De metro Naevii Tragoediarum versuum 26-28 Ribbeck. 2010.

ВОПРОСЫ КЛАССИЧЕСКОЙ ФИЛОЛОГИИ ВЫПУСК XV

Book 1.indb 1

22.11.2010 12:38:37

ACADEMIAE MOSCOVIENSIS ELISABETANAE LOMONOSOVIANAE SCHOLA GRAMMATICORVM

ΝΥΜΦΩΝ ΑΝΤΡΟΝ ACTA GRAMMATICORVM TOMVS XV

Collectanea in honorem AZAE TACHO-GODI ALIBECI F.

In aedibus NICAEAE MOSCOVIAE 2010

Book 1.indb 2

22.11.2010 12:38:37

МОСКОВСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ М. В. ЛОМОНОСОВА ФИЛОЛОГИЧЕСКИЙ ФАКУЛЬТЕТ

ΝΥΜΦΩΝ ΑΝΤΡΟΝ ВОПРОСЫ КЛАССИЧЕСКОЙ ФИЛОЛОГИИ ВЫПУСК XV

Сборник статей в честь АЗЫ АЛИБЕКОВНЫ ТАХО-ГОДИ

ИЗДАТЕЛЬСТВО «НИКЕЯ» МОСКВА 2010

Book 1.indb 3

22.11.2010 12:38:37

ББК 83.3(0)3 УДК 82.0/89 В 74 Издание осуществлено при финансовой поддержке Евгения Александровича НИКИТИНА Печатается по постановлению Редакционно-издательского совета филологического факультета МГУ имени М. В. Ломоносова Ответственный редактор А. И. Солопов Редакционная коллегия Г. Ч. Гусейнов, А. Е. Кузнецов, В. П. Завьялова, О. М. Савельева, Е. В. Антонец, С. А. Степанцов Рецензенты кандидат филологических наук, доцент кафедры классической филологии МГУ имени М. В. Ломоносова М. Г. Лопатина доктор филологических наук, профессор кафедры истории русской литературы МГУ имени М. В. Ломоносова Д. П. Ивинский Вопросы классической филологии. Вып. XV. ΝΥΜΦΩΝ ΑΝΤΡΟΝ [Пещера нимф]: Сборник статей в честь Азы Алибековны Тахо-Годи / Отв. ред. А. И. Солопов. М.: «Никея», 2010. ISBN 978-5-91761-060-3 © Филологический факультет МГУ имени М. В. Ломоносова, 2010 © Коллектив авторов, 2010 © Издательство «Никея», 2010

Book 1.indb 4

22.11.2010 12:38:37

А. Е. Кузнецов

Alexandri Fabricii Eugenii f. (qui et Kuznetzov) DE METRO NAEVII TRAGOEDIARVM VERSVVM 26-28 RIBBECK NONIUS MARCELLUS 6, 15-17 M 10 L. Inlicere est proprie inlaquerare. Naevius Lycurgo: alis sublime alios saltus inlicite ubi bipedes volucres lino linquant lumina. NAEVIUS: v. 26-28 R3, 29-31 R2, 31-33 R1, 30-32 W, 29-30 K subumen L(ugdunensis)1 : sublimen codd. rell. : sublime Lindsay : sublime in R2 Warmington || altos Buecheler || inlicere codd. : inlicite cor. Onions : inlicit Buecheler. Hos versus Ribbeck in versione tertia (1897) Tragicorum Romanorum Fragmentorum in iambicos senarios redegit hoc modo alis sublímen altos sáltus inlicĭte ubi bípedes volucres líno linquant lúmina eamque structuram etiam Warmington (a. 1936) accepit. in his senariis cum nullum vitium insit, tamen supplementis laborant. praeterea notandum grammaticos versus potius plenos pro exemplis carpere quam truncatos, qua licentia nimis saepe Ribbeck usus est.  [K] Tragicorum Fragmenta. Adiuvantibus O. Seel et L. Voit edidit Alfredus Klotz. Monachii, 1953 (Scaenicorum Romanorum Fragmenta; vol. 1); [R1] Tragicorum Romanorum Fragmenta. [1 ed.] Lipsiae, 1852; [R2] Tragicorum Romanorum Fragmenta. [2 ed.] Lipsiae, 1871; [R3] Tragicorum Romanorum Fragmenta. Tertiis curis recognovit Otto Ribbeck. Lipsiae, 1897 (Scaenicae Romanorum Poesis Fragmenta; vol. 1); [W] Remains of Old Latin. Edited and Translated by E. H. Warmingnon. Vol. 2. Cambridge (Mass.); London [= Duroliponte Novanglorum et Londinii], 1936.

Book 1.indb 264

22.11.2010 12:38:58

De metro Naevii tragoediarum versuum 26-28 Ribbeck

265

Aliam dimensionem scilicet trochaicam in editione Nonii Marcelli (a. 1903) restituit Lindsay ális sublime álios saltus ínlicīte ubi bípedes volucres líno linquant lúmina falsis ictibus in prima linea positis pro his alís sublíme aliós saltus  quod postea Marmorale (a. 1950) ut nimis durum correxit, cum scriberet alis sublimes saltus alites. Sed ipse Lindsay in Historia Linguae Latinae (a. 1894) huius modi iambicam structuram proposuerat sublímen altos sáltus inlicīte ubi bipedés volantes líno linquant lúmina quod certe cum clausula stare non potest. Cum haec iambica scansio valde dubia esset, tamen eo uno versu stirpem hanc inlicī- probare Lindsay conatus est. deinde iambis abiectis novam et meliorem mensuram invenit, eamque structuram in Nonii textu legimus. sed trochaica illa compositio aeque sine prolongato hoc inlicī- pangi nequit. scimus verborum finitiones de -ī- et -ĭ- derivatas lubricas esse atque inter se commutabilis, ut apud veteres et morīmur et facīs formae reperiantur. sed huius inlicī- nulla praeter obscurum Naevii versum vestigia esse certum est. qua re et trochaicam et iambicam structuras a Lindsay propositas abiciendas censemus. Atqui meliorem formam metricam Naevianorum versuum quaerentes in structuram creticam incidimus. principio perspicuitatis gratia tetrametri dividantur hoc modo alis sub—limen alt—os saltus — inlicĭte ubi bipedes — volucres li—no linquant — lumina.

Nonius Marcellus. De Compendiosa doctrina … edidit W. M. Lindsay. 3 vol. Lipsiae, 1903.  Naevius Poeta. Introduzione bibliografica, testo dei frammenti e commento di Enzo V. Marmorale. [2 ed.] Firenze [= Florentiae], 1950.  Lindsay, Wallace Martin. The Latin Language: An Historical Account… Oxford [= Oxonii], 1894. P. 475 (§ 32): vide infra Suppl. II. 

Book 1.indb 265

22.11.2010 12:38:58

266

А. Е. Кузнецов

huius structurae rationes metricae non omnes certae sunt. et primum de secundo verso dicendum est. clauditur dimetro cretico, initio autem obscurior et difficilior est. Metrum ionico a minore impletur, qui pes rarissime in creticis invenitur. paeon quartus non idoneus hoc loco videtur, quia per correptionem iambicam pyrrichius effici non potest. Metrum in creticis stare non potest, nisi illud Terentianum (Andr. 692) auxilio fuerit, quod Lindsay per solutionem e choriambo natum esse iudicavit. facile apud Naevium prodigiosum metrum corrigi posse videtur, si duplicatis litteris bi-bi sublatis ut bipedes pro ubi bipedes scribamus, ut choriambus efficiatur. ipse choriambus in rarissimis metri cretici formis numeratur, tamen Questa pedes choriambicos in primo metro versus cretici (e.g. Tru. 599) quasi legitimos esse docuit. Primus fragmenti Naeviani versus constat e dimetro cretico et clausula 10  hi versus (si cretici sunt) regulam frangunt, quam Questa (Questa, Cesare. Introduzione alla metrica di Plauto. Bologna [= Bononiae], 1987. P. 224) sub nomine norma di Spengel-Meyer his verbis exposuit: nel terzo e nono elemento di CRE4… è vietata fine assoluta di polisillabo se l’elemento immediamente precedente è lungo o bisillabico. ita partes orationes ut saltus, linquant, bipedēs primum vel tertium metrum tetrametri cretici cludere non debent. cludunt tamen, et exceptiones ab ipso Questa positae non longe paucissimae pro raritate versuum creticorum sunt. vide etiam: Lindsay, Wallace Martin. Early Latin verse. Oxford [= Oxonii], 1922. P. 293.  apud Plautum: Epi. 320 ; Mos. 713 ; Rud. 679 ; Rud. 680a ; fortasse etiam alia nonnulla exempla inveniantur. omnes Plauti textus ac metra ex editione Canticorum Questa accepi (Plautus. Cantica. Edidit, apparatu metrico instruxit Caesar Questa. Urbino [= Urbini], 1995).  eius rei haec est ratio: creticus purus per elementa metrica sicut trochaeus dividi videtur: < β₁ α₂ β₃ > oc₁cŭ₂pās₃, sit ergo divisio vŏlŭ₁_crēs₂_lī₃, at iambum divisum -lu_crēs corripi non licet. notarum explicationem in adn. 10 invenias.  Lindsay, W. M. Early Latin verse. P. 292.  Questa, C. Introduzione alla metrica di Plauto. P. 210. 10 α = syllaba brevis; β = syllaba longa; Σ = syllaba quaelibet.

Book 1.indb 266

22.11.2010 12:38:58

De metro Naevii tragoediarum versuum 26-28 Ribbeck

267

cui similia cola apud Plautum creticis inmixta Questa notavit et ithyphallica appellavit. sunt enim structurae versuum sequentium11 Bac. 658 Cap. 208 Epi. 327a Pse. 264 Pse. 1248 Pse. 1249 Tri. 248

colon primum CRE2 CRE2 CRE3 (inul-) CRE1 CRE2 CRE2 CRE2

colon secundum convĕnīt esse hominem sentiō quam rem agitis -tum sinam servom hominem cum lucro respicias vestrum erit flagitium serviendum mihi hodie est ni amplius etiam

quibus omnibus pars orationis in forma cretici initio clausulae posita est, praeter unum Epi. 327a, in quo versu colon finale ithyphallico maius est: inul-[ithyphallicum], sed initium ithyphallici cretico continetur . his adde clausulam breviorem, quae eiusdem naturae atque ithyphallica esse videtur

Rud. 212 Rud. 216

colon primum

colon secundum < β β αα Σ> = dipodia trochaica

CRE2 CRE2

monstrēt ita nunc scitis miseri

notandum est alios certos non posse inveniri versus creticos, qui quasi choriambo finiantur. recte igitur viri docti (in quibus Questa) clausulam Bac. 658 et similis ad tripodiam trochaicam dimetiebantur eius propinquitatis causa, quae inter trochaeos et creticos instituitur.12 quo observato etiam in Naevii versu tro-

11 his fortasse etiam ithyphallicum Per. 268a addendum est, quod Questa initio versus cretici posuit: 268 [colon creticum – CRE1], 268a [ithyphallicum – colon creticum]. 12 Lindsay, W. M. Early Latin verse. P. 287 de Cap. 207. Lindsay sententiam suam ratione ictuum probavit: quam rem agitis, if a First Paeon, would have the ictus abnormally on the second syllable of a tribrach-word. Hermannus agis scripsit, quae emendatio creticum efficit (Hermann, Johann Gottfried Jacob. Elementa Doctrinae Metricae. Lipsiae, 1816. P. 210).

Book 1.indb 267

22.11.2010 12:38:58

268

А. Е. Кузнецов

chaicam structuram pro cretica probari posse putamus. ipsos igitur versus e cantico quodam excerptos esse sine dubio accipiendum est. Tamen in his studiis errores maxime cavendi sunt, qui ex similitudine structurarum metricarum nasci possint. nam in canticis cola ad modulationes certas accommodata eadem atque in compositionibus κατὰ μέτρον liberalitate non gaudent. itaque non omnes solutiones et pedum substitutiones aequo iure in canticis adhibendae sunt. conferendae igitur nobis sunt structura Naeviana et structura Plautina quae cum ad tripodiam trochaicam per leges metricas reducantur, tamen huius modi cola non per aequas modulationes prolata esse certum est. at in canticis Plautinis ithyphallica non raro agnoscuntur, quorum autem praeter Cas. 817 semper sis nullum a molosso absciso incipit. Haec fit dubitandi causa, sed ut commodius lector de re obscurissima iudicium eligeret, Tabellam ithyphallicorum adiunximus (Suppl. I). Metris expositis de intellectu fragmenti pauca dicenda sunt.13 nihil est dubii, quin bipedes de hominibus dictum sit. sunt igitur bipedes volucres bacchantes, quos similis avium Poeta ostendit; Euripides Bacch. 748: χωροῦσι δ’ ὥστ’ ὄρνιθες ἀρθεῖσαι δρόμῳ. imperat Lycurgus ministris ut Liberi comites ab eis captentur et quasi retibus (lino) opprimantur vitaque priventur, scilicet ut illi linquant lumina. et bene omnes fere docti imperativi formam illicite retinendam censuerunt. saltus inlicere eadem vim habere atque circumdare saltus laqueo puto. quo pacto novum obiectum ad illicite excogitare nolebam, quod multi editores fecerunt. horum altorum saltuum exemplaria apud Euripidem inveniuntur Bacch. 218-219: ἐν δὲ δασκίοις | ὄρεσι θοάζειν ; Bacch. 718-719: σεμνὰς πλάκας | ναίοντες ὀρέων. post hoc sublimen distinctio ponenda est, ut plena sententia fiat: altos saltus inlicite, ubi (ut) … linquant

13

Book 1.indb 268

Vide etiam Marmorale editionem.

22.11.2010 12:38:58

De metro Naevii tragoediarum versuum 26-28 Ribbeck

269

lumina. verba alis sublimen exitus est sententiae abscisae, cuius de sensu vanum est hariolari. Nota est Aeschyli de Lycurgo tetralogia, cuius reliquiae ad nostrum fragmentum intelligendum nihil dare possunt.14

Supplementa I. Cola ithyphallica, quae in comoediis Plautinis secundum dimensionem a Questa factam inveniuntur Colon ithyphallicum

Totius versus colometria

Ep. 546[a]



muliebris adhibenda

ithy – ithy

Cas. 147 Cas. 148 Cas. 730 Per. 271a



senex sibī parari neque hodie coquetur nisi resistis ὦ Ζεῦ puerum Paegnium eccum

cre2– ithy tr4^ – ithy tr2 – ithy ithy

Men. 111a



tute tibi odio habeas

ithy

Ep. 546[b]



mi malitia nunc est

ithy – ithy

Pse. 603a



nuntium advenientem

ithy

Cap. 511



ithy

Cas. 821 Cur. 104



dic e ess apud m hic obsecro memento pervelim sepultam o

um

e

e

ithy ia4 – ithy

14 Aeschyli Lycurgum sive potius Lycurgiam imitatus est Naevius ita, ut multa ex Euripidis Bacchis sumeret, nisi ipse Euripides Aeschylea plurima suffuratus est (Cn. Naevii Poetae Romani vitam descripsit, carminum reliquias collegit, poesis rationem exposuit Ernestus Klussmann. Ienae, 1843. P. 108). In commentario Klussmann veterum doctorum de Lycurgo Naevii sententias lector quaerat.

Book 1.indb 269

22.11.2010 12:38:58

А. Е. Кузнецов

270

iam bibis diu fit

ithy



sumpsimus prothyme hostibus fugatis

cre1 – ithy ithy

Pse. 922 Rud. 253 Bac. 658



occupes adire quid vidēn amabo convĕnīt esse hominem

tr2 – ithy cre2– ithy cre2– ithy

Cap. 208



sentiō quam rem agitis

cre2– ithy

Cas. 936



num illa me nunc sequitur

tr4^ – ithy

Ep. 327a



(inul-) -tum sinam servom hominem

ithy

Mos. 882a Per. 268a



bubulis exuviis

ithy



admonet dispicere

ithy – crecol

Pse. 1248 Pse. 264 Pse. 950a Pse.1249



vestr erit flagitium cum lucro respicias carnifex me accipito serviendum mihi hodie est

cre2– ithy cre1– ithy ithy cre2– ithy

Tri. 248 Aul. 143 Cas. 830



ni amplius etiam impera si quid vis rem accipe hanc ab nobis

cre2– ithy ithy ithy

Cas. 888a Epi. 339a



savium me sivit oppido hoc pollinctum est

ithy ithy

Poe. 254a



se omnia accuravi

ithy

Mos. 894/95



pol culcitulam oportet

ia4 ithy

Rud. 946



post quin loquere quid vis

ia4 ithy

Aul. 145



te id monitum advento

ithy

Cur. 121a Pse. 1269 Pse. 1270b

Book 1.indb 270

um

22.11.2010 12:38:58

De metro Naevii tragoediarum versuum 26-28 Ribbeck

271

Epi. 545b



hanc congrediār astu

ithy

Pse. 1250



ithy

Rud. 945



magnum hoc vitum vino est nam me retrahas audi

Cap. 503a



lassum reddiderunt

ithy

Cas. 817 Epi. 340a



semper sis superstes sic egerunt nostri

ithy ithy

Cap. 213



detis locum loquendi

cre 2 – ithy

ia 4 ithy

II. De regulis metricis et textu Naevii Quae leges metricas dicimus, quae quidem ad veteris Romanae scaenae poemata pertinent, omnes e studiis Plautinis profluxerunt. anno 1848, quo Friedrich Ritschl volumen primum maioris illius vel maximae editionis in lucem edidit,15 exigua apud doctos scientia metrorum latinorum vetustiorum fuit. ea causa versus scaenici gravissimis erroribus et in in textu instituendo et in metris distinguendis adfecti usque ad finem saeculi XIX apparuerunt, quando ultima volumina editionis Ritschelianae typis imprimebantur. Cum textus medii s. XIX plerique obsoleti sint, tamen ipsi errores doctorum ad metricas rationes demonstrandas idonei esse videntur. itaque illius aetatis imagines fragmenti Naeviani ad lectoris commodum hic separatim exponebantur.16 Klussmann 1843. Lycurgus Fr. 26 alís sublime aliós saltus illícite, ubi bipedés volucres líno linquant lúmina. vocabula praepositiva (ubi) in fine versuum apud Horatium lyricum facile inveniuntur (ferro et | c. III 27, 46; ex hac | c. IV 11, 15 T. Macci Comoediae. Ex Recensione … Fr. Ritschelii. T. 1: Prolegomena, Trinummum, Militem Gloriosum, Bacchides complectens. Bonnae, 1848. 16 De rebus metricis videat lector nostram brevissimam expositionem, in qua etiam doctorum opera plurima notantur: А. Е. Кузнецов. Ars brevis. Тула [= Tullae], 2006.

Book 1.indb 271

22.11.2010 12:38:58

272

А. Е. Кузнецов

18 et similia). id non tolerandum in versu heroico vel iambico est. sed graviore morbo primus versus adfligitur. nam dipodia stare non potest, quia spondeum ante diaeresin habet, ubi iambus desideratur (ut regula Meyer postulat). secundo versu iambus pravus fit per concursum consonantium, qui muta cum liquida dicitur. nam apud veteres muta et liquida, quae sunt intus in parte orationis (praefixis neglectis), syllabam longam non perficiunt. ea ratione Lindsay iam in Historia Linguae Latinae scripsit. Ribbeck 1852 (R1). Lycurgus Fr. VII v. 31-33 alii… sublímen alios ín saltus inlícite, ubi quasi bípedes volucres líno linquant lúmina. Bene dactylus digestus est, sed in primo verso spondeus prohibitus invenitur. Lindsay in Historia Linguae Latinae finem non bene conditum servavit, cui novum vitium addidit pedem iambicum ante partem orationis iambicam positum. is iambus, licet elisione occultaretur, regulam, quae appellatur BentleyLuchs, aperte violavit.

Book 1.indb 272

22.11.2010 12:38:58