμων έχει ρόλο συμ β ο υλευτι­ κού και γνω μοδοτικού οργάνου· οι αποφάσεις του δε έχουν θέση αυθεντι­ κής ερμηνείας334 . 4 . Το consistorium principis ως Ανώτατο Δικαστήριο Στις επαρχίες της ρω μα:ίκής αυτοκρατορίας οι εφαρμοζόμενες δ ιαδικα­ σίες δεν ακολουθούσαν αυστηρούς κανον ισμούς , καθώς ορισμένες επαρ­ χίες απείχαν σημαντικά από τα κέντρα εξουσίας και ελέγχου335 . Απαιτείτο μεγάλο χρονικό διάστημα έως ότου οι αυτοκρατορικές διατάξεις φ θάσουν σε απομακρυσμένα σημεία της ρωμα:ίκής περιφέρειας και ακόμα μεγαλύ­ τερο έως ότου στις απομακρυσμένες αυτές περιοχές εφαρμοσθεί το δί­ καιο336 . Η δ ι άταξη των αυτοκ ρατόρων Γρατιανού , Β αλεντινιανού β' και Θεοδοσίου α' π .χ. ορίζει ότι για την εκδίκαση οικονομικής υπόθεσης εντός

ποινικής διώξεως κατά συγκλητικών της πρώτης τάξεως (illustres) η ανάκριση μεν διε­ ξάγεται από έναν ειδικά για τον σκοπό αυτό επιτετραμμένο αξιωματούχο , η δ ικαστική απόφαση όμως εκδίδεται από τον ίδιο τον αυτοκράτορα (Mommsen, Strafrecht 284 και 287 σημ . 4) . Ο Αγαθίας περιγράφει την δίκη , η οποία έλαβε χώρα επί Ιουστινιανού για τον φόνο του ηγεμόνα των Λαζών Γουβάζη . Για την δίκη αυτή τηρήθηκαν οι νομικές προϋποθέσεις σε αυστηρότατα βαθμό [Αγαθίας , 3 , 1 4 ,4 , 1 - 1 1 : καΙ. οuν Άθανάσιον , ενα των πρώτα λαχόντων έν τη συγκλήτφ βουλή ' εστειλε διασκοπήσαντά τε το πραχθΕ:ν ές το &κριβές , καΙ. κατrχ τοl>ς 'Ρωμαίους νόμους κρινοϋντα ( R Keydell, Agathiae Myrίnaeί Hίstoriarum libri quίnque (CFHB 2 ) , Berlin 1967)] . (Mommsen, Strafrecht 285 ση μ . 2) . 332. C.Th. 1 1 . 30. 1 6 · C.f. 7 . 62 . 32. 4 · 34 ( Mommsen, Strafrecht 284 σημ . 1 ) . 333. Το Πασχάλιον χρονικό (Π ασχάλιοv Χροvιχόv 396) , αναφέρεται σε επεισόδιο , το οποίο αφορά στην αγορά προαστείου από την Αυγούστα Μαρίν α . Προφανώς η Μαρίνα αγόρασε το ακίνητο σε τομή υποδεέστερη της πραγματικής του αξίας σε βάρος της χή­ ρας κάποιου Θεογνώστου . Κατά την εκδίκαση της υπόθεσης ο αυτοκράτωρ ζήτησε να γίνει αναστροφή της πωλήσεως . 334 . Mommsen, S trafrecht 284 ση μ 4 : C .f. 1 . 1 4 . 1 2 pr. : si iιrιperίalis maiestas causam cognitionaliter examinaverit et partibus cominus constitutis sententiam dixerit, omnes omnino iudices, qui sub nostro imperio sunt, scίant hoc esse legem non solunι illi causae . . . sed onιnibus similibus. 335. Βλ. επιστολή του Συνεσίου [ep. (4) 5] , όπου περιγράφονται οι δυσκολίες , τις ο­ ποίες αντιμετώπισε στο ταξίδι της επιστροφής του από την Αλεξάνδρεια στη Κυρήνη . 336 . Εξαιρούντο πόλεις με πλούσια πολιτιστική ιστορία όπως η Κυρήνη , η οποία παρά την εξαιρετικά δυσπρόσιτη θέση την οποία κατείχε στα παράλια της Β . Αφρικής έχαιρε της προστασίας των Ρωμαίων αυτοκρατόρων . Τούτο προκύπτει αφενός μεν από τη πλη θώρα των Ηδίκτω ν , τα οποία εκδόθηκαν επί Αυγούστο υ , και τα οποία ρ ύ θμιζαν τις σχέσεις ανάμεσα στο ελληνικό και ρωμα'ίκό στοιχείο (Wenger, Que/len 456) αλλά και από επιστολή του Αδριανού του έτους 1 34/5 (Επιγραφή Κυρήνης) , βάσει της οποίας γι­ νόταν δεκτή η είσοδος των Κυρηνα(ων στο Πανελλήνιον [Bengston, Barbaren 1 72 ( Η . Bengston, Hellenen und Barbaren 1 58-1 73 Kleine Schriften Mϋnchen 1 954). =

.

=

CONSILIUM PRINCIPIS - C O N S I STORIUM PRINCIPIS

της ίδιας επαρχίας απαιτούνται δύο μήνες337 • Ω στόσο εάν κλητευθ ούν ά ­ τομα ή προσκο μισθούν στο ιχεία από γειτονικές ή υπερπόντιες επαρχίες , ο χρόνος εκδίκασης της υπόθεσης παρατείνεται στους τέσσερεις η έξι μήνες αντιστοίχως338 • Οδυνηρό επιπλέον όμως πολυέξοδο και επικίνδυνο , ως φαίνεται , πρέ ­ πει να ήταν το ταξίδι στην αυτοκρατορική έδρα προκειμένου υπο β ληθούν αιτήματα ενώπιον του συμβουλίου του αυτοκράτορα339 ή να ασκηθεί προ ­ σφυγή στο ανώτατο δικαστήριο του αυτοκράτορα340 • Ως εξαιρετική διαδ ι ­ κασία ή προσφυγή ενώπιον του αυτοκράτορα δεν υπόκειτο σε προθεσμίες . Άλλωστε ο ι πολίτες καταβεβλημένο ι από τις μεθόδους , τις οποίες μετήρ­ χοντο διεφθαρμένοι άρχοντες και όργανα του δημοσίου341 επεδείκνυαν δυ­ σπιστία στις επιχώριες αρχές και αδ ικούμενοι342 συνέρρεαν στην Κωνστα­ ντινούπολη . Ω στόσο ιδ ιωτικό βήμα (privaten Gerichtstand) ενώπιον του δ ι ­ καστηρίου τ ο υ αυτοκράτορα είχαν μόνον ο ι illustres κατά τ η ν εκδ ίκαση ποινικών υποθέσεων343 . Επί Ιουστινιανού για την αντιμετώπιση το υ πλή 337 . C.Th. 1 0 . 1 . 1 3 (385). 338. Βλ. Ν. 61c. 1. 3 (538), όπου για να τεθεί σε ισχύ διαθή κη έπρεπε να μεσολαβή ­ σουν δύο μήνες από της εκδόσεως της . - Πρβλ. C.T/1. 2. 7 . 3 (399) = C.f. 3. 1 1 . 7, όπου ορίζεται ότι στις αγωγές de statH και de patriιnonio έπρεπε να παρέχεται προθεσμία εννέα μηνών για την κατάθεση αποδεικτικού υλικού από υπερπόντιες επαρχίες στο αρμόδιο δικαστήριο [Karayannopulos, Finanzwesen 13 σημ . 1 ] . 339. Β λ . την αποστολή , την οποία ανέλαβε ο Συνέσιος κατ' εντολήν της πόλεως της Κυρήνης . Ο επίσκοπος Κυρήνης μετέβη στην Κωνσταντινούπολη , προκειμένου ενώπιον του συμβουλίου του αυτοκράτορα να διεκδικήσει την μείωση της φορολογίας στην πο­ λύπαθη επαρχία της Κυρήνης (Libya superior) [De regno 54, 6 : οΜΕ: το τρύχειν εtσφο­ ραίς τας πόλεις β ασιλικόν· 54, 1 6 - 1 8 : τα μΕ: ν άναγκαία των έλλειμάτων άνιέντα ' τα σε σύμμετρα ταίς τών εισφερόντων δυνάμεσι άγαπώντα . . . β ασιλεuς δ' έρασιχρήματος αtσχίων καπήλου] . 340. appellationes (D . 49, 1 · C 7, 62) . 341 . C.Th. 1 1 . 8 . 3. 1 (409), όπου αποκαλύπτονται οι μεθοδεύσεις αρχόντων και ορ­ γάνων του δημοσίου , προκειμένου να συγκαλυφθούν οι παρανομίες τους ώστε να απο­ τρέψουν το ενδεχόμενο αγωγών εις βάρος τους Karayannopulos, Finanzwesen 1 3 σημ . 2 . 342 . ' Ή απειλή των βαρυτάτων κυρώσεων του Κορνηλίου νόμου (D . 4 8 . 8 . 1 : quive magistratus ίudexve quaestίonis ob capitalem causaιn pecuniam acceperit, ut publica lege reus fieret) κατά του άρχοντος ή δικαστή , ο οποίος κατά το στάδιο της ανακρίσεως εδωροδοκείτο για να ενοχοποιήσει ανεύθυνο τρίτο , δεν υπήρξε ικανή να ανασχεθούν οι παράνομοι χρηματισμοί . Ούτε οι διατάξεις του Ιουλίου νόμου περί χρηματιζόμενων αρχόντων και δικαστώ ν , οι οποίες περιελήφθησαν εν συνεχεία στην Ιουστινιάνεια νομοθεσία και αργό­ τερα ενετάχθησαν εξελληνισμένες στα βυζαντινά απεδείχθησαν επαρκείς (Β. 60 . 43 - D . 48 . 1 1 ) . Για την περίοδο του Ιουσινιανού β λ . προοίμιο της Ν . 8 " [Μ . Τουρτόγλου Παρανομίες " Δυνατών " και Οργάνων του Δημοσίου σε βυζαντινά νομικά κείμενα και η συμβολή της εκκλησίας στην εξυγίανση της δικαιοσύνης και στην πάταξη της διαφθοράς στα Μελετήματα Ιστορίας του Δ ιχα{οu ΠΙ 63 , 64 (2000)] . 343. C.f. 3. 2 4 . 3 Kaser, Zivilprozessrecht 4 32 σημ . 2 · M ommsen, Strajrec/1t 284 και

1 20

Π . ΚΑΡ ΑΜ Π ΟΥΛΑ

θοuς , το οποίο σuνέρρεε στην Κωνσταντινούπολη εκδόθηκε η Ν. 80 . Σύμφωνα με την διάταξη αuτή ιδρύθηκε ο θεσμός τοu φιaestor, ένα αξίωμα ανάλογο τοu praetor populi, το u οποίοu αρμοδιότητα ήταν η αστuνό μεuση τοu πλή θοuς και ο έλεγχος το u τόποu δ ιαμονής , εκείνων , οι οποίοι παρέ­ μεναν στην πόλη με σκοπό την ταχύτερη εκδίκαση των uποθέσεων των προσφεuγόντων στην δικαιοσύνη στα αρμόδια δικαστήρια344 • 5. Δικαστική αρμοδ ιότητα τοu Αuτοκράτορα - Σuμβοuλίοu

Ανάμιξη επί uποθέσεων ιδ ιωτικού δικαίοu Α . Ο Αuτοκράτωρ Ο αuτοκράτωρ επιλαμβάνεται των εφέσεων , λειτοuργεί ως αναιρετικό δ ικαστήριο στις περιπτώσεις ασκήσεως τοu εκτάκτοu ενδίκοu μέσοu της supplicatio κατά της τελικής αποφάσεως τοu praefectus praetorio και γνωμο ­ δοτεί με την έκδοση rescriptum345 • Ι . Appellationes Οι εφέσεις εκδικάζονταν είτε από τον ίδιο τον Ηγε μόν α , είτε από πρό­ σωπα εξοuσιοδοτημένα από αuτόν . Οι αποφάσεις των διο ικητικών των ε­ παρχιών εφεσιβ άλλοντο ενώπιον τοu praefecttιs praetorii ή των vicarii σπα­ νίως δε ενώπιον του δικαστηρίοu του αuτοκράτορα . Στο δ ικαστήρ ι ο , στο οποίο ο αuτοκράτωρ προ ίστατο , εφεσιβάλλοντο ο ι αποφάσεις των iudices illustres εξα φοuμένων των αποφάσεων των praefecti praetorio και εν μέρει 287 σημ . 4) . Επί του θέματος αυτού βλ. Bethmann -H. 93 επ . ( Μ Α. von Bethmann­ Holweg, Der roιnische Civilprozess, Aalen 1 959) . Άλλωστε για την επιβολή βαρείας ποινής επί συγκλητικών έπρεπε η απόφασις να ληφθεί από τον αυτοκράτορα από κοινού με το consistorium [ C. Th . 9. 40. 10 (366)· 9 1 6 . 10 (37 1 ) . Χριστοφιλοπούλου , Σύγχλ1)τος 1 24 . - Βλ. Λυδός , Περ{ Αρχώv 7 1 , 9): βασιλεlις 'Ρωμαίων ύπέμενε χαμαιζήλου δικαστού λει­ τουργίαν ύφίστασθαι σε αντιδιαστολή με το λοιπον της έπαρχότητος τρόπ({) χαμαιζήλου δικαστού ( 1 38 , 23)] . Ο Diogenes (ΡLRE ΙΙ Diogenes 2 dιιχ Libyae Superioris 400/4 1 0 ) κλήθηκε να απολογηθεί στην Κωνσταντινούπολη προκειμένου να αντιμετωπίσει τις κα­ τηγορίες , που τον β άραιναν . Ο Συνέσιος, προκειμένου να τον υπερασπισθεί , απευθύνθη­ κε στους Τρώιλο , Τρύφωνα και Πυλαμένη (Ep. 1 1 8 , 1 1 9, 1 3 1 , 1 34) . 344 . Β λ . για την στήριξη των αγροτών , οι οποίοι προσέφευγαν στην δικαιοσύνη Ν. 80 κεφ . 2 : Krumpholz, Sozialstaatliche Aspekte 46 ( Η . Krumpholz, aber sozialstaatliche Aspekte in der Novellengesetzgebung fustinians, Bonn 1 992)· Gizewski, Verfassungsverhiiltnisse 99, 1 00 ( Chr. Gizewski, Zur Normativitiit und S truktur der Verfassunsvehiίltnisse in der spiiteren romischen Kaisrzeit, Mtinchen 1988) . - Ν. 80· Λυδός, Περί Αρχώv 2, 29, 2 επ . 345. Β λ . Amm. Marc. 22, 7, 3· 22, 1 0, 1 (W. Seyfarth. Amιrιianί Marcellini Rerum Ge­ staruιn Libri qui supersunt Ι, Ι Ι Leipzig 1 978), όπου γίνεται αναφορά στον ρόλο του Ιουλιανού ως δικαστή (crimen repetundarurn). - Αντιθέτως ο Valens θεωρεί ότι η ιδιότητα του δικαστή δεν συνάδει με το αυτοκρατορικό αξίωμα (Ammian . Marcell. 22 7 · 1 0 · 30. 4 (Βλ. Wenger, Institutes §6 σημ . 25· Kaser, Zivilprozessrecht 432 σημ . 1 ) ] . =

=

=

.

CONSILIUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

121

των praefecti urbi. Ε ν συνεχεία εφεσιβ άλλοντο ο ι αποφάσεις των jιιdices spectabiles και ειδ ικότερα των β ικαρίων· τέλος των εντεταλμένων από τον αυτοκράτορα δ ικαστών εξαιρουμένων των δικαστών inferioris gradιιs34G. Ο αuτοκράτωρ δύναται σε κάθε περίπτωση ανάθεσης υποθέσεως σε jιιdex datιιs να ορίσει ότι η απόφαση του τελεuταίοu είναι ανεπίδεκτη εφέσεως347 • Επί Θ εοδοσίου β' θεσμοθετήθηκε στην Ανατολή ένα μόνιμο δικαστήριο , όποu εφεσιβάλοντο οι αποφάσεις των iHdices spectabiles και των εξουσιοδο ­ τημένων non illιιstres, το οποίο συγκ ροτείτο από τ ο ν praefectus praetorio Orientis και τον qιιaestor sacri palatii. Οι δικαστές αυτοί εκδίκαζαν υπο θέσεις οι ίδιοι στη θέση τοu αυτοκράτορα και όχι αντί του αυτοκράτορα (αuτο ­ πρόσωπη εκδ ίκαση των uποθέσεων348) · ο δε αυτοκ ράτωρ εκδίκαζε πλέον μόνον εφέσεις κατά αποφάσεων των iHdices illustres31'9 • Ωστόσο και σε αu ­ τές τις περιπτώ σεις ο αuτοκράτωρ παρέπεμπε την εκδίκαση uποθέσεων ήσσονος σημασίας σε άλλους δικαστές350 • Εφέσεις , οι οποίες υπεβάλλοντο

346. Kaser, Zivilprozessrecht 4:Ω σημ . 3 . - Ειδικότερα η εκδίκαση των ποινικών υπο­ θέσεων από εντεταλμένους δικαστές ήταν σύνηθες φαινόμενο . Άλλωστε ο ορισμός εντε­ ταλμένου δικαστή δύναται να αφορά την εκδίκαση μίας μεμονωμένη ή μίας ευρύτερης κατηγορίας υποθέσεων , οι οποίες εν συνεχεία εφεσιβάλλοντο ενώπιον του αυτοκράτο­ ρα . Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις απεφάσιζε ο ίδιος ο αυτοκράτωρ σε δεύτερο ή τρίτο βαθμό . Δεν μαρτυρείται επίσημος τίτλος για τον εντεταλμένο δικαστή για την περίοδο προ του Μ . Κωνσταντίνου . Οι τίτλοι iudex sacranιm cognitionurn και vice sacra iudίcans α­ πετέλεσαν μετεξέλιξη τίτλων όπως : CIL Χ, 5398 : iudex ex delegatu cognitionum Caesa ­ rianarum · CIL Χ 5 1 7 8 : iudex e x delegatu principum iιι provincia · CIL X I V 3 9 0 2 : electus a d cognσscendas vice Caesaris cσgnitiones κ .ά . Σε κ ά θ ε περίπτ ω ση οι τίτλοι iudex sacrarum cσgnitiσnum και vice sacra iudicans υπήρξαν συνώνυμοι. Ο ύπατος του έτους 334 Anicius Paulinus αναφέρεται στην επιγραφή C VI 1 682: praef. urbi, iudex sacrarum cσgnitiσnum και στην επιγραφή C VI 1683 praef. ιιrbi, vice sacra iιιdicans [Mommsen, Strajrecl1t 270 σημ . 1 και 2)] . Μαρτυρείται ότι ο ύπατος του έτους 343 σύμφωνα με την επιγραφή CIL Χ, 1 700 εξετέλεσε τρείς φορές χρέη δικαστού · δύο φορές λόγω της αξιωματικής θέσεως, την οποία κατείχε και μία ως iιιdex ex delegatiσnibιιs sacris. - Βλ επίσης C.Th. 1 1 . 30. 1 6 C.f. 7 . 62. 1 9 . · 7. 62. 34· 9. 1 . 1 0 · Ammian 1 5, 3. 19, 1 2 . 2 7 , 7 , 8 . 347 . D . 49. 2 . 1 . 4 . - Restίtιιtiσ κατά αποφάσεως συνεπεία εφέσεως δοθέντος δικα­ στού δεν γίνεται παρ' άλλου ή του αυτοκράτορος του διορίσαντος τον δικαστήν (D . 4 . 4 . 1 8 . 4 Kaser, Zivilprσzessrecht 351 σημ. 1 5) . 348. Kaser, Zivilprσzessrecht 432 σημ . 4 · πρβ λ . Mommsen, Strafrecht 285)] . 349. C.f. 7 . 62. 32. 5. 350. C.f. 7. 62. 37 (529)· 7. 63. 5. 2 (529) Ν . 23, 2 (535) - Από την στιγμή κατά την οποία κατατίθετο η έφεση , ο κατώτερος δικαστής συνέτασσε έκθεση προς τον αυτο­ κράτορα (relatiσ, cσnsultatiσ, σpiniσ) , την οποία γνωστοποιούσε στους διαδίκους . Εκείνοι με τη σειρά τους κατέθεταν τους ισχυρισμούς τους (/ibelli refutatσrii) στον δικαστή . Κατά την εν λόγω διαδικασία δεν επιτρεπόταν να κατατεθούν ενώπιον του δικαστηρίου και­ νούργια στοιχεία ( C.Th. 1 1 . 30. 1 1 ) . Ο δικαστής [και όχι οι διάδικο ι , ω ς ε κ τούτου δεν ισχύει dies fatalίs C.f. 3. 2 4 . 3 (485)] εντός 20 ( C.Yh. 1 1 . 30. 8) το αργότερο εντός 30 η ­ μερών ( C . Th. 1 1 . 30. 2 9 (362) , από την ημέρα κατά την οποία η απόφαση εφεσιβάλλε=

1 22

Π . ΚΑΡ ΑΜ Π ΟΥΛΑ

κατά αποφάσεων αξιωματούχων της δεύτερης ιεραρχικής θέσης και μάλι ­ στα κατά αποφάσεων του κό μητα της Ανατολής ( Comes Orientis) ή των προκόνσουλων ή β ικαρίων εκδικαζόταν είτε more constt ltationis στο δ ικα­ στήριο του αυτοκ ράτορα351 είτε παραπέμποντο προς εκδ ίκαση σ ε έναν ή περ ισσότερους από τους υψηλούς αυλικούς αξιωματούχους σύμφωνα δε με τη ρύθμιση του Θεοδοσίου β' στον praefecttts praetorio Orientis ή τον qttaestor sacri palatii352• Ο Ιουστινιανός δ ι ατήρησε τη ρύθμιση του Θεοδο­ σίου353 με την διαφορά ότι η έκθεση του κατώτερου δικαστού μαζί με τοuς libelli reftttatorii και τα πρακτικά της υποθέσεως εστέλλοντο στην αυτοκρα­ τορική γραμματεία όχι από τον δικαστή , κατά την δ ια δ ικασία more con ­ stιltationis, αλλά από τον εφεσιβάλλοντα εντός 2 ετών σύμφωνα με την διά­ ταξη C.f. 7 . 62. 37 . 3 (529) και εντός ενός έτοuς σύμφωνα με την δ ι άταξη C.f. 7 . 63. 5 . 2354. Στα δ ιάδικα μέρη επιτρεπόταν η κατάθεση καινούργιων στοιχείων . Κατά πόσον τα δ ιάδικα μέρη και οι αντιπρόσωποί τους δ ύνα­ ντο να παρίστανται κατά την εκδίκαση της υποθέσεως των δεν είναι γνω­ στό355 . Κατά την διαδικασία αναγιγνώσκονταν στο consistorittm όχι μόνον οι libelli reftt tatorii των δ ιαδίκων αλλά και αποσπάσματα των πρακτικών (breves) , τα οποία σuντάσσονταν από τους magistri scriniorttm [ C.f. 7 . 62 . 39 1 a (530)]356.

Σύμφωνα με rescriptttm των αuτοκρατόρων Antoninus ( 1 61- 180) και Ve­ rus ( 1 61- 169) οι διάδικοι όφειλαν να εφεσιβάλλοuν τις αποφάσεις ενώπιον το , έστελνε την έ κθεση (relatio, consultatio, opinio), τις θέσεις των αντιδίκων (libelli re­ futatorii) μαζί με τον φάκελλο , ο οποίος αφορούσε στην υπόθεση ( C. Th. 1 1 . 30. 1 1 ) μέ­ σω δικαστικού κλητήρα στην αυτοκρατορική γραμματεία. Τα διάδικα μέρη δεν δ ύναντο να εμφανισθούν στο αυτοκρατορικό δικαστήριο πριν από την παρέλευση ενός έτους. Σε διαφορετική περίπτωση επεβάλλετο χρηματική ποινή προσδιοριζόμενη ανάλογα με την αξία του αντικειμένου της δίκης. Η διαδικασία δεν περιελάμβανε αυτοπρόσωπ η παρου­ σία των διαδίκων , η δε απόφαση εκδίδετο με τη μορφή rescriptum στο consistorium [ C.f. 1 . 1 4 . 2 · Ν. 23, 2 (appellatio nιore consultationis)] . 351 . C.Th. 1 1 . 3 0 . 1 6 . 352 . C.τh. 1 . 6 . 2 . 3 . · 7 .40. 1 6 ( 1 1 . 30. 57).61 · C.f. 7 . 62 . 32, 4 . 1 · 3 4 ( Mommsen, Strafrecht 284). 353. Kaser, Zivilprozessrecht 5 1 0 ση μ. 54 . Αυτό άλλωστε αποδεικνύει η ενσωμάτωση της διάταξης 7. 62. 32 στον C.f. 354 . Kaser, Zivilprozessrecht 5 1 0 σημ . 55. Σύμφωνα με την διάταξη του C.f. 7 . 63. 3 (518) δεν ισχύει παρελκυστική παράταση των προοθεσμιών (reparatio temporis) . 355. Δεν είμαστε σίγουροι ε ά ν η παράσταση τ ω ν διαδίκων μέσω νομικών αντιπρο­ σώπων στο consistoriunι ήταν επιτρεπτή . Σύμφωνα με CIL V I 5 1 0 μαρτυρείται στο consistorium η παρουσία ενός και μόνον συνηγόρου το έτος 376 μ .Χ . (Seeck, "Consi­ storium" RE IV, 1 932 . Πρβ λ . Kaser, Zivilprozessrecht 433 ση μ . 22 , με αναφορά στο προοίμιο της Ν. 1 26 : Κατά την διαδικασία consultatio και την εκδίκαση εφέσεων more consultatione η παρουσία των διαδίκων μάλλον απεκλείετο . 356. Kaser, Zivilprozessrecht 5 1 0 σημ . 58 . =

-

CONSILIUM

1 23

PRINCIPIS - CONSisτORIUM PRINCIPIS

της αρμόδιας αρχής και όχι ενώπιον του αυτοκράτο ρα357 • Σ ε κάθε περί­ πτωση η απόφαση , η οποία εκδίδετο σε τελικό β αθμό από το δικαστήριο του αυτοκράτορα ή το δ ικαστήριο του praefectus praetorio, δεν μπορούσε να εφεσιβληθεί σε κανένα άλλο δ ικαστήριο358 • Με την Ν εαρά 1 2 5 το έτος 543 ο Ιουστινιανός ορίζει τέλος με γενικό νόμο ότι " μηδένα τών δικαστών καθ' οιονδήποτε τρόπον η χρόνον έπι ταίς παρ' α6τοίς προτιθεμέναις δίκαις μη­ νύει ν προς την ήμετέραν γαληνότητα , &λλ' έξετάζειν τελείως το πράγμα και δπερ α6τοίς δίκαιον και νόμιμον φανείη κρίνειν "359• Π . Sιιpplicatio Η προσφυγή στον αυτοκράτορα (sιιpplicatio) απετέλεσε την περίοδο αυ­ τή έκταχτο ένδικο μέσο ασκούμενο κατά των αποφάσεων του praefect�ιs praetorlo, στις οποίες η άσκηση έφεσης δεν ήταν δυνατή360 . Κατά την διαδι­ κασία αυτή αν ο αυτοκράτορας αναιρούσε την απόφαση , η απόφαση πα­ ρεπέμπετο εκ νέου στον praefectιιs praetorio, ο οπο ίος την είχε εκδόσει ή στον δ ιάδοχό του για να εκδικασθεί εκ νέου361 • ΠΙ. Rescripta Τα rescripta της περ ιόδου της Ηγεμονίας ήσαν ο ι απαντήσεις (αντιγρα­ φαί) , τις οποίες έδινε ο αυτοκράτωρ σε αιτήματα , τα οποία υποβάλλονταν υπό την μορφή αναφορών (/ibelii) από υπαλλήλο υς επαρχιακές πόλεις ή και ιδ ιώτες : Στις περιπτώ σεις , όπου το αίτημα υπεβάλλετο από υπάλληλο , πόλη κ .λπ . το rescriptιιm εκδίδετο υπό την μορφή epistιιlae362 • Ε ιδικότερα ο υπάλ­ ληλος με αίτημ α , το οποίο υπεβάλλετο υπό την τυπική μορφή της consιιlta­ tio ή relatio363 , αιτείτο την έκδοση rescriptιιm (epistιιla). Η απάντηση του αυ­ τοκράτορα συνετάσσετο από την γραμματεία ab epistιιlis και επεδίδετο

357 . D. 49. 1 . 2 1 : appellationes, quae recto ad principem factae sunt oιnissis his, ad quos de­ buerunt fieri ex inιo ordine ad praesides remitti. 358. C.f. 7. 70: ne licet in una eadmqιιe causa tertio provocare vel post dιιas sententias iudi­ cum, quas definitio praefectorunι roboraverit, eas retractare. Βλ. Wenger, Institutes §30 σελ. 308. 359. Mommsen, Strafrecht 284. 360. Βλ. C.J. 1 . 2 1 . 3· C.f. 9. 42. 1 · 1 2 . 1 9 . 1 5 . Βλ. Γκόφας , Εισηyήσεις VΙ 72. Βλ. για την supplicatio ως επικουρικού ενδίκου μέσου κατά των μη εφεσιβαλλόμενων αποφά­ σεων του pr. pr. στον Kaser, Zivilprozessrecht §96 Ι Ι . Πρβλ. σημ. 1 68. 361 . Η απόφαση παρεπέμπετο συνήθως στον διάδοχο του praefectus praetorio, ο οποί­ ος είχε εκδόσει την απόφαση βλ. Wenger, Institutes §30 σελ . 308 . 362. Mitteis, Chrest. 373 Bruns, Fontes Ι αρ . 196 FIRA, Ι αρ . 78 1 1 9 μ .Χ: D 4 . 4 . 1 § 1 · 1 1 § 2 · D 4 9 . 1 . 1 -3· C.f. 7 . 6 1 . 37· C.J. 7 . 6 2 (Heuman, Quellen 1 09) . 363. consultatio ad scientianι principis ( C.J. 7 . 61 . 1 , 2 · C.f. 1 2 . 36. 1 1 , Heumann, Quellen 497) . -

=

=

Δήμητρα Π . ΚΑΡ ΑΜ Π ΟΥΛΑ

στον αιτούντα364 . Το rescriptttm, το οποίο απαντούσε σε αίτημ α ιδ ιώτη365 ονομαζόταν sttbscriptio και αυτό γιατί η απάντηση έπαιρνε τη μορφή σημεί­ ωσης , την οποία έγραφε ο ηγεμόνας κάτω από την αναφορά , η οποία του είχε υποβληθεί . Το αίτημα (preces, sιιpplicatio) το υ ιδ ιώτη υπό την μορφή εγγράφου αναφοράς (libelltts) έφθανε στον αυτοκράτορα . Η απάντηση συ­ νετάσσετο από την γραμματεία366 και εν συνεχεία υπεγράφετο από τον αυτοκ ράτορα367 . Η υπογεγραμμένη αναφορά αναρτάτο δημοσίως (propo­ situιrι), οι διάδ ικοι δύναντο να έχουν αντίγραφο368 . Την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας τα rescripta ήσαν διατάξεις , με τις οποίες ο αυτοκράτωρ αποφαίνετο επί ε ιδ ικών περιπτώ σεω ν , ύστερα από αίτημα των διαδίκων και υπό την επιφύλαξη ότι τα πραγματικά περιστα­ τικά θα έχουν , όπως τα έχει ε κθέσει εκείνο ς , ο οποίος υ πέβαλε την έκθε­ ση369 . Ακριβ ώ ς δε επειδή οι περιπτώσεις , επί των οποίων ο αυτοκράτωρ αποφασίζε ι , έχουν ιδιωτικό χαρακτήρα γι αυτό παρατηρείται η τάση να μη

364. Β λ . Wenger, Instίtutes 4 3 1 , Hirschfeld 3 1 9 [ 0 . Hirschfel d , Die kaiserlichen Ver­ waltungsbeamten bίs auf Diokletian, Berlin 1 905] Kaser, Zivilprozessrecht 353. Από τον Gordian και εφεξής οι αρμόδιοι γραμματείς , υπεύθυνοι για την σύνταξη των epistulae έ­ φεραν τον τίτλο των rnagίstri. Έκτοτε ίσχυε ο όρος magister libelloruιn αντί του procurator α lίbellis (Honore Lawyers 27). 365. Βλ. Tabula Banasitana 2 1 -52 ( CR Acad. Inscrip . 1971 [ 1 972] 468 177 A . D . ) : Upon the reguest of Aurelius Iulianus, chief of the Zegrenses, by petition (libellus), supported by Vallius Maximianus by letter (epistula), we have granted Roman citizenship to thcm, saving tl1e rights of the tribe (salvo iure gentis). Ο Αδριανός ( 1 1 7 - 1 38) είναι ο πρώτος αυ­ τοκράτωρ , του οποίου τα rescripta προς ιδιώτες αναφέρονται στις νομικές πηγές (Honore, Lawyers 1 3 σημ . 78 : Gaius Inst. 1 . 94· C.f. 7. 43. 1 J· Inst. 2 . 1 2 pr. ) . Γκόφας , Εισηγήσεις Ι α , 1 1 8 . Β λ . το rescriptum του Τρα'ίανού , ο οποίος απαντά σε ερώτημα του Πλίνιο υ του νεώτερου Plin. Ep. 1 0 96-97. 366. α libellis · scrinium libellorum C.f. 12. 19. 1 . 3 - 5. 1 1 . 1 5 [Heumann Quellen 3 1 7] . 367. libello cujusdaιn Inιperator subscipsit D 4 . 8 . 3 2 § 1 4 · ad lib . rescribere ( D 1 . 1 9 . 3§2· 19§9·D 19. 2 . 6 §9·D 28. 3 . 4 1 §7· D 3. 23·D 33. 2 . 2 · D 49. 1 4 Heuman, Quellen 3 1 7) . 368. Wenger, Quelllen 429 [ι. Wenger, Die Quellen des Rorrι isclιen Rechts, Wien 1 953] . 369. Γ κόφας , Εισηγήσεις Ι α , 1 4 7 . - Ο αυτοκράτωρ Ζήνων ορίζει ότι τα rescripta εκδί­ δονται μόνον υπό την προϋπόθεση si preces veritatae nituntur ( C.f. 1 . 1 . 2 3 . 7 προ ψ. (477). Στην περίπτωση εκείνη , κατά την οποία ο ενάγων με εσφαλμένα και αναληθή στοιχεία προκάλεσε την έκδοση του rescriptum τοι)το είναι ανίσχυρο και ο εναγόμενος μπορεί να επικαλεσθεί την praescriptio mendaciorurrι ( C. τιι . 2. 7 . 1 (31 4) C.f. 3. 1 1 . 2 (βλ . Hcumann, Que/len: rescribere και mendacium) ( Β λ . Kaser, Zivilprozessreclιt 523) . Σ ύ μφωνα με διάταξη του Αναστασίου η διαδικασία αυτή περιορίσθηκε στις περιπτώσεις εκείνες, τις οποίες δεν ρύθμιζε καμμία διάταξη νόμου [ C.f. 1 . 22. 6 (Πετρόπουλος, Ε ι σηγήσεις § 1 98 1 468 σημ . 8 : και τούτο διότι ο ηγεμών δια του rescriptum, το οποίο αποτελούσε πη­ γή δικαίου κατ' ανάγκη δημιουργούσε δίκαιο , πράγμα το οποίο έπρεπε να αποφεύγεται στο βαθμό κατά τον οποίο υφίστατο ήδη νόμος] . Επί Ιουστινιανού με τη Ν. 1 1 5 η διαδι­ κασία per rescriptum καταργήθηκε [Rostowzew, 'Έpistula" RE VI, 1 207 · Γκό φ α ς , Ειση­ γήσεις Ια 147] .

CONSILIUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

1 25

δίνεται στις διατάξεις αυτές (rescripta) γενικότερος χαρακτήρας , όπως συ ­ νέβ αινε την περίοδο της Ηγεμονίας . Σύμφωνα με δ ι άταξη του Μ . Κων­ σταντίνου το rescriptHm δ εν ισχύει άν απο κλίνει από το ισχύον δίκαιο (lex generalis)370. Παρά ταύτα τα rescripta αποτελούν πηγή δ ικαίου όπως οι leges generales . Για τον λόγο αυτό ο Αρκάδιος με διάταξη του έτους 398 μ .Χ . α­ ποφαίνεται ότι τα rescripta δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα πέρα από τη συγκεκριμένη περίπτωση στην οποία αναφέρονται371 . Άλλωστε την περίο­ δο αυτή372 ο αριθ μός των rescripta αυ ξάνεται σημαντικά373 εξαιτίας της ει­ σαγωγής της διαδ ικασίας per rescriptHm, σύμφωνα με την οποία οι δικαστι­ κές προσφυγές δύναντο έστω και τυπικά να απευθύνονται στον αυτοκρά­ τορα374 . Κατά την ειδ ική αυτή διαδικασία ο ενδ ιαφερόμενος δ ιάδικος υ ­ ποβάλλει ειδ ικό αίτημα (/ibellHs principi datHs ή oblatHs, preces sHpplicatio) για την επίλυση της υποθέσεώς του από τον αυτοκράτορα375 . Ο αυτοκράτωρ ,

370. C.Th. Ι . 2 . 2 (315) contra jus rescripta non valeant· πρβ λ . C.Th. 1 . 2 . 3 (317)· C.f. Ι. 1 4 . 1 . 371 . C.Th. 1 . 2 . 1 1 : rescripta ad consutationem en1issa vel en1ittenda in futuram his tantιιm negotίis opitιιlentur, quibus effιιsa docebuntur. - Πρβλ . C.f. 1 . 1 4 . 2 (426), όπου γίνεται ανα­ φορά στην επιβολή ποινών σε περίπτωση παραβίασης του κανόνα . - Πρβλ . C.f. 1 . 1 4 . 3 (426) : Sed et si generalis lex vocata est vel ad omnes iussa est pertίnere, vίnι obtineat edicti,) όπου υπό προί>ποθέσεις τα rescripta έχουν γενική εφαρμογή (Βλ . Kaser, Zivilprozessrecht 523). 372. Β λ . Kaser, Zivilprozessrecht 353 ση μ . 4 7 : Την περίοδο της Ηγεμονίας δεν μπο­ ρούμε να μιλήσουμε για διαδικασία per rescripturrι . Η διαδικασία αυτή μαρτυρείται για πρώτη φορά την εποχή του του Αδριανού (Reskriptprozess). Α ναφοριχά με το ερώτημα αυτό β λ . Andt, La procedure par rescript (1 920) 1 1 1 επ . · Wenger, Institutes 3 1 7 ε π . §32 Ι ειδικότερα σημ . 4 , όπου η όλη διαδικασία γίνεται αντιληπτή στα πλαίσια της cognίtio. 373. Με το πέρασμα των χρόνω ν , λόγω της πληθώρας των διαταγμάτ ω ν , τα οποία κατά καιρούς εχδίδοντο επήλθε νομοθετική σύγχυση , η οποία περιγράφεται με σκωπτι­ κό τρόπο στις πηγές : Ο μεν Am. Marcel . σατυρίζει το νομικό σύστημα κατά την βασι ­ λεία του αυτοκράτορα Valens (ΧΧΧ 4) ο δε Anonymus de rebus bellicis προτείνει στον αυτοκράτορα να φέρει τάξη στη νομοθεσία (Demandt, Spiitantike 203). 374. 'Ή διαδικασία αυτή επέτρεψε δια rescrίpturrι να επιλύει ο αυτοκράτωρ ορισμέ­ να ζητήματα , υπό την προυπόθεση ότι δεν υφίστατο εκκρεμής δίκη επί της υποθέσεως ή δεν είχε εκδοθεί απόφαση εκτελεστή . Βασίσθηκε στην αντίληψη ότι στα απολυταρχικά πολιτεύματα ο μονάρχης αποφασίζει και κατά πρώτον και τελευταίον βαθμόν παρορω­ μένων των ταχτικών δικαστηρίων . " Πετρόπουλος , Ιστορία καε Εισηγήσεις § 1 98 σ. 1 467 . Σύμφωνα με διάταξη του Αναστασίου η διαδικασία αυτή περιορίσθηκε στις περιπτώ ­ σεις εκείνες , τις οποίες δεν ρύθμιζε χαμμία διάταξη νόμου [ C.f. 1 . 22. 6 (Πετρόπουλος , Εισηγήσεις § 1 98 1 468 σημ . 8 : και τούτο διότι ο ηγεμών δια του rescriptun1, το οποίο α­ ποτελούσε πηγή δικαίου κατ' ανάγκη δημιουργούσε δίκαιο , πράγμα το οποίο έπρεπε να αποφεύγεται , στο βαθμό κατά τον οποίο υφίστατο ήδη νόμος] . Επί Ιουστινιανού με τη Ν. 1 1 5 η διαδικασία per rescriptun1 καταργήθηκε [Rostowzew, 'Έpistula" RE VI, 1 207· Γχόφας, Εισηγήσεις Ια 1 47] . 375. Ο ενάγων παραπέμπεται στον αρμόδιο δικαστή , ο οποίος δεσμεύεται , όσον α­ φορά το νομικό πλαίσιο στο οποίο θα κινηθεί και τις αρχέ ς , τις οποίες θα τηρήσει κατά

1 26

Π . ΚΑΡ ΑΜ Π ΟΥΛΑ

ο οποίος αποφασίζει ο ίδιος επί της υποθέσεως εκδίδει decretum αφού έχει προηγουμένως συσκεφθεί με το συμβούλιό του ή rescriptum . Τ ο rescrip­ tum376 συντάσσεται από τον quaestor sacri palatii, τον οποίο επικουρεί ο ma­ gister scriniorum και υπογράφεται στην αυθ εντική του μορφή από τον αυ­ τοκράτορα377 . .

Β . Το Συμβούλιο Ο αυτοκράτωρ στα πλαίσια των δικαστικών και διοικητικών αρμοδιο­ τήτων του απεφάσιζε κατά την περίοδο αυτή , όπω ς και κατά την περίοδο της Ηγεμονίας λαμβ άνοντας υπόψιν το υ τη γνώμη του συμβουλίου του . Της συνελεύσεω ς του συμβ ουλίου προηγείτο ειδ ική αναγγελία378 . Ο ι εφέ­ σεις κατά των πρωτοδίκων αποφάσεων συνοδευόμενες από τον φ άκελλο των υποθέσεων υπεβάλλοντο ε μπροθέσμω ς ώστε να μην γίνεται δ ολία πα­ ρέλκυση της προθεσμίας379 . Οι δ ιάδικοι ή οι αντιπρόσωποί τους κατά την δ ιαδικασία των εφέσεων υπέβαλλαν εγγράφως τους ισχυρισμούς τους380 ή την έκδοση της απόφασης του από την γνωμάτευση (rescript) του αυτο κράτορα (ein intemer Akt der kaiserlichen Jurisdiktion, der eine Anweisung fίir einen Beamten scl1afft Partscl1 2 1 4 στον Kaser, Zivilprozessrecht 522). Στον αιτούντα περιέρχεται το πρωτότυπο του εγγράφου . Χρήση του rescrίptum γίνεται (η ισχύς του δεν είναι χρονικά περιορισμέ­ νη) , μόλις ο ενδιαφερόμενος το υποβάλλει μαζί με το κείμενο της αίτησής του μέσω ενός exsecutor (έκβιβαστης τοϋ πράγματος) στον δικαστή [στο Ρ Masp . 67032 Ζ 32 ε π . (κατά τον νόμον) εκβιβαστής του πράγματος είναι ο comes sacri consistorii, ο οποίος ταυτόχρονα εκτελεί χρέη δικηγόρου] . Σύμφωνα με τον Kaseι-, Zivilprozessrecfιt 522 ση μ . 20 η περί­ πτωση αυτή αποτελεί εξαίρεση , στην οποία δεν μπορούμε να βασισθούμε για να συμπε­ ράνουμε την θέση των exsecutorum· πρβλ . Wenger, Institutes § 26 σημ . 24· Heumann, Quel­ len exsecutor 205)] . Ο δικαστής προβαίνει σε έλεγχο των κατατεθέντων εγγράφων και κινεί τη διαδικασία κλήτευσης του εναγόμενου . Η μετέπειτα διαδικασία ακολουθεί τους γενι­ κούς κανόνες. Στα πλαίσια αυτά ο αντίδικος δύναται να αποδείξει ότι τα εκτιθέμενα πραγματικά περιστατικά είναι αναληθή , οπότε απαλάσσεται λόγω subretio ή obreptio (C.j. 1 . 1 . 2 pr. · 1 . 1 4 . 2 · 1 0 . 1 6 . 7) . Άλλωστε και ο δικαστής υποχρεούται αυτεπαγγέλτως να εξετάσει το βάσιμο αυτών ( C.j. 1 . 2 2 . 4 · 2 . 4 . 1 3§ 2 · 1 . 23. 7 Πετρόπουλος, Ιστορία χα ι Εισr;γήσεις § 198 1 468 επ. - Πρβλ. Kaser, Zivilprozessrecht 521 , 522 . 376. Το rescriptum (θεία κέλευσις=sαcrα, divina iussio στο Ρ . ιnasp . 67023 Ζ 2 3 · Ν . 1 1 3, 1 (54 1 ) [NV 1 9 , 3 (445)] εκδίδεται είτε ως sinιplex (βλ. Wenger, Quellen 427 επ .) είτε σε πανηγυρική μορφή (adnotatio) [ C.f. 1 . 23. 7 pr. (477). Adnotatio δεν ισχύει χωρίς rescriptio [ C. Th . 1 . 2. 1 (31 3)] . Όσον αφορά στη διαφοροποίηση ανάμεσα σε αdnotatio και rescriptuιn siιnplex β λ . Kaser, Zivilprozessrecht 52 1 σημ . 1 1 )]. 377 . C.]. 1. 23. 3(292)· 1. 23. 7 (4 77)] . 378. Silentiun1 nuntiare Ν. 62, 1 , 2(537)· Λυδός , Περί Αρχών 2, 1 7 [Kaser, Zivilprozes ­ srecht 433] . 379. C.f. 7 . 62 . 63 gesta in iudicio · Breves C.f. 7 . 62 39, 1 [Kaser, Zίvilprozessrecht 433 σημ . 20] . 380. C.f. 7 . 62 . 37. 3 (529) · 39. 1/i a (530)· 7 . 63. 3 (518)· 7 . 63. 5. 2 (529) [ Kaser. Zivilprozessrecht 433 σημ. 2 1 ] .

1 27

CONSILIUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

παρίσταντο αυτοπροσώπως381 . Τα μέλη του συμ β ο υλίου κατέθ εταν την γνώμη τους κατά ιεραρχική σε ι ρά382 • Ο αυτοκράτωρ , ο οποίος δεν παρί­ στατο πάντα απεφάσιζε επί της υποθέσεως αμέσως ή εν ευ θέτω χρόνω 383 . Η απάντηση του αυτοκράτορα εκφωνείτο από τον qttaestor στο consistoriιιm (recitata in consistorium)384 • Η διαδικασία πρωτοκολλείτο , αντίγραφο του πρωτοκόλλου απεστέλλετο στους δ ιαδ ίκους38 5 • Η απόφαση έφθανε στον ενδιαφερόμενο , όπως ήδη αναφέθηκε υπό μορφή γράμματος . Silentium cttm conventtt Επί Ιουστινιανού και σε μεμονω μένες περιπτώ σεις επί Αρκαδίου386 το consistorittm συνεδρίαζε από κοινού με την σύγκλητο για την ε κδίκαση υ ­ ποθέσεων . Η σύνοδος των σωμάτων αυτών ήταν γνωστή ω ς silentitιm387 ωm conventtt 38 8 • Η Ν. 62, Ι 2 του Ιουστινιανού ρυθμίζει τη δικαστική αρμοδιό­ τητα της συγκλήτου , ορίζει δε ότι όσες φορές αγγέλεται silentittm cttm con ­ venttt η σύγκλητος συνέρχεται από κοινού με του consis torium για να δ ικά­ σει κατ' έφεσιν389 . Σύμφωνα με την προ αναφερθ ε ίσα νεαρά ακό μ α και

381 . Κατά την παρουσία τους ενώπιον του αυτοκράτορα όφειλαν να φέρουν συγκε­ κριμένη ενδυμασία (Ν. 1 26 : τοϋτο μεν έσθΥjτι τοϋτο σε ύποοήμασι και ρήμασι παρα τοίς ή μετέροις &ρχουσιν έκέχρηντο οίς μόνους κεχρΥjσθαι προσήκει τοuς προς β ασιλείαν ' εtσιόντας . Σύμφωνα δε με τον Bethmann Η 1 02 μετά την έγγραφο κατάθεση των ι ­ σχυρισμών τ ω ν διαδίκων απαγορευόταν περαιτέρω διεξοδική προφορική ανάπτυξη των θέσεών τους . 382. Ν 62, 2 προοίμ . (537) . Όσον αφορά τον ordo dignitatum CΓh. 6 . 5 · C.f. 1 2 . 8 (J3λ. Kaser, Zivilprozessrecht 433 σημ . 23) . 383. Ν. 62, 1 , 2 (537) πρβ λ . C.f. 1 . 1 4 . 1 2 (529) Βλ. Kaser, Zivilprozessreclιt 434 σημ . 2 4 . - Βλ . Amm . Marc. 22, 7, 3· 22, 10, 1 (W. Seyfarth, Aιιιmiani Marcellini Rerunι Gestarum Libri qui supersunt Ι. ΙΙ Leipzig 1978), όπου γίνεται αναφορά στον ρόλο του Ι ουλιανού ως δικαστή (criιιιen repetundarum). - Αντιθέτως ο Valens θεωρεί ότι η ιδιότητα του δικα­ στή δεν συνάδει με το αυτοκρατορικό αξίωμα (Ammian. Marcell. 22 7· 1 0 · 30. 4 (Βλ . Wenger, Institutes §6 σημ . 25· Kaser, Zivilprozessrecht 432 σημ . 1 ) ] . 384. Cass. Dio 6, 5, 4 Kaser, Zivilprozessrecht, 434 σημ . 2 5 . 385. C.f. 7 . 6 2 . 3 2 . 2/4a (440) . Σπαράγματα πρωτοκόλλων περιλαμβάνονται στον CTh . 1 1 . 39. 5 (362)· 1 . 22. 4 (383)· 4. 20, 3(386) C. Th. 7 . 7 1 . 6· CTh. 8 . 1 5 . 1 (Kaser, Zivilprσzessrecht 434 ση μ . 26) . 386. Λυδός, Περί Αpχώv ΙΙΙ 1 0. 27. 387 . Η ονομασία silentium, η οποία απαντά για τη συνάθροιση αυτή , δηλαδή για το συμβούλιο του αυτοκράτορα , προήλθε από την σιωπή , η οποία επικρατούσε κατά την εκφώνηση της αυτοκρατορικής θέλησης . Παράλληλα τα μέλη του συμβουλίου ανασηκώ­ νονταν [Demandt, Spiitantike 200 ( Α. Demandt, Gesclιichte der Spiitantike, Mίinchen 1 988)] . 388 . Ν. 62, 1 πρβλ. 7 4 . 1 · Προκόπιος Αvέχδ. 1 4 , 7· Μαλάλας 438 · Κωνστ . Πορφυρ. Πεp{ Βασιλείου Τάξεως Ι 92 . 389. si quando silentium ob a/ia una cum conventu fuerit nuntiatum, onιnes colliguntur et pro­ ceres et senatores . Εφαρμογή της ανωτέρω Νεαράς αποτελούν οι αναφερόμενες στον Μα-

=

=

Π . ΚΑΡΑΜΠ ΟΥΛΑ

στην περίπτωση εκείνη , κατά την οποία αγγέλεται σύγκληση silen tiMm χω ­ ρίς conven tus, ο ι συγκλητικοί συνέρχονται και πάλι με τα μέλη του consi­ s torium προ κειμένου να επιληφθ ούν δ ικαστικής υποθέσεως390 . Ω στόσο η αρμο δ ιότητα αυτή της συγκλήτου δεν σημαίνει ενδυνάμωση του δ ικ αστι­ κού της ρόλο υ . Ο ίδιος ο Ιο υστινιανός στο προοίμιο της Ν. 62 υμνεί την πάλαι ποτέ παντοδυναμία της συγκλήτου , η οποία αποδ υναμώ θηκε στα­ δ ιακά με την παραχώρηση σημαντικού μέρους των αρμοδιοτήτων της στο πρόσωπο του αυτοκ ράτορα . Στα πλαίσια της " επανόρθωσης " ο Ι ουστι­ νιανός επιχειρεί την αναβ άθ μιση της συγκλήτου μέσω της συμμετοχής της στις δικαστικές συνεδρίες του consίstoritι m . Άλλωστε ο Προ κόπιο ς θ εωρεί αυτονόητο να εκφέρει η σύγκλητος επί δικαστικών αποφάσεων ανεμπόδι­ στα τη γνώμη της , μέμφεται δε τον Ιουστινιανό ακριβώς δ ιότι περ ιήγαγε αυτήν σε σκιώδη ύπαρξη39 1 . Ε π ισημαίνεται ότι η σύγκλητος εξακολουθεί την περίοδο αυτή να λειτουργεί ως δικαστήριο σε μεμονω μένες περιπτώ­ σεις392 και ότι κατά τις συνεδριάσεις της συγκλήτο υ εκδικάζονταν εφέσεις είτε παρόντος είτε απόντος του αυτοκράτορα393 . Στις περιπτώσεις εκείνες ,

λάλα 438-439 και 493-495 Θεοφ . 237 -238 περιπτώσεις. Άλλωστε τα χωρία , τα οποία αναφέρονται στην σύγκληση silentium για την επίλυση δικαστικών ζητημάτων στην επο­ χή του Ι ουστινιανού και μερικές δεκαετηρίδες μετά από αυτήν αποτελούν εφαρμογή της Ν. 62 (Χριστοφιλοπούλου , Σύγκλητος 96) . 390. Ν. 62 . 2 : ita et nunc, quando silentiunι tantumnιodo propter alicuius causae examinationem pronuntietur, etsi non addatur conventιιs vocabulum, tamen eos convenire et omnes consedentes Οι εν­ δημούντες στην Κωνσταντινούπολη συγκλητικοί ακόμα δε και εκείνοι , οι οποίοι είναι va­ cantes οφείλουν να συμμετέχουν τόσο στις συνεδριάσεις της συγκλήτου (conventus), όσο και στις δικαστικές συνελεύσεις (silentia Cass. Var. 6, 1 2 Kaser, Zivilprozessrecht 433 σημ . 1 7 ) . 39 1 . Προκόπιο ς , Αvέκδοτα 1 4 8 : ή μεν γαρ βουλη wσπερ έ ν εtκόνι έκάθητο οδτε τijς ψήφου οδτε τοϊ> καλοu κυρία οδσα , σχήματος μόνου κα\ νόμου ξυνειλεγμένη παλαιοί) εϊνεκα , έπε\ oUδi: φωνην ιΧφείναί τινα ότ�οuν το παράπαν έξijν [Βλ . Χριστοφιλοπούλου , Σύγκλητος 7 ση μ . 1 ] . 392 . Βλ. για τη συμμετοχή της συγκλήτου σε μεμονωμένη περίπτωση , η οποία αφο­ ρούσε την εγκυρότητα διαθήκης (Ν. Mc. 5 pr. (455) : Nιιper, cunι de testanιento clarissimae meιnoriae feminae Hypatiae, quae inter alios virum religiosum Anatoliuιιι presbyterum in pσrtione ιιιanifesta bσnσrum suorum scripsit !ιeredeιιι, amplissimσ senatιι praesente tractaret pietas mea et dubiιιm videretur. Kaser, Zivilprσzessrecht 433 σημ . 1 3) . 393. Ο Ι . Λυδός ως πρώτος χαρτουλάριος των adiιιtores του γραφείου ab actis ήταν αρ­ μόδιος για την σύνταξη του cσttidianum και του persσnale (καταστίχων αφενός μεν των υ­ ποθέσεων , οι οποίες θα εκδικάζοντο στο δικαστήριο του αυτοκράτορα , αφετέρου δε των προσώπων , τα οποία θ α παρουσιάζοντα στο εν λόγω δικαστήριο) αλλά και των suggestiσnes, υπομνημάτων , τα οποία αφορούσαν υποθέσεις οι οποίες θα εκδικάζονταν κατ' έφεσιν στη σύγκλητο Λυδός , Περί Αρχώv Ι Ι Ι 2 7 : δίκης οδν έφεσίμου τυχον γενομέ­ νης , εΙτα προς την σύγκλητον ιΧναγομένης προς έπιδιόρθω σιν , ό τών &λλων β οηθών κρείττων συνέταττε την λεγομένην σουγγεστιώνα - ιΧντ\ τοϋ διδασκαλίαν προς ιΧκρόα­ σιν τijς βουλής . . . =

CONSILIUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

κατά τις οποίες ο αυτοκράτωρ δεν παρίστατο κατά την δίκη ήταν απαραί­ τητη προηγοί>μενη οδηγία , ώστε ένα από τα δικαστικά σώματα της πρώ ι­ μης βυζαντινής περιόδου να επιληφθεί της εκδίκασης της υποθέσεως394 . Σε κάθε περίπτωση ο ι αποφάσεις των εν silen tiιιm et conventtιs ή των εν si­ lentiHm δ ικαζόντων υπέκειντο στην επικί>ρωση του αυτοκράτορα395 • Το δικαστικό αυτό σώμα υπό την σί>νθεση silentiHm cιιm conventιι κρίνει ποινικές κατηγορίες επί εσχάτη προδοσία και εν γένει έργω ή λόγω προσβο­ λής του αυτοκράτορα396 • Μόνον σε μία περίπτωση κατά την δ ιάρκεια του 6ου αιώνα το δικαστικό σώμα υπό την σί>νθεση αυτή κρίνει κατηγορίες επι­ βουλής της ζωής ανώτερων κοσμικών η εκκλησιαστικών αρχόντων397 Οι κα­ τηγορίες των προσώπων , οι οποίες υπάγονταν στην δικαιοδοσία του σώμα­ τος αυτοί> ήσαν οι συγγενείς του αυτοκράτορα και γενικά πρόσωπα τα ο ­ ποία συνδέονταν προς την βασιλική οικογένεια398 , συγκλητικοί και εν γένει ανώτεροι αξιω ματοί>χοι του κράτους399 αλλά και απλοί ιδιώτες για σοβαρό­ τατη κατηγορία400 • Ενώ οι συγκλητικοί κατά την περίοδο της Ηγεμονίας δεν απελάμβαναν ιδιαίτερης δωσιδικίας401 , κατά τους ί>στερους ρωμα'ίκοί>ς χρό ­ νους , όπως ήδη αναφέρθηκε402 , απελάμβαναν ιδιαίτερης δωσιδικίας υποκεί­ μενοι στην δικαιοδοσία του αυτοκράτορα ή του επάρχου403 • 394. Η ύπαρξη εντολής για την έκδοση δικαστικής αποφάσεως άνευ της παρουσίας του αυτοκράτορα μαρτυρείται ρητά σε εννέα περιπτώσεις εκ των δεκαοκτώ εν συνόλω , οι οποίες μνημονεύονται στις πηγές (βλ . Χριστοφιλοπούλου , Σύγκλητος 1 02 ση μ . 2 όπου μνεία των περιπτώσεων Αγαθίας, Ιστορία 1 70- 1 7 1 και Προκόπιος , Πόλεμοι ΙΙ ΙΙΙ 440-441) . 395. Ν . 6 2 (537) 1 κ . (Χριστοφιλοπούλου , Σύγκλητος 1 0 1 ) . 396. Προκόπιος , Πόλεμοι Π ΠΙ 440-44 1 · Μ αλάλας 438 - 439 , 493-495 Θεοφάνης 237238 Χριστοφιλοπούλου, Σύγκλητος 1 05 σημ . 5 . 397. Προκόπιος , Ανέκδοτα 1 74 - 1 76 (Χριστοφιλοπούλου , Σύγκλητος 1 05 ση μ . 7 ) . - Ο Fl . Carterius [PLRE ΙΙ Fl. Carterius 2 corrιes et proximus scrinii libellorum sacrarumque cogni­ tionum (East) 449] , ο λαμπρος κόμης και πρόξψος τοϋ θείου σκρινίου τών λιβέλλων και τών θείων κογνιτιόνων συμμετείχε στις ανακρίσεις για τον Ευτύχη στην Κωνσταντινούπολη . 398. Προκόπιος Πόλεμοι Ι Ι ΠΙ 440-441 (Χριστοφιλοπούλου , Σύγκλητος 1 03 σημ . 3) . 399. Προκόπιος Πόλεμοι Ι Ι 140- 1 4 1 · Προκόπιος, Ανέκδοτα 1 70- 1 7 1 · Μαλάλας 4384 39 Χριστοφιλοπούλου , Σύγκλητος 1 03 σημ . 4 . Ο Ίλλος (PLRE ΙΙ Illus 1 mag. off· mum per Orientem 481 -483· cos 478· patricius 477 -488) συμμετείχε στο δικαστήριο , το ο ­ ποίο συγ κροτή θη κε από τρεις συγκλητικούς με σκοπό να καταδικάσει τ ο υ ς Άνθιμο , Μαρκελλίνο και Στέφανο ως υποστηρικτές του Θεοδώριχου Στράβωνα (Μάλχος fr . ΙΙ). Ο Απίων (PI�RE ΙΙ Apion 2 patricius, ppo orientis 5 1 8) εστάλη το 510 από τον Αναστάσιο στην εξορία (Marcell. com . 51 Ο pius patricius exulatus est· Λυδός, Περ{ Αρχώ ν ΙΠ 1 7 : Άναστασίου τοϋ βασιλέως κινηθέντος κατα Άπίωνος, άνδρος έξοχωτάτου και κοινωνή­ σαντος αύτQ τ'ίjς βασιλείας, δτε Κωάδης ό Πέρσης έφλέγμαινε) και η περιουσία του δη­ μεύθηκε , όταν ο αυτοκράτωρ ένοιωσε να απειλείται από την παρουσία του. 400. Μαλάλας 493 επ . Θεοφάνης 237 επ. Χριστοφιλοπούλου , Σύγκλητος 1 04 σημ. 4 . 401 . Mommsen, Strafrecht 286 επ . 402. Β λ . σημ . 331 . 403. Β λ . W. EnBlin, "Praefectus Praetorio" RE ΧΧΙΙ, 2 2469-2472. -

Π . ΚΑΡΑΜ Π ΟΥΛΑ

Γ. Συμβολή του consistorium principis στη θ έσπιση νομοθετικών κειμένων Κατά την περίοδο αυτή ο ρόλος του consistorium, όσον αφορά στη συμ­ β ολή του στην θ έσπιση νομοθετικών κειμένων αναβ αθμίζεται404 . Άλλωστε η σ6γκλητος , το κατ' εξοχήν νομοθετικό όργανο του ρω μtiίκο6 κράτους στερείται πλέον τυπικά των νομοθετικών αρμοδ ιοτήτων της405 και περιορί­ ζεται στην αποδοχή και δημοσίευση της πρότασης το υ ηγεμόνα υπό την μορφή νόμου (oratio)406• Στη θεωρία συνέχισε μεν να είναι νομοθετικός φο­ ρέας407 , στην πράξη όμως δημοσίευε τους νόμους του αυτοκράτορα υπό την μορφή των orationes principis ad senatum ή με πλήρη τίτλο consulibus prae­ toribus tribunis plebis senatui suo408 • Επί Αντωνίνων και επί Σεβήρων ο ι ora­ tiones principis ταυτίσθηκαν με τα ήδικτα409 . Από την περίοδο του Διοκλη-

404. C.f. Ι. 1 4 . 2 (426). 405. Οι αρμοδιότητες της συγκλήτου περιορίσθησαν στο ρόλο του συμβουλίου της πόλης. Εν ολίγοις η σύγκλητος επικουρούσε τον praefectus urbί στη διοίκηση της πόλεως (Symm. ep. Χ 23. 24) και αντίστοιχα ο praefectus urbί προασπιζόταν τα δικαιώματα των συγκλητικών (Symm. ep. Χ 48) . Στα πλαίσια αυτά η arca publίca ή quaestσrίa υπάγονταν στην κοινή διαχείριση της συγκλήτου και του praefectus urbί (Symm. ep. Χ 2 0 . 37) . Ειδικότερα στις αρμοδιότητες του συγκλήτου περιελαμβάνετο η υποβολή φορολογικών υποθέσεων , οι οποίες αφορούσαν μέλη της προς διευθέτηση στον αυτοκράτορα (Symm. ep . ΙΙ 5 7 . Χ8 . 1 3 · C.Th. 6 . 1 5 . 4 . 1 . 2 1 · 7 1 3 . 1 3) . 406. Την εξέλιξη μπορούμε ν α την δούμε σε μία παραβολή ανάμεσα στην σrαtίσ Hadήani [= senatus cσnsultum Iuventίanum D. 5. 3. 20. 6] και στην σrαtίσ Severi [ D . 2 7 . 9. 1 pr. 2] Schiller, Rσman Law 456 ση μ . 6 : Για περισσότερες πληροφορίες (σratίσnes in senatu habere) : Kruger, Geschίchte 9 1 -92· Chiazzese, Introduzione 1 53· Radin, 'Όratio" RE XVIII 1 , 869- 73. - leges, quae ιnissae ad venarabilem cσetum oratiσne cσnduntur (Cf. 1 . 1 4 . 3)· divi Hadriani (D 5. 3. 22· 49. 2. 1 § 2)· Antoninus Augustιιs (Caracalla) ante excessιιιrι divi Severi patris sιιi, σratione in Senatu habita, auctor fιιίt senatuί censendi (D 2 4 . 1 . 32). 407 . C.f. Ι 16. 1 ·Inst. Ι 2 . 5· Cass. Var. VI 4 . 408. C.Th. praef. Ι 4 . 3 · 2 . 1 . 1 2 · 8 1 8 . 1 · 1 0 . 1 9 . 8 · 1 4 . 1 5 . 3 · C.f. d e novo Ι 1 4 , 3 1 6, 1 . Symm. ep. Χ 8 Cass. ΙΧ 1 6 . (Βλ. Ο Brien Moore, "Senatus" RE SUPPL. V I 799). Δεν είναι σαφές ποιός από τους δύο φορείς , ο αυτοκράτωρ ή η σύγκλητος είχε την νομο ­ θετική πρωτοβουλία . Ωστόσο ακόμα και σε εσωτερικά ζητήματα η αδυναμία της συ ­ γκλήτου είναι φανερή . Βάσει αυτοκρατορικών οδηγιών ετοίμαζε το σχέδιο νόμο υ , το ο­ ποίο ο αυτοκράτωρ επεκύρωνε (Sym m . Rel 8 · C.Th . 15. 9 . 1 · C .f. Ι. 16. Ι , 384 (Jones, Rσman Enιpire 332) . 409. Μ . Radin, 'Όratio" RE XVI I I , 1 870. - Symm. ep. Χ 8 . · C.Th. 6. 24. 1 1 . · Theod. ΙΙ Ν . 1 5· Valentin ΙΙΙ Ν . 1 4 · C.J. Ι 1 4 . 3 (Βλ. Ο B rien Moore, "Senatus" RE SUPPL. VI 799). - Β λ . Πετρόπουλος , Ιστορία και Εισηγήσεις Ι 1 2 1 : 'Έdicta είναι αι δημοσίqι γνω� στοποιούμεναι διατάξεις του ηγεμόνας (Edictιιm Claιιdiί de civitate Anaιιnσrum, 1 -6· Edίcta Augιιsti de Cyreneίs, 55-62· D . 4 8 . 1 8 . 8 pr. Paulus), αι εκδιδόμεναι διατάξεις δυνάμει του imperiιιm prσcσnsιιlare, δι ' ού ήτο περιβεβλημένος , ίσχυον δε διά μίαν ή πλείονας ε­ παρχίας ή municipia . - Βλ . Μ . Κωνσταντίνος Ήδικτο Μεδιολάνου (31 3 μ .Χ.) [Lactant. de mort pers . 48 2 - 1 2 ] , Θεοδόσιος α' Ήδικτο Θεσσαλονίκης [C.Th . 1 6 . 1 . 2 (380 μ . Χ .) . Ειδικότερα κατά την περίοδο της Δεσποτείας οι leges generales, οι οποίες ανακοινώνοντο

­

CONSILIUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

τιανού και ύστερα η oratio principis ad senatttm οεν ο ιαφοροπο ιείται από το rescriptttm410 , ο ο ε Ιουλιανός υπήρξε ο τελευταίος αυτοκράτωρ , ο οποίος σε μία προσπάθεια αναβίωσης εθιμικών πρακτικών εξεφώνησε ο ίοιος τον λό­ γο του41 1 • Ωστόσο το έτος 446 μ .Χ. ορίσθηκε, ότι κάθε καινούργιος νόμος έ­ πρεπε να συζητηθεί από κο ινού από τη σύγκλητο και το consistoritιm412, εν συνεχεία να συνταχθεί και να υποβληθεί σε επεξεργασία και τέλος , πριν από τη οημοσίευση του να επανεξετασθεί για άλλη μία φορά από τα Ούο αυτά σώματα413 • Στα πλαίσια της οιαοικασίας αυτής τα πρακτικά (acta) και οι α­ ποφάσεις του συμβουλίου πρωτοκολλούνταν , όπως και κατά την οικαστική οιαοικασία . Η επικύρωση οε της αυτοκρατορικής β ούλησης γινόταν με την επίθεση της αυτοκρατορικής σφραγίοας και την ιο ιόχεφη υπογραφή του αυτοκράτορα (από το έτος 470 μ .Χ . και έπειτα με πορφυρή μελάνη)4 1 4 • Μ έσω της ο ιαοικασίας αυτής αποσπάσματα των αποφάσεων του συμβου­ λίου συμπερ ιελαμβάνονταν στα αυτοκρατορικά νομοθετήματα και απο ­ κτούσαν ουσιαστικά ισχύν νόμου . 6 . Αρμοο ιότητες του consistorittm principis . - Παρεμβάσεις στα εκκλη­ σιαστικά πράγματα . - Η θέση των αυτοκρατορικών επιτρόπων κα­

τά τις συνεορίες των Συνόοων Κατά την οιάρκεια του τέταρτου αιώνα οι αρμοοιότητες του συμβουλί­ ου του αυτοκ ράτορα ο ι αμορφώνονται ως ακολού θ ω ς : Οι comites επεξερδημόσια στον λαό από τον Αυτοκράτορα είτε αμέσως είτε εμμέσως (από τους αρμόδι­ ους αξιωματούχους) ονομάζονταν edicta ή /eges edictales Edictun1 του Διοκλητιανού για τις τιμές 301 μ .Χ.] . 4 1 0 . Ν. Valent ΠΙ Ι, 3 (450) [Μ. Radin, 'Όratio" RE XVIII, 1 870] . 4 1 1 . Σ ωκράτης , Ιστορία 3, 1 [Μ . Radin, 'Όratio" RE XVIII, 1 8 7 1 ] . 4 1 2 . Τ ο καθεστώς αυτό , η σύγκλητος να λαμβάνει γνώση τ ω ν κοινοποιουμένων σε αυτήν μόνων νόμων , οι οποίοι εκδίδονται πλέον από τον αυτοκράτορα επικυρώθηκε α­ πό τον Θεοδόσιο ΙΙ [ C.f. 1 . 1 4 . 3 (426) Βασ. Β 6 . 8] , ο οποίος όμως με κατά εικοσαετία νεώτερο νόμο αναθέτει παράλληλα στη σύγκλητο νομοπαρασκευαστικά καθήκοντα [ C.J. 1 . 1 4 . 8 (446) Βασ . Β 6 . 1 3 ] . Γεγονός είναι ότι η πρακτική της ανακοινώσεως των αυ­ τοκρατορικών νόμων στην σύγκλητο εξακολουθεί όχι μόνον επί Ιουστινιανού αλλά και επί των διαδόχων του (Βλ. Χριστοφιλοπούλου , Σύγκλητος 94 ση μ . 2 , όπου παρατίθεται κατάλογος των αυτοκρατορικών διατάξεων του Θεοδοσιανού και του Ι ουστινιάνειου κώδικα, οι οποίες απευθύνονται στη σύγκλητο) . 4 1 3. C.f. Ι . 1 4 . 8· Marcian Ν. 5· Maiorian Ν. 1 (Βλ. Ο B rien Moore, "Senatus" RE SUPPL. VI 799). 4 1 4 . Το ότι ο αυτοκράτωρ ιδιοχείρως υπέγραφε τις διατάξεις , τις οποίες εξέδιδε, εί­ ναι γνωστό . Το έτος 292 ο Διοκλητιανός θεσπίζει : authentica ipsa atque originalia rescripta et nostra manu subscripta, non exempla eorum insinuentur· το δε έτος 4 70 ο Λέων ορίζει : C.f. Ι . 2 3 . 6 pr: eaque tantummodo Jas sit proferri e t dici rescripta in quibuscumque iudiciis, quae in chartis sive membranis subnotatio nostrae subscriptionis impressit (βλ . Kίibler, "Subscriptio" RE IV Α, 1 499). Πρβλ. Demandt, Spiitantike 200. =

=

=

-

Π . ΚΑΡ ΑΜ Π ΟΥΛ Α

γάζονται τοuς νόμοuς τοu κράτοuς και uποβάλλοuν νομοσχέδια4 1 5 , σuμ­ βοuλε6οuν τον αuτοκράτορα και τον πλαισιώνοuν κατά την uποδοχή των πρεσβειών416 και κατά την εξέταση των αιτημάτων417 • Αποφασίζοuν για τα διο ικητικά ζητήματα418 , για την αμuντική πολιτική τοu κ ράτοuς419 και σu­ νοδε6οuν τον αuτοκράτορα στις στρατιωτικές εκστρατείες420 . Σε ο ρισμέ­ νες περιπτώσεις το consistoriιιm λαμβάνει θ έση και σε θρησκεuτικά ζητήμα­ τα . Άλλωστε ο β uζαντινός αuτο κράτωρ uπερασπ ιστής της πίστης και φροuρός της τάξης κρίνει αναγκαίο να επεμβαίνει στα πράγματα της εκ­ κλησίας , κάθε φορά ποu δ ογματικές έριδες ή ισχuρές προσωπικές αντιθέ­ σεις ταράσσοuν την ηρεμία της Ε κκλησίας . Έτσι δεν είναι σπάνιες οι περι­ πτώσεις , κατά τις οποίες τα εκκλησιαστικά θέματα κατέστησαν και πολι­ τικά και η Εκκλησία uπέστη την πίεση της Πολιτείας : Αίτημα της σuγκλή ­ τοu π . χ. για την αποκατάσταση τοu β ω μ ο ί> της Νίκης απερρίφ θη από το consίstoriωn principis . Κατά την σuγκεκριμένη διαμάχη uπερίσχuσε ο Αμ­ β ρόσιος και ο αuτοκράτωρ αρνήθηκε την απόδοση τοu β ω μοί> τ η ς Νίκης στη σ6γκλητο . Αίτημα επίσης της Ιοuστίνας (κηδεμόνας τοu Β αλεντινια­ νού) να αποδοθεί στοuς αρειανούς μία εκκλησία απερρίφθη το έτος 38 5 μ.Χ. στο consistoriιιm από τον Αμβρόσιο . Όταν όμως το αίτημα αuτό επανήλθ ε , η αντίσταση τ ο u Αμβροσίοu κατεστάλη ο ριστικά με την δημοσίεuση νό ­ μοu . Ο νόμος αuτός επέτρεπε στοuς Αρειανούς την ελε6θ ερη άσκηση τοu δόγματός τοuς , παράλληλα τοuς παραχωρο6σε την β ασιλική Portiana . Άλλωστε ο Αμβρόσιος αρνήθηκε να παροuσιασθεί ενώπιον τοu consistoriιιm και να σuνδιαλλαγεί με την αuλή θεωρώντας ότι επί των θεολογικών ζητη­ μάτων το consistoriιιrn δεν είχε δικαιοδοσία421 • 4 1 5. C.J. Ι . 2 2 2 · 1 . 1 4 . 1 2 · 2 . 5 5 . 4 · 4 Ι . 1 2 · 34 · 2. 5· 5. 1 2 . 3 1 · 30. 5 · 6 . 4 . 3· 6 . 30. 19· 6. 42. 39· 6. 61 . 6· 7 . 1 4 . 1 3. 1 4 · 8 . 5. 14· 1 1 . 48. 20 (Jones, Rornan Empire 338 σημ. 39) . 4 1 6 . Ammian XXVIII 1 , 25· Ambros. epist . 2 4 . 2 · C.Th. 1 2 . 1 2 . 8 . · 1 2 . 1 2 . 1 0 · 1 2 . 1 2 . 1 6 . (Seeck, "Consistorium" R E I V , 1 931 ) . - Το 449 ο Νόμος μαζι με τον Ανατόλιο και τον Σενάτορ ζητήθηκαν από τον Αττίλα να σταλούν ως πρέσβεις στην αυλή του Ούνου β ασιλιά( Πρίσκος, fr. 8 FH G IV. σ . 9 1 ) . [PLRE ΙΙ Nomus 1 mag. σff. (East) 443-446· cos 445· patricius] . 4 1 7 . Const. Sirm. 3 ( Th . M ommsen, Constitutiones Sirn1ondianae (C.T. Ι . 1 . 907-921 Seeck, "Consistorium" RE IV, 1 931 ) . - Β λ . για τον ρόλο των praefecti [ C.Th . 1 2 . 1 2 . 4 (364)· 1 0 (385)] κατά την εξέταση των αιτημάτων ανωτέρω σημ . 1 7 0 και 1 7 1 . 4 1 8 . C.Th. Ι 2 2 . 4 (Seeck, "Consistorium" RE IV. 1 931). 419. Ν. Theod. 2 4 . 5 (Seeck, "Consistoήum" RE IV, 1931 ) . 4 2 0 . Όταν ο Valens πολεμούσε με τους Γότθους στην Αδριανούπολη ο praefectιιs praetorio μαζί με τους cσmίtes consistoriani παρέμειναν σε γειτονική πόλη , προκειμένου να διαφυλάξουν τον θησαυρό του κράτους (Ammian ΧΧΧΙ 1 2, 1 Ο· XIV 7, 1 1 β λ . (Seeck, "Consistoήum" RE IV, 1 931 ) . 421 . Χριστοφιλοπούλου , Jστορία 343. - Βλ . Jones, Roman Empire 335: Amm . 3 1 4 4 · Amb. Ep. 57§3. =

=

CONS!I,JUM PRINCII>JS - CONSJsτORIUM PRINCIPIS

Η σθεναρά στάση εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων έναντι των κελευ­

σμάτων της πολιτείας ούτε φαινόμενον μεμονωμένο υπήρξε ούτε περιωρι­ σμένο χρονικά αλλά δ ιήρκεσε καθ όλη τη διάρκεια της βυζαντινής Ιστο ­ ρίας . Η ύπαρξη δε δύο ρευμάτων του ενός αποδεχόμενου την κρατική πα­ ρέμβαση του άλλου διεκδ ικούντος την πλήρη ανεξαρτησία της εκκλησίας απέβη σημαντικός παράγων του βυζαντινού πολιτικού βίου422 . Όπως προκύπτει από τις αντιπαραθέσεις ανάμεσα στους εκκλησιαστι­ κούς και τους πολιτικούς κύκλους μέλη του consistoriιιm έλα β αν θ έση όχι μόνον στα θρησκευτικά ζητήματα , τα οποία ανέκυψαν κατά την σύνοδο της Εφέσου1'23 αλλά επηρέασαν και τα γεγονότα . Ο Fl. Candidianus (ο με­ γαλοπρεπέστατος και ενδο ξότατος κόμης των καθοσιω μένων δομετί­ κων)424 συμμετείχε στις συνεδρίες της συνόδου της Εφέσου το έτος 431 ως εκπρόσωπος των αυτοκρατόρων Θεοδοσίου β' και Β αλεντινιανού γ' . Ενάντια στις αυτοκρατορικές οδηγίες , ο ι οποίες επέβ αλλαν αντικειμενικό­ τητα ευνόησε τους Νεστοριανούς . Ο Paulus425, ανηψ ιός του πατρ ιάρχη Κυρίλου δωροδόκησε τον Scholasticius1'26 προκειμένου εκείνος να υποστη­ ρίξει τον Κύρ ιλλο στη δ ιαμάχη το υ με τον Νεστόριο427 . Το 449 ο Nomus μαζί με τον Χρυσάφια έπεισαν τον αυτοκ ράτορα Θ εο δόσιο να συγκαλέσει την σύνοδο της Εφέσου1' 28 • Η παρουσία του Nomus μαρτυρείται σε συνε­ δρίες της συνόδου της Χαλκηδόνος (45 1 ) , στις δε πράξεις της συνόδου α ­ ναφέρεται ω ς ο "μεγαλοπρεπέστατος και ενδοξότατος απο μαγίστρων και uπάτων και πατρίκιος "429 . Ο Fl . Anatolius ο "μεγαλοπρεπέστατος και εν ­ δο ξότατος στρατηλάτης" παρίστατο το έτος 451 σε συνεδρίες της συνόδου της Χαλκη δόνος ως το αρχαιότερο μέλος των αυτοκρατο ρικών επιτρό ­ πων430 . Ο καθοσιώμενος σηκρητάριος του θείου κονσιστορίου Veronicia-

422. Χριστοφιλοπούλου , Ιστορία 343 . 423. A C O ec. Ι Ipars VII 74· Ι IV pars ΙΙ 1 62 [Amb . c. Aux . ( sermo contra Auxentium 29· Ep. 2 1 §20. 424. PLRE ΙΙ Fl. Candidianus 6, cornes dornesticorurn. (East) 431 -435. 425. PLRE ΙΙ Paulus 9, cornes consistorianus (East) 4 31 . 426. C.τh. 6. 32. 2a. [PLRE ΙΙ Scholasticius 1 , cornes et castrensis sacri palatii (East) 422]. 427. ACO ec. Ι iv σελ. 85. 428. Theod . Lect. Epit. 346 ( G . C . Hanson, τl1eodorus Lector, Epitorne Historiae Ecclesiasticae Gr. Schr. 54 197 1 ) · ACO ec. Ilvi σελ. 5 (Χρυσάφιος και οι περί Νόμον τον ύπατον PLRE ΙΙ Nomus 1 , rnagister off. (East) 443-446· cos . 445· patricius). 429. ACO ec ΙΙ i,i σελ . 55 (Οκτ . 8) , ΙΙ i. ii. σελ . 69 (Οκτ . 1 0) , σελ. 84 ( Ο κτ 1 7) σ. 1 38 (Οκτ . 25) (Nomus PLRE ω . - Στη σύνοδο της Χαλκηδόνος το 451 συμμετείχαν επίσης οι Appolonius, ο " μεγαλοπρεπέστατος και ενδο ξότατος άπο επάρχων " [PLRE ΙΙ Ap­ polonius 2, ppo Orientis 442 -1,43 PLRE ω. όπως και ο Βασίλειος ο " μεγαλοπρεπέστατος άπο κομήτων λαργιτιόνων " Basilius [PLRE ΙΙ B asilius 4, ex csl (East) 4 5 1 ] ) . 430. PLRE ΙΙ F l . Anatolius 1 0, rnurn per Orientem 433-446· rnurn 450-451 · consul 440· patricius 44 7 -451 . =

=

1 34

Δήμητρα Π . ΚΑΡ ΑΜ Π ΟΥΛΑ

nus431 , όπως και ο Constantinus432 συμμετείχαν στη συνεδρίες της συνόδου της Χαλκηδόνος αναγιγνώσκοντας τα έγγραφα , εκτελώντας χρέη μετα­ φραστών και εκδίδοντας τα acta433• Πιθανότατα οι αξιω ματούχοι α υτοί να ανήκαν στους agentes in rebus431' . Ο Πατρίκιος (magister praesentalis435 ανεμεί­ χθη στις θρησκευτικές έριδες οι οποίες έλαβαν χώ ρα στην Κωνσταντι­ νούπολη το δ ι άστημα 5 1 1 - 5 1 2 . Σ υμμετείχε επί Αναστασίου σε silen tium, στο οποίο συζητήθηκε η στροφή του πατριάρχη Μ ακεδόνιου στον Νεστο ­ ριανισμό και ανέλαβε μαζί με τον Celer436 το ανακριτικό έργο . Ο Fl . Tau­ rus Clementinus Armonius Clementinus437 συμμετείχε επίσης το έτος 51 1 στο silentium αυτό , το οποίο καθαίρεσε τον πατριάρχη Μ ακεδόνιο . Άλλω ­ στε τον 5ο αιώνα μαρτυρείται η συχνή συμμετοχή των magistri officiorum στην άρση των εκκλησιαστικών έριδων . Ο Fl . Rufius Petronius Nicomachus Cethegus π .χ . κατά την διαμονή στην Κωνσταντινούπολη (550- 553) έπαιξε ενεργό ρόλο στην έριδα των τρών κεφαλαίων438 • 7 . Ο ρόλος της αυτοκράτειρας

Ό σον αφορά την νομική θέση της αυτοκράτειρας439 υποστηρίχθηκε ότι μετείχε στην χάραξη της πολιτικής γραμμής και στην διαχείριση των κρα431 . PLRE Ι Ι Veronicianus 2, secretarius sacri consistorii (East) 451 . 432. PLRE ΙΙ Constantinus 5, agens in rebus et secretarius sacri (East) 451 . 433. ACO ec Ι Ι i . i . σελ . 65, 94, 31 1 , 403 (ελληνικά) = Ι Ι iii. i σελ . 40, 47, 48, 49. 434 . Β λ . Veronicianus, ο οποίος συγκαταλέγετο στους agentes in rebus [ΡLRE Ι Ι Veronicianus 2, secretaritιs sacri consistorii (East) 451 ] . 435. PLRE ΙΙ Fl. Patricius 1 4 , cos . 500· mum praesentalis 500-518 . 436 . PLRE ΙΙ Celer 2, mag. σff. (East) 503-51 8 · cos. 508. 4 3 7 . PLRE Ι Ι Fl . Taurus Clementinus Armonius Clementinus, csl (East) 5 1 1 -5 1 3 · patricius· cos . 5 1 3 . 4 3 8 . Mansi Ι Χ 363· 3 5 7 · ΙΧ 50· ΙΧ 197 [ ( = J, D . Mansi, Sacrorum Conciliorum nova et amplissin1a collectio 1 7 59-1 798 PLRE ΙΙ Fl. Rufius J;"etronius Nicomacl1us Cethegus, cos. 504 · mag. off. (West) Ε VI· patricius 51 2-558]. 439 . Για την νομική θ έση της αυτοκράτεφας την περίοδο της Ηγεμονίας β λ Th. Mommsen, Romisches Staatsrecht 2 . B d . 2. Abt 7 7 2 επ. και 746 σημ . 2 , όπου καταδει­ κνύεται ότι τίτλοι της Augusta και της mater castrσrum δεν απετέλεσαν τίποτα άλλο παρά μόνον τιμητικούς τίτλους . Ωστόσο με την παραχώρηση του τίτλου της Αυγού στας στη Λιβία ο Οκταβιανός εγκαινίασε μία μορφή συμβασιλείας της Λιβίας με τον γιό της Τιβέριο , στην άσκηση της οποίας η Αυγούστα τυπικά δεν έφερε πολιτικές αρμοδιότη ­ τες. - Βλ . επίσης για την περίοδο βασιλείας του Τραιανού και αναλυτικότερα για την περίοδο της Ηγεμονίας Η. Temporini, Die Frauen am Hσfe Trajians. Ein Beitrag zur S tellung der Augustae im Prinzipat, Berlin 1 978. - Βλ. για την εποχή του Θεοδοσίου : Κ. Η . Holum Theσdσsian, Empresses . Wσmen and Iιrιperial Dσminiσn in Late Antiquity, Beverly 1982. Βλ. επίσης για την περίοδο του Ιουστινιανού Rubin, fustinian σελ . 1 1 0 επ . (= Β. Rubin, Das Zeitalter justinians, Berlin 1 960), όπου η αυτοκράτειρα κατέχει κατά την γνώμη του όχι τυπικά αλλά ουσιαστικά την θέση συμβασιλέως .

1 35

CONSILIUM PRINCIPIS - CONSISTORIUM PRINCIPIS

τικών υποθέσεων με την επίσημο ιδιότητα του " συ μ β ασιλέ ω ς " . Η άποψη αυτή είχε ως έρεισμα τον τύπο αποδοχής όρκου της Ν. 8440 . Ω στόσο η πο­ λιτική θ έση της αυτοκράτειρας απορρέει αυστηρά κα μόνον από την θέση της ως συζύγου του αυτοκράτορα , στην περίπτωση δε αυτή (Ν. 8) η αυτο ­ κράτειρα προσφωνείται ως domina και conjux λόγω της ηγεμονικής θέσεως , την οποία έχει στο πλευρό του αυτοκράτορα441 . Στα πλαίσια αυτά γίνεται γενικότερα αντιληπτή η έννομη θέση της αυτοκράτειρας , καθ ιστά δε δυνα­ τή την μεταβίβαση στο πρόσωπό της πολιτικών καθηκόντων και δικαιολο­ γεί τον συμβουλευτικό ρόλο , τον οποίο έχει στην επίλυση πολιτικών υπο ­ θέσεων442 . 8 . Η ισχύς του consistorium principis . Θεωρήθηκε ότι το consistorium principis υπήρξε ένα αδύναμο συλλογικό σώμα· η επιχειρηματολογία δε , η οποία συνηγόρησε υπέρ αυτής της από ­ ψεως στηρίχθηκε στο ότι ουδέποτε τα μέλη του στο σύνολό τους ή και σε μεμονωμένες περιπτώσεις επιφορτίσθηκαν με την άσκηση της αντιβασιλεί­ ας443 . Όπως κατέδειξε η Χριστοφιλοπούλου , όσες φορές ο θρόνος περιήρ­ χετο κατά τους πρώτου ς αιώνες της αυτοκρατο ρίας σε ανήλικο ηγεμόνα και δεν είχε ορισθεί κάπο ιο συγκεκριμένο πρόσωπο (ένα ή περισσότερα) , το οποίο να ασκεί την αντιβασιλεία444 , τότε τα καθήκοντα της αντιβασιλεί­ ας επωμίζετο η σύγκλητος . Σε περιόδους , κατά τις οποίες ο αυτοκράτωρ ήταν ανήλικος ή επί βασιλείας αυτοκρατόρων με ασθενή χαρακτήρα ή πο­ λιτικώς ανίσχυρων , η σύγκλητος αποκτούσε μεγαλύτερη ισχύ από ό ,τ ι συ440. Ν . 8 (Iusiurandu m ) : 'Όρκος διδόμενος παρa τών τaς &.ρχaς λαμβανόντων : 'Όμνυμι . . . ώς καθαρον συνειδος και γνησίαν δουλείαν φυλάξω τοίς θειοτάτοις και εuσε­ βεστάτοις ήμών δεσπόταις Ίουστινιανc{) και Θεοδώρι;< . . . β λ . Komemann Doppelprinzipat und Reichsteilung, Leipzig 1 930 σελ. 1 59 έπ . και Groβe Frauen des Altertums, Wiesbaden 1 954 σελ . 370 . 44 1 . Gizewski, Verfassungsverhaltnisse 222 App. VI. 442. D. 1 . 3 . 3 1 · Ν. 8 . 1 Gizewski, Verfassungsverhaltnisse 222 App. VI. - Βλ. την α­ ντίδραση του Προκοπίου στις προσπάθειες της Θεοδώρας για την επίτευξη των πολιτι­ κών της στόχων (Προκόπιος , Αvέχδοτα 2, 36· 9, 31 και 4 7 -4 9 · 1 0, 2 και 1 5 επ. 1 5, 1 επ. Βλ. επίσης τον υποτιμητικό τρόπο , με τον οποίο εκφράζεται ο Χοσρόης για την πο ­ λιτεία των Ρ ω μαίων σε σχέση με την πολιτική δράση της Θεοδώρας . Α vέχδοτα 2, 36 : ταϋτα ό Χοσρόης &.ναλεξάμενο ς , όνειδίσας τε Περσών τοίς λογίμοις εt πολιτείαν ο'ίονται εlναι , Ύ]ν γυνη διοικείται . 443. Jones, Roman Empire Ι 34 1 . 444. Η Ιουστίνα κυβέρνησε το δυτικό τμήμα στο όνομα του γιού της Β αλεντινιανού ΙΙ από το 383-388 η δε Γάλλα Πλακιδία στο όνομα του Β αλεντινιανού Π Ι . 445. Από το έτος 450 μ . Χ . περιήλθε στη σύγκλητο η αρμοδιότητα της εκλογής του νέου αυτοκράτορα , ενώ αυξήθηκε και η πολιτική της επιρροή κατά τις διαμάχες μεταξύ αντιπάλων ομάδων για την κατάληψη του θρόνου . ·

Δήμητρα Π . ΚΑΡΑΜΠ Ο ΥΛΑ

νήθως . Αντιθέτω ς , σε περιόοοuς , κατά τις οποίες τον θρόνο κατείχε ισχuρά προσωπικότης η σύγκλητος περ ιήρχετο σε uποοεέστερη μοίρα , η ε πιρροή της καθίστατο ασθενέστερη , ενώ το consistoriιιm , το οποίο εξαρτάτο άμεσα από τον αuτοκράτορα εμφανίζετο ισχuρό . Η προβολή της σuγκλήτοu στο πολιτικό προσκήνιο σε περιόοοuς άσκη ­ σης της αντιβασιλείας ήταν απόρροια της εοραιωμένης αντίληψης σχετικά με τον οικαιοπολιτικό ρόλο τοu σuλλογικού αuτού οργάνοu κατά την ύ­ στερη αρχαιότητα . Ο θ εσμός της σuγκλήτο u , ο οποίος ε ισήχθη από τον Κωνσταντίνο στην Κωνσταντινούπολη οεν είχε όμως το κύρος και τ ην αί­ γλη της σuγκλήτοu των οημοκρατικών χρόνων. Ήοη από την περί ο ο ο της ηγεμονίας οι αρμοο ιότητές του οργάνου αuτού είχαν περιορισθεί σε σημα­ ντικό βαθμό . Όμως η ανάγκη να ανέλθε ι το γόητρο της Κωνσταντινού­ πολης σuνέβαλε στην ενίσχuση τοu σuγκλητικού σώματο ς . Β ασική προu­ πόθ εση για την ύπαρξη της βuζαντινής αυτοκρατορίας ήταν άλλωστε η πί­ στη στα "ρω μαϊκά πάτρια " . Έτσι η σύγκλητος κατέστη σημαντικός πολι­ τειακός παράγων και επωμίσθηκε τις αρμοο ιότητες εκείνες , οι ο π ο ίες α­ φορούσαν την οιατήρηση της νομιμότητας και της οuναστικής ο ιαοοχής445 • Το σuγκλητ ικό σώμα οιαμορφώθηκε ως εγγuητική Ούναμη της αμερόλη­ πτης άσκησης της εξουσίας και οιασφάλιζε τα οικαιώ ματα τοu ανηλίκοu επί τοu θρόνοu . Αντιθέτως το consistoriιιm principis, λόγω της σuχνής μετα­ β ολής της σuνθέσεώς τοu και της πολu μο ρφίας τοu οεν μπορούσε να εγ­ γuηθεί την αμερόληπτη οιαοικασία οιαοοχής , παρότι ως συλλογικό όργανο υπήρξε εξαιρετικά ισχυρό . Το consistorium αποτελούσαν άτομα χαρισματι­ κά , ικανά αλλά και φιλόοοξα , τα οποία μπορούσαν ανάλογα με τα προ ­ σωπικά τους σuμφέροντα να ωφελήσουν ή να βλάψοuν το κράτος . Εν­ οεχόμενο ήταν τα σuμφέροντα των μελών του σuμβοuλίοu να σuγκρούοντο με την άνοοο στην εξοuσία κάποιοu σuγκε κριμένοu ανήλικοι> οιαοόχο u .

ΠΙ .

Γενικές Παρατηρήσεις

Ο ι ούο θ εσμοί τοu consilium principis και τοu consis toriuιn principis μελε­ τήθηκαν ενιαία , αφού η ρωμriίκή αuτοκρατορία της ύστερης αρχαιότητας αποτελεί τη ο ιάοοχη κατάσταση της ρωμιΧίκής αυτοκρατορίας της περιό­ οοu της ηγεμονίας . Η κρατική uπόσταση , η οποία οημιουργήθηκε ( trans/a­ tio imperii) σuνέχισε την ρωμιΧίκή παράοοση μεταλάσσοντας και εξελίσσο­ ντας τοuς θεσμούς . Στο μέτρο οε ποu το κράτος τοu Κωνσταντίνο u έμεινε προσηλωμένο στις οιο ικητικές και πολιτικές οσμές της αρχαίας Ρώ μης α­ πετέλεσε την συνέχεια της ιστορίας της . Τον κρατικό ο ργανισμό τόσο κατά την περίοοο της Ηγεμονίας , όσο και κατά τοuς αιώνε ς , οι οποίοι ακολούθησαν , εξuπηρετούσε μία α υ στηρά

CONSII,!UM PRINCIPIS - C:ONSISTORIUM PR I N C I I' ! S

1 37

δ ιαρθρω μένη και πολύκλαδη υπαλληλική ιεραρχία , πολιτική και στρατιω ­ τική , κεντρική και επαρχιακή εξαρτημένη από τον αυτοκράτορα , ο οποίος δ ιορίζε ι και παύει κατά βούληση τους υπαλλήλους . Το ιδ ιαίτερο συμβού­ λιο του αυτοκράτορα (consi/ittm) με την ονομασία sacrιιm consistorιttm από την περίοδο του Διοκλητιανού και εφεξή ς , συγκροτείται όπως και κατά την περίοδο της Ηγεμονίας από συμβούλους , ανώτατους αξιωματούχους του ρωμαικού κ ράτους και έμπιστου ς , φ ίλους (amici) του αυτοκράτορα , η δε δικαιοδοσία του εκτείνεται σε όλους τους τομείς διο ικητικούς νομοθετι­ κούς και δικαστικούς . Η αυτο κρατορική γραμματεία έχει συμπληρωματι­ κό ρόλο στο συμβούλιο του αυτοκ ράτορα , αφού οι επικεφαλής των γρα­ φείων συμμετέχουν κατά την διάρκεια και των δύο περιόδων e x officio στο συμβούλιο , ενώ τα αρμόδια γραφεία επεξεργάζονται και προετο ιμ άζουν την ημερήσια διάταξη των θεμάτων , που θα συζητηθεί κατά τις συνεδρίες του . Η ισχυροποίηση του συλλογικού αυτού σώματος , του συ μβουλίου του αυτοκράτορα και στις δύο περιόδους συμπίπτει με την θεσμική αποδυνά­ μωση της συγκλήτου . Ό πως ο Αύγουστος με την δημ ιουργία ενός αυτο ­ κρατορικού συμβουλίου θέλησε να αντικαταστήσει την Σύγκλητο στο συμ­ βουλευτικό της ρόλο κατά τη διαμόρφωση της αυτοκρατορικής πολιτικής , έτσι και ο ι αυτοκράτορες από την εποχή του Διοκλητιανού και εφεξής συ ­ νέβαλαν σταδ ιακά στην υποβάθμισή του συγκλητικού οργάνο υ . Παράλ­ ληλα η ενίσχυση του συμβ ουλίου υπήρξε απόρρο ι α της αυ ξανόμενης ι ­ σχύος τ ο υ αυτοκράτορα κ α ι στις δύο χρονικές περιόδους . Τ ο consis torittm. ό μω ς , καθώς η πολιτειακή κατάσταση περί τα τέλη του 3ου αιώνα μετα­ βλήθηκε ριζικά , εξελίχθηκε σε ένα θ εσμοθετημένο μόνιμο συλλογικό σώμα , τα μέλη του οποίου είχαν διακεκριμένες αρμοδ ιότητες . Αν και η σύνθεση του συμβ ουλίου αυτού ε ξαρτάτο από τον αυτοκράτορα , όπως άλλωστε και η σύνθεση του consilium παλαιότερα δ ιαφοροποιείται πλέον κατά την περίοδο αυτή σε σημαντικό βαθμό από το consilittm ως προς την δυνατότη­ τα ελέγχου του αυτοκράτορα . Η δ ι αμόρφωση του consistorittm σε θ εσμό περιορ ιστικό της αυτοκρατορικής εξουσίας ακολο υ θ εί την θεσμοθέτηση του αυτοκρατορικού αξιώματος και την ένταξή του σε πολιτειακούς κανό ­ νες . Μ ε τα δεδομένα αυτά το consistoriuιn principis εξελίσσεται την περίοδο της ύστατης αρχαιότητας σε μία αντίρροπη πολιτική δυνάμη , η οποία επη­ ρεάζει τις πολιτικές εξελίξεις και περιορίζει τις υπερβάσεις της εξουσίας .