Do consenso ao dissenso: o Estado democrático de direito a partir e além de Habermas

Share Embed


Descrição do Produto

o último meio seculo, desde o final da Segunda Guerra - Mundial, a democracia viveu sua epoca de maiores mudanças. Nos paises avançados, boa educação formal acessivel a todos e uma midia plural e multifacetada têm contribuído para redefinir o sentido de expressoes como reflexão no espaço público e aprendizado coietivo. Nos paises periféricos, embora de forma rnitigada e com coritrar;Iicoes importantes, também e possivel perceber efeitos e mudanças importantes na mesma direção. Novos conteúdos e, talvez ainda mais importante, uma nova atitude diante dessas novas questoes do cenario politico marcam o novo contexto.

.-_

*iii À

" 1Ir¡|¬|I -¬I lIu-¡ I- -i F'I'I'I¡ _\fl 'Hi '-_1"lI -1---r

O livro Dernocrocio hoje foi realizado na intenção de mapear e de discutir algumas das questoes principais dessa nova agenda política. alguns dos mais originais e criativos pensadores da vanguarda intelectual europeia e norte-americana estao aqui representados. Para o leitor brasileiro, serã certamente motivo de satisfação perceber a excelente qualidade da produção de grande parte dos autores brasileiros, os quais participam dessa coletânea. Seja na recepção critica de autores e de temas de vanguarda no cenãrio internacional; seja na aplicação criativa ao contexto brasileiro, esse conjunto de textos ajuda a comprovar a consolidaçao de uma consciência critica sofisticada na ciomziii social brasileira.

|I '¡¬.-¡-1.

.|¬.-rn, __ _|__._

__

nn-¡_

¡

I;

N [Irani SEI E D-45

Título Democracia hoje novos desafios para a teoua delnoerátiea eonternpor 'Í'

IEHH E5-EEE-EEH44

I Iü34É-'IJ9

Ae IIÍII ITI iii*

mi- lili» ú _

Bi HD' miíííh

|

F I'

if-t

Funoaçiso univensioaon oi-j. anasíua Reitor Lauro Is-Ítirliy

.

I'

.fr

Ti

1-“fere-Hefffrzi'

Timoliiv Ivlartin Miiiiioliand

,_

Jessé Souza

1

Organizador I

EI]'I'I`É}Ilr"-z UNI"v'E.RSI[}.fiIJE DF. BiU\.SÍL.I.='L

u

Direioi'

ftlexandrc Lima cCII¬*~ISEI_.IIÚ HIÊITÚRIAL

rfsirion Lugarinlio de Lima Camara. Alexandre ]_.inia, Estevão Chaves de Rezende Ivlariins, .lose Iviarie -Li. de Almeida Júnior, Ivioeina Malheiros Pontes Reinhardt .›"-\ti+:'i1l`o Fuck, Sergio Paulo Rouanet e

S,,1,,,,.,f,,1,,,

Democracia hoje '

Novos desafios para a teoria clenfiocrática contemporânea ¬ I

I .-| I

Êe I'Ã-ÍEÊ=;¬t_

In. 'J .¬.'. _-f -z-

.H .- ¡.¡i-:É

40 anos Editora Ilnifiersidade de Brasilia

I

.i '='1.

J'

'H

>

¿.- u_u-;|-_ ¡..¡..-1 .-1 :I-11' '-1,¡

'" ..a

-'li-_

EDITORÂ

._

|



¡_-

-HI I mr-P: F.

W

._

..

|

|

.

_.

___

sr.-

-|

UnB

W r te\vf›1~isss ii i'Ít|t|ipe ctiiI=u'iaI:z\irto|iI.us1:a'iii|u¬|[I*iiipt"|'v'i*¬1:irit*=.iiitii'i;1Ii:|¬vIarint`:i|'I,il ¡~.1¬z¬;1 iinrlia tr E-Vâisliirigltiii Í'šit!|it'} tie ͬ`iiu;r:i {I'r'cp;iraç:`in tic o|'ipinai.~¬ t' res Ísà`ui]: Iitigeiiiii I¬'t'ii.s Iiiaga |[ iÊtiÍ[‹ii;it_';`n1 cIt'!niiiit?;1`}: Paulo r`~.iuIratic [t`ap:i J.

t`r'i,ii_i.'_i'i,uirƒ 'Ú Êiilil i1i'.|t"-s~¬c Íítniza {I'I1'_s1:I|iiz_iititi|'i

Sumário

frir,fire.s'.s'r.› iai Hi'rr.vfi'

Ilircilas t's;t'I1|sivzisiiainesliitrtliçaii: |'Ít|ili1r'à| li|1it'c|'5-it|:tiit' tit' ]i|'.|~¬||i;1

HIÚSI U. IJÍ Iiizit't1t` i`×i" TH |ft|.'ÍJ1~¬l Ê" antlai' Íf'iI.iIliI-Íiliii

t*'1v.|=.|f.«i.r*:=:i,T«'

|i|`;|si|i;|.|ÍI|"

'|`L'ii iilxxfii } Ílfi-{'iHÍ“~i

Pa|t'1'|¿ l A 1iitsttici|t.zst?|.f~. t*ti?s"1'Eist1'ti|t_-ixl-1.-t: |=a.tísstIi*os'I'tis Tt-'.t'i|t|t'os

I-as: (tis sf: I] Êlñãtii I

etiiliirzitri unIi.I¬r Ttititis tis tiireitiis |'cscrv:nii~~¬'. i`“~icni1nrna ¡ia||'It.' ticsla ptiiiiitriicíiti ¡¬aitit":;i ser a|i'|'ru|;-t=:ru|tia ou rt*;¬+|'ntit|ziti;r por ntizilnilcl' nicin seln a ¡uito|'iz:1cz`in por cscrilo da I_{tiiIn|':|.

Fana a|-iÊs-1 tia 1:-|‹:i~.1+:_:zt¬11:.z-u.'1.-¬.. |=uon;n.-'tz .ai.t_it1sias iu.=_ifi_.i¿;xoi'2s sn_irii'¿ii.ivas 12 aos-s-iriisiairv.-ts. li Frei] Illaiiinavr COi\iF5iI`.r`~.i`~l'I` E i_'ÊIÊRI.INI

I"it'Iia t*;it:1Io;›:=_riii'it'ê1 clalnilatia |¬n:|a Išiiilinieca IL`catraI da Universitiatle tic Hrâisiiia

ri. I_.iiilÍi-`tIJ.~`tI)i;` i“¬'i§Ií_i.›"t`I`I“v'.›*~. fftlliitfil .ft Li-

aeltlaainí nos iv-ioi':›|ai.i-ios. 39 Luis .fttigtistti Sarinento Cavalcanti de (iusnuio

11383

Ileinncracin iioje: ativas tlesalios para a teoria dc-

nincnitica ctiritt*iiipnr'ãiie:i E .iesse Souza farg,anizadn|'}. - Brasilia : I¬;diiorn Universidatle de Brasilia. Êtlli I. eiiiii p.

Derviocnacia coivio cooi'i13aaç.›i.o sniftexiva. Jni-nv Dmvlsv E a 'nsoiua oi5s›1oc.*n.‹tr1c¬a noir-1, 63 Pxxel I-ionnelli O iÍÚivÍUNITF\RIS1'\-ÍÚÍ Uivifi. FERSFEÚÍIVA. .f'”tI.EIv"If's,

Hans foas

ISBN: Hi-Êfill-Iiülifii-4

Do coivsanso ao oissansoz o Esraoo nas-iocazirrico oa oiaisrro a ea,1r_¬in E atera oa I-Iaanastas, III

l. I.¬Jcniocraeia 2. [`irÊricia politica. I. Souza. Jesse {nrganizadnr].

_

_ _

,,_cbusz,1¿.1s

Ivlareelo Neves

_

Diavioieiâacria E 1iEasoivai.isi»-to Pains Roeerno DaIvI.»vrTa: oescc~e1-:ineo Nossos i~.us';¬É1uos ou sisTEs-ovnzaivoo nossos au'1*o-enoaxos?, 165 J esse Souza

as aiaeaicas oe "1`ocou1=.v1LLsz a coiviunioaizfn E o auronnenassn, 21] 1Ivlareelo Jasniin

5

__

Sumário

Cioaoaivia, iiiitarros E ivitioaitivioaois, 213 Jose ti.-“Iaiirieio Domingues

Paiiiis II liisii-iocriacia i-3 aitii;i'ietit'ri_iiiat.iss-io: o iiissaifio tia i_iii-¬i‹;ni-:ivç..t

Preicá cio

Da iiiâoisraiiiuiçao ao itntroivi-iiiciiviiawo? Ditaivias oa itisiiea na Eita iitis»sociai.is'i¬a, 245

'

Naiiev Fraser

Gii-iiEii'i'o 1-`itEviiE E a sii~itititaitiiiaoi.‹; t'ei_'ruiiaL. iiiiasii.-iii na 281

A ctiiifigtiraçati ptiiitiea das iiilinias tieeatias tem apreseiiiatiti novos tiesaiitis ii i'oi`iexiiti iias eieiieiiis stitiiais. iisiieeiiiiiiieiile a pcrtia reiativa tie i1iipt'irtiiiit“:ia tias etiiitiiitiiçties tie classe, titie iiiar-

.Iesse Stiiiza

earaiii ti tiltiiiio seetiiti de eniir|tiistas stieiai-tieiiititzraias, mostra-se

.it.is'i'it_'.a E iiiiiiiitiiiiçii ivus-ia sotfietiaiiií oi_.tiaa.t. t't'is-iiii_.i¿xa, 32.9

etiiiiti tiiii tiesaiiti ii reiiesíiti eritiea nas stieietiiities iii-fiiiiçiitiiis - iiias tie ttiriiia aigtiiiia apeiii=.s iieias ~ titi tieititiiite. A tpiestiiti tiais itiriiias tie reis-'iiitiieiiçt`ies ptiiílieas reiativaiiieiite iiit|e|ie.iitieiite.s tias tpiestties tie tiistriiiiiiçiiti e-t'tii1t'iiiiitfiis teiii asstiiiiititi tii.z Iii_t__i,iii¬ ereseeii-

Ívlareeiti Neves

t'Ío.iii*ivit'¬,-içao E ti oi_rritt'i: ai..iiit-i iiia iii:sititfna-.t"i.›-i iii-Liiiiia iiariva. 365 Íris Êiiariiiii Ytitiiig

â`\ta.t'itíi:-iai.ioai;iii E aiovas iiiEi¬ri'ii1iaiii¿s iiaeiais ivo iiiiasitz iisia iiiiioii=sii i_iE 'i'itaiiai_.iio, 38'? fiiittiiiiti Sergiti .f`tii`i'etiti t,iiiiiiiariies

.I usi itja ii iiiifi'-;ii.i~;i×it,'.a.: a 'i'tii.iiiiaitt'ia i_iiii-;nai.. 41:'-1 .als-'iirti de *vlita

ittiii tzsia .siieatii=isit'a iia 'i'tii.i1iiaivt_'iit. 441 'iiitiiiiiis i..eitiiiitiser

t'i:_isii=ii-1sii_iai_ii-í., iiiviaisii'i.ai_ii¿ E i_ii‹;sit_it'it.atia: .ai_t';i:ivs aiit_is'i'asii'-:i«i'i'ti_s t'tii:t.fiii'i'iiais if. us-ia ai.usati a sii¬itafi.ai~uiiaiiif iiitasii Eiiia. 4i'it Í*iei'¿_=_iti (`tisIa

sonia-' tis at.ri'tiiiiis, 4??

ieiiieiite iiii|itii'IaiiIe tlfiii Ítititi ti {}t'ÍtieiiIe, seja iiti eeiiiiti. seja iia

periferia titi sistema. (Íiiiiiti ai'tit:iiiar as I'tii'iiias tie Iiitii por igiiziitiiiitie eetiiiiÍ`iiiiit.'a etiiii as iti-as |itir reetiiiiiet'iiiieiitti tie tiiI'ei'eiieas enittirais. tie tii'it¬.iitiitji`iii seitirai. tie izeiierti titi tie i'tit,_t:i`f' í`iiiiiti piitieiiitis etiiiipreeiitier a espeeiI`it'Ítiatie tias itiias ptiiiIit'as eiiiiteiiipiiifiiieiis? Utiiiis as etiiisetpieiieias tet'ii'ieas e priitieas. a partir tia t'i'est'eiite iiiiptirtiiiieia tia esfera ptiiiiiea eiii viirias stieietiaties iiititleriias, tia perda reiativa tie iiiiptii'tiiiieia tia etiiiee|it¿í'iti titi iísiatiti etiiiiti aiia t' tiiiie_e.a tia vitia |itiiitiea'Ã* tis testiis reuiiitiiis iieste vtiliiiiie visaiii a esliiiiuiar ti tieiiate iiii aiiiiiieiile at*atieiiiit'ti iii'asiieirti at'ei'ea tiessas e iiiiti':i*- t|tiesIi'ies eiii aiiei'iti siiiire ti teiiia titis iitivtis tiesai'iiis tia tieiiiiiei'at"ia t”tiiileiii¡iti-

i'iiiiea. iaiitti iiiteriiatitiiiaiiiieiite eiiiiiti ati iiiissti piiis tennis testeiiiiiiiiiatia iiititiaiitjas tiue se reiaeiiina ii iiiiti apenas a nititiantjas tie stipeitieie na aieiia stieiai e ptiiiliea. iiias t|iie iiiipiieaiii tpiestitiiiaiiieiiiiis tpie alelaiii a ¡ii'tipi'i;i sti|istiÍiiei:i e ii niieieti inesiiiti tias iiistitiiitiies e vaitires tpze. serveiii tie stiiistralti as stieietiaties iiititieiiias. `i.f:ii'itis titis pi'.i'iiei|iaiiIes tiessa t"tiietiiiiea sati peiisatitires tie vaii_i_1,t|ai'tia interiiaeitiiiiziiiieiiie iias siias :ireas tie zittiiiçíiti, e aiguns tieies estiiti seiititi apreseiiiatitis pe.ia priiiieiia vez., eiii piirlii-

giies. ati ieiitir lirasiieirti. fui iiiesiiin tenipn, ti eseeieiite. iiivei tie

11o

iiaris _]oas

aat`ari'oras a qua aliaiiou iariitos intalactriiiis qria iiiiciaimanta apoiarairi saus ohjativos. O coiiiuriitarisirio apraiidari a lição ria qua, posto ain tarmos iituaiiiiaiita fora da moda, o aritrigovariio prassrrpoa a virtrida dos cidadãos. Sam iiritricontroia a coiitroia social ori saiii santimantas iritonsos ria otirigirção com corriririiriadas concratas, o autogovariio o irripossival. Litiaração riassas otirigaçoas a anfrirqiiaciniaiito dos controlas lavarri ã difusão da rcspoiisatiiiidirdas a irão ao autogovarriri aficiaiita a rasponsiivai. Essa ralação critica com as coiisa-

Do consenso ao disseriso: o Estado democrático de direito a partir e além de Habermas

qtíoiicias culturais dos iriiris 1Ê~J6f1 torira muito rlifícil a ciirssificação do coiiiiiiiitarisiriri como liliariri ou coiisarviirlor, asquarda oii diraita. fila cvada tais csqriairras riicotoinicos na sua iasistoricia ria i'airir'ii'iiliairçãri dir politica. As coiisaqiioriciiis iiistitricioriiris dassa raoriaiitiiçãri a as partcs niiris tociricas da tirl cmpraitaria, como a taoria da ircão. rlo iiiriividiio, ir goiicsa ria virlriras c iiormirs, jogiirii papai caiitral aiii mari traiiirllio, mas aqui ari gostariir da tariniiiar criiii riiiiir iiritii ritiiriistir ria qria ii ravitiiiiirirggãríi do rlaiiata iritariiacioiiirl soiira ricriiocrirciir tarritioiii irã iiiiipiiiir ir iiiiprirtãiiciii politica ria sricirilogiii.

.fl frii'cr«¬riri i`v'ci“r='.i'

O prasaiita artigo -E iiiii cstratri da traiiailiri mais aiiriiiigcirta aiii qria propoiilio riiiiir racoiistriicão do Estado riairiricrãticri ria riircitri a piirtir ria riiiiir iiliorriaganr critica ria tcoria rios sistairiiis (Lriiiiriiriiii) c dir taoria do riiscrirso (i-liriiariiiiis).* Nossa oporturiiriiiric. criiicaiitro-iria iii=. critica rio riiorlalo iiririiiiitivo iriiiicriiiasiiiiiri ria lrlstario rianiocrãticr_i ria riircitri a apoiito os liriiitcs ria sua prc_airsi`ro coiisaiisriiiiistii parir irprascritar rrriiii altcrriiitivii ir assa iiioriiio, iiii r|riiii ii c qrrasii"iri rio riissaiisri ciii tririii_i ria criritaiirios ri pr_istii iiri priiiiciro pliiiiri. Nati cntrarai na aiiiiiisa aiiipiricii rliis criririiqoas riii i'aiiiii›:iiçi`iri rio iistirdo rlaiiiocrãticri ria direito irii sriciariiiric iiiiiirdial iioriicriia. qria rlcsaiivrilvo aiii oiitrii piirtr; do rcfcririo li'iiiiiill'io.'i

i .'¶._

-I:I|

I lista iirtigo iiasaiii-sa no iiciir E rio capitriiri ili c iiris itrirs I c ii rio capitirlo tv rir iiiiiiiiii icsc ric iivi'a-rir?icE*iir'iii na iiiciilriirric ria i..`Iir'aito da tirrivcrsiriiiric ric liriÍioiirg. na Hrricii. soli o titiiiri “Í¿Ív.'i.=ciicii iiiriiiis irriri Lcviiitliarii liiiia sr'iirvicrii1a licaicirrriig - airra r'iiiiii_r'sc das ri-:riioirriitiscliaii Itaciitssliiiitcs arisgaiiciirl ririri *aiisaits vrirr iiiiidas Lrririiiiiiiiis Sysirraiiiicriria iiriri .Iilrgcii iiiriiarriias lJisirrrr'siliariric"_ ii sar pril.iliciirÉ ii riri corrcritc iiiio ria Hrlciiiiiriiiii. 1 Capirriio 'v' rlri traiiailiri citario ria i¬_-:ira 1. 1

1-

i -|-'li'

ria

tztarcairi Neves

.~'*. concepção de iflstario rieiiiricrãticii rie riireito riii teoria riri riisciirso _ i riiritirroiirfri rfri ri'i`i'r*i`iri_,firirri'rrri'ri no jir'or'rrri'i`iirrvir'r.i i'rir'i`r.vir'ii' iiiriicrriias viriciila ri r'oiiccitr_i ric listado riariior*riiiicr_i ric riircitri ii riocão ria aritririoriiia rio riircitii. Filas riii tcoriii riri riiscrirso ii iirrtriririiiiiii fiiiiriiiriicritii-sa riioriiliiiairic. riisiirigrriiido-sa riiriiciiiriiciiia riii aiitripoicsa jirririica iiri scriliriri sistoriiicri prriposto por i\iii¬rliis i.iiiiriiiiiiii.'i` U riircito irão o rtriiicciiidri coiiio sisicriiir iiiiii."iorriil, i|irc se :iiito-rcgiiia c iiiitoicgitiriiii: ele precisti ser friiiriaiiicritiirlo crir iirii prriccriiriicriiri riiciririiil. Nessa scritirlri, iiiiiicrriiiis irprcscritii, aiii riiii

prirriciio riioiiicrito. ao czifreiilar riiiiis cspecíiicirriicrite ri pensaiircriiri rvciicriiino, ii segiiirrtc riiijcr,,'ãri: “Ft i`=.rrrr_zãri propriii riii positi-

viicãri cririsista ciii “ricslriciir probiciirirs ria frriirlairieirtar,;ão", portirriio, ciii dasciirrcgar ii iipiiciigão tocriicii rio riircitri, “aiii iiiii-

piris cspiir_,*ris”, ria proiileiriiis rie frriidariieritiir;ão, mas irãri crii ciiiiiiiiirr a proiileiiiiiticir ria iiiiiriirrrieiitiicãri”.“l iviiiis tiirde, ir oposição ã coirccpcão iriiiiiiiiriiiiiiiiii rlir positiviriirria corno iiirtriiiriiiiiii sistoniica

› Dri corisanso ao dissenso

119

iiiiiirriri dir virlir. O riiraitri irprcscritii-sercririiri esfera ria iiiteriiieriiiição eiitrc sistariiii a iiirrririri rlir viriii. ii ciii faca ricssii |irisiciiEri ria iirtarriicriiirrior r|iic ciiic.rgc, crii viirios iiívcis, ii iaiisão c.ritrc virildirrla a fiiticirliirla“ iiri ãrirliiiri jtii'iriico.l' i*'rii¬oiir, rt Ctiliiiiíiiišiiil il'-Í l'lil,: bariiias iiasse scritiriri iiãri rf. ciiirii iiir priiircira 1`iise_ria sua riiirii. ii possivel iifirriiirr-sc qria se vcriiicoii rrrii ricscrivoiviiiiciito rio parisirriiciitri jiiríriico iriilicriiiiisiario ric iiirrir criricc|ir,¬i`rri qria citittiiíf'-IW11 ii iispcctri iristrrrirrcirtiii-sistoniico rio direito.” piissiiiirlri poi; run iiiririairi r|iie, iipcsiir dc cririsirlar'iir as riiiiis riiriicrrsocs, ii Hlfilviiiíf-'il 9 il

do iiiiiiiriri ri ii viriii, riãri ilics rciavii ir criiic:rão,"` piiia ciicgirr ao iiiridaio que iiprcseriiii ri riircito criiiiri “triirisforriiirrior” crrtrc sistariiii a iiriiiiriri da vida.” _ _ _ _ A coiicepcão riri riircitri como riieiri sistoriiico c criiiiri lI15iiil¡1_*£ii9 o eiiriirirariii iiiiciiilriicirtc irri ãiiiiiitri riri rieiiiitc soiire ir coiririiiriicão do riiiiiiriri rlii viria riir forma ria jiiririificiir_;ão.l" *No primeiro cirsri, “ri riircitri ri criiiiiiiiiiiriri rie tiii friririii com os maios. [ri-iarfrrrii] riiiilieirri c pririer, qria ele iiiesiiiri iissrriiie ri piipcl ria irieiri ria coiitroia”, sciirlo si griificiitivii, iiassir rliiiiaiisãri, “ii iiiiiioriii rias irri_rte-i'r}irls do direito acririoiiiicri, cririicrciiil, eiirpresiiriai, c iidininistriitivo'.

serã cirprcssa de forriiii mais vitrorosa: ii

1._.-

Um sisteiiia juridico adquire autoritiiiiia niio apeiias para si soaiiiiio. Ele o iriitoiiririio apenas ria riiedidii aiii que os procedimentos iristitrrciorialiaados para legislação c jurisdição giiriiritein i`orriiiir_;ão imparcial de jrrlganiento e voritade, e, por asse canii-

niio, prriprircionani a uma racioniiiidade otico-procedimeritai ingresso igualmente no riireito e na politica. Não liii riireito autoiionio sent dc-niocriicia reaiiaada."5

rir ei-rigoncia iiiibeririasiaria de justificação riicioiral rio direito irão iiiiporta coiifrisão eiitra as esferas moral e juridica. Tiiinborri irão sigriificir qria o direito esteja assentado ei-rclusivameiite rio

3 Cf. sobretudo Haiiernias, 1992, p. ti?-'F3 [criticando também o modelo sistêmico da Teubner ) a 593-SEU.

4 Habermas, rasas i, p. sszr; rzr. irmrrrm rasa. ii, ri. ssa.

5 irieai, 1989, p. lo; anaiogamente Habermas, 1992, p. 559, em que as eirpressoes

“julgamento” e '*eiico'* são substituídas, respectivamente, pelos termos “opiriiíio” E

Íimüraliii

ii A obra iiriiiioriiriia rie iiiiiierriias, rip. aii., 1992, tarii ricsericiideado riiii iirii|iio riebate irrterriacioiiai sribre a criiitriiiriiaãri da teoria do riiscrirsri para ii crililiif'-939: são do direitr_i e do Estadri rienioari'itico de riireitri; cf._i-Ii'ibcrriias ei' oi., 1999 Krinvietai' Prever (rirgs.), 1999; Úfiiltfm (WE-ii igiifiš Wlilifi fflfä-ii 1995* P' 3`lü E Io?-259; Hriffe, 199o, p. ido-159; i-Iaiicrmas, 199tii.i. Í _ H Í *_ T Ci. ideiii, i.99i_ia [19o2]: 142 ss. Correlativanieiite, ver ii sua aiiiiiise do direito natural" no ãinbito da “revolução burguesa", 19Ít'd [19o3]+ _ E Cf. idaiii, 19S2a i, p. 332-Boo; i9Ei2a II, p. 259 ss. e 51'-12 ss. Para Cflfl1H1l1='"' 99

sentido dessa formulação, ver Hiriiermas, 19B2c. H _ 9 irieiii, 1992: Tt' s. 108 e 219, tiinriioni afirmando que ri direito terii ririia 'funçao de dobradiça” (.9r¬iroi-rrƒrrifiiiikiioir) eiitre sistema e iiiuiirio da *rlflifl iwi- E “E'Í5Ê sentido que se refere ao direito moderrio “conio riiii nierri profunriameiite aiii iiguo da iiitegração da sociedade” (59). Eiii .iipei erico_ritrad-sff, PW “fair H SÉ: guiate formulação: “Eni certa niedida, o 1;`.i'i'rai*o de .tJr`i-erro constrtrir-seieptre Í rrrorrii e a poi'i'ii'crr, como rima intermediação respoiisãvei rie ambas as rs entra* (1992). Muito arites afiriiiavii ?`i`iriri.riirr_,_f,l"~ o verdade com tiashe aiii iifÉ_55"_iÉf _Úi“ teoricos iiiteiraiiierire diversos - que o direito, euqiriiiito feflqmerio seciin iirio constitui a combinação da otica e da poiiliflflr f-Tflflifl f'¿fl9'“9“95 f"'i"9“Ú5 {193'?ƒ193S, p. 2313 s.; 1935, p. esp. 143 e 155 ss.). m Cf. iriarii, op. cri., p. 522 ss. H iderii. ififrfaiii, p. 5315.

114

ivtarcaio Neves

_

_

_

Do consenso ao disseriso

115

_. -_. =_._I¡.';.¡.,

Por “iiistitiiiçoes” jurídicas Habermas coiiipreeride “normas jurídicas qire por iiieio rias referoricias positivistirs ir procedirrreiitos irão se podem torrrar sirficieiiterirerrte legitiniadas”. Tendo ein vista o fato rle elas perteiicererii “ãs orderis legítimas do riiirririo ria vida”, precisarir rle “jiistificação rrraterial”.'2 De acordo com esse iiiodeio analítico, o direito como iiieiri teriir força coristitritiva, ri direito corno iristitiiição, aperias “fiiiir_;ão regrr1ativa”.“ Na iriedidii erii que ri direito na sua riiriierisão sistomica irivarie ii esfera regulada iriformiilmeirte do riirrirdo da viria, a juririificação produz efeitos negativos, soeialriieiite desiiitcgrarlrires. I-Iiibermas refere-se especificamente ao Estado sociiii e rieiriocrãtieo de direitrr, crijii postiirii iiitervciicioiiistii, aiiiiiivaieirterirerite, apesar de servir' como “gariiiitiii de iiiierriiirie“', teria criirririairlo i"r “privação rle liber'riiirie“."l E verrlaria r|rre observa jã riessa aiiordiigeiii qiie “ri riireitri-meiri, irão rriistaiite, permanece conectado com o “riireitri como iristitiiieãri“.l'i Prireiii, tratir-se ainda de ririis poiris distiritris qric, rie certii

i

lítica: “Aqriele moriieiito ria iiirlispoiiiiiilidade, que taririiorn rio rii-

reito riiriderrio eoristitrii iiiii crirrtrapeso imprescinriívei pirrii a iiistruriieritiiliaação politica rlo riireito coiiio rneio, rleve-se ao entreliir_¿arirerrto de politica e direito corri iiiriral.”“i isso irão iiiiplica, rrri perisaineirtri iiatiarmasiairo, iiriia iirdifererrciação. .f`rpoiitir parir o fato de ri direito, apesar ria servir coirio iristrrrriiarito ria poder, precisar rie justificar_;ão iiiorai. Nirqiriio qria se refere ari plarrri moral, eoiiiri riri cirso dos direitos fuiiriarirerriiiis, ri riireitri o consirleradri inriisporrivel. E iiiesiiio ii iiitervcirr,_rão iiistrriirieritiii rio riireitri esige o respeito ii procerliiireritris iiirsaiidris enr princípios ririíversalistiis. Esse iiiridelri tcorico afiistii-se ria criiicepção iiiiriiiaririiiiriir eiii

dois aspectris firiidiirireritiiis. Em prinieirti iiigiir, ricfiiie ii rliriieiisãri sistomica cririio riiririieritri ria irrstrirriieiit_aliaar,;ãri poiiticii rlri direito,

riiiirieira, estão erii perririirie.rite cririfroritri. Nesse seiitirlri, ilaliermas

irfiriiiii que ii riistiricãri prripristii iiirterioriirciite “eiitrc riireitri coiiiri iristitrricãri e. riireitri como riiciri, r|rie coritiiipoa as iiorririis _jirríriiciis srieiiri-iiitcgri=.tivi=.s ãs foririiis jirridiciis riri criritrrilc priliticri. rrãri pririe ser riiiiiitirlii.“"` iiropoe, eritãri, irrii rirririeiri qrie eirfiitiire ri reiii-

triimentiiliaaçãri sistêmica rio direito; antes, torrra evirieiite a terisãri eritre os dois iiroiiieiitos. Nessa perspectiva, a coiieirão eiitre iiistrriiiieritaiirlade e inriisponibilidiide tein iriii sigriificario rieeisivo iiri reiiiciorriiiiierrto do direitri positivo (moderno) corri ii riiorai a ii po-

_i_í,.i_

isto o, rrri seritiriri tritairiieiite erirrtrãriri ã idoiii ria iiiitriririiiiiii. r-*rioiii disso, aporrtii parir ii fiirrriirriieritarrãio moral rlri riireitri, ri qrrc sigiiifi-

ciiriir ir riegiir,_:ãri rie sua aiitoirorriia rio riiorielo sistoriiico. É iiesse qrriirirri ieoricri que se riisciite, riii ritirii ric i-iiiiieriiiiis, ii tensão entre fiiticirlirrie e viriiriiirle. Não se triitir rlii crrricapçãri triiriiciriiiai do iitiisiirri riri rlii criiiti'irriiçírri entre rrrinirii e reirliriiirie. 'i`riitii-se rie “iirriir terisãri “inerente” ao riireitri".i“ Dir rriesiiiii iiiirricirii, ii qirestãri rrãri se cririfiirirle com ii terisão artre fato e viririr, ii ser srrperarla e irrtegriirlii pelo iiiriiiierrtri ririrriiirtivri, eo iforriie ri riiririclri tririirrrriiisioiiiii.2] .ft noção ria irriiiriii rrii teoria trirliiiieiisirinal re!`e.re.-se i"i rii-

cioriirirreritri estreito das riiiiis riiriierisoes riri feiroriieriri juridico iiri

ãriiiiitri rlri 1.-Ístiido rierririerãticri rlc riireitri. i`¬~lo novo coritc.¬rtri teoricri, prricrira-se iiprintirr' parir ii reliir,_;ãr'i entre iiistrririraritiiiirliirie e iririispoiriiiiiiriiirie rlri riireitri.” rir tensão

eiitre esses ririis iiioiiieritris iiãri se trirria evirlerrtc eriquiiritri “ri firiiriarrientri sircro riri direito" per'ini'irieca iirtricãvei e ri cristirirre juridico iriirlicirriiiii criritiiiiiii i'igiriirriiei'rta iiricoriirio iiii prãiris r."ritiriiiiriii.[H

nierrsãoiri'iriir'r_i-prisitivir. Na terrria do riisciiisri, rrãri se pode riefinir' ii riorrriiitiviriarle jrrririieri-prisiiivii errriro iirrinierrtri tie sirjir*r'iir,;írri riii tcrisão entre fiitic.irlirrie e viiiidarte. .Fr riorriiaiivirlirrie r'e-fere-se ã viriirliiria c, prirtiiritri, errige firri-riiiriieirtiir,*ãri riiriral ou, iiiiiis aliriirigrrri-

t.ÍririI`riririe ii iirgrrrrrcrrtiiçãri rie i-iiz'.liei'riiiis, ii srrperiir;ãri do firiidiiirrcritri siicrri riri prirler rrii rirorieriiiriiiric rrãri coirririif. ã siriiples irsI 'I

LÍ frririrri. i.oƒrr"rrrrr.

'~` ririor rrrr.r.›.-r.~. ri. sir. “ riavri. r'rrr'.r.-va. ir. sair ia. rss iiif i"rr'r*iri. r`i'ir`ii'rrrri, p. 5515.

iii r"ri'r*iir.ri¡i. rir-. 1992, p. 5ti.Tt, riritii sil

“ r..‹r.›.¬rr. rrzrir.-›r.=i, rear, i.r¡r. jr. ser za. '“ ri-irai. rrrrirrva, rasa, ii. ser s.

*“ ririva. rirrraar, raso, jr. sas. EH i'ri'erir, ƒtiiifririr, p. i`r"'i.`i s.

1' cr". rev-rrr›. raia, jr. si.

1.15 ___

ir-tarceio Neves

___

__

Do consenso ao riissenso

¡-

teriieiile, _jrrstii'iciir¬irri riisciirsivii rio riireitri.” Nesse seriliriri, concciic as iirirriiirs aiii iririir perspectivii rrriiversaiistir. rieiiriiririri-as cririiri eirpcctiiiiiuas de coritprirtiiiricritii cirja viriciriirtririeriiiric iirirriiiit ira iiprr:sciii:i iiiii certo piircritcscrr ciirri ii i`iir'r,*ii riiritiviirirrra ri.is iit`ir'iiiiiçoes vei'rliidr'iriis. z`*-'ii perspectivit rios piitticipiinies. coricrirrliiiiiris crirri iirirrriiis rrãri ria rticsitiii itiiiiicirii. iiiiis ria niiiiicii.i "scrncili:irite" ãqrrr'lii ein que _criricrii'rliiiiios cririi |ii'ri|irisir,*r`ics io.scr'itiricirs qtie crrrisiriciriiiir ~s crirtiri verriiiricii'irs."'i`i

li'iii'orii, ri iiiriitreritri ririrrrii|tii'ri, errqrriiiitri erriga ii jiistii'ici|r,`ão ritciriiriii riri riireitri. rrãri siilricioriii ii tcirsãri entre fiiticirlirrie e viriirliirie, estiiririti rieiii errvriiviriri. lÍ.le tirriiliorii rrãri ricve ser criirfiiririiriri

corri ii qriestão riris viiirires. que corrcerrre. ãs ¡irei`er'oiiciirs iririiviriiriiis riii criletiviis ii respeitti riii “liriir i'idir"`. A rrorniiitividiide, que se fuririiiriiaiitii.erir prirrcipirrs iiri estitdio da riiririri pos-corivericiririiil, dia respeitti irrr “riever-ser” (_.*i'or'r'eir) rriiiversiiiistir, iiicriririiciriiiiilf'

Na iiniilise riii tciisãrr entre faticiriiide c validade, I-iiiliernras recrirre recoristrirtiviiiiieirte ir liirritfi Na concepção iriiritiiiriii, ir viiliriiirie do direitri rciiicirirrii-se corri ii criiicaãrr entre criação e ii-

tierdiirie. A coação so se justifica como “iiiipediriieritri de iirii obstiicuio ii liberdirde”.3“ Nesse seritidri, ri direito - defiriirio corrio “o conjunto rias condiçoes srrb as quais ri iiriiitrio de iriii se pririe critieiliiir corri o arliitrio do riritro, conforme rrrrrii lei geral dir lilierdade“fi- estã trecessiiriariierrte virrcuiado ã faculdade de coagirff ritcrescente-se que iro modelo lraatiairo ii legalidade o concebida eni terrtios da “mera correordãrrcia oii discordãircia de urrrii iição corri ii lei, seiti corisiderirr o motivo da inesitra [dir ação]“`.fi" Tendo aiii

E Haiiermas, 1992, p. 19. ivtiis ii norniatividade irão se confunde com ir racionalidade coriirrnicativa, iriterseccioniiiido-se coiii esta oitima rio canipo da fundanietitação moral.

vista esses cieriieritris, liiriierririis iipriritir piirii rrs iiiiiites rlessii critice|içãri iiii r|iia sc refere ao prriiiieriiii dir legitiriririiirle. O respeito ã lei rrãri se jrrstilicii sirii|ilesrireiite :r piirtir' da pristrrra rle srr_jaitris que iiiisciirri niiiiitei' iirri espaço iiiriiviririiii de iiiierrlarie. isso iiii|ilicitria riiiiii pristiirii prrriirrierrte estr'iitrigicii.'i" ifitestiicir-se ri ciirãtar' legitiriiiiririr rirr prricesso iegisiiitivri rieniocriitico, criiiiprcerrrliriri _criirio “ri verriiirieirri irrgiir dir iritegrirção sticial riri sistcriiii _jrrr'i'riicrr""`."' Pr coiição jrirídicir so se jrrstilicii r|rriirrriri ii sirii iirrtrrriiriiçãri se liiiseiii riii e:-ipectativii rie legitiniiriiirie viricrriiidii ii rieiiiieriiçi`iri riri lcgisiiirior: .or prrsitiviriirric do riireitri cstã vitictiiirdir it ciqiectiitivir ria qria ri ptricerliritcritri rlcritricr'iiticii ric estiii.iclcciiitento riri dirciiri itiiiriiiriicrttit ii sriprisir,"ãri da iiccitaiiiiiriiiric riicioiral rias riiirritiis

postas. oiii prisitividarie do riireitri. rrãri se cspressii ii fiiticirlirrie de rrriiii vontade iirtiitrãria. siriipiesriierite criritiiigciite. c siiii ii vriiitirrie legítiriiir, que se deve ã arrtriicgisiiiçãri de cidiidãris pri. . ,, Ti iitrciiriierite iiutriiiiiriiris.

issri sigriificii qria ii lilierrlarle. rrãri o iiiterprctiiriii negativa e irrstrriiiieiitiiliiieiite. Os sirjeitris irão são eririceiiidos de um porrto rie vista egoistii e preteririeiiriri apeiiiis riiarrter os seus espiiços rie liberdade. .fftlonr rie siiii pristrrrii crirriri srijeitris privados, iriipoerir-se os direitos de partieipirção aiii uriia priiiris ririerrtiiria para o eriteiidirrrerito iritersutijetivo.'l'i 1-'tssini satrdri, a tensão iiiterria entre faticidirde e validiide irão

se apresenta rios termos lraritiarios do reliicioiiarnarito eiitre coação e liberdade. Ein l~iabei-mas, essa tensão reprodua-se aiii vãrios riiveis. Cabe verificar iiiicialiiiente rrina distinção eiitre ii tensão airtarna e a iriterria. A eirterria refere-se ã situação do direito pari-inte

os imperativos funcionais de urna sociedade supereoinpieiriidl Habermas erifreiita essa questão ao discutir os conceitos sociologicos de direito e o conceito fiiosofico dejiistiçaf” De um lado, criti-

” raiar, rvaiz ea r.

“Í voltarei a essa questão no proirimo item. b Cf. Habermas, op. cir., 1992, p. -to ss. 25 Krrrri, 1956, p. 4[i. A respeito, Habermas, 1992, p. 4o.

9 ririiii, teriam, tr. :is EH irierri. iiiirierir, p. 4iÍi. H irileirr, ioirfeiir, p. 29.

11?

.-.__

šu Habermas, op. air., 1992, p. 49. I inferir. ibirieirr, p. 5D. E irferii, Íiiirferii, p. 51. 33 irfeiii, iofdeiir, p. 5fi. 34 Ident, ioƒrƒerir, p. 52. 35 Cf. iderri, ioƒrƒeiir, p. ol ss.

115

Maruulu Nuvus

Du uuusansu au disâunsu

ua tautu u ruudulu urítiuu-i11u11l1'1gi1:u du urigum 111ar11i11111, uuguudu u qual 11 diruitu 11 ruduaidu a 11111 u11ifu111Ê1111u11u 11u1.1ur11111r11111ra1, uumu 11 1.1a1a11ig1na 11iu1ëu1iu11 da 11u1u111¬.1iu11u.'1'1 Em arr1l1111-1 as pur111111u1i11a11 111111 11u1iau1 uu11ai1l111ada11 11 11i111uuuãu 11a [1111d11mu11111ç.11u jurídica. Du uutru ladu, uritiua u paradigma 11u ju:11i§a 11u R11111111. E11111 11l1i111u, a11 u111`a1i11ar a 1¡11u1111'iu d11j11a1i1_;11, 11u11u111111111urari11 11 11i111u11111i11 11111uu-auuial du 11irui1u.11 "Suiu a 11151111 d11 1111111111 11u111u 1111111-1111a urupiriuu 11u aç11u” - 11fir11111 I-l1111ur11111.11 - “uu 11u1111ui1u11 1il1111dfi1:u11 11ur1r1a11u11u111 111111iu5.”"111 Prupuu-11u, u1111111, 11 11111a ru111111111r111_;11u 11u11 u11l`u1111u11 “uuu1111u1iau1111” du Wubur u P11r11u1111, auguiidu u11 111|ai11 a 11r11u111 1111111111 11 a1r1111u111:111111, ru1_111u111i111111111.11111, 11111' 1111111111 u i111uru1111u11 1111 11111 11a111ru11

1111ra u diruitu uu1'u1r1a 1111uiu1:1adu 51111ur11u111111u11a. 15111 fur11111lar a idéia du 1u1151`iu u11tur11a, 1111r1111u 111111 I-Iaburm1111 1111111 apuutar u11a1auiuutu para a dil`iu1111l11du du traduçãu 1lu duas 1iug1111gu11a 11Í'iu di111i111a1: 111u11ia111u 11 1iug1111gu111 j11rí11iu11 au u111111i1lurar 11ul1ru111du 11 u11ig1"111uia da 1111u11a1:1i1ida11u r1111iu11a1 du 111rui11_1. D11 11u111u 11u 1115111 i11tur1111, a 1uu111`i11 uulru 11ali11a1111 u f11ti11id11du 111a11ifu:1111-.11u1'i11i11i111111u111u 11a rul11çãu u111ru 11us11i11id1111u u lugitirui1111clu.`11' O diruitu ¬11a1u uãu a11u111111 11ur1:111u 11', puulu, u 111111 u1111u11111u É 11us1u du 11uur1111 uuru 11111 pr11uu11i111u11111 11u111uur1`i1iuu, 1111 qual 11u u1111ru111111 i111ur111111j111i'1111r1u111u 11 a111u11u111i11 111111 1:111adã1111. E1111a 11 a fur11111 1r1ai:=1 gu1111ri1111 11a 1111111 su a11ru11u111a 11 11r11b1u11111. Nu ä111bi1u da j11r111111ç1111, a'111111-5111u ru111111111111-11u uuui 11 1u111:1'1u u111ru 11ug11r1111ç¿11 j111'111iua u 11uui111i11 uurruta (1111 1li11u111'11i1111111u111u fu111l11111u11l1111a).““ 1-111l1u1'111a11 11111 111'1¿11111u111ar 11111 a 11ali111111u uãu uu 1'u111ri111;_1u 11 1111111111111111111i11 1111 11uui111i1'1, 11rg1`1iu1111 11uu, 11111111 111111111, u111 11ru-111111111¬1u 11 11111d11111uu111g1111 111111111 u u1i1111-;111111iu11. Aluiu 1111 11111111 11 rulu11a111u 11 111'11l11u11111 1111 1111liu111_;1i11_111r111i11a 111lu1111111111.`1`¬` {111lr11 1`11r11111 1111 1111111 11u 1111111i1`u11111 11 11111111111 u1111u 1`111i1'i111111u u 1111111111111: 11111111i111u 1111 ru1111;íi11 uutru 111:uil111:1i11 l`1'i1i1111 u 1111ui.11111li1I111lu r11ui1111111.`"” O 11r1_1111u1111: 1'u11i1111 1111111 1111 u111111ui111111u du 1_gu11ur111i:1:11§1`111 11u 111'1111111;i1;1Í1u11 1111r1111111111111. A 1111uil1|l111i11111lu i1111111r1a 1¡uu_. 1111 11i111111¿1111 11111111 1111 1111111111'1111, 1111

1111111111111: u 11'1111i'1u5.'11^' 1`~111111;u 11u111i1111, 11111111111 u 11¬111du1u 11u 11151111111-

111111u a 11111111 11a 1uga1i111111u. 1111 u11111u 1ur111u11111u 11111 W1111u1' u 11111111111 para u 11ri1111111iu 1111 fu111111111u111111_:ã11.`“' E111 1'u1111,;1`111 11 P11111111111, 111`u1111:u 1111111 ru1ui111r11 11a 11u111:u11§1111 11u .1'111f1`u1111 1.'u11111111111`1'_11 u, 1111l11111111111. 1111

1.:111111ui111 du i111'111111111, r111`11ri111111-11u 1"1 ru11111;;1i11 1'.i11111`:111i1111 111111 11111111111111.`“ O dirui111 uuu 1111 a11ru111111111, 1111111111, 1.-1111111 11111 1111111111111 11111111

11-11r1111 11111lu1111111 1`1111ui11111111;, u111 1111u 1111111111111 11u 1111111111111 1111 11111111111 1111 11.`11a. Num 11u u111111111d11.1:11111 11 111111111. O diruilu, 1111111111 1111r1111u111i1'11, 111`1u 1111 111u1111a11¿1u111-1 1111 11111111111 d11 1111111, 111111_111r111I1111 1111 1i111_11111gu111 ua11 r111 11u u111111i111111, 11111 1111111 111111111 1111u 11u 1111-1111 u1111111r11u111;í11111 111111 u1'111i1¿u11 u1111u11i11111 1111 u1:111111111111 (11i111111i1'11) u 1111 1111111i11i111r111.;1111 [1111dur): “C11111 111511, 11 I111_1111111¿u111 1111 1111111111, 11i1`uru111u111u11111 1111 C111111111i1*111;111:1 111111111 11111111111 11 111;1`u1'11 1111 11111111111 1111 11111111. 11111111 1`11|11.'i1111111'

119

5

111'u1.;r'~11|111111' i11,11a1111111u u lil1ur11111lu 111111 1111rli11i11111111111, 11 1111111111 11111111 11l111ur11111l11 11111 1|1111111uur 11u_iui111 1111u 11u 11riu111u 1111 111111111 1111 1111111111111-111 1'111:i1111111. Nu 111rui111 11u 1111111 1111111u1111d11 111111ur1:11111111u1111, 11 11111111r111¿1`i11

111111111 11"1|11111111r111111111r 11111111 1111111111111 1-1 11111111111 1111 1111111 1111 uir1:111111¿1`111 1111 1'111111111iu111¿1111 11111 1111111 11 11111ri1111111111.”"1 D11111111 1111111111111. 11 1111111111

11u111111 lu|1111i11 u111ru 1111ui*.1111i1i1111d1: u 11uuiI1111ü11 1'1;1111111iu11-1~1u 111|11111111 11 u111`r1111I111111 u111 11111111111 11u 11ri111*i11i1111 11111111111 1111i1111r111111111111~:.`" 11111111, 1111 11l1r11 11u 111111111-1111111, 1111111111 1111111 i11111111'1ã111'i11 l`u11d11-

l11111u1'11111111111111 1111 11|1iI11111r11li1111111 111111 1':11111111|11;1ͬ11:1¬1 111111i111111gi1'11 1: 1111111~=1'11`i1111 1111 1111111111111* _111r111i1:11 11111111111111 1111 1111111111111 1111 1111111 111111r111:11r_¿f_11

11111111111 1111111 11 1111111111'u1:11111'111 1111 11111111111 1111111111'r11111111 du 1111111111 11 11111-

'111 11111111, 1`.11111'1'*111. 11.113 1111.

1-11`111u111ru 1111l111111i11. u 1`11ti1'i1111111; 111111 u1111..11'_1=_._111 1111 d11111i1111l11“:1i1;lu11111 11111-1 11ir11i11111". 1111111, 11111 11111'111;1:11-'.11-1111 111111111 1~1111u111`i11_1 11111111111 u111r1: 1111l111111111111 1111111111111 11 11111111111111111 11111111111. 1111 1111111. uu11111111l11 1111111111111

1111111111. 1`111`11'11111, 11. 111 1111. 12111111111 11 1*1'i1i1*11 1111l1u1'111111¬i111111 11 1*11111'u111_.;1111 111' l=1:111.'111. 1'1.-1'111111111E111 1111.1111* u 111111111. 1111 11111111, 1`111`11'1*111, 11. 1111.

111 11111111, 1`1'11`1'1'1f111, 11. 911 1111. 41111111111, 11111111111. 111111. 11. 9? 11. 1'1 1111111111111, 11111' 1111111111111 11111111. 1111. 111.. 193211 1 111_ 332-3615 ¡:1âzr.11_11.Ç1_*1Ê`1 1111.); 11111111. 1111. 1*1`1'.. 11111211 II 11. 21111.

'H C1. 11111111. 11111111111, 11. 1111 1111. 112 11111111. 1`1"11`11'1*111, 11. 1115.

JI:

-1 -1-

1

1

1

1 LI. 1111111111. 11111111111. 11. 1_1"1 111111.1'.1'1111.

111.11". 1111111. 1111111111. 11. 1.-11 111. '15 K. G1i11l]1u1', 151551; 11111111, 1_11'5J2, 11. 21.111 11. u E115 1111. -11

`1111111111111.1, 111111, 11. 1111 .11.

4.1'

I

J

1

1

"~.›'u1I11r111 11111=.1'-:111 111'1111111u111 1111 |11'111111111_1 1111111.

1 2111

1211 55115511511 1111 11155511511

111111 r1:5.11_1 11.11-11.155

_ 121 -hi

11111111111115 1.1 5111111111111111 1111 |1111.111 1111 1115551111111'-55 r1151|1111511111111115.`1H 1111111 1111115151115, 1111111115, 11151.1|11111111-151111111115. “111111111 511115111115111 115 111115115 111111115 11 1111111115 11111115 11 111151111 1111111111511 |11111111 11511j115111'11.1111111."`W N11 1111111155 1111 11111151111 11111115 11111111111111111 |11'111111111 5 111111_1111_1111111 11111111511, 11111151111115 555115 11 111151¡11'5111çfi11 ¡1r511111111111111111 1111 |1511511111511111 115 11111111 11 ÍÊ11115551111, 1111 5511111111 1111 1¡115., 11111115. 115 1111111115 11111111111115 1111111'1111115:1111 111111111111111111111115 11 11 |1r1111.'í|1111 1111 51111511111111 1111 111111111 55111r111111 5111 1111111 11511151111 1111.111111'1.155111111 115 511111:11r1'1Í11111111.'1" 111.'j51111. 5111 555111111. 1111111 5111111111111111¿ñ11 1111 5111115111111 1111 111111111 1111

115111 1111 11111111111 1111 111111111 511115111111111111111, 151111111111111 11 11'11111çí111 1111511111Í11i511.1`1 N55511 11551151111 55111111, 111111 5111151111 5111551115111 1111111-'15 115 1.111111 1111111511111 5111111115111 1111 1111111155111 1111111111. M115 1-1111151111115 111"_5,11111511I11 1111 51111111111 115 11111: 111111115 1111 111111155 11115 1111511115 111111111111511111i5 1111511115, 1151511111111 1111 111111111111, 115. 1151111 1111111511111, 11 11r1.1131lf1šf1411

¡1ri1151'|1111 (1111 11111111111111111) 51111111," 51111111 1111111113111 51111 1551115511

11111511115 I1111111111115 511 |1111151'1~111 551111 g,1111111111J1111 1111115 5515_|11 115555111111111 11 |111115í11111 1111 51111511111111 1111 ¡1111111. 1111 55_i11, 11 ¡1r1155.111111511111 115111115r1'Í11511 111: 1`1111111151`111 1111 1111111111115 551111111. M115 1111 1151115111511-1115.

1111 1111115111111 11511111111'11111'11. 1111551111 55111111, 55111 11551:11111151.15r 11 1111151111

1111115 11111111111111i11 111111-1111111 5 11111111111111i11 |11Í111Ii511, 5111`111i1111, 1111 5511 5511111 1'551111511'11111-'1'1. “11 1|1111111115 115. 51111511111111 1111 |1111-111 11 1111511115

11111111111115 5, 1111111111115. 11 1111155111 51111111111 1111 11111111111111111 11111111511 5 ¡111111111111” 1111 11 “r5I11ç1`111 115 [1r5551.1¡11_15i1;ñ11 1551111115111* 5111111 1111111115 .'11 15111115111 11111151'11111111 11115 111111 55 1111111 1111 1111111 51111551111 11115111,

1111551111115 1511151111111 11111111115 1111111111155 5 51111511111111 1111 11111111, 111511551i111111151115, 511111 1111111115151111i11111_¿1`111 (1111111111) 5 1111111-1511115115511 151151111111í1i511).5¿1 N55511 5511111111, 111115111-55 11111111 115 11111115111 “111:151'111” 51111111 1111 “r5¡11111115111111” (1111 5511111111111r15111), 1|115, 5111551111111 1111 1115511551111

51111511111511111111 1151115-11111511i5111111, 1111111115111 1111111115111, 1'5511551i1.15111111111.1. 115 p11i115i`11i5 1111 11111111111111111 11111151111 55 115 1111 1111151111111i11 11111511511, 11 1111511111115 11551111155 5 11 p551111111.5'1 E555 1111111g511i511111 r51115111111i11, 5111 15111155 g5r11.15, 11 1111'5rg,ë115111 115 5511115pçã5 511.1 1111111115111111 5111 K11111 5 R511555115.'15 C5115 51155111111, 13555111, 11115, 55 115111115 1115551115, 55 Ii115r11í5 5511551115111 55 1111151155 i111:1i1.1i11111115 5111 511111 ¡15r5p551i1111 51111115111511151115 1111;111›'11;1115li5111 1.111 511111111111111 5 551r511ëg1511 1111 p51í1i5115'1 51111511515 55 r5p111:11i5111155, 1155 5115155511111 5 p51151111151115 5511111111111-

d51111151'1111511.'1“ 1111551111 115111111. 1111111111111 11515, 11 115|155111_ _111111'_`l1}11511g,111111111 5511111 5111111515511111111111. 5111 11511'i111511111 1111 11111511-111111111.-111.' 111 15111111 1111 1115151111511 11151511115 1`11111111111511I111' 11 51|11111115111 1111 11111111111111111 1111111111111 5 1111 11111111111111111 11111111511 5 11111111111 13'11"” 11 111111 11111' 1111'

155]15511111111151115, 511111 11 1111111111;151111111111;ñ11 1111111111) 5 11 1111111-1'5.1111511r1;1111 (1Í:11511-11111111511) 1111 11111111111 1|511111511111511 115 111151111, 11511 151.111 115 11111-

111115 1111115111¡1`151151115 55511 11115111111. E111 1-1111151111115, 111111111 5 111151111 1515115111-55 1111511155111115 111111115111115: 11 r5_1¿_111'111_,1ã11 15511111111 115 1511111555 111151-11555111115, 11 511511151111çf111 115 115555 1115111111115 11111111115 j115111`i51111115 5 11 5111115115 511115511511111 115 5111111111115 5.5111 111155 11111 p11i115í|1i115 11111111111i11115 1:. 115gr115 15511111155i11115 11115151111`51i111111151115.1““ E1111511111111, 11 111111111 1155-1r111115i1111111 55115111111 1111511115 1111111 111111111 115 5111151 51111111111, 5111111111115 1'1_111r511:1 51mL11111115111115'115 15111 151511 1115511151115 1111 11111115 11151l1UU1U11fl1R5551111555-55, 5551111, 1155 “115 f151115ir115 511115 111115115 5 111111111 111111 115115111 5511 111_¬111g1111115”', 55115i115r5111111-55 11115 11 11115i51111li1l1111,51111555di1¬n5111111 115 1115511155 11151111 11115 r5g11111115 j11ri11i51111151115 5 11155111p15111, 515 1155 155:-11515 11111 15155115 i1151i1115i5111111551115 511551'115_1_1_11_d5 d5 1155111111 115 1155515155 511115 115 p51155.'51 N55 51351111115, 5111115111 111515111 11115 5111115 111111111 5 11115115 h11j11 5515 r5l11ç1`15 115 55111¡11511¬1511111r1-

1111115, 1115551111115 51151511111 11115 “511111 111115111 j11rí11i511 5-151 P911* 5131'

“111 51.H1111111m11-1,511. 1111., 11152,1z1.|1. p. 111 1.1. , 11111111.-, 11. 111 1.1.; 111-11151-1,11. 2115 11.. 111 1111111, 1992,11. 125.

511 111115111, 11111115111, p. 123 5 129 55. C5111r11 55511 p55i1;1'15, 1151 1111555, 19915.

5? Cf1'd5111, 1111115111, p. 325.

5' 51. 11111111. 11. 155 111.

51 C1., 11111 1z15111¡111;z,11111111, 111111111, 11. 511.

5211115111. 1111115111, 11. 161 5. 53 Cf. L-1115111. 151115111, p. 129. 54 Ef. 11115111. 151115111, p. 129 55. 5 3211 55.; 19965, p. E9.

59 Cf. 11115111, 11,5. 511., 1992, 1:1. 1311, 111115111511115 555115 115115 p€f5I19Ú11“15 “U5 11111311115

551115111. 11,11. 511., 1992, 1:1. 1311. “'Ví515 5111 15rm55 g5r11í5, K5111 511g5r5 1111111 15111115 55111151111, R5115551111, 1111155, 1111111 151111111 1555111115555 1111 1111155511115 1115111155”. Cf. 11115111. Í.-11111115111, 11. 323 5 331.

5 1155 1555111155555,155p551i1111n151115.

_

1 _ _

, _

'11' 51. 11111111. 111115111, 11. 151. 13111111 11111.11-.‹z11 11111. 1111511111111 1111111 11 1111111111” 1É1"Í1'1*“*1 5531111115 11 11511111 51511111 5 5u11_í51i1111,1¬151:15r111115 5511551115-5 551115 111151511IJ_15111‹'11.

111111111, 1111111-111,11. 11111 5 151. E 111115111, 151115111, p. 51:15.

122

M11ree1e Neves

legítima 5e 1111e eentr11d155er e5 pr111e1p1e5 111er1115.”'” Alérn 11e 1111115, 115 que5t1'1e5 etíee-¡1e11t1e115 pern111neeen1 5u1Jerd11111d115 115 11115511155 r11er515.'“ Per111n1e, 11e 51q1ere5t11n11r e5 pr1ne1'p1e5 1ner1115 (11n1¬11er51115), 1-1111151111115 111111 5n51en111 }1re;1r111111e111e 11111 n11111e111 de 11n111nen1111

jnrídiee, e 51111, e111 1111111111 111151155, de 1111t1.11111111111 r11er111 de direite per1111te e5 111e1e5 “peder” e “1111111e1re1”.1'5 A ríger, 11pe55r de 11pent11r 11 111te1'depe11d1111e111 entre 11 1111t11deter1n111111;11e 111111111 referente 11115 d1re1te5 I1111111111115 e 11 1111te-re1111r.11 11e etiee- F' 111111511 eeneerrrente 11e [1r111e1p1e 1111 5e11er1111111 de p11¬1fe, 111111 115 11115, 11 nger, 11e 111e51ne nrvel 1 e 1 1 ue 1111 1111111 deei511=11 r1er11I11de 111 11el11. O di5e11r5e de 115111115 de111eer11t1ee de direite O rnedele 111111er1111151111111 11e E5t1111e de11111er11.1ee de direíte, nãe 1111151111115 11 51111 151111155 1111 f11111111111e11t111,,'ãe 111111111, 1111111111 11 1:11r11ter 1e.gil1111111111r 1111 11re1:e1I1111ente 11e11111111'11t11.:11: U 11i1'ei111 nãe 1111:1111ç11 11 5511 5511111111 11er1n11t1¬11e 11151111 1151- .1'e. 1111'11111'i5 de 51111 “1er11111”, 111m111111e11 1111:di11111e um ee11te111Ie 111111111 dede 511111111-1, 111115 51111 1111111555 11e um preee1I1mer1te de e511111eIe1;1111e111e 11111Iire11e [1egi5I11111'11, 1111. 11.] 1|1.1e 111'ed115 1eg111111i111111e.'r'r'

1-1111151111115 51151511111 11111 e111re1111;11111e11111 e11tre n1er111, 11111111511 e 1.111'e1111.*"1 Fer 11111 1111111, i111¡11"1e-5e. 1111111 I`1111d111nenl11ç1111 111111111, im|1er11111de que 115 1111r111115_j11r1111e115 111111 e1`en1I11m 111'111eí}1i115 de _1115t11,z11 (1|111'¬.›'er51115). Per 11111111 1111111, 11 ¡1111r1111511111 1111 e51`er11 111'1`11111'11 e51_._e,e. 11 e1.1115111e1'111.;111e 1111 11111er5i1I1111e de 1›'111111'e5 ne 11111111111 11115 ]1r111.:edi111e111115 1111111111115. 1,1 _ . . 1 11111111, 11111111111, 11. IÍ11. 1.1 _ . .. 1 1.1. 1115111, 111.f11'1.'111. 51. .1113 5. 115 N11 5en1111e - 1111115 - 1111111111, 1-5511 . _ 1111ten111111.1 -. 5er111 . - 1115e11r.511'11111e111e ›. .~ I1111d11d11. e que exige 1`11111111111e11t:115`111 em e1111115 1111111115 11i5e111'511-'115 (1'E1iee-|1111ítir:11 e 1111155111111111), 111115 e55115 11111111ederi11111ee11t1'11di1er 11 |11E111:í11111 111111111 1111 _1115tiI`ie111;ã11 1111 111reite. m111111e1111115, e,e. 1111., 121512, 11. 11111. Ú? C1. 11111111. 1111115111, e5}1. 11. 5511 55. 1111 1115?.

_

De eer15er15e 11e di55er15e

123

A te11511e entre 111111d11de e f11t1e1d11de, 1111 1ÊÍ.5t1111e de1neer1'1t1ee 11e 111reite, e5te1111e-5e, 11e5 tern1e5 d11 een5tr11ç11e de H11bern1115, 11e âm1111e de peder. A dem1n11ç11e pe1í11e11, de 11111 1111111, 111155111-5e em 11rn ¡1etene1111 de 111ne111_;11 que É 51151ent11d11 pele ferçe 1111 e115er1111; de e11tre, ]1ree1511 5er 1111ter1:111d11 per direite 1eg1t11ne.'“1 M1115 1111r11ngentemente 5e pede 1111111 que, e111 H11bern1115, de5t11e11~5e 11 ee11e11ãe ee111¡11e111e11t11`1 e1pr11111e1n1'1l1e11 de “peder e11111u111e11t11=e” e “peder 11d.11111115tr11t1¬~.111*"". O peder ee111111111:11t111e n111n1t`e5t11-5e 11115 preeedš1115111115 de1neer111iee5 de fe1'm111,¬11e 1111 ve11t11de e515t111, q11e, 1115111 de 111e1uir 11 preee55e ele1ter111 e e 1eg15111t11111, 11br11nge 11 1Ii5e11r5e e111 1f1`1r1e5 11111515 1111 e5fer1-1 ¡11"111]1e11."1 Tr11t11-5e 1111 deterrnin111;ã11 de deei5de5 11111e11111tdr1115 e 1111 11re11111_;ã11 de 11er111115 j11r1111e115 entre 511_1e1te5 er1ent1111e5 1111 111151311 de e11te11d1me11t11. O peder 111I1n11115lr111i11e eerreeeende 11 11e1n11111ç11e legal 1111311111111 11e 5e11tid11 we11e1*1111111. [-11111erm115 11f1'1111Í1e q11e “e direile 5e_111 eernpreendide e11n1e 11 111e111 de e111111er51111 de eeder ee1n11n1e11t11'e em eeder 111111111115tr1'1ti1111”.1“ E5511 e.11111p1'ee.1151111 11e direãte e111 I`11ee de eeder eenduz 1-11111er-

111115 11 11n111i5e 11115 1`111'1n115 1115e1.1r511.1115 que 111te¿11'11111 e 11r11ee55e de fe1'1n11çäe r11e1e11111 1111 11e11t11de ¡1e11t1e11." '1`r11t11-5e 11q11i de de1`ini1' 1-'1`1r1115 11111ie111_,'1Íf1e5 e11 mede5 de e1;11re551111 1111 11r111e1¡1i11 de 11155111511: “V111111115 5111.1 111'e1:1511n1e11te 11111151115 11111111115 de 111_.z1111 1111111 115 11111115 11111115 115 |11155í1.1e15 1111r11e1¡111111e5 de 1I151;111'5115 r111.'i11111115 11115511111 1.:1111-

e11rd11r."11 1?=i51111,_e11e-55 e11.11e entre di5e11r5e mer11I, 1Í:1i1:e-¡1111i'liee, |11'11g1111|l11:11 e j11ríd11'11. O 11ê`5e11r5e m11r111 reI`ere-5e 1111 1le11er-5er 11111'¬.*e-15111. 1-*1 q11e51de que 5e eee ne ¡1r1n1eire 111111111 1111: re5¡1eil11 11 111'e1-

l11111I111111Ie 1111111111111 de 111111. 1111111111 11111' 1111111 e q11111q11er 11e5:~1e11 que 1*en1111 11 5e e11e11111r11r err 5it11111,'1111 eq11i11111e111e. “11f111111111111e11t1.15 1111111115” - 11e1'e51:en'111 1~111`.1er111111~. 1111 1111111111' 1111111 11 te1'111i1111111_1,111 5111111111111 -- "111111 11 Í`111'11111 .5e1111111111:11 de 111111er11ti1f1. 1:11leg1'11'ie115 1111 i111:1111die1111111'E."11 U 11151111511 ¡1r11g.1111'11ie11 11115111111-5e. 11 _1115ti1`i1.f111' 115

11111111111. 1111111-1111, 11. 1-11. m{_`1'. 11111111, 1`1'.11`11'1'111, 11. IHÉ 55.. re1:1_111:I11111 111¡111 11 .-11'1'1111'1. 111511: 11.13 115.; 1515.1115

=1E'. 55. 11111111111. 11111111111, 11. IST.

_” 1:1'.1111›111, 11zz'.‹11-111, ¡1. 151 .11. 11 111111. 1111111-51, 11. 1.15. 11'. 15111111111 .111.51z 1511. U 11111111. 11'.11`11'e111, 11. 211111.

12›fli

' z Du cunsensu au disserisu

tvtareeiu Neves

iiiis e us iiiuius iii.iui|ii:ii.ius ii uiiiisuuiiuiiii dus iiiusiiius. Nesse uiisii. as Í|istriii_;i"ies dit iiçíiii :iiiri.:su|itiiiii-su iiii “l`uriiia seiiiiiiitieii du iiii|iuralivus uiiiiiiiuii.iii:iiIiis".H if.) ilisuursu ifttiuii-piiiitiuii iIi?. respeitti ii jiislii'Êi.*iii¿i`ii:i ilu |iiui.“.ii iiu viilii i|iiu d "liuiii`° paira iiiiiii uiiiiiiiiiiiiiiiilu iietuiiiiiiiiadii. 'I`i'alii-su iiu usiiiiiuiui;u|° |ii'ul'ei'diii:iiis suIiri.: ii “viiiii lii.i:i". Rui'ui'u-su ii ui':iii iurniii ilu vii.Iii 1iiirIii.:iiiiii", iiiiu Iiiivuiiiiu |iiii' |iii|'lu dus |iiirtii.:i¡1iiiiiIus. pi_i|'tii|iIii, prutuiisüii du tiiiivulsiiiiiliiilu, lui i.:u|iiu iieiirru iiu ilisuiirsii iiiiirii|."i'¬_` O priiti.'i|iiu iiuiiiiicriitiuii ru|iii:iiiiia¬su ciiiii ussiis ii'iÍis liiriiiiis disi;ii|'siviis. ii.'¬:i_i:=.i: Iiiiiiliiiiiuiiliis iiiiiriiis. dtiuii-iiiilitiuiis u pi”iii_¿iiiiiiiuiis`:i'. Nu Iísiiiiiii iiu i.Iiruitii i|i:i'usi_"i:iiiii-su u disi.:i|rsii_ji||'ii.iii:u i.|t|u se i'ui`i:ru aii i.:u|itruiu dit i;iiuriÊiii:iii._” lliiiieriiiiis iiiiu iiusuiiiiiieuu. iiiirdiii. ii |iii;iu| du _iii_i;;i.i du iitiurusses iiii iiriiuessii du I`i.ii'iii¡içãii iiii vuiiliidu ustiiliii. Niii:i se triitii iii|iii

ile siijeitus iirieiitiuíus na liiisua di.i uuiisuiisu. u siiii ile iiugiiuiiiçíius que visiiiii ii siitisi`i'g;.iiii du iiiteresses. Pvias siisteiitii-se i|iie. iiu pru¬ cessu diseiirsivu du Estadu deiiiuuriitiuii de ilireitu, eiiis siiu suseetíveis de regiiiiiçaiii pruuediiiieiital. Dessa iuiiiiuirii. iisseguriiiii-su eliaiiees iguais de pii|'tiuipiii_¿iiiii, de i|ii`1iii':`.iiuiii i'eei¡iriiuii e de ¡inpusiçíiu dus interesses divergentes iias iiegiieiaçñii. Ii`iiia¬se, eiitíiii, de “i;iiiiipri.iiiiissi_i ei1iiitiitivii”.iH Nessa iiipiitese. eiiihurii us ageiites esteiiiiii urientadus para u Eisitu, u prueediiiientu turiui u uuinpruiiiissu raeiunal. O prueessu de i`urniagi`iu raeiuual da vuiitade pulitiea iiiipiieii uma uuiie:-u`iu euiiiplesa eiitre u diseiirsu pragiiiiitiuii, u etiuii-pulitieu, u mural. u jiiridiuu e as iiegueiaçdes reguladas prueedinientaliiiei1te.i" esse pruuessu euiuplesu que eiipiiea “a “aceitabilidade” rauiuiial “dus resuitadus” aleaiiçadus de aeurdu uuin u iirueerlinieiituiifm Pureui, euiifurnie uiiservei aiiteriuriiiente, I-Iiiberlinas uiiu se afasta tutalnieiite de siias pusiçdes anteriures: a questãu iiiural (da justi-

12 5

gti), iiiiu ii¬ii¡ilii.'ii ii iireteiisíiii de iiiiiversiiliiiiiilu-, tem |irÊ*~'Li_ifi3IIf:`1i`1

suliru as uiiestues _iiirii.!ii:as. dtiei_i-pi:iiitiuiis e |ii'iigiiii'iiieiis." i:Ie iiisistu eiii iiiii iiiiiveisiiiisinii eiiiiseiisiziii que Iiiu i.Iii`ii.:i|1ta iiiiiiiiuiiiisidei'iigíiii iiiíuiiiiiiiiii da iiiiesiiiii iiu |iIuriiIisiiiii u.iii uniii sivgiuiiiiiie siirpui'i.:uni|iIu:~iii. räieiii du iiiais. ii idiíriii du auuitaliilidiiiie dus rustiltiiilus iiftii i'us|iuiii|e i:iiiisui|iieiitei¬neiitu iiu pruiilenia du iiissuiisu estruiiiriii da esierii piiiiiieii iias eiiiiiiigíius sii|iui'ui_iiiiiiiesi|s da

suuiuiliide niiindiiil de iiiije.

Aieni da eu iieepçau iialierniiisiiiiiii: u eiiuivueu da niuriil euiiseiisiuilista De. iiuiirdii uuiii ii uiiiiueiiuiiii dtiuii-priieuiiinientiil iiii riieiuiiiiidisuiirsivii prripristii pur i~iiiiiernias., ii niudei'iiiiIiidu rustiitiiritl dd

evuluçgiiii da uuiisi.:ii'.`=:iii.:iii iiiura] iiu suutidu da siiperiiuaii das estruturas prd-uuiiveueiuiiais e euiiveiiuiuiiiiis e u adventu de *ttititi iiiuriii pifis-›i.:uiivuiiuiiiiu¡L.“i issu sii¿iiifieii tiiiia uiarii dii`e.rei1i;:iagiiu eiitre sisieuia e niundu da vii;Iii."`i iiiiiieie euiiiu espiiçii de iiiteriiieiiiiiçiiii du “iigii'-rauiuiia.-euni-respeitu-a-l`ins” fiiiistruiiieiital e estriitegiuiij. este euiuu liui'i;:uiite dus “agentes uuiiii|iiiui'itivus”, urieiilfldüfi 1111 husea du enteiidÍiiieiitu iiitersiiiJ_jetii.fii.*“ Nessa perspectiva. a iiiu-

B1 Cf. ƒrieiii, ibirieiii, p. 13? e 343 s. E Cf. ƒrfeiii, 1Éi32d, esp. p. 12 ss; 1933. p. 12'? ss. R3 A prdpria evuiiiçiiu sueial vai ser definida pur i-iahermas, rip. ei'r..+i'5'3ÊH ÍÍ-

H p. 229 ss. uumu prueessu de difereneiaçau entre sistema e riiuiidii da v ida. _ ¬ "I ft respeitu, ver., em diferentes fases de deseiivulvinientu da ieuria du fltà" '~_“' inuiiieativu”, Haherrnas, up. err.. 1959. p. 62-65; 1973» P- 9 55-? ff".”~ Ú”-~

iaazs iz up. tz. sszi 55.; as z.-ri.. ivszzi ii. p; isa za; iaaúiz. isss. P- *ÉS SS-

Quaiidu me refiru au sistema uumu espaçu de iiiteriiiediaçau du +ap.ir-raeiuiiai-

T4 irierii. iiiidivii, p. 19? ss. 'F5 frferii. iiiizierir, ii. 198 s. Deve-se distinguir a etica individual. eiija riuestãu euri-

eeriie a definir que niudu de viria É hum para “mim”, da etica pulítiea., eiiju pruiileiiia é estabelecer que furina de vida É bua para “nds".

if” cr. rasa, rizrzraa. p. iss. '.i".f

. .

-

s

. -

irfaiii. riiirfaiii, p. 2ü?. A respeita, ver tainiiein, eum restnçues, .4`ie.i;if. 1995: 165 ss.

H frferri, Íiiirferir, p. ÊÚ4-ÊÚÚ.

W frferii. iiiirierir, esp. p. 2iTf'.

mƒrƒairr. ƒairƒaiii, p. ZH] (grifes meus).

'

euin-respeiiu-a-fiiis. nau deseunlieçu que, iiu mudelu iialfiermasianu. u piiiitd sistêmieu e a esfera da açíiu distiiigiiem-se elariiniente, tendu um seniidu iigura-

du a nuçiíu de raeiuiialidade sistêmica: *Mudanças du estadu de uninsislflflifl autu-regulada pudem ser eumpreendidas uumu quase-açdes. “EUIHU 5'-É W135 5*

eapaeidade de açãu de um siijeiiu se manifesiasse” {Habermas, 19S%e¡I?'- 2511* Mas É inegável qtie, na ulzira de Habermas, a iiuçãu de sistenia esta viiieuiada estreitamente ii raeiunalidade-eum-respeitu-a-tiiis e. purlailiüz HUB '~'-"'~`*Í1'1`E'“Í'5 de agir insirumeiitai e estrategieu tzef., pur esempiüz 1959, P-_53-551 193%*-ir gm* 198Gb, p. STB s.). eriquaniu a euneepçãu de mundu da vida se assueia intima-

E -i .._

i 125

tviarceiu Neves

Du cunsensu au dissensu

dernidade exigiria pusitivaineiite a eiiiistriiçaii de nina "esfera pública” (íãfifeririieiiireir), fe;Je.r deiiiueriitieu diseursivaiuenie autenuinu euin reiaçãu aus “iueius” (iifiedieii) sistÉniieus “puder” e “di-

A preferência entre “sim” e “iiau” É difusa e impreeisa. Evidentemeiite, u mundu da vida esta em euustaiite iiiteri'ÍerÉiieia cum us diversas sistemas fuueiunais, eis qtie a euiiiuiiicaçau É eumiim a tedas as esferas sueiaisiii Pede-se iiiesmu afirmar que us sistemas eniergem rpiaiidu iiina iiiiguageiii especial se di1`erencia da Iiiigiiagem euiniiin da suuiedade. Nesse seiitidu, u iiiuiidu da vida É a iiase da euiisti'iiçae sistÉiiiica.i“i Purdm, a iiiuitifiineiuiiaiidade e imprecisau da linguagem eutidiaiia iiiediaiite a iípiai se repruduz u inuiidu da viria implica u fatu de, nele, u pruiiiema da euiiipreeiisitiiiidade (da mensagem transiiiitida) e tambÉin du eiiteiidiniente (que leva iiu acurdu, uu seja, iiiipurta u euiise.iisii}“i sd se apreseiitar e resulver ria interaçau intersuiijetiva eeiiereta. Pviesniu us ediligus sistÉiiiiees siiu curtadus pur eddigus liii_i_i,iiistieus liiniirius euiiuretus que se reprudiizeni euiifririiie as esig_Éiieiiis ti`ipicas de sujeitus iiiterageiites. O pruiuiema da euiiipreeiisiiiiiidade resulve-se, ein parte, pur fiiiçii de iiiiia seniiintica sueiai generalizada nu pianu da iiiipiiiipeiii iiatiiral, ein parte pur fiirçii des se_itidus euiistri-|idus iiu particuiarisiuu da inieraeau; refere-se il pussit_iilidai;Iu de que u destiiiafiiriu.eurrespunda ii e:›;peetativa du eiiiitun te' iiu ii : É' F3 -'ei`ere aii cuiitetidu da rnensageni. A eumpreensiliiiidade iiuiiii esta-se, iiu piaiiii da euniuiiieaçíiu, iiiediiiiite iieíies tineliiindu ii uniissau) uii

12?

-u-._|¬. | n.

E | r | | I

|

nlieiru”.

I-laiiermas discute a eunstruçau du cuiisensu rnediaiite prueediineiitus cuni puteneiaiidade iiurmativa iiiiiversal euinu earaeterística da mudernidade, sem deseuiiiiecer a diversidade de eunteiidus valurativus. Parece-me, purÉin, que, aiites de se urieniar ii eeiistriiçiiu du euiisensu, us “prueedimentus” servem, Ética e funuiunaiineiite, ii iiitermediaçau du disseiisu eunteiiudístieu. De acurdu euni essa releitura, a niudernidade, ein face da diversidade grupal e iiidividuiii em turnu de valures e eunteilidus iuuriiis, implica a eirigdueia funeiunal e uurinativa da iiiisiiiçaii du disseiise euiiteiiiidistieu pur meiu du euiiseiisu prueedimeiitai. U niudeiu iialierniasiaiiu de eumpre.eiisiiu da sueiedade iiiuderna a piirtir primaeiiiiineiite da iiuçiiu de iiitersuli_ietividade (e, purtaiitu, du cunceitu de iigir euiiiiiniciitivu) parece-ine iiisiitiuieiite eiii [ace da cuniplesidade du niiiiidu suuiai eiiiiteiiipuritiieii. Its reiaçifies iiitersiiiijetiviis urieiitadas para u eiituiidiiiientu cunstituem

iinia varii`ive`. relevante da reprudiiçau du miiiidu da vidii. issu É iiieiiiitestiivei. ivlas Ilaiieriiias siiiii'eeiii'i'ega u ii I undu da vida eiiipiaiitu iiiii¬iimiite dus apciites euiiiiiiiiuativus ur; da eiiiislriieaii da iiitersiiiiietividade, euiii sita pretensau eunsensnr lista. A “raciunaiiaiieaii disuiirsivii du iiiiiiidu da vida”, ruiaciuiiaii a ii sita diiereiiciii-

eaii du “sisteiiia”, seria ii eieiiieiitu iduiitiiicadu ' da iiiudurnidade. liiiiiiura ii ciiiiii'iliiiicaii iiaiierniasiana suiire ii 1' iiiiidii da vida u a iieiiii eunii|ii;eativa iiau se_¡ aiii iiiiprestiiveis nu uiiu cuiiceriie ii euiisideraeiiu das esferas de eiiiiiiiiiieiii;i'ii_'i nau estriitiiradiis sistemicaiiieiitu, eia parece-me suscetível de uma releitura ii lua de eieiiientus da tuuria dus sistemas. O iiiinidu da vida pude ser euiisideradu a este-ra suuiai eiii iptu a |¬-

I

'I'

1.;

I'

I

1

ciiiiiiiiiiciiçaii É i'upi'iii.iii:riiiii pela iiii_*_¿__=,i|ii;;-_if,iiiii iiatiirai cutidiana, niiu de.

acurdu euiii uma iiiigiiiigeiii sistÉniiea espeuiaiieaiiii. lite nau se stiiierdina ii eddigus de pret`erÉneia entre r.|ni “situ” e iiiii “iiiiu” sisteinieaiiieiite deiimitadu (“iicitu¡iiiete+", “pui.lui¬ƒiiiii;i-piiiier”, “te-r,fiii"ii_i-tu.r”, uiu). ineiite ii iiu iigir cuiiiiiiiicativu [cI`., pur eseinpiu, iEJHEii Ii, |i. _i t:ãE, líiiitiii, esp. p. 593).

'JÊI 1

I-|¬

iiiigiiiigeiii {ineiiiindu u siidneiu) i|ue respundeiii, euiii seiitidu, ii h.

¬|

P

1

-|.

'

¬|

'

'

ii Li. Feiiiiiier, Iiiiuii, p. iiiä s.; ii res|ie|tu, ver lialieriiiiis 1Ei'zlÉ, p. `i'_¬.z-Íi't~l, eiiiieaiidu Teiiliiiei' e prupuiiiiu Lima releitura du teiiuiiieiin da "iiiteriei'Éiiciii" entre iiiiindu da vida (--r iiiipiiiipeiii iiaturai nau espeeiaiir_iiti;ii e sisienia tz--r i:‹.'ii.tigiis estieeiaisif liu seiitidu de cuiisiiieriii' u direitu euiiiu “ti:nist`uriiiiidur" uii “tradu'|

tiiri . Hi'-I L:

Sisienias saciais parciais iiiiiiiraiii u iiiisu de i'iiiiiiri:ii'iieiii~s da sueiedade e estraeiii desse tiiisri iiiiiiiiiiiiciieíies especiiiis cuaiu iiiivus eiementus. iíies iitiiiaaiii estriitiiras saeiais tzirsiiiietiitit-':is`} para a cuiistriiei`:~.i de iiuriiias jtiridiciis, sim. eiiiisti'iii;i`ies suciais da realidade para ii iitiiistitieíiii da *reaiidaiie jiiriiiiea`. Ni`iu preuisiiiii eriii-ias iiuvaiiieiite, mas apenas esiiainiiies iiiii nuvu seiitidii" {'J`etiliiie|', up. err., p. itlril. iii i-iaiierinas aiiaiisa “u prucessu de eiiiendiiiientu tzi'ei-.rr¿n:a'i`,eirii_el suli u aspeetu iiiiiiiiiiicu dit “|iruiiiieau" iie iim acurdu [finii¬ei-.vrn'iainƒ.v]" [l*Jt:ãi”ii,¬, p. 355) e eiiiiitiaa: “üiiaiiiiu u eiiteiidiiiiuiitu tem Ésitii, ele eundiir au iifairiii entre us partieipaiites” (1985: 5=ll]i. r`tereseenta: “äiili ii penta de vista da teuria da iu,_¬i`iu, iiíiu iiiteiessa eiii priiiieira iiuiia “stilire u iiue" se pude prudiiair tini acuriiu, nau u eunieiidu de iiiii eunsensu, mas siiii as ifiiiiiiiçíies iuriiiiiis de sua re:iiir.iii,;i`iii"

riaas.p.s4ay

-|-

123

t-tarceie Neves

De censensu au dissensu

ttiutisitgctti. r\itiiiit itiiii É ii eitteitditiietttit iiiterstilijetivit (---r itciirilii, cittisettsii), iptc sii sc iipt'usuittit ciiitt it piirt'iiiit littpiiisticittitcittc iiitertiteiliiti it ilu ciipcctittivits pur e,er_i e .:'tft'et*. Nesse citsu, iittiliits i'uttcurditttt citttt ii tttestttii tttitiiuiu iie cittt'pttrtitiitetttit u itttet'iti¿i`tu. iitidu itt_'urt'ur, piit'diit, ciitttpreeitsiiiiliiiitile iate it|iiiitIit para ii iiisscttsii ntitttilicstii iitt para ustt'itIdgiiis tiiitttipttiittivits.

Na siicieiiitiic cittttuiitpiiriittuit, ii ttititiilii da vida itpreseiitit-se antes eiiittii espiteii ilu repritiliteiiii ilti ilissettsti itt'et°sttli_ietivti. lim iititrits pitiitvrits. it iittcrst_tlijctividitiiu, iitigiiisticittttuttte cuitstrttiilit. itfirtttit-se suiiretttilii tttciiiititlc it ttiitttil`estitt,jiiii u ii ruciittitecitttutitit ilits ilii-'ct'gÉttciits. .dis cet'teir.its |iitrtilltitilits ttii tttttttiiii da vida titritititt-sc li_icitliiiitdits e it iilcniiiiitiic vitliirativit friigtttctitit-se. litirtittitu. ii rcspeitii i`ts ilifercni,'its e it ittttiittittttiit iiu esferas pittritis ilu eiitituttieitciiit ii iptu É ii fittiir iiu iittegtiiteaii ilii tiitttttlit da viiiit. U iptu se itiipiie ciiitiii citttsutistiiti pitrii it ciititittitiiiitde das iiiIei'iti,iies itttersttiijctivits É ii respeitti its iiitfetgdttciits iptittitu itiis vitliires u itus iiiteresses iptu se e:-ipriiiteiti ttits diversiis grttpus e eircttiititt ttus

Nessa perspectiva. ileve-se uliservttr uiiu itpeitits i|tte nu tttititilit dit vida esti"tu presentes itttei'itt,i`ies i~sit'itiegieits."*"" Alditt dissti, deve tcr-se cttt citttsiiict'iiciiii i|ttc it itilersttiijctiviiiitiic i|tic sc ciittsti'i`ii titi

seti iitttliitu tittttit pude intplieitt' it litiseit du ettteitilititetttii ciiiitit it tttitttiliestitciitii du dcscittcttiliitietttii. Utt seia. it iittct'iti;i`tii picttittiictttc iiiterstilijetivit, ttit iptiti se ciittsiiicrit ii iitttrii eiitiiii pessiiii u ttdu cs-

139

viiriiis fiiitiiitus itittdiiiittiiis iie iiiitttittiicitçait, titi seja. it euttseitsit piiteitciitlitiettle _t_.t,eite.riiliiiitiiii ttii ttiititilu da viilit se destina it assegu-

trittegieitttiettte ciiittii titeiu, pude iitipurtitr titittii ii ciiitseitsu eiimii ii ilisseitsit. De fiitu, ciittsettsits cuttstrttíiius cuttcretiittteittu na ittteritgiiii piideitt se relitciiittitr curti pitdrfies e preferdttciits pitrtilltitdits

rar ii disscttsit gcttcritiiiiitiiii iptu sc uiiprcssit ttiis tttitis iiiversus tipits iie rciitçfics ittterpessiiitis iiu tttiiit plttrittliditdc iiu esferas de citttiutii-

peiii grtipu. Nesse setttiiiii, citlie fitiitr iie cuttvuttciiitiitiistiiii siteiiti e

citcaii e ttiesitiii it fiitttetttitr-lite it ntitttifestitciiu.

de valiires cititiiritis ciittiii ge.ttet¬itlii:iti;i`tti de eiipeeiittivits e prefe-

Da itusÉticiit iic idutitiiiitiiu vitlitrittivit ciitii base etii pritic.i|iius ttiiirais ciiittetiiidisticiis, surge it i|ttcstiii_i da titiiritliilitilc ttii atttiiitti

iiiitciits itii iitttitiiii da vida. ri. pri'ipriit iitiiritiiiiitde tritdiciutiiti, ciiiti

sua pretettsiiii iie vitler etii tiiiiits as iitteraeiies da sucieiiitde, taiitliÉttt estii viitciilitiiit it essa geiie-ritlizitçiiit de vitieres. Etttretittttu, É iitegiivei iptu it iiipercutiipleiiidaile da seciedaiie tiiiiderttit, ceiii ttttiit diversidade iitciititruliivei c cetttraditiiria de vitleres e iiiteresses, tiirtia praticanieiite iinpussivel itittit reeiitistrat_;i'tu raciiittitl de inutiile da vida a partir da aciiu cutituiiicittivit tie setttidii estritu de uma açi'te erieiitadit para u enteitdimeitte intersubjetive. Pt ecerrÉncia du censense na iittcraçiie É eventual. A tnultieultiiralidade, pur tim iade, e a pluralidade de esferas aittditeniits de eeintttticaçfte, per uutru, iitiplicitm uma fraginentiiçae dii muiiile da vida tie que dia respeite its eeitvicçfies e certeiziis partilliitdas tie eetidiatief”

dii tiittitilii da vida. Lulttttitnit ilefitte ii eiidigu da iniiritl ttus tertttus da preferëitciit '”ciittsiileritciiiiƒilespreiiii” pitrit ciiitcittir pciit tittrtiltšt”

difitse e t`ragmeittiirii_i desse ciidigu itit siicieditde ittiidet'ttit.`“' .›`i.i_i iiieiiistir ii ciiitsetisii stilire pregraiitas iiit eritÉrius, it tttiiral ttítu se repriiduziriit ciitttii sistettta futiciiinitl, itssiiti eiiiiie seria ttetitritliiritdit tie iittiliitu dit re}iriiilttt;aii atttupeiÉtica dus sitbsisteittits suciais. Essa atitude sistÉmieii resulta de ttniii deseeitsiileriiçae de sigititteitiie ilu inuitde da vida na mederitiditde. A iiieral estili assentada nu Iteriaente da eemuttieaçiie, eiiperieneia e |iriisis eetidiitna (ver titi'-id flfllfl 'EiDe ein peittii de vista seeiepsiceldgieii, Ivtiiller (1993, p. 82 ss.) apettta para as iiintensfies “incuttscietites” r' "irracienais” du nittttdii da vidit, sustetttaniiii que elas teriaiti siilii ufuseadas tia Ética dit iiiseurse. Easeadu niesu, ele eiaiiurti LII11

E” Cenfentte recenlteee tantliÉni Haiiemias (ef., pur eiiemple, 1992, p. 43. tteta 18). 59 Em uma perspectiva pds-miidentii, afirma Ladeur: “a pluraliditde de raeiettaiidades da açiie dissulveu a unidade de mundu da vida” (1996, p. 394). É verdade

entre medele teeriee., iiue eunsidera tainliišm iis aspeeies psicesseetitts para a

que Habermas se refere it ”t`ragmetttar_;t'te da eenseieneia eetidiaita”, mas ele tema, a esse respeite, atttes uma pesiçae de erítiee da ideelegia: "A eenseiÉiieia cutidiana “fragmentada” de eetisumider de laaer impede um femiaçiie ideniiigiea de tipe ctiissiee - e tertteu-se mesnte anta fernta de iileelegia” (Habermas,

iii' A distinçae de Luli.-nantt (l99Da; l993a) entre fteittttiig (eetisideraçae. respeite,

199iÍlb, p. 91). Purtattte, niie retira dai qualquer eenseiiüëncia para a sua cencepçãe de putenciai de eitteitdimente de niunde da vida cume pane de funde e

fnndanietttaçae da detnecracia (ef. 1939, p. 633 ss.; 1993, esp. P- 99 55-IL E591 nau É a epertuttidade para entrar nesse tema. _ estinta) e a-fitdneiirrttig (deseeitsideraçau, despreae) tia iiefiniçãe de ciidtge mii-

ral, embera em eaira perspectiva, lembra a eetteepeãe de Piaget (1955, p. 191 ss.), segunde a qual a mural se fundamenta ne “respeite” a pesseas, en
Lihat lebih banyak...

Comentários

Copyright © 2017 DADOSPDF Inc.