Υπό την ΑΙΓΙΔΑ του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ Kaι τις Ευλογίες των προκαθημένων των πρεσβυγενών Πατριαρχείων Αλεξανδρείας - Αντιοχείας - Ιεροσολύμων της Αρχιεπισκοπής Νέας Ιουστινιανής και πάσης Κύπρου της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος της Ιεράς Επαρχιακής Συνόδου της Εκκλησίας της Κρήτης της Αρχιεπισκοπής Αμερικής της Αρχιεπισκοπής Αυστραλίας της Αρχιεπισκοπής Τιράνων, Δυρραχίου και πάσης Αλβανίας της Μητροπόλεως Τορόντο
PROTOSELIDA teliko.indd 1
4/1/2015 1:40:05 PM
ΜΕΓΑΛΗ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ
© COPYRIGHT: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ E.Π.Ε. Λόντου 6 - 106 81, Αθήνα Τηλ.: (210) 3836042, 3822793 Φαξ: (210) 3823370 e-mail:
[email protected] www.stratigikes.com 2015 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμμιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Επισημαίνεται ότι κατά τον Ν. 2121/1993 και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης, απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, με οποιονδήποτε τρόπο, η αποθήκευσή του σε βάση δεδομένων, η αναμετάδοσή του και η ηχογράφησή του με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.
ISBN set 978-960-8094-59-8
ISBN 978-960-8094-59-8
ISBN TOMOΣ 12ος 978-960-8094-88-8
9 789608 094598
PROTOSELIDA teliko.indd 2
4/1/2015 1:40:05 PM
ΤΟΜΟΣ 12 Νικολαΐδης - Ωσηέ
PROTOSELIDA teliko.indd 3
4/1/2015 1:40:05 PM
Σύγχρονοι Ορθόδοξοι αγιογράφοι
Βιβλιογραφία:
(και αίτημα) επομένως είναι να αναδει- υπήρξε το κορυφαίο παράδειγμα αυτής τη βυζαντινή τέχνη, εκείνο που την ανέχθούν οι καλλιτέχνες εκείνοι που έχουν της προσέγγισης, αφού μπόρεσε να εν- δειξε περισσότερο ήταν η αντίστροφή κατορθώσει να ακολουθήσουν την ου- σωματώσει βασικές εννοιολογικές και της προοπτική και η μη νατουραλιστική σιαστική ζωγραφική/καλλιτεχνική πα- πλαστικές αξίες της βυζαντινής τέχνης απόδοση του μεταφυσικού στοχασμού. ράδοση της Ορθόδοξης εκκλησιαστικής στην τρέχουσα τότε εξέλιξη των μορ- Σημειωτέον, τα δύο παραπάνω υπήρξαν τέχνης δημιουργώντας έργα οικουμενικής φών. Ωστόσο, υπήρξε ένα σημαντικό οι λόγοι της μέχρι τότε απόρριψής της. μυστικιστικής ατμόσφαιρας. διάστημα από τα τέλη του 15ου έως τις Η ιστορική πορεία της χριστιανικής ει- αρχές του 19ου αι. που η βυζαντινή τέχνη Σύγχρονοι Ορθόδοξοι αγιογρά- κόνας από τις τεχνοτροπικές και αισθη- ουσιαστικά δεν θεωρείτο από τη δυτικοφοι στην αυγή της τρίτης χιλιετίας του τικές της ρίζες στα περίφημα νεκρικά ευρωπαϊκή τέχνη ως έκφραση πλαστικών χριστιανισμού. Η Ορθόδοξη πνευμα- πορτρέτα του Φαγιούμ και στην τέχνη της προβληματισμών αλλά ως απλή χειροτετική και πολιτισμική εμπειρία σε όλες ύστερης αρχαιότητας μέχρι και σήμερα, χνία. Αυτό δεν συνέβαινε αποκλειστικά ιστορικές της εκφάνσεις εκφραζόταν σημαδεύθηκε με ποικίλες προκλήσεις, με τη βυζαντινή τέχνη αλλά με το σύνολο κατά κύριο λόγο μέσω μεγαλύτερη εκ των οποί- σχεδόν των εκτός αναγεννησιακών προτης οπτικοποίησης της ων ήταν η εικονομαχία τύπων τέχνης είτε από τον ευρωπαϊκό Ορθόδοξης διδασκα(726-843), κατά την χώρο (όπως η γοτθική τέχνη) είτε εκτός λίας (φορητές εικόνες, οποία η Εκκλησία ανα- ευρωπαϊκού χώρου (γιαπωνέζικη τέχνη, ψηφιδωτά και τοιχογραγκάστηκε να διατυπώσει αφρικανική, αιγυπτιακή κλπ). 2. Ανελήφθης εν δόξη, τμήμα εικόνας φίες). Η οπτική απεικότη σαφή θεολογία περί Στα τέλη του 19ου-αρχές 20ού αι. υπήρξε του Μιχάλη Βασιλάκη νιση, αναγκαία σε ένα εικόνων και να εξηγή- μια ανακάλυψη εκ νέου της βυζαντινής κοινό που για αρκετούς σει τη λειτουργία και τον τέχνης ως εικαστικής τέχνης ικανής να Κυρίως με τον Clive Bell (1881-1964) αιώνες στη συντριπτιρόλο της εικόνας στους εκφράσει τους σύγχρονους, τότε, εικα- η βυζαντινή ζωγραφική θεωρήθηκε ως κή του πλειονότητα ήταν ναούς της. Ύστερα υπήρ- στικούς προβληματισμούς. Η ανακάλυ- σημείο αναφοράς της εξέλιξης της ευρωαναλφάβητο, ήταν το χαν οι δύο γνωστές λε- ψη αυτή πραγματοποιήθηκε όταν έγινε παϊκής τέχνης και ως άμεσος πρόγονος απαραίτητο μέσο που γόμενες «αναγεννήσεις», αντιληπτός ο πλούτος των πλαστικών του μοντερνισμού. Κατά το πρώτο κυδιαρκώς υποδήλωνε η Μακεδονική (843- και δομικών στοιχείων της βυζαντινής ρίως μισό του 20ού αι., παράλληλα με με την παρουσία του 1025) και η Παλαιολό- τέχνης και η δυνατότητά της να συμβάλει το ήδη εξελισσόμενο ενδιαφέρον για τη είτε στον δημόσιο χώρο γεια (1261-1453). Μετά σε καινούργια πεδία οπτικής αντίληψης. βυζαντινή τέχνη εκ μέρους των ιστορι(εκκλησία) είτε στον ιδιαπό αυτές, εξελίχθηκε Αυτή η ανακάλυψη είχε δύο αφετηρίες. κών της τέχνης και των αρχαιολόγων, ωτικό τα δόγματα και τις η μεγάλη μεταβυζαντι- Η πρώτη αφορούσε την έρευνα των μο- η βυζαντινή τέχνη υπήρξε επίσης αντιδιδαχές της Ορθόδοξης νή ζωγραφική, η οποία ντερνιστών που αναζητούσαν πρότυπα κείμενο πειραματικής έρευνας και των λατρείας. Η οξύτητα της κράτησε περίπου δύο καλλιτεχνικά, άλλα από τα κυρίαρχα μέ- μοντερνιστών καλλιτεχνών του 20ού αι., 1. Ράλλης Κοψίδης, Το όραμα του Αποστόαιώνες αλλά σταδιακά χρι τότε πρότυπα της δυτικοευρωπαϊκής όπως o Henri Matisse (1869-1954), ο περιόδου της εικονομαλου Παύλου στην Τρωάδα χίας αναδεικνύει αυτήν μετατράπηκε σε μια αρ- τέχνης. Ήδη με τον Άγγλο κριτικό της Vasily Kandinsky (1866-1944) και ο (1975), ναός ακριβώς τη σημασία της κετά πιο απλοποιημένη τέχνης John Ruskin (1819-1900) είχε Kazimir Malevich (1879-1935). του Σαμπεζί, Ελβετία οπτικοποιημένης διδαζωγραφική, την οποία ξεκινήσει μια αναθεώρηση της άποψης Η δεύτερη αφετηρία εκκινούσε από μια χής. Εκείνο ωστόσο που ανέδειξε τη βυ- ήσκησαν κυρίως οι μοναχοί χωρίς ιδι- που θεωρούσε ότι η βυζαντινή τέχνη διαδικασία πολιτισμικής αυτογνωσίας ζαντινή τέχνη σε εικαστική έκφραση με αίτερη καλλιτεχνική κατάρτιση. Στην δεν είναι παρά μια τέχνη χειροτεχνίας χωρών που είναι παραδοσιακά Ορθόπαγκόσμια απήχηση ήταν το γεγονός ότι Ελλάδα μεσολάβησε τον 19ο αι. ως τις και μηχανικής επανάληψης. Στο πλαίσιο δοξες, όπως η Ελλάδα ή η Ρωσία, με με την ιδιαίτερη ζωγραφική αντιμετώπι- αρχές του 20ού η επιρροή της νετην επαναδιαπραγμάτευση σε ση του χώρου η τέχνη αυτή κατόρθωσε οαναγεννησιακής εκκλησιαστικής εικαστικό αλλά και θεωρητικό να επηρεάσει στοχαστές σε όλο τον κό- ζωγραφικής γνωστής ως «κίνημα επίπεδο της σχέσης με την πασμο και σε διαφορετικές περιόδους με των Ναζαρηνών». ράδοση τόσο τη θρησκευτική ένα καθοριστικό τρόπο και ειδικά μετά Θα πρέπει να επισημανθεί ότι όσο και τη γενικότερη. Στις αρτις αρχές του 20ού αι. Ο λόγος γι’ αυτό η βυζαντινή ζωγραφική και τα χές του 20ού αι., χάρη στη δραήταν ότι οι κορυφαίοι της βυζαντινής επιτεύγματά της πραγματοποιστηριότητα και προσφορά του τέχνης υπήρξαν απαράμιλλοι τεχνίτες ήθηκαν από καλλιτέχνες, οι Φώτη Κόντογλου (1895-1965), του χρωστήρα σε παγκόσμιο επίπεδο, οποίοι στον δομικό τους πυρήη ελληνική τέχνη έζησε μια σηγια τους οποίους η εκκλησιαστική τέχνη να υπήρξαν εικαστικοί/καλλιμαντική επιστροφή στη βυζαντι3. Μιχάλης, Βασιλάκης, Απόστολοι εκ περάτων, αποτέλεσε το εφαλτήριο για να εκφρά- τέχνες που εκφράζονταν μέσα νή ζωγραφική παράδοση, ενώ κηδεύσατε μου το σώμα, και συ, Υιέ και Θεέ μου, σουν οικουμενικές ανθρώπινες αγωνίες. από την εκκλησιαστική τέχνη. στη Ρωσία τον ανάλογο ρόλο παράλαβέ μου το πνεύμα Καλλιτέχνες του 20ού αι. τόσο διαφορετι- Λόγου χάρη, ο Μανουήλ Πανέπαιξαν προσωπικότητες όπως κοί, όπως οι Matisse, Tarkovsky, Rothko, σέληνος ή ο Θεοφάνης ο Έλληνας όπως αυτής της αναζήτησης οι μορφές τέχνης οι Leonid Ouspensky (1902-1987), αναγνώρισαν το ύψιστο καλλιτεχνικό επί- και το σύνολο των αγιογράφων της Κρη- που μέχρι τότε θεωρούντο πρωτόγονες Pavel Florenski (1882-1937) και πεδο των Βυζαντινών καλλιτεχνών όπως τικής σχολής υπήρξαν πρώτα από όλα (primitive) και ως τέτοιες κατατάσσο- Vladimir Lossky (1903-1958). ο Θεοφάνης ο Έλληνας, ο Πανσέληνος εικαστικοί καλλιτέχνες που στοχάζονταν νταν σε ατελείς (στην καλύτερη περί- Αυτές οι δύο αφετηρίες υπήρξαν ουσιή ο Ρούμπλιεφ και ανέδειξαν αυτή τη μέσα από την εκκλησιαστική τέχνη. Με πτωση) μορφές τέχνης, αναδείχθηκαν αστικά και οι δύο εικαστικές (και πολιδιαχρονία με τρόπο που την κατέστησε τη σειρά του, τον 16ο και τον 17ο αι. ο σε ουσιαστικές συμβολές της παγκόσμι- τισμικές) προσεγγίσεις της βυζαντινής σύγχρονη και επίκαιρη. Το ζητούμενο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (Ελ Γκρέκο) ας πολιτιστικής κληρονομιάς. Ειδικά για τέχνης από τις αρχές του 20ού αι. και μετά. Αθανάσιος Αλεξανδρείας, Βίος και Πολιτεία της Αγίας και Μακαρίας και Διδασκάλου Συγκλητικής, PG 28:1487-1558. Καντιώτης, Αυγ. Ν., αρχιμ., Η Αγία Συγκλητική, Φλώρινα: εκδ. Φιλοπτώχου, Αδελφότητος Φλωρίνης «Η Αγάπη» 1959. Λαγγής, Μ., Ο Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, τ. Α΄, Αθήνα: Συναξαριστής 82003. Νικόδημος Αγιορείτης, Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του Ενιαυτού, τ. Β΄, Βενετία 1819.
442
MOXE_12_9teliko.indd 2
1/15/2015 10:58:14 AM
Σύγχρονοι Ορθόδοξοι αγιογράφοι
Η πρώτη θεωρεί τη βυζαντινή τέχνη μια ζωγραφική τέχνη, η οποία σχηματίζει μορφές και σχήματα που συμβάλουν στην ανάπτυξη των πλαστικών μορφών. Στο ελληνικό παράδειγμα οι Κωνσταντίνος Παρθένης (1878-1967), Σπύρος Παπαλουκάς (1892-1957), Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989), Νίκος Εγγονόπουλος (1910-1975) εργάστηκαν σε αυτήν την κατεύθυνση: πώς να συνδέσουν τη βυζαντινή εικόνα με τις οπτικές αντιλήψεις του μοντερνισμού και γενικότερα της παγκόσμιας ζωγραφικής παράδοσης. Στο προσωπικό ζωγραφικό έργο αυτών των καλλιτεχνών υπάρχουν σημαντικές επιρροές από το Βυζάντιο. Οι μεγάλοι Έλληνες μοντερνιστές όπως ο Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989) και ο Νίκος Εγγονόπουλος (1910-1975) μαθήτεψαν στις απαρχές τους στον βυζαντινό Φώτη Κόντογλου όπως και στον Κωνσταντίνο Παρθένη (1878-1967), και ύστερα υιοθέτησαν πολλά από τα βυζαντινά στοιχεία στη μοντέρνα έκφρασή τους. Η τότε επίδραση της βυζαντινής τέχνης στην εξέλιξη της εκκλησιαστικής τέχνης στον ελλαδικό χώρο είχε δύο προσεγγίσεις· εκείνη που θεωρούσε ότι ως ζωγραφική/εικαστική γλώσσα εμπλούτιζε τις εικόνες των μορφών της βυζαντινής παράδοσης (λ.χ. Παρθένης, Παπαλουκάς) και εκείνη που τη θεωρούσε ως λατρευτικό αντικείμενο και που, ως τέτοια, θα έπρεπε κατά κύριο λόγο να ικανοποιεί τις ανάγκες μιας λατρευτικής διαδικασίας σύμφωνα με εικονογραφικά στερεότυπα. Αυτή η δεύτερη μπορεί να χαρακτηριστεί ως επιστροφή στη βυζαντινή παράδοση που καθόρισε την εκκλησιαστική/ αγιογραφική τέχνη από την εποχή του Κόντογλου μέχρι σήμερα. Η εποχή μας, τέλη του 20ού και αρχές του 21ου αι., είναι μια εποχή με πάρα πολλούς αγιογράφους όχι μόνο στην Ελλάδα και τη Ρωσία αλλά σε όλο τον κόσμο, είτε πρόκειται για αντιγραφείς παλαιών βυζαντινών παραδειγμάτων είτε για πολύ καλούς τεχνίτες, είτε, σε μετρημένες περιπτώσεις, για δημιουργικούς ανανεωτές της Ορθόδοξης ζωγραφικής παράδοσης. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι δεν υπάρχουν πλέον εικαστικοί καλλιτέχνες που να αγιογραφούν συνομιλώντας με τις πιο σύγχρονες, δηλαδή τρέχουσες υπό εξέλιξη καλλιτεχνικές τάσεις (όπως το σύνολο των ανανεωτών του μεσοπολέμου)
ούτε με κάποιο τρόπο έμμεσο ή άμεσο υπάρχει ένα νήμα που να συνδέει τη σημερινή Ορθόδοξη με τις σύγχρονες εικαστικές εκφράσεις. Το νήμα αυτής
σύγχρονων αγιογράφων. Η βυζαντινή τέχνη δημιουργεί με την αισθητική σύλληψη του ιερού ναού ένα συνολικό έργο τέχνης (Gesamtkunstwerk, όπως θα το χαρακτήριζε ο Βάγκνερ). Στα έργα της σύγχρονης αγιογραφίας, εκεί όπου αναδεικνύεται η συμβολή των καλλιτεχνών και δοκιμάζονται οι λύσεις τους είναι στην αγιογράφηση των ιερών ναών, ειδικά όταν οι ναοί έχουν μια πιο σύγχρονη αρχιτεκτονική δομή που ενσωματώνει στοιχεία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής στο πλαίσιο των παραδοσιακών βυζαντινών ρυθμών. Εκεί, όπως για παράδειγμα στον ιερό ναό της Παναγίας Άξιον Εστί στην Αξιούπολη του Κιλκίς, καλούνται οι αγιογράφοι να λύσουν τεχνικά προβλήματα που πολλές φορές τους ωθούν πέρα από τις παραδοσιακές διευθετήσεις. Ο ιερός ναός Ζωοδόχου Πηγής των Γουβών, που αγιογραφήθηκε από τον Μιχάλη Βασιλάκη, η αγιογράφηση του ιερού ναού της Παναγίας Αξιον Εστί στην Αξιούπολη, που έγινε από τον Κωνσταντίνο Βαφειάδη, ο ιερός ναός του Προφήτη Ηλία, που αγιογραφήθηκε από τον π. Σταμάτη Σκλήρη, και ο ιερός ναός της Παναγίας Φανερωμένης στη Βουλιαγμένη, που αγιογραφήθηκε από
συγχρόνους αγιογράφους, τους οποίους θα μελετήσουμε στη συνέχεια, ολοκλήρωσαν διαθεματικές σπουδές (Καλές Τέχνες, Θεολογία ή και Ιατρική) σε όλες τις ακαδημαϊκές βαθμίδες (έως και διδακτορικό) και έχουν σπουδάσει και εκτός Ελλάδος. Αυτό τους καθιστά πλέον ίσως καταρτισμένους συγχρόνους εικαστικούς και σίγουρα εκείνους με τις ευρύτερες πιστοποιημένες γνώσεις. Παρουσιάζονται τόσο εκείνοι που, αντιμετωπίζοντας ελεύθερα τη βυζαντινή τέχνη ως μια ζώσα καλλιτεχνική και πνευματική εμπειρία, δημιουργούν ένα πρωτίστως σύγχρονο εικαστικό έργο με φανερές βυζαντινές ρίζες, όσο και εκείνοι που είναι οι δημιουργικοί ανανεωτές της παράδοσης, των οποίων το έργο συγκριτικά διατηρεί πιο στενή σχέση με 4. Μορφή από εικόνα του Μιχάλη καθιερωμένους κανόνες της βυζαντιΒασιλάκη νής ζωγραφικής (οι κανόνες αυτοί, σε της σύνδεσης, που ουσιαστικά επανέό,τι αφορά τη μελέτη της αγιογραφίας, φερε τη βυζαντινή τέχνη ως ζώσα ειαπορρέουν κυρίως από το εγχειρίδιο καστική τέχνη στις αρχές του 20ού αι., του Διονυσίου εκ Φουρνά Ερμηνεία της έχει πλέον χαθεί. Κοντολογίς, υπό μια ζωγραφικής τέχνης και αι κύριαι πηγαί αυσυγκεκριμένη έννοια, όπως συμπεραίτής γραμμένο περίπου μεταξύ το 1728 νεται από τις έρευνες των τελευταίων και το 1733). ετών, η εμπειρία του μοντερνισμού και Ως αντιπροσωπευτικότερους της πρώτης πιο συγκεκριμένα οι βυζαντινές του καπροσέγγισης θα αναφέρουμε τους Μιχάταβολές (Ζιώγας 2000· Spira 2008· λη Βασιλάκη, Κωνσταντίνο Βαφειάδη και Todorović 2012) συνέβαΟύρεση Τοντόροβιτς, ενώ ως λαν να ξυπνήσει σταδιακά η αντιπροσωπευτικότερους της δημιουργικότητα των Oρθοδεύτερης προσέγγισης τους δόξων αγιογράφων από μια Σταμάτη Σκλήρη, Γεώργιο χειμερία νάρκη. Καθώς έχει Κόρδη και Σπύρο Καρδαμάκη. διαπιστωθεί, ο μοντερνισμός Μέσα από τα έργα τους οι καλτου 20ού αι., δανείζοντας και λιτέχνες της πρώτης προσέγμεταφυτεύοντας τα αισθητιγισης στις πιο διακεκριμένες κά στοιχεία της βυζαντινής και χαρακτηριστικές σύγχροζωγραφικής ανέδειξε τη δινες ζωγραφικές εκφράσεις με αχρονική σπουδαιότητα της αυθεντικό τρόπο «δοκιμάζουν» ίδιας (Todorović 2012) και και διευρύνουν τα όρια της στη συνέχεια συνέβαλε και Ορθόδοξης ζωγραφικής πασε πιο δημιουργική αντιμεράδοσης. τώπιση της παράδοσης των Πριν προχωρήσουμε στην Ορθοδόξων αγιογράφων του περαιτέρω ανάλυση των έρ20ού αι. έως και σήμερα. γων τους, θα πρέπει να σηΑυτό που θα παρουσιάσουμε μειωθεί ότι, αν αναζητούσαμε σύντομα στο παρόν κείμενο τον προάγγελο της προσέγείναι η βιογραφική σταδιογισης που εντάσσει σύγχρο5. Μιχάλης, Βασιλάκης, Ο εύσχημων Ιωσήφ από ξύλου καθελών το άχραντόν σου σώμα δρομία και το καλλιτεχνικό νες πλαστικές εκφράσεις στη έργο σύγχρονων καλλιτεσύγχρονη Ορθόδοξη τέχνη χνών/αγιογράφων. Οι περισσότεροι τον Γεώργιο Κόρδη (και αρκετοί άλλοι αυτό θα ήταν το έργο του Ράλλη Κοψίδη έχουν αγιογραφήσει ναούς, αλλά έχουν ναοί του ίδιου) συνιστούν εξαιρετικά (1929-2010) και ειδικά η αγιογράφηση δημιουργήσει και φορητές εικόνες. Ει- μνημεία εικαστικής ολιστικής έκφρασης, του ναού του Σαμπεζί στην Ελβετία το δικά στην αγιογράφηση ναών έχουν που σχηματίζουν με τον πιο εντυπωσι- 1975 (εικ. 1). Ο Κοψίδης με το έργο δημιουργηθεί σημαντικά έργα, που ακό τρόπο ουσιαστικές συμβολές στην του αναδεικνύει τη δυνατότητα για τη ανακεφαλαιώνουν και προσδίδουν αγιογραφική τέχνη. Είναι σημαντικό να δημιουργία μιας τέχνης που να ενεργομνημειακή αίσθηση του έργου των αναφερθεί ότι οι περισσότεροι από τους ποιεί πολλαπλές εικαστικές λύσεις, οι
443
MOXE_12_9teliko.indd 3
1/15/2015 10:58:15 AM
Σύγχρονοι Ορθόδοξοι αγιογράφοι
οποίες συνδυάζουν την παράδοση και το προσωπικό βίωμα. Είχε την τόλμη να αναδείξει τις σχέσεις μιας σύγχρονης εικαστικής εικόνας με τη βυζαντινή παράδοση και το προσωπικό του βίωμα. Καλλιτέχνης με στενή σχέση με την κλασική παράδοση κατόρθωσε να συνταιριάξει στο Σαμπεζί εικόνες όπου η ποιητική της υποκειμενικής έκφρασης συναντά τους κανόνες και τη διαχρονία της βυζαντινής τέχνης. Όπως δείχνει η εικ. 1, ο Απόστολος Παύλος οραματίζεται το μέλλον στην Τρωάδα και μια σύγχρονη βιομηχανική μονάδα ζωγραφίζεται για να το σχηματοποιήσει. Ο Μιχάλης Βασιλάκης γεννήθηκε το 1948 στην Ανώπολη Πεδιάδας, ζει και εργάζεται στο Ηράκλειο. Η επαφή του με την αγιογραφία αρχίζει στο τέλος της δεκαετίας του 1960. Αγιογράφησε πολλούς ναούς στην Κρήτη. Από τα σημαντικότερα έργα του θεωρούνται οι φορητές εικόνες του ναού Ευαγγελισμός της Τυλίσου και οι αγιογραφίες στον ιστορικό ναό της Παναγίας των Σταυροφόρων και στον τρούλο του ναού Ζωοδόχου Πηγής των Γουβών. Οδηγήθηκε σε μια πρωτότυπη δημιουργία μέσα από τη μελέτη κυρίως της Κρητικής σχολής, ενώ στις επιρροές του συμπεριλαμβάνονται ο Ρούμπλιεφ και ο Μάλεβιτς. Το έργο του Βασιλάκη διακρίνεται από αυστηρά μινιμαλιστική διάθεση, όπου το σώμα και ο χώρος γίνονται οι πρωταγωνιστές και όπου όλα στην εικόνα μετατρέπονται σε σώμα και χώρο (εικ. 2-5). Το πρόσωπο αναδεικνύεται μέσα στη σύνθεση ως ο κυρίαρχος πρωταγωνιστής, ωστόσο σε συνδυασμό με τη γεωμετρία των σχημάτων και το κενό του χώρου. Η λιτότητα των συνθέσεων του Βασιλάκη είναι το πρόσχημα που επιτρέπει στο βλέμμα του θεατή να ανασυστήσει μόνος του την εικόνα κι αυτό διότι στα έργα του Βασιλάκη δεν λείπει τίποτα. Στο έργο του «Ο εύσχημων Ιωσήφ από ξύλου καθελών το άχραντόν σου σώμα» (εικ. 5) η σκάλα, το πλήθος αριστερά αλλά και το σώμα του Χριστού που κάμπτεται σχηματίζουν μια σιωπηλή γεωμετρία, μια ουσιαστική μυστικιστική ατμόσφαιρα. Σε αυτήν έρχεται να προστεθεί και η κενή περιοχή που λειτουργεί τόσο δυναμικά, ώστε ουσιαστικά προσκολλάται και αυτή στο πλήθος.
Ο Κωνσταντίνος Βαφειάδης είναι ένας καλλιτέχνης που αγιογραφεί με ιδιαίτερο τρόπο και σχηματίζει εικόνες που η σχέση τους με την πραγματική αρχιτεκτονική
6. Κωνσταντίνος Βαφειάδης, Η Βάπτιση
του ναού δημιουργεί πρότυπες λύσεις. Ο Βαφειάδης είναι βαθύτατα καταρτισμένος σε καλλιτεχνικό (απόφοιτος της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών, 1987) και θεωρητικό επίπεδο (προπτυχιακός τίτλος: Θεολογία 2007, μεταπτυχιακό: Βυζαντινή Αρχαιολογία, και διδακτορική διατριβή με τίτλο: Το έργο του ζωγρά-
ανάπτυξη των μορφών είτε σε χώρους ψευδαίσθησης της προοπτικής είτε σε περιοχές που η αυστηρή βυζαντινή παράδοση είναι ενεργή. Σε αυτό το σημείο η ελεύθερη από τη μεριά του χρήση πολλαπλών τεχνικών τον φέρνει κοντά στην Κρητική σχολή και στον τρόπο που εκείνη αντιμετώπιζε τον πίνακα/εικόνα ως ένα χώρο πολλαπλών προσεγγίσεων (εικ. 6). Ο Ούρεσης Τοντόροβιτς (Uroš T. Todorović) είναι αγιογράφος, καλλιτέχνης, θεωρητικός της βυζαντινής και μοντέρνας τέχνης, και το πεδίο της έρευνάς του συμπεριλαμβάνει τη θεολογία και τη φιλοσοφία. Η επαγγελματική του εμπειρία εστιάζει στους τομείς της αγιογραφίας, της ζωγραφικής, της γλυπτικής, της συντήρησης της πολιτισμικής κληρονομιάς, της μετάφρασης και της διδασκαλίας. Γεννήθηκε το 1977 στη Σερβία και μεγάλωσε στο Βελιγράδι ξεκινώντας εκεί τις σπουδές του στη
7. Ούρεσης Τοντόροβιτς, Η Μετάνοια (2012)
φου Δανιήλ στην ιερά μονή Διονυσίου του Αγίου Όρους. Η παράδοση των Κρητικών ζωγράφων και η τέχνη στον Άθω στα τέλη του 16ου-αρχές 17ου αιώνα, Πανεπιστήμιο Αθηνών 2004). Το κορυφαίο του έργο είναι η αγιογράφηση του ιερού ναού της Παναγίας Άξιον Εστί στην Αξιούπολη, που αποτέλεσε τομή στην αγιογραφική τέχνη τόσο για τις καλλιτεχνικές/θεολογικές λύσεις που ανέπτυξε, όσο και για τις λογοκριτικές αντιδράσεις που ενεργοποίησε. Αυτές οι τελευταίες ανέδειξαν πόσο ζώσα μπορεί να είναι η αγιογραφική τέχνη, αφού μπορεί μέσα από τις αντιδράσεις να ενεργοποιήσει τον δημιουργικό διάλογο για το τι είναι και τι δεν είναι σύγχρονη εκκλησιαστική τέχνη. Στο έργο του Βαφειάδη ο χώρος είναι κυρίαρχος και καθορίζει την
8. Ούρεσης Τοντόροβιτς, Ο Άγγελος των εσχάτων (2011)
γλυπτική. Έχει μεγαλώσει σε περιβάλλον εργαστηρίου τέχνης καθώς και οι δύο του γονείς, Τοmislav Todorović (γλύπτης) και Stanka Todorović (ζωγράφος) είναι διακεκριμένοι καλλιτέχνες στη Σερβία. Το 1997, είκοσι χρόνων, μετανάστευσε μόνος του στην Αυστραλία, όπου και ολοκλήρωσε τις σπουδές του, διευρύνοντας ταυτόχρονα το πεδίο των ενδιαφερόντων του. Από το 2007 μένει στην Ελλάδα. Είναι διδάκτωρ Βυζαντινής και Μοντέρνας τέχνης του Πανεπιστημίου του Σίδνεϊ της Αυστραλίας (2012), πτυχιούχος του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου
Αθηνών (2012), ενώ κατέχει και άλλα προπτυχιακά και μεταπτυχιακά πτυχία των πανεπιστημίων της Αυστραλίας (στη γλυπτική, στην παιδαγωγική και στη συντήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς). Ο τίτλος της διδακτορικής του διατριβής είναι: Ο Διαχρονικός Χαρακτήρας της Ύστερης Βυζαντινής Zωγραφικής: Ερμηνευτική από το Μυστρά έως τη Νέα Υόρκη. Έχει δημοσιεύσει μελέτες με θέματα που άπτονται της βυζαντινής και μοντέρνας τέχνης, της θεολογίας και της φιλοσοφίας, και έχει παρουσιάσει την έρευνά του σε διάφορα συνέδρια. Συμμετείχε σε διάφορες ομαδικές εκθέσεις ενώ μέχρι στιγμής οι δύο ατομικές του εκθέσεις είναι η έκθεση σχεδίων και ζωγραφικής «Μυσταγωγία» στο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων (2009) και η έκθεση γλυπτικής «Σώμα κινούμενο σε ακίνητο αντικείμενο», στο Ivan Dougherty Gallery του Σίδνεϊ (2002). Πέρα από την ειδίκευση στη βυζαντινή τέχνη και Ορθόδοξη θεολογία, είναι γνώστης της ελληνικής τέχνης γενικότερα. Ως αγιογράφος, τα έργα του, αν και στη βάση τους βυζαντινότροπα, διακρίνονται από πρωτοτυπία και έντονη τάση προς την αφαίρεση (εικ. 7-10), κάτι το οποίο σχετίζεται και με το γεγονός ότι στο δεύτερο μέρος της διμερούς διδακτορικής του διατριβής έχει ασχοληθεί με τις βυζαντινές καταβολές στα έργα των μεγάλων μοντερνιστών Vasili Kandinsky, Kazimir Malevich και Mark Rothko. Ίσως κλασικότερο από όλα να είναι το έργο του η «Πλατυτέρα των Ουρανών» (εικ. 9). Η ελαφριά, αιθέρια και συνάμα σοβαρή μνημειακή μορφή της Παναγίας παρουσιάζεται καθισμένη με το παιδί Χριστό όρθιο ανάμεσα στα ανοιχτά της χέρια. Ο θρόνος πάνω στον οποίο κάθεται θυμίζει την απόμακρη και ελαφρώς σημαδεμένη επιφάνεια της πανσελήνου, επιτέχνασμα με το οποίο ο ζωγράφος τοποθετεί την Παναγία νοητικά και κυριολεκτικά στον ουρανό. Τα πόδια της είναι σχεδόν διαφανή, ενώ το φως που προέρχεται από τον Χριστό και στη συνέχεια την περικυκλώνει, αποκτά μια αισθητή σωματικότητα και συνδέει άρρηκτα τη μορφή της Παναγίας με το βαθύ μπλε του φόντου. Η πηγή τού φωτός, ο μικρός Χριστός, μέσα από τα λαμπερά του ρούχα δεν θυμίζει μόνο το αστέρι που ακολούθησαν προς τη Βηθλεέμ οι τρεις Μάγοι, αλλά παραπέμπει και στο θέμα του ακτίστου φωτός του μεταμορφωμένου Χριστού, φως το
444
MOXE_12_9teliko.indd 4
1/15/2015 10:58:16 AM
Σύγχρονοι Ορθόδοξοι αγιογράφοι
οποίο στις προσευχές τους έβλεπαν οι Πειραιά. Έχει σπουδάσει Ιατρική και τίτλο Αυγοτέμπερα με Υποζωγράφιση: Το κής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών ησυχαστές μοναχοί της ύστερης βυζαντι- Θεολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. χρώμα ως φως στη Βυζαντινή ζωγραφική (από το 1991). Είχε περισσότερες από νής εποχής. Στο έργο του αυτό, το θέμα Στο Παρίσι και στο Βελιγράδι παρακο- (2009). Εκτός στη Θεολογική σχολή του 21 ατομικές εκθέσεις στην Ελλάδα και του ακτίστου φωτός προέρχεται Πανεπιστημίου της Αθήνας, έχει στο εξωτερικό και τα εικαστικά του έργα από τη διδακτορική διατριβή του, διδάσκει στον ΑΚΤΟ (Αθηναϊκός βρίσκονται σε πολλές δημόσιες και ιδιστην οποία μεταξύ άλλων απέδειξε Καλλιτεχνικός Όμιλος) και στον ωτικές συλλογές. Παράλληλα με φορημε επίγνωση τη σχέση μεταξύ του πολιτιστικό Σύλλογο «Εικονουρ- τές εικόνες, έχει αγιογραφήσει πολλούς ησυχαστικού κινήματος και της γία», ενώ είναι επίσης επισκέπτης ναούς και ιερούς χώρους στην Ελλάδα αισθητικής της ύστερης βυζαντινής καθηγητής της αγιογραφίας στο και στο εξωτερικό, όπως: μονή Δοχειζωγραφικής. Το εκφραστικό βλέμInstitute of Sacred Music of Yale μα της Παναγίας αποπνέει ηρεμία University. Το εικαστικό του έργο και σοβαρότητα, σαν να επικοιείναι γνωστό σε όλη την Ελλάδα νωνεί με τον θεατή μέσω μιας αλλά και στο εξωτερικό και μπορεί γαλαξιακής σιωπής. Ο Χριστός πλέον να κατανοηθεί ως μια ξεχωφαίνεται να βγαίνει από το βαριστή σχολή, καθώς το ύφος της θύ μπλε που συμβολίζει τον θείο αγιογραφίας του συχνά διακρίνε«γνόφο» (σκοτάδι) για να αναγται εύκολα στα έργα των μαθητών γέλλει την σωτηρία του κόσμου. του. Μέσα από την εικονογραφία Τον γνόφο αυτό -μια έμπνευση της του ο Κόρδης μετέχει δημιουργικά συστηματικής θεολογικής έρευνας στην πλούσια παράδοση της Ορτου καλλιτέχνη- συναντάμε και σε θόδοξης ζωγραφικής, την οποία άλλα έργα του, που είναι χωρίς έχει μελετήσει επί πολλά έτη (εικ. εξαίρεση όλα θεολογημένα μέσα 9. Ούρεσης Τοντόροβιτς, Πλατυτέρα Ουρανών (2011) 13-14). Γεννήθηκε το 1956 στη από την αυθεντική σύγχρονη ΟρΜακρυράχη Φθιώτιδας και μεθόδοξη εμπειρία του (επί του παρόντος λούθησε μαθήματα Τέχνης και Ιστο- γάλωσε στην Αθήνα. Παράλληλα με τις είναι υποψήφιος διδάκτωρ στο δεύτερο ρίας της Τέχνης. Οι μελέτες του, που θεολογικές του σπουδές στο Πανεπιστήδιδακτορικό του, στη Θεολογική Σχολή άπτονται της θεωρίας και κριτικής της μιο Αθηνών, σπούδασε την τέχνη της Αθηνών ΕΚΠΑ). τέχνης, έχουν δημοσιευθεί σε διάφορα βυζαντινής εικονογραφίας κοντά στον 11. π. Σταμάτης Σκλήρης, Η Παναγία περιοδικά, ενώ έχει δώσει διαλέξεις Κύπριο αγιογράφο π. Συμεών Συμεού. με τον Χριστό πάνω σε θέματα θεολογίας και αισθη- Στις Ηνωμένες Πολιτείες συνέχισε τις τικής της βυζαντινής εικόνας. Πέρα από σπουδές του, στη Θεολογική σχολή του αρίου στο Άγιον Όρος, μονή Αγίων τις ατομικές, συμμετείχε και σε διάφο- Τιμίου Σταυρού της Βοστόνης (Master of Αναργύρων Πάρνωνος Λακωνίας, μονή ρες ομαδικές εκθέσεις (γκαλερί Ζυγός, 1991 και 1994, στην Αθήνα· Salon d’Automne, 1992 και 1993· Salon des artistes francais, 1993 στο Παρίσι). Η ζωγραφική του συνδυάζει την παραδοσιακή βυζαντινή με τη μοντέρνα τέχνη και ιδίως με την ένταση της εξπρεσιονιστικής πινελιάς (εικ. 11-12). Στην αγιογράφηση του ναού του Προφήτη Ηλία στον Πειραιά η πινελιά εξελίσσεται με εντάσεις χρωματικής έκρηξης (εικ. 12). Με μια ρυθμικότητα του χρώ10. Ούρεσης Τοντόροβιτς, Ο Πάσχων του ματος/φωτός ο Σκλήρης σχηματίζει τις Σύμπαντος (2009) δομές εκείνες που του επιτρέπουν να Στη δεύτερη προσέγγιση, εκείνη που χα- δημιουργήσει στις εικόνες του ζωγραρακτηρίζεται από συγκριτικά μεγαλύτερη φικές εκρήξεις. αποδοχή της σημασίας της παράδοσης Ο Γεώργιος Κόρδης εντάσσεται στους 12. π. Σταμάτης Σκλήρης, Ο Προφήτης Ηλίας, τοιχογραφία στον ναό του και του τρόπου που έχει παγιώσει στη πιο δραστήριους σύγχρονους αγιογρά- Προφήτη Ηλία στην Καστέλλα Πειραιώς δημιουργία αγιογραφικών εικόνων, θα φους, με πλούσιο συγγραφικό έργο και αναφέρουμε τα παραδείγματα των Στα- με εισηγήσεις του σε πολλά συνέδρια Theology), καθώς επίσης παρακολού- Αναλήψεως στη Βοιωτία, μονή Μητρός μάτη Σκλήρη και Γεωργίου Κόρδη. Οι και σεμινάρια πάνω στα θέματα που θησε μαθήματα ζωγραφικών τεχνικών Ηγαπημένου στη Βοιωτία, μονή Αγίου Σκλήρης και Κόρδης ανανεώνουν την αφορούν τη βυζαντινή εικονογραφία στη Σχολή Καλών Τεχνών του Μουσείου Ιωάννου του Θεολόγου στη Σουρωτή, αγιογραφική παράδοση μέσα από έναν και τη θεολογία των εικόνων. Τα πολυ- της Βοστόνης (1987-1989). Μετά την μονή Παναγίας Θεοσκέπαστης στον Σοχό εμπλουτισμό των μορφών της και μια άριθμα μελετήματά του παρουσιάζουν επιστροφή του στην Αθήνα, σπούδασε του Λαγκαδά, Άγιος Γεώργιος, μητροποανανέωση των μέσων της. μεγάλο ενδιαφέρον για τη σύγχρονη συ- τη ζωγραφική και τη χαρακτική και είχε λιτικός ναός Ελληνορθοδόξων Βηρυτού Ο π. Σταμάτης Σκλήρης είναι σύγχρονος ζήτηση περί Ορθόδοξης εικόνας, όπως ως δάσκαλο τον Φώτη Μαστιχιάδη. Ο στον Λίβανο, ναός Ευαγγελισμού στη αγιογράφος. Γεννήθηκε το 1946 στον είναι το σχετικά πρόσφατο βιβλίο του με Κόρδης είναι διδάκτορας της Θεολογι- Βηρυτό Λιβάνου, παρεκκλήσιο Αγίου
445
MOXE_12_9teliko.indd 5
1/15/2015 10:58:17 AM
Σύγχρονοι Ορθόδοξοι αγιογράφοι
Νεκταρίου στο Αρεταίειο Νοσοκομείο. Έχει αγιογραφήσει επίσης ναούς στις ΗΠΑ. Όπως δείχνει η εικ. 14, τα έργα του Κόρδη διακρίνονται από μελετημένο και εύρυθμο σχέδιο και από ιδιαίτερη
τη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα. Ανανεώνει εκ των ένδον τη σύγχρονη βυζαντινή τέχνη προσδίδοντάς της βιωματικό χαρακτήρα, ο οποίος έχει να κάνει με μια δήλωση αποφατικής πίστης, καθόλου κραυγαλέας, που αποπέμπουν τα έργα του. Ο Καρδαμάκης είναι ζωγράφος που αγιογραφεί και ταυτόχρονα θρησκευόμενος που δηλώνει αυτό που πιστεύει δίχως κηρύγματα. Προσεγγίζοντας τα έργα του, διακρίνει κανείς μια εσωτερική πραγμάτευση της βυζαντινής αγιογραφίας, που όμως κατορθώνει να υλοποιεί δίχως αναχρονισμούς, εύκολες αντιγραφές του παρελθόντος ή αναζήτηση βεβαιοτήτων της ισχυρογνωμοσύνης. Το έργο του εμπεριέχει τη σιωπηλή βεβαιότητα της δύναμης των εικόνων που χρησιμοποιεί και, κυρίως, της χριστιανικής ατμόσφαιρας που θέλει να αφηγηθεί (εικ. 15). Στις εικονογραφή13. Ο Γιώργος Κόρδης ζωγραφίζει σεις παραμυθιών που έχει φιλοτεχνήσει στον ιερό ναό Παναγίας Φανερωμένης αναδεικνύεται περισσότερο η σχέση του στη Βουλιαγμένη με τη λαϊκή παράδοση και η ουσιαστική χρωματική προσέγγιση. Οι προσεκτικές συμβολή της στο έργο του. επιμηκύνσεις των μορφών και οι ελεγ- Πριν κλείσουμε την παρούσα ενότητα χόμενες επιμέρους σχηματοποιήσεις είναι σκόπιμο να επισημάνουμε κάποιες και τα στιλιζαρίσματα, που σε κάθε πε- γενικές συνεπαγωγές. Η Ορθόδοξη ζωρίπτωση απαρτίζουν μια ενιαία και από γραφική, ενώ οπωσδήποτε θα παραμέμακριά αναγνωρίσιμη εικαστική γλώσσα, νει πάντοτε ριζωμένη στη βυζαντινή της είναι σαφώς σε σημαντικό βαθμό εμπειρία -κάτι που είναι ιδιαιτέπροϊόν πολύχρονης δημιρως φανερό στο έργο των ουργικής ενασχόλησης ανανεωτών της δεύτερης του καλλιτέχνη με τη και συγκριτικά πιο βυζαντινή τέχνη τόσυντηρητικής κατησο σε επιστημονιγορίας- φαίνεται ότι κό/ερευνητικό όσο πλησιάζει το σημείο και σε καλλιτεχνιπου θα είναι έτοικό επίπεδο. Τόσο μη να προβεί ίσως η διδακτορική του σε μια σημαντική υπέρβαση και να διατριβή, η οποία ανοίξει ένα κεφάτιτλοφορείται Μορφή και Εικόνα: η λαιο δικού της ενπροβληματική για τη δο-εκκλησιαστικού σχέση μορφής και «μοντερνισμού», εικόνας κατά τους όπου ενδεχομένως εικονομάχους και ει- 14. Γιώργος Κόρδης, Ευαγγελισμός θα προκύψουν μορκονοφίλους (1991), φές σχεδόν πρωτόόσο και τα άλλα πολυάριθμα δημο- γνωρες στον εκκλησιαστικό χώρο (εικ. σιεύματά του, μαρτυρούν την προ- 10). Ότι κάτι τέτοιο ενδέχεται να γίνει, σωπική εμβάθυνση του Κόρδη στον μας πληροφορούν και τα παρακάτω πλούτο της βυζαντινής καλλιτεχνικής αποσπάσματα της πρόσφατης διάλεπαράδοσης. Επίσης, ο Κόρδης εντάσ- ξης του Ούρεση Τοντόροβιτς στη Σχολή σεται στους παραγωγικούς ανανεωτές Καλών Τεχνών της Φλώρινας: αγιογράφους που έχουν ολοκληρώσει «Προκειμένου να εκτιμήσουμε στο βάτον μεγαλύτερο αριθμό των εικονο- θος τη σχέση της αφαιρετικής ζωγραφιγραφικών προγραμμάτων στους ναούς. κής του μοντερνισμού με την τάση προς Ο Σπύρος Καρδαμάκης γεννήθηκε το την αφαίρεση στη βυζαντινή ζωγραφική, 1964 και έχει σπουδάσει στην Ανωτά- θα πρέπει να έχουμε υπόψη πρώτα από
όλα ότι οι εικονόφιλοι Άγιοι Πατέρες της εικονομαχικής περιόδου δεν είχαν πρόβλημα με την αφαιρετική έκφραση στην εκκλησιαστική τέχνη -γιατί αυτό δεν αποτελούσε θέμα της τότε επίκαιρης συζήτησης- αλλά πολέμησαν τις αιρετικές αντιλήψεις των εικονομάχων σε εντελώς άλλο και πρωτίστως θεολογικό επίπεδο. […] Σαφώς, στην περίοδο πριν από την εικονομαχία υπήρξε σύγχυση σε σχέση με τη λειτουργία και
ζωγράφισε ο Θεοφάνης ο Έλλην στη Ρωσία (εικ. 16). […] Το πεδίο μάχης για την ανανέωση της Ορθόδοξης αγιογραφίας δεν είναι η βυζαντινή γραμματολογία της εικονομαχικής περιόδου αλλά βρίσκεται αλλού». Το «αλλού» αυτό βρίσκεται στις πτυχές των έργων που εξετάσαμε στις προηγούμενες παραγράφους. Η δυνατότητα ουσιαστικής βυζαντινής αγιογραφικής τέχνης βρίσκεται εκεί όπου οι επιφάνειες των εικόνων μετατρέπονται σε χώρους και πεδία εναπόθεσης των μορφών που έχουν παραδοθεί από την πορεία τόσων χρόνων διαμόρφωσης της αγιογραφικής τέχνης, ταυτόχρονα όμως θα επιτρέπεται ο σχηματισμός εκδοχών όπου το σύγχρονο αισθητικό αιτούμενο δεν θα παραμένει αποκλεισμένο. Η
15. Σπύρος Καρδαμάκης, Σκηνές από τον βίο του αγίου Νικολάου Πλανά (λεπτομέρεια), Μέγαρο Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών
τη σημασία της εικόνας, ενώ μετά την εικονομαχία η Εκκλησία καθιέρωσε και οριστικοποίησε τη θεωρία περί λειτουργίας και σημασίας της εικόνας. Όμως, οι κορυφαίοι εικονόφιλοι Πατέρες της εικονομαχικής περιόδου δεν είχαν σκοπό να προβούν βαθύτερα στα θέματα που αφορούν την αμιγώς καλλιτεχνική εμπειρία των Βυζαντινών αγιογράφων, γιατί απλώς αυτή η καλλιτεχνική εμπειρία, καθώς αφορά τα περιθώρια ανανέωσης και δημιουργικότητας μέσα στο πλαίσιο μιας παράδοσης, ήταν εκτός των επίκαιρων εικονομαχικών θεμάτων. Αναλόγως, το γεγονός ότι οι δύο περίοδοι της εικονομαχίας διέκοψαν την εικονογραφική παράδοση περισσότερο από έναν αιώνα (726-843), δεν υποχρεώνει κανέναν αγιογράφο, Βυζαντινό ή σύγχρονο, να βασίσει την αισθητική σύλληψη του έργου του αποκλειστικά και μόνο στο θεωρητικό υπόβαθρο της σχετικής βυζαντινής γραμματείας περί εικόνων που σφραγίζει τη συγκεκριμένη υπόθεση της εικονομαχίας. Σε αυτό μας πείθουν, για παράδειγμα, οι εξπρεσιονιστικές και καμμιά φορά σχεδόν αφαιρετικές μορφές που τον 14ο αι.
16. Θεοφάνης ο Έλλην, Άγιος Μακάριος, τοιχογραφία (1378), ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος του Νόβγκοροντ
πολυμορφική πορεία τόσων αιώνων της βυζαντινής αγιογραφίας αποδεικνύει ότι στο μεγαλύτερο διάστημα υπήρξε μια κυψέλη, όπου το σύγχρονο και τα επίκαιρα αιτήματα κάθε εποχής ενσωματώνονταν στις δομές της αγιογραφικής τέχνης εμπλουτίζοντάς την. Στον βαθμό που ο αγιογράφος είναι ένας μυστικιστικός στοχαστής της πραγματικότητας που βιώνει, και όχι ένας αναπαραγωγός του χειρωνακτικού, η βυζαντινή-σύγχρονη τέχνη θα εξακολουθήσει να αναδεικνύει την πολυμορφία των σκέψεων εκείνων που την θεραπεύουν. Το υψηλό επίπεδο κατάρτισης, οι βαθιές γνώσεις και η πολυμορφία του έργου των σύγχρονων αγιογράφων που παραθέσαμε το αποδεικνύει. Η προβληματική που παρουσιάσαμε της σχέσης της βυζαντινής παράδοσης της
446
MOXE_12_9teliko.indd 6
1/15/2015 10:58:18 AM
Σύγχρονοι Ορθόδοξοι αγιογράφοι
Ορθόδοξης εικονογραφίας με τις δύο επικρατέστερες σύγχρονες προσεγγίσεις, της αγιογραφίας ως εικαστικής έκφρασης (όχι όμως λιγότερο θεολογικής/ εκκλησιαστικής) και της αγιογραφίας ως λατρευτικού αντικειμένου με συγκριτικά πιο οριοθετημένες εικαστικές κατευθύνσεις, φαίνεται ότι απασχολεί και αγιογράφους/καλλιτέχνες σε χώρες όπως η Σερβία αλλά και ευρύτερα. Θα αναφερθούμε εδώ σε ορισμένα μόνο παραδείγματα τέτοιων χαρακτηριστικών προσεγγίσεων νεότερων καλλιτεχνών, όπου το βιωματικό και η ανανεωτική προσέγγιση της βυζαντινής παράδοσης συντονίζονται για τη δημιουργία της αγιογραφικής εικόνας. Αναδεικνύεται με αυτόν τον τρόπο ο διεθνής χαρακτήρας αυτού του προβληματισμού που δεν αφορά μόνο τον ελλαδικό χώρο αλλά και ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές. Η Julia Bridget Hayes γεννήθηκε στη Νότια Αφρική το 1977 και ζει στην Αθήνα. Σπούδασε φωτογραφία για ένα χρόνο στην Pretoria Technikon, πριν έρθει στην Ελλάδα με υποτροφία το 1998 για να σπουδάσει Θεολογία στο Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπι-
στον Τομέα Χριστιανικής Λατρείας, Αγωγής και Διαποιμάνσεως το 2007. Από νεαρή ηλικία άρχισε να ασχολείται με το σχέδιο και τη ζωγραφική και καλλιεργούσε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ανθρώπινη φιγούρα και την κίνησή της. Το ενδιαφέρον αυτό βρήκε την πλήρη έκφρασή του στη βυζαντινή αγιογραφία. Η Bridget Hayes ήταν αυτοδίδακτη για πολλά χρόνια και από το 2008 άρχισε να παρακολουθεί μαθήματα του αγιογράφου Γεώργιου Κόρδη τόσο στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών όσο και στη Σχολή Αγιογραφίας «Εικονουργία». Η Bridget Hayes προσπαθεί να κάνει κάθε εικόνα που ζωγραφίζει μια μοναδική έκφραση της παράδοσης της Εκκλησίας, απαθανατί-
στημίου Αθηνών. Με την ολοκλήρωση των σπουδών της, επέστρεψε στη Νότια Αφρική για δύο χρόνια, όπου εργάστηκε ως εικονογράφος και έδωσε διαλέξεις και σεμινάρια σχετικά με τη θεολογία της εικόνας. Δίδαξε επίσης κατήχηση στην Κατηχητική Σχολή της Αλεξάνδρειας της μητρόπολης Ιωαννουπόλεως και Πρετορίας. Το 2005 επέστρεψε στην Ελλάδα με υποτροφία και ολοκλήρωσε το μεταπτυχιακό της
σή της θα επηρεάσει ύστερα με γόνιμο τρόπο και τα έργα της. Στη Θεολογική Σχολή Αθηνών παρακολούθησε μεταπτυχιακά μαθήματα Βυζαντινής Αισθητικής και Εικονογραφίας με διδάσκοντα καθηγητή τον Γεώργιο Κόρδη, εμβαθύνοντας τις γνώσεις της. Μέχρι στιγμής είχε 5 ατομικές και συμμετείχε σε περισσότερες από 30 ομαδικές εκθέσεις όχι μόνο στη Σερβία και την Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες όπως η Σουηδία, η Ισλανδία, η Νορβηγία, η Μεγάλη Βρετανία και η Βουλγαρία. Το 2006 έλαβε βραβείο Belle Arte Lamia στη Λαμία. Είναι μέλος της Ένωσης των Εικαστικών Καλλιτεχνών των Εφαρμοσμένων Τεχνών και Σχεδίου της Σερβίας (ULUPUDS) και μέλος του Επιμελητήριου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος (ΕΕΤΕ). Στη Σχολή Τέχνης και Συντήρησης
19. Biljana Jovanović, Παναγία η Φοβερά Προστασία
18. Anastasia Protić, Ο Ζώσιμος και η Μαρία Αιγύπτια
17. Julia Bridget Hayes, Ο άγιος Μωυσής
Τεχνών του Βελιγραδίου (γλυπτική) με κύριο καθηγητή τον Vladimir Komad. Το 2007 στην ίδια σχολή ολοκλήρωσε και τις μεταπτυχιακές της σπουδές, στον τομέα της γλυπτικής με τον καθηγητή
ζοντας την κίνηση και την παρουσία του εικονιζόμενου με φως, γραμμή και το χρώμα (εικ. 17). Επιτυγχάνει τη χρωματική αρμονία κυρίως με τη χρήση περιορισμένης τετράχρωμης παλέτας. Με τα λόγια του αγιογράφου Aidan Hart, το έργο της συλλαμβάνει «την ανατίμηση της φόρμας που θα βρείτε σε βυζαντινά έργα με διαύγεια και ζωγραφικότητα που οι Ρώσοι έχουν τελειοποιήσει». Οι εικόνες της βρίσκονται σε εκκλησίες και ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα, τη Νότια Αφρική, τη Ρωσία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ουκρανία, τη Φινλανδία, το Βέλγιο, τη Ρουμανία, τη Δημοκρατία της Τσεχίας, την Αυστραλία, τις ΗΠΑ, την Ινδονησία και την Αργεντινή. Επίσης, οι εικόνες της έχουν δημοσιευθεί στην Eastern/Greek Orthodox Bible (ΝΤ) και στη συλλογή των ποιημάτων στα αφρικάανς του π. Jacobus van der Riet, Die Onsienlike Son και στο βιβλίο Άγιος Δημήτριος ο Λουμπαρδιάρης των Χαράλαμπου Μπούσια και Ιωάννη Περβαινά. Η Anastasija Protić γεννήθηκε το 1978 στη Σερβία. Το 2003 ολοκλήρωσε τις σπουδές της στη Σχολή Καλλών
Zdravko Joksimović. Από το 2004 είναι μέλος της Ένωσης των Εικαστικών Καλλιτεχνών της Σερβίας (ULUS). Είναι πρόεδρος και διδάσκει στην Ένωση για την εξέλιξη των εικαστικών τεχνών και μόρφωσης (Novi Sad-Stara Pazova). Έχει πάρει σημαντικά βραβεία στη Σερβία, είχε τρεις ατομικές εκθέσεις και συμμετείχε με τα έργα της σε αρκετές ομαδικές. Η εικόνα της «Ο Ζώσιμος και η Μαρία Αιγύπτια» δείχνει δύο ασκητικές μορφές αποδοσμένες με υψηλή τέχνη (εικ. 18). Πρόκειται για ένα από πολλά έργα, όπου διαπιστώνει κανείς αυθεντικό θεολογικό και καλλιτεχνικό βίωμα. Το ύφος της ζωγραφικής της Anastasias Protić φανερώνει κάποιες συγγένειες με το έργο του σύγχρονου αγιογράφου Μιχάλη Βασιλάκη, κυρίως μέσα από την έντονη τάση προς την αφαίρεση και την επιμήκυνση των μορφών. H δημιουργική εικονογράφος Biljana Jovanović γεννήθηκε το 1970 στο Βελιγράδι και είναι πτυχιούχος εντοίχιας ζωγραφικής της Σχολής Εφαρμοσμένων Τεχνών και Σχεδίου του Βελιγραδίου. Ως υπότροφος του Ελληνικού κράτους (IKY) έχει ολοκληρώσει στην Αθήνα την ειδίκευσή της στην εγκαυστική ζωγραφική, δηλαδή την πανάρχαια τεχνική ζωγραφικής με ζεστό κερί και χρώματα, με τη οποία έγιναν τα περίφημα νεκρικά πορτρέτα του Φαγιούμ και οι πρώτες χριστιανικές εικόνες. Αυτή η ειδίκευ-
20. Todor Mitrović, H μεταστροφή του Αποστόλου Παύλου στον δρόμο προς τη Δαμασκό
(της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας) διδάσκει την τεχνική της εγκαυστικής ζωγραφικής. Όπως δείχνει η εικ. 19 τα έργα της χαρακτηρίζονται από ιδιάζουσα εκφραστικότητα στηριζόμενη στη δύναμη του χρώματος και ενός παραπλανητικά απλού σχεδίου. Θα έλεγε κανείς ότι η έκφραση των μορφών της έχει κάποιες υποβόσκουσες συγγένειες με τις μορφές του μεγάλου ζωγράφου Marc Chagall, ο οποίος εκτιμούσε τη χριστιανική καλλιτεχνική παράδοση. Αναμφίβολα με τις εικόνες της η Biljana Jovanović εισάγει μια διακριτή πτυχή στην ανανέωση της Ορθόδοξης ζωγραφικής παράδοσης. O Todor Mitrović είναι προοδευτικός σύγχρονος αγιογράφος. Διδάσκει την εικονογραφία στη Σχολή Τέχνης και Συντήρησης (της Σερβικής Ορθόδοξης
447
MOXE_12_9teliko.indd 7
1/15/2015 10:58:19 AM
Συγκομιδής έθιμα
Εκκλησίας) στο Βελιγράδι. Γεννήθηκε στο Βελιγράδι το 1972. Είναι πτυχιούχος της Σχολής Καλών Τεχνών του Βελιγραδίου (1997) και στην ίδια σχολή
Σχολής Καλών Τεχνών του Βελιγραδίου, ενώ το 1999 βραβεύτηκε στο διακεκριμένο ετήσιο γεγονός "Oktobarski Salon 40". Είχε ατομικές και ομαδικές εκθέσεις. Διδάσκει στην Ανώτερη Σχολή Τεχνών στη Σερβία. Όπως δείχνει η εικόνα της Αγίας Παρασκευής (εικ. 21) τα έργα της αποπνέουν αξιοσημείωτη αμεσότητα και καθαρή αίσθηση του θρησκευτικού συναισθήματος. Η μοναχή Ekaterina (Neda) Kovinić γεννήθηκε το 1975 στη Σερβία. Είναι πτυχιούχος της Σχολής Καλών Τεχνών
Τα παραδείγματα καλλιτεχνών, είτε από την Ελλάδα είτε πέρα από αυτήν, που αναφέραμε καταγράφουν μια δυναμική που αναδεικνύει τον προβληματισμό
23. Efimija Topolski, Ο Θρήνος
21. Despina Crnčević, Αγία Παρασκευή
έχει ολοκληρώσει και τις μεταπτυχιακές του σπουδές (2006). Στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών του σπουδών, στη διπλωματική του εργασία με τίτλο Η εικονογραφία ως σύγχρονη ζωγραφική, έχει παρουσιάσει την εικόνα ως μέρος της εξέλιξης της σύγχρονης καλλιτεχνικής σκηνής. Είναι μέλος της Ένωσης των Εικαστικών Καλλιτεχνών της Σερβίας (ULUS). Επίσης, είναι μέλος της ομάδας "IKONA", η οποία αποτελείται από τους εικονογράφους καθηγητές σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Από το 2007 δημοσιεύει άρθρα περί εκκλησιαστικής τέχνης. Έχει παρουσιάσει τα έργα του σε οκτώ ατομικές και πολλές ομαδικές εκθέσεις τόσο στην χώρα του τη Σερβία όσο και στο εξωτερικό. Μέσα από την εικονογραφία του ο Todor Mitrović επιδιώκει να γεφυρώσει την απόσταση μεταξύ της εκκλησιαστικής και της σύγχρονης τέχνης (εικ. 20). Η Despina Crnčević είναι μια καλλιτέχνιδα με πλούσια εμπειρία. Γεννήθηκε στη Σερβία το 1975, είναι πτυχιούχος της Σχολής Καλών Τεχνών του Βελιγραδίου και στην ίδια σχολή ολοκλήρωσε και τις μεταπτυχιακές της σπουδές, στον τομέα της γλυπτικής με τον καθηγητή Mrdjan Bajić. Έχει επίσης ολοκληρώσει τις σπουδές στη Σχολή του κέντρου για αποκατάσταση και συντήρηση "Dijana". Το 1995 έλαβε βραβείο για το καλύτερο πορτρέτο ανάμεσα στους φοιτητές της
22. Ekaterina (Neda) Kovinić, Παναγία Δέηση
του Βελιγραδίου, Τμήμα Ζωγραφικής και πτυχιούχος της Σχολής Εφαρμοσμένων Τεχνών του Βελιγραδίου. Είχε ατομικές εκθέσεις και συμμετείχε σε ομαδικές τόσο στη χώρα της τη Σερβία όσο και στο εξωτερικό. Επί της παρούσης είναι αφοσιωμένη στο ανακαινιστικό έργο της μονής Πάβλιτσα στη Σερβία. Οι εικόνες της είναι εξαιρετικά δείγματα της ιδιοσυγκρασιακής καλλιτεχνικής της εμπειρίας (εικ. 22). Η ηγουμένη της μονής Gradac στη Σερβία Efimija Topolski γεννήθηκε το 1965 στο Βελιγράδι. Στη Σχολή Καλών Τεχνών του Βελιγραδίου έχει ολοκληρώσει τις προπτυχιακές (1988) και τις μεταπτυχιακές της σπουδές (1991). Έχει κάνει ατομικές εκθέσεις και συμμετείχε σε αρκετές ομαδικές (εικ. 23). Στην περίοδο μεταξύ 2003 και 2006 συμμετείχε με τα έργα της στην ομαδική έκθεση εικόνων από τα Βαλκάνια με τίτλο "Richness and diversity" στο πλαίσιο του Balcan Icons Exhibition, που επιμελήθηκε ο Lazar Predrag Marković. Έχει βραβευθεί στο φεστιβάλ ντοκιμαντέρ και ταινίας μικρού μήκους το 1999 για την ταινία Ενώπιον του προσώπου του ζώντος Θεού.
που κυριαρχεί μεταξύ των δύο τάσεων της σύγχρονης αγιογραφίας. Η δύναμη της εικονογραφικής γλώσσας της Ορθόδοξης παράδοσης φαίνεται από το γεγονός ότι έχει τη δυνατότητα να εξελίσσεται και να εμπλουτίζεται είτε με μια πιο αποστασιοποιημένη χρήση των αυστηρών αγιογραφικών κανόνων είτε με την πιο πιστή τήρηση τους. Οι δύο αυτές τάσεις δημιουργούν έργα αγιογραφικά, τα οποία όμως έχουν και ζωγραφικές αξίες που τα καθιστούν με την ευρύτερη έννοια έργα εκκλησιαστικής τέχνης και οδηγούν σε μια μυσταγωγική προσέγγιση της Ορθόδοξης εικονογραφίας. Και με τις δύο προσεγγίσεις υπάρχουν σημαντικά έργα που αναδεικνύουν πώς η παράδοση της βυζαντινής αγιογραφίας έχει τη δυνατότητα και να εμπλουτιστεί με σύγχρονες μορφές έκφρασης αλλά και να διευρύνει περαιτέρω τη μακραίωνη παράδοση των μορφών της αγιογραφικής τέχνης. Γ.ΖΙΩ. Βιβλιογραφία: Αλεξανδρή, Ι., Το Βυζάντιο και η Νεώτερη Τέχνη: η πρόσληψη της βυζαντινής τέχνης στην ελληνική ζωγραφική του α΄ μισού του 20ού αιώνα. Κατάλογος έκθεσης (φθινόπωρο 2009-άνοιξη 2010), Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού/Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο 2009. Bullen, J.B., Byzantium Rediscovered, Phaidon Press 2003. Bychkov, V., Βυζαντινή Αισθητική: θεωρητικά προβλήματα, μτφ. Κ.Π. Χαραλαμπίδης, Αθήνα: Τζαφέρης 1999. Ζιώγας, Γ., Ο Βυζαντινός Μάλεβιτς, Αθήνα: Στάχυ 2000. Κόντογλου, Φ., (1979) Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας, Α΄-Β΄, Αθήνα: Αστήρ 1979. Κόρδης, Γ., Μορφή και Εικόνα: η προβληματική για τη σχέση μορφής και εικόνας κατά τους εικονομάχους και εικονοφίλους, αδημ. διδ. διατριβή, Αθήνα 1991. Κόρδης, Γ., Η χρωματική δομή στις μορφές του Θεοφάνη του Κρητός. Μια αισθητική ανάγνωση, Αθήνα: Αρ-
μός 1998. Κόρδης, Γ., Οι προσωπογραφίες του Φαγιούμ και η Βυζαντινή Εικόνα, Αθήνα: Αρμός 2001. Κόρδης, Γ., Ιεροτύπως. Η εικονολογία του ι. Φωτίου και η τέχνη της μετεικονομαχικής περιόδου, Αθήνα: Αρμός 2002. Κόρδης, Γ., Παράδοση και δημιουργία στο εικαστικό έργο του Φώτη Κόντογλου, Αθήνα: Αρμός 2006. Κόρδης, Γ., Αυγοτέμπερα με Υποζωγράφιση: Το χρώμα ως φως στη Βυζαντινή ζωγραφική, Αθήνα: Αρμός 2009. Κορναράκης, Κ., Η Θεολογία των ιερών εικόνων κατά τον όσιο Θεόδωρο το Στουδίτη, Κατερίνη: Επέκταση 1998. Κοψίδης, Ρ., «Ένας αντρειωμένος της τέχνης: Φώτης Κόντογλου», στον τόμο Οι Έλληνες Ζωγράφοι, 20 ός αιώνας. Αθήνα 1976, σ. 221-229. Κρικώνης, Χ., «Η διδασκαλία της ορθοδόξου Εκκλησίας περί της τιμής και προσκυνήσεως των ιερών εικόνων και οι αντιλήψεις του ιερού Φωτίου έναντι της Εικονομαχίας», Θεολογία 67 (1996). Σκλήρης, π. Σταμάτιος, «Από την προσωπογραφία στην εικόνα», Σύναξη 24 (1987) 7-37. Σκλήρης, π. Σταμάτιος, Εν εσόπτρω. Εικονολογικά μελετήματα, Αθήνα: Γρηγόρης 1991. Σκλήρης, π. Σταμάτιος, «Εκκοσμίκευση και εσχατολογία στην ορθόδοξη εικονογραφία», Διάβαση 39 (2002) 3-12.Spira, A., The Avant Garde Icon: Russian avant-garde art and the icon painting tradition, Lund Humphries 2008. Todorović, U.T., The Diachronic Character of Late Byzantine Painting: The Hermeneutics of Vision from Mistra to New York, διδ. διατριβή, University of Sydney 2012.
Συγκομιδής έθιμα. Λαογραφία. Για τα έθιμα του θερισμού (βλ.λ.) και του αλωνισμού (βλ.λ.) έχει ήδη γίνει λόγος σε άλλο σημείο. Παρόμοια ωστόσο ευετηρικά, ευκαρπικά και γονιμικά διαβατήρια έθιμα υπάρχουν και τη συγκομιδή άλλων καρπών, όπως τα σταφύλια και οι ελιές, από τους οποίους παράγονται βασικά είδη της ανθρώπινης διατροφής. Για παράδειγμα η ημέρα έναρξης του τρύγου, σε πολλές περιοχές σημαδευόταν από τυμπανοκρουσίες, τραγούδια, χορούς, ακόμη και μεταμφιέσεις, στις Σαράντα Εκκλησίες, ενώ στη Μεσημβρία μουσικά όργανα προπορεύονταν της άμαξας που μετέφερε τα πρώτα και τα τελευταία σταφύλια της σοδειάς. Συνήθιζαν μάλιστα στα Βούρβουρα της Κυνουρίας να αφήνουν ένα κλίμα ατρύγητο, πιστεύοντας ότι με αυτόν τον τελετουργικό τρόπο διαφύλασσαν τη γονιμότητα του αμπελιού τους, ενώ τη λήξη του τρύγου σημάδευε η μεταφορά ενός κανατιού με «αμίλητο νερό», με το οποίο νίβονταν όλοι οι εργαζόμενοι πάνω στο κλήμα αυτό. Σε άλλες περιοχές προσέχουν η ημέρα, κατά την οποία θα αρχίσουν τον τρύγο, να μην είναι δυσοίωνη, ενώ στο Μανιάκι της Μεσσηνίας φρόντιζαν να μην τελειώσει Τρίτη ο τρύγος. Αλλά και στη συγκομιδή της ελιάς, στην Πυλία, έκοβαν στην αρχή ένα κλαράκι με πολύ καρπό από την κορυφή του δένδρου, που το έλεγαν «αϊτό», και το έβαζαν στο εικονοστάσι του σπιτιού, στο τέλος δε της σοδειάς το μαδούσαν και έριχναν τις ελιές του μέσα στον άλλο καρπό που
448
MOXE_12_9teliko.indd 8
1/15/2015 10:58:20 AM
