. •' . e :newnscl M d HHl
Redaktor Jerzy Strzelczyk
Poznań
2015
© Copyright by Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Historii UAM, Poznań 2015
Redakcja: Dorota Leśniewska Projekt okładki: Piotr Namiota Łamanie : Małgorzata Nowacka
ISBN 978-83-63047-82-5
Instytut Historii UAM
ul. Umultowska 89 D 61-614 Poznań tel. 61 829 14 64 e-mail:
[email protected] www.historia.amu.edu.pl DRUK Zakład Graficzny UAM ul. Wieniawskiego 1 61-712 Poznań
Spis treści
Wykaz skrótów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Joseph Bedier (1864-1938) (Anna Laba). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Franz Dolger (1891-1968) (Jan Prostko-Prosty/zski). . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ks. Jan Nepomucen Fijałek (1864-1936) (Krzysztof Kaczmarek)......... Numa-Denis Fustel de Coulanges (1830-1889) (Dariusz Andrzej Sikorski). Etienne Gilson (1884-1978) (Stanisław Rosik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marian Haisig (1908-1996) (Piotr Pokora). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oskar Halecki (1891-1973) (Jarosław Nikodem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Johan Huizinga (1872-1945) (Dariusz Andrzej Sikorski) . . . . . . . . . . . . . . . Lech Kalinowski (1920-2004) (Andrzej Wlodarek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gyula Kristó (1939-2004) (Lesław Spychała). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zofia Kurnatowska (1932-20 13) (Jacek Poleski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jacques Le Goff (1924-2014) (Adam Krawiec)................. ...... Evariste Levi-Provenr;al (1894-1956) (Filip Andrzej Jakubowski) . . . . . . . Tadeusz Manteuffel (1902-1970) (Grzegorz Pac)..................... Bruno Gaston Paris ( 1839-1903) (Zdzisław Pentek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marian Plezia (1917-1996) (Edward Skibiński). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jan Powierski (1940-1999) (Beata Możejko ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Percy Ernst Schramm ( 1894-1970) (Jerzy Strzelczyk). . . . . . . . . . . . . . . . . . Izabela Skierska (1967-2014) (Tomasz Jurek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gustaw Adolf Hara ld Stenzel (1792-1854) (Marek Cetwb1ski). . . . . . . . . . . Dag Alvar Stromback (1900-1978) (Leszek Słupecki). . . . . . . . . . . . . . . . . . Józef Szymański (1931-20 II) (Sławomir Górzyński) . . . . . . . . . . . . . . . . .
9 19 29 37 47 57 67 87 97 105 131 141 159 165 183 189 199 215 229 233 245 255
Numa-D enis
fusteł
de Coulan ges
(1830-1 889)
Numa-Denis Fustel de Coulanges urodził się 18 marca 1830 r. w Paryżu, w osiadłej tam rodzinie bretml.skiej. Szybko został osierocony przez ojca. Zmarł 12 września 1889 r. w swoim domu w podparyskim Massy. Numa-Denis uczęszczał do Lycee Charlemagne i studiował w Ecole Normale Superieure, którą ukoóczył w roku 1853. Spędził dwa lata w Ecole Franc;aise d'Athenes, prowadząc badania na wyspie Chios, których rezultaty ukazały się w postaci monografii o historii Chios od początków do XIX wieku (Mernoire sur l 'ile de Chios, Paris 1856). Uzyskał agregat i on w 1857 r. i etat profesora w liceum w Amiens. Doktoryzował się w 1858 r. na podstawie -jak wówczas wymagano- dwóch dysertacji: Polybe o ula Grece conquise oraz łacióskiej Quid Vestae cultus in institutis veterum privatis publicisque valuerit. W latach 1860-1850 był profesorem na uniwersytecie w Strassburgu. W styczniu 1870 r. został wykładowcą w Ecole Normale Superieure (do roku 1875) w Paryżu, a w latach 1880-1883 pełnił funkcję jej dyrektora. W 1875 r. został wybrany członkiem Academie des Sciences Moraleset Politiques w Paryżu. W latach 1875-1878 piastował katedrę historii antycznej na Sorbonie, a w latach 1878-1880 i 1883-1889 nowo powstałą kate1 drę historii średniowiecznej • Na młodego Fustela de Coulanges szczególnie silnie oddziaływały prace Franc;ois Guizota (pięci otomowa Histoire de la civilisation en Europe oraz Histoil·e de la civilisation en France)Z jak i dzieła Alexisa de Tocqueville'a. Obaj wybitni historycy mieli to szczęście, że uczeń i admirator przerósł ich obu. Relatywnie krótkie życie Fustela podzielone było pod względem naukowym na dwa okresy. Pierwszy z nich związany był z historią starożytną i jego ukoronowaniem była książka La Cite antique. Etude sur Ie culte, droit, fes institutions de la Grece et de Romeopubli kowana w 1864 r. 3 W drugim, uczony zajmował się początkami paóstwa Obszemicj szc dane biograficzne zebrał P. Guiraud, Fustel de Coulangcs, Paris 1896; J.-M. ToumcurAumont, Fustel de Coulangcs (1830-1889), wstyp C. Seignobos, Paris 1931; F. Hartog, Le XJX• siccle et l'histoirc. Le cas Fustel de Coulanges, Paris 1988. Nicdostępna mi była dysertacja: J. Hcrrick, The Historical Thought ofFustcl de Coulangcs, Washington 1954. 2 O wpływach F. Guizota na francuską myśl historyczną XIX w. por. C. Crosslcy, Franr,:ois Guizot (1787-1874) and Libera! Bistory: The Conccpt ofCivilisation, w: tenże, French Historians and Romanticism, New York 1993, s. 71-105. 3 Książka doczekała się ponad kilkudziesięciu wydań francuskich, ostatnie, w opracowaniu F. Hartoga, ukazało się w 1984 r. Fustel de Coulangcs sukcesywnie wprowadzał do kolejnych wydań poprawki, uzupełnienia oraz bardziej istotne zmiany, por. A. Momigliano, Thc Ancient City ofFustcl de Coulanges, w: tenże, Essays in Aneient and Modem Historiography, Oxford 1977, s. 325-343, tu przyp. 12. Wyszła ponadto w tłumaczeniu angielskim (kilkanaście wyda~1 w latach 1874-2006), dwóch niezależnych przel
(
38
Numa-Dcnis Fustel de Coulanges
frankijskicgo i Francji we wczesnym średniowieczu. Kamieniem milowym była publikacja w 1875 r. pierwszego tomu Histoire des institutions politiques de! 'ancienne France 4 • Wydawnictwo, które w pierwotnym zamyśle miało liczyć dwa tomy, w ostatecznej wersji rozrosło się do sześciu. Rok 1870 stał się nic tylko niezwykle ważną cezurą w dziejach dziwiętnasto wieczncj Francji, ale również punktem zwrotnym w życiu naukowym Fustela de Coulangcs. Konserwatywne poglądy Fustela de Coulanges i religijna interpretacja życia politycznego (prywatnie był agnostykiem, może nawet ateistą) zawarta w sław nymjuż wówczas dziele La Ci te antique ułatwiły mu karierę akademicką. W tym roku objqł profesurę w Ecolc Normale Supericure oraz został poproszony, za radą ministra oświaty Victora Duruya, o wygłoszenie cyklu prywatnych wykładów o początkach cywilizacji francuskiej dla cesarzowej Eugenii i jej dworu w Tuileries5• Być może pomysł był inspirowany wykładami, jakie Leopold von Ranke wygłaszał w 1854 r. królowi Bawarii Maksymilianowi II. Trudno jednak Fustein de Coulanges określić bonapartystysti!lne fćo dal. Le bćnćjice et !e patmnat pendant l 'ćpoque mćrovingienne (1890); t. 6: Les transjormalians de la roycwtć pendant l 'ćpoque carolingienne (Paris 1892). "Drobniejs ze" prace zostały zebrane w dwóch tomach: Recherches sur quelques problemes d'histoil·e (Paris 1885) oraz pośmiertnie w Nouvelles recherches sur quelques problemes d 'histoire (Paris 1891 ). Pierwszy tom HistoiJ·e des institution natychmia st przyciągnqł uwagę nie tylko mediewistów. Jego rewolucyjn a teza: iż mimo podboju Galii przez Germanów , to przyszły kształt państwa Merowingó w, rozwój jego instytucji i społeczeństwa powstawał pod wpływem przede wszystkim tradycji gallorzyms kiej, a sami Frankowie ulegali szybkiej romanizacji, miła była nie tylko patriotyczn ie nastawione j po katastrofie roku 1870 opinii publicznej, jak i interesująca dla historyków zawodowy ch. Fustel de Coulanges zakwestionował nawet fakt germańskiego podboju Galii. Jego poglądy na początki Francji - silnie antygermańskie w takim sensie, że podkreślał kontynuację tradycji rzymskich w czasach Merowing ów- opublikow ane tuż po wojnie prusko-francuskiej 1870 r. mogq sprawiać wrażenie, jakby powstały pod wpły wem bieżących wydarzeń politycznych. W rzeczywistości wykształciły się jeszcze przed rokiem 1870. W wykładach dla cesarzowej , które prowadził zaledwie kilka tygodni przed wybuchem wojny, podkreślał, że tym, co identyfikuj e kulturę francuską, są jej łacińskie, a nie germańskie, korzenie. Wykłady te świadczq, że już wówczas Fustel de Coulanges miał ukształtowany zarys koncepcji genezy średniowiecznej Francji w takim kształcie, w jakim prezentował ją w następnych dwóch dekadach w swoich kolejnych pracach. Istotę sporu między "germanist ami" a "romanista mi" odnośnie do roli plemion germańskich w początkach Francji ilustruje od strony metodyczn ej spór Georgesa Monoda i Fustela de Coulanges dotyczący interpretac ji tego samego materiału źró dlowego14. G. Monod, interpretując fragment z dzieła Grzegorza z Tours, wspierał Dzieło
/
:~A. Gucrrcau, Fust~l ~c C~ulangcs mćdićvistc, Rev.H 275, 1986, nr 2, s. 381-406, tu s. 381 14
P1sma wydane posm1crtmc do druku przygotował Camillc Jullian. Dzieje sporu omawia F. Hartog, Le XIX' siccle et l'histoirc (jak w przyp. l), s. 58-94.
n.
Numa-Dcnis Fustel de Coulangcs
41
na analogiach z innymi tekstami proweniencji gcrmai1skiej 15 • W odpowiedzi Fustel de Coulangcs przedstawił własną interpretację, w której wykazał, że na przykład instytucja zemsty, traktowana przez "germanistów" jako pochodz
