Galicia e os camiños de Santiago, Xunta de Galicia, Santiago, 2016 (text in Galician, Spanish and English). 279 pages. Depósito Legal: C 1997-2016

Share Embed


Descrição do Produto

GALICIA E OS CAMIÑOS DE

SANTIAGO

GALICIA Y LOS CAMINOS DE SANTIAGO GALICIA AND THE ROUTES OF THE WAY OF ST. JAMES

Porta da igrexa de Vilar de Donas, Palas de Rei (Lugo) Puerta de la iglesia de Vilar de Donas, Palas de Rei (Lugo)

A herdanza cultural, a rica memoria común a todos os pobos de Occidente e os valores universais que promove desde a Idade Media a peregrinación a Santiago de Compostela conforman, en boa medida, o cerne deste libro sobre o culto a Santiago o Maior e a grande epopea histórica ligada aos itinerarios xacobeos. Galicia como destino histórico e Santiago como meta e crisol de culturas, desde hai séculos e no contexto internacional, son os principais estímulos para dinamizar uns camiños de peregrinación que son tamén rutas de humanidade, espazos da memoria e presenzas vivas do vello espírito xacobeo da solidariedade in Via Iacobitana. Camiños de peregrinación que son testemuño activo e fecundo da historia común, e base para orientar o porvir dunha cultura internacional e aberta, que ten no Camiño de Santiago o seu lugar de encontro. Ademais de espazo de reflexión, o Camiño ofrece moitas oportunidades para un mellor entendemento entre os pobos. As actuais demandas intelectuais da sociedade contemporánea, en canto á información sobre a cultura xacobea, materialízanse nunha crecente actividade investigadora, que ten como froito un importante volume bibliográfico de valiosos e variados contidos. Unha produción que ofrece novas canles para orientar futuras pescudas no eido histórico, artístico e cultural das peregrinacións a Santiago. No caso da presente obra, Galicia e os Camiños de Santiago, proponse unha síntese substancial sobre o culto xacobeo, os inicios da peregrinación, a pegada en Europa deste feito histórico vivo e a presenza en Galicia das diversas rutas que vertebran a pel e a alma do país. O libro trata tamén as relacións históricas suprarrexionais, evocadas na arte dos camiños de peregrinación, no labor hospitalario das ordes relixiosas e militares, e nas abondosas noticias deixadas polos peregrinos nos seus relatos de viaxe. Cos fecundos intercambios de experiencias, a memoria xacobea continúa a dinamizar a vida cultural e social de Galicia, así como dun Camiño cada vez máis universal e complexo. Un itinerario cultural e emocional que conforma por si mesmo un dos piares históricos e espirituais de Europa, un sinal de identidade para moitos pobos e unha oportunidade de valorizar a memoria cultural coma tesouro que legarlles ás xeracións futuras.

ALBERTO NÚÑEZ FEIJÓO

Presidente da Xunta de Galicia

La herencia cultural, la rica memoria común a todos los pueblos de Occidente y los valores universales que promueve desde la Edad Media la peregrinación a Santiago de Compostela conforman, en gran medida, el ser de este libro sobre el culto a Santiago el Mayor y la gran epopeya histórica ligada a los itinerarios jacobeos. Galicia como destino histórico y Santiago como meta y crisol de culturas, desde hace siglos y en el contexto internacional, son los principales estímulos para dinamizar unos caminos de peregrinación que son también rutas de humanidad, espacios de la memoria y presencias vivas del viejo espíritu jacobeo de la solidaridad in Via Iacobitana. Caminos de peregrinación que son testimonio activo y fecundo de la historia común, y base para orientar el porvenir de una cultura internacional y abierta, que tiene en el Camino de Santiago su lugar de encuentro. Además de espacio de reflexión, el Camino ofrece muchas oportunidades para un mejor entendimiento entre los pueblos. Las actuales demandas intelectuales de la sociedad contemporánea, en cuanto a la información sobre la cultura jacobea, se materializan en una creciente actividad investigadora, que tiene como fruto un importante volumen bibliográfico de valiosos y variados contenidos. Una producción que ofrece nuevos canales para orientar futuras investigaciones en el ámbito histórico, artístico y cultural de las peregrinaciones a Santiago. En el caso de la presente obra, Galicia y los Caminos de Santiago, se propone una síntesis sustancial sobre el culto jacobeo, los inicios de la peregrinación, la huella en Europa de este hecho histórico vivo y la presencia en Galicia de las diversas rutas que vertebran la piel y el alma del país. El libro trata también las relaciones históricas suprarregionales, evocadas en el arte de los caminos de peregrinación, en la labor hospitalaria de las órdenes religiosas y militares, y en las abundantes noticias dejadas por los peregrinos en sus relatos de viaje. Con los fecundos intercambios de experiencias, la memoria jacobea continúa dinamizando la vida cultural y social de Galicia, así como de un Camino cada vez más universal y complejo. Un itinerario cultural y emocional que conforma por sí mismo uno de los pilares históricos y espirituales de Europa, una seña de identidad para muchos pueblos y una oportunidad de valorizar la memoria cultural como tesoro que legar a las generaciones futuras.

ALBERTO NÚÑEZ FEIJÓO

Presidente de la Xunta de Galicia

Este precioso libro, Galicia e os Camiños de Santiago, celebra ante todo a universalidade, a vitalidade e a forza espiritual da experiencia do Camiño de Santiago; un soño colectivo materializado a través duns itinerarios de peregrinación intimamente vinculados a unha tradición que representa, coa forza do seu legado intelectual e material, o mellor do espírito europeo, e que conforma en boa medida a alma de Galicia. O soar galego e mais as rutas xacobeas, coa súa rica historia, ligada ao devir da cultura occidental, son os verdadeiros protagonistas dunha obra que ten como obxectivo transmitir un gran relato –unha vivencia secular, un fenómeno histórico vivo– e unha sensibilidade moi particular: a da peregrinación a Compostela, unha experiencia única explicada nesta obra desde diversas perspectivas e ao longo dos distintos percorridos trazados a partir do achado do sepulcro de Santiago o Maior, no século IX. A cultura xerada arredor do Camiño de Santiago e da cidade do Apóstolo é unha fonte significativa e permanente de recursos que nos lembran os sinais de identidade comúns sobre os que se cimentan os valores da Europa dos pobos, de aí que Compostela e os seus itinerarios manteñan o significado de lugares do espírito, de espazos de encontro e intercambio nos que se poidan desenvolver proxectos comúns ao servizo da colectividade. Xunto coas referencias á herdanza do pasado, aos roles presentes e futuros da nosa terra, e mais á peregrinación occidental, Galicia e os Camiños de Santiago amosa novas interpretacións sobre o fenómeno xacobeo, pero tamén lembra a necesidade permanente de investigación e promoción desta grande historia común. O presente volume ofrece, en suma, unha excelente síntese reflectida nun texto de elevado poder de divulgación, acompañado de expresivas imaxes, que conforma unha nova achega interpretativa e contemporánea a un relato multisecular pleno de estímulos, memoria viva dun Camiño eterno que debe seguir sendo coidado e promovido, fonte inesgotable para entender mellor o presente e preparar o futuro común.

MARÍA NAVA CASTRO DOMÍNGUEZ

Directora de Turismo de Galicia

Este precioso libro, Galicia y los Caminos de Santiago, celebra ante todo la universalidad, la vitalidad y la fuerza espiritual de la experiencia del Camino de Santiago; un sueño colectivo materializado a través de unos itinerarios de peregrinación íntimamente vinculados a una tradición que representa, con la fuerza de su legado intelectual y material, lo mejor del espíritu europeo, y que conforma en gran medida el alma de Galicia. El solar gallego y las rutas jacobeas, con su rica historia, ligada al devenir de la cultura occidental, son los verdaderos protagonistas de una obra que tiene como objetivo transmitir un gran relato –una vivencia secular, un fenómeno histórico vivo– y una sensibilidad muy particular: la de la peregrinación a Compostela, una experiencia única explicada en esta obra desde diversas perspectivas y a lo largo de los distintos recorridos trazados a partir del hallazgo del sepulcro de Santiago el Mayor, en el siglo IX. La cultura generada alrededor del Camino de Santiago y de la ciudad del Apóstol es una fuente significativa y permanente de recursos que nos recuerdan las señas de identidad comunes sobre las que se cimentan los valores de la Europa de los pueblos, de ahí que Compostela y sus itinerarios mantengan el significado de lugares del espíritu, de espacios de encuentro e intercambio en los que poder desarrollar proyectos comunes al servicio de la colectividad. Junto con las referencias a la herencia del pasado, a los roles presentes y futuros de nuestra tierra, y a la peregrinación occidental, Galicia y los Caminos de Santiago muestra nuevas interpretaciones sobre el fenómeno jacobeo, pero también recuerda la necesidad permanente de investigación y promoción de esta gran historia común. El presente volumen ofrece, en suma, una excelente síntesis reflejada en un texto de elevado poder de divulgación, acompañado de expresivas imágenes, que conforma una nueva aportación interpretativa y contemporánea a un relato multisecular pleno de estímulos, memoria viva de un Camino eterno que debe seguir siendo cuidado y promocionado, fuente inagotable para entender mejor el presente y preparar el futuro común.

MARÍA NAVA CASTRO DOMÍNGUEZ

Directora de Turismo de Galicia

(Páxina anterior) Peregrino ao seu paso polo Cebreiro (Lugo) (Página anterior) Peregrino a su paso por O Cebreiro (Lugo)

GALICIA E OS CAMIÑOS DE SANTIAGO GALICIA Y LOS CAMINOS DE SANTIAGO MANUEL ANTONIO CASTIÑEIRAS GONZÁLEZ

ÍNDICE / CONTENTS

Entre o ceo e a terra

14

Entre el cielo y la tierra

As orixes das peregrinacións xacobeas: a translatio, a tumba e a insignia

20

Los orígenes de las peregrinaciones jacobeas: la translatio, la tumba y la insignia

O Primeiro Itinerario Cultural Europeo: a rede de camiños xacobeos en Europa

36

El Primer Itinerario Cultural Europeo: la red de caminos jacobeos en Europa

O fenómeno xacobeo no ámbito peninsular

52

El fenómeno jacobeo en el ámbito peninsular

Rutas xacobeas en Galicia

64

Rutas jacobeas en Galicia

Camiño Francés

66

Camino Francés

Ruta do Mar de Arousa e Río Ulla

98

Ruta del Mar de Arousa y Río Ulla

Camiño Primitivo

110

Camino Primitivo

Camiño do Norte

120

Camino del Norte

Camiño Inglés

130

Camino Inglés

Camiño Portugués

150

Camino Portugués

Camiño Portugués da Costa

172

Camino Portugués de la Costa

Camiño de Inverno

178

Camino de Invierno

Vía da Prata

184

Vía de la Plata

Camiño de Fisterra e Muxía

202

Camino de Fisterra y Muxía

English Version 217

Bibliografía / Bibliography 278

Entre o ceo e a terra Entre el cielo y la tierra “Pero Compostela, inmovilizada en el éxtasis de los peregrinos, junta todas sus piedras en una sola evocación, y la cadena de siglos tuvo siempre en sus ecos la misma resonancia. Allí las horas son una misma hora, eternamente repetida bajo el cielo lluvioso” Ramón del Valle-Inclán, La lámpara maravillosa, Madrid, 1922. (“El quietismo estético”, III), ed. F. J. Blasco Pascual, Madrid, 2009, p. 142.

14

Galicia atópase nun cabo de Occidente. Desde a Antigüidade, a súa recortada e irregular costa marcaba o límite do mundo coñecido. De aí, a morea de marcadores lendarios que desde tempo inmemorial poboan a súa xeografía mítica. Santo André de Teixido, situado “aló, no cabo do mundo”, sobre un cantil da serra da Capelada, no Arco Ártabro, é un lugar de peregrinación, do que os seus romeiros volvían cunha poliña de teixo colgada do seu bordón. Non obstante, como é habitual nunha terra de forte substrato celta, o seu santuario considérase un punto de entrada no Alén, ao que están obrigadas a peregrinar as ánimas do Purgatorio, xa que a Santo André “vai de morto o que non foi

Galicia se encuentra en un extremo de Occidente. Desde la Antigüedad, su recortada e irregular costa marcaba el límite del mundo conocido. De ahí, la cantidad de marcadores legendarios que desde tiempo inmemorial pueblan su geografía mítica. Santo André de Teixido, situado “aló, no cabo do mundo”, sobre un acantilado de la Serra da Capelada, en el Arco Ártabro, es un lugar de peregrinación, del cual sus romeros volvían con una ramita de tejo colgada de su bordón. No obstante, como es habitual en una tierra de fuerte sustrato celta, su santuario se considera un punto de entrada en el Más Allá, al cual están obligadas a peregrinar las ánimas del Purgatorio, ya que a Santo André “vai de morto o que non foi de

Vista da ría de Arousa. Unha xeografía evocadora da Translatio

Vista de la ría de Arousa. Una geografía evocadora de la Translatio

15

entre o ceo e a terra

16

§

e n t r e e l c i e lo y l a t i e r r a

de vivo”. Máis abaixo, na costa da cidade da Coruña, álzase a pétrea torre de Hércules, un faro romano da segunda metade do século I que, segundo a lenda difundida por Afonso X o Sabio, foi construído por Hércules despois de derrotar e matar o xigante Xerión, mítico rei de Hispania. Podemos lembrar que o heroe grego acudiu a Hesperia, a mítica terra de Occidente, para cumprir o seu décimo traballo. Por último, no extremo máis occidental da Península Ibérica atópase o cabo Fisterra, e alí puido estar o antigo templo ou monumento do Ara Solis –altar do Sol–, onde “acaba a terra e o mar comeza”.

vivo”. Más abajo, en la costa de la ciudad de A Coruña, se alza la pétrea torre de Hércules, un faro romano de la segunda mitad del siglo I que, según la leyenda difundida por Alfonso X el Sabio, fue construido por Hércules tras haber derrotado y matado al gigante Gerión, mítico rey de Hispania. Cabe recordar que el héroe griego acudió a Hesperia, la mítica tierra de Occidente, para cumplir su décimo trabajo. Por último, en el extremo más occidental de la Península Ibérica se encuentra el cabo Fisterra, y allí pudo estar el antiguo templo o monumento del Ara Solis −altar del Sol−, donde “acaba la tierra y el mar comienza”.

Xa que logo, non é estraño que unha xeografía intrinsecamente tan fabulosa como a galega, a medio camiño entre a terra e o Alén, estivese destinada a ser unha das protagonistas dunha das lendas da diáspora apostólica, na que a costa das súas rías e as terras do interior convertéronse no escenario da predicación e translación dos restos de Santiago o Maior –por tres ou sete discípulos, segundo as diferentes versións– desde Xaffa, en Palestina, a Padrón (antiga Iria Flavia), tras ser decapitado en Xerusalén entre os anos 42 e 44 (Feitos dos Apóstolos 12, 1-2). Nesta praedestinatio, a ría de Arousa, o val da Maía e Compostela comparten unha sorte similar á da incomparable lagoa veneciana, onde o evanxelista san Marcos tamén predicaría para que séculos despois, no ano 827, os seus restos fosen trasladados por dous comerciantes, Bonus e Rusticus, desde a súa tumba, en Alexandría, ata a actual Venecia, onde se lle dedicará unha das máis belas e luxosas basílicas da cristiandade.

No es, pues, de extrañar que una geografía intrínsecamente tan fabulosa como la gallega, a medio camino entre la tierra y el Más Allá, estuviese destinada a ser una de las protagonistas de una de las leyendas de la diáspora apostólica, en la que la costa de sus rías y las tierras del interior se convirtieron en el escenario de la predicación y traslación de los restos de Santiago el Mayor –por tres o siete discípulos, según las diferentes versiones– desde Jaffa, en Palestina, a Padrón (antigua Iria Flavia), tras ser decapitado en Jerusalén entre los años 42 y 44 (Hechos de los Apóstoles 12, 1-2). En esta praedestinatio, la ría de Arousa, el valle de A Maía y Compostela comparten una suerte similar a la de la incomparable laguna veneciana, en donde el evangelista san Marcos también habría predicado para que siglos después, en el año 827, sus restos fuesen trasladados por dos comerciantes, Bonus y Rusticus, desde su tumba, en Alejandría, hasta la actual Venecia, donde se le dedica-

e n t r e o ceo e a t e r r a

§

e n t r e e l cie l o y l a t ie r r a

En Galicia, nesa mesma época, o seu sepulcro –esquecido despois de séculos– foi redescuberto, en concreto entre os anos 820 e 830 no lugar de Arcis Marmoricis, xermolo da actual Compostela. Deste xeito, a súa tumba converteuse axiña nun lugar de peregrinación, cuxo atractivo principal residía nunha peculiar e explosiva mestura entre a devoción cristiá aos corpos santos e a súa localización nun curruncho do mundo. Por iso, a basílica xacobea converteuse, no imaxinario, en metáfora do camiñar do home cara ao Xuízo Final. De aí que a súa evocación xerase, no norte de Europa, toda unha serie de composicións literarias medievais que narraban viaxes de peregrinos en soños –Visio Thurkilli, Draumekvaedet– que asistían en

rá una de las más bellas y lujosas basílicas de la cristiandad.

Pórtico de la Gloria, 1168-1188, vista xeral. Catedral de Santiago de Compostela

Pórtico de la Gloria, 1168-1188, vista general. Catedral de Santiago de Compostela

En Galicia, en esa misma época, su sepulcro –olvidado después de siglos– fue redescubierto, en concreto entre los años 820 y 830 en el lugar de Arcis Marmoricis, germen de la actual Compostela. De manera que su tumba se convirtió muy pronto en lugar de peregrinación, cuyo atractivo principal residía en una peculiar y explosiva mezcla entre la devoción cristiana a los cuerpos santos y su situación en un extremo del mundo. Por ello, la basílica jacobea se convirtió, en el imaginario, en metáfora del caminar del hombre hacia el Juicio Final. De ahí que su evocación generase, en el norte de Europa, toda

17

e n t r e o ceo e a t e r r a

Compostela á celebración da psicostase ou peso das almas. Unha vez máis a xeografía e o mito uníanse para dar un resultado soberbio: Galicia non é só a terra de Santiago, senón tamén o pórtico do Ceo. Ninguén coma Federico García Lorca soubo entender todo ese mar de contidos poéticos derivados do Camiño de Santiago nos versos titulados Santiago, balada ingenua, compostos o 25 de xullo de 1918, celebración por antonomasia do Apóstolo, e nos que o poeta o describe dúas veces. Primeiro trátase dun “peregrino celeste” que segue “su camino de luz en el cielo”, montando o seu cabalo branco e acompañado por douscentos guerreiros. É, sen dúbida ningunha, unha metáfora dos

18

Pórtico da Gloria: apóstolos Pedro, Paulo, Santiago o Maior e Xoán. Catedral de Santiago de Compostela

§

e n t r e e l cie l o y l a t ie r r a

una serie de composiciones literarias medievales que narraban viajes de peregrinos en sueños –Visio Thurkilli, Draumekvaedet– que asistían en Compostela a la celebración de la psicostasis o pesaje de las almas. Una vez más la geografía y el mito se unían para dar un resultado soberbio: Galicia no es solo la tierra de Santiago, sino también el pórtico del Cielo. Nadie como Federico García Lorca supo entender todo ese mar de contenidos poéticos derivados del Camino de Santiago en los versos titulados Santiago, balada ingenua, compuestos el 25 de julio de 1918, celebración por antonomasia del Apóstol, y en los que el poeta lo describe dos veces. Primero se trata de un “peregrino celeste” que sigue “su camino de

Pórtico de la Gloria: apóstoles Pedro, Pablo, Santiago el Mayor y Juan. Catedral de Santiago de Compostela

e n t r e o ceo e a t e r r a

astros da Vía Láctea, cuxo sendeiro foi tantas veces comparado desde a Idade Media coa ruta xacobea. Pódese lembrar que, segundo o Liber sancti Iacobi (IV, I), o emperador Carlomagno viu tamén no ceo “un camiño de estrelas” que ía desde o mar de Frisia ata Galicia, e preguntouse polo seu significado. Unha noite, en soños, un cabaleiro, que non era outro que o propio Santiago, aparecéuselle para explicarllo: “O camiño de estrelas que viches no ceo significa que desde estas terras ata Galicia irás cun grande exército a combater as pérfidas xentes pagás, e a liberar o meu camiño e a miña terra, e mais a visitar a miña basílica e sarcófago”. Con iso nacía o mito carolinxio do descubrimento do sepulcro por parte de Carlomagno, e alimentábase a suxestiva idea de que moitos lugares do Camiño de Santiago –como Alyscamps, Roncesvalles, Logroño, Sahagún– estaban relacionados coas fazañas do emperador e dos seus paladíns. Non obstante, no poema de Lorca fálase da visión dun segundo Santiago, máis popular e universal, Santiago peregrino, vestido “con bordón de esmeraldas y perlas. Y la túnica de terciopelo”. Este, con dozura e cheiro a incenso, espera cada ano a chegada de milleiros de peregrinos ao final da ruta xacobea, encarnado na estatua sedente sobre o altar maior da súa basílica. Alí recibe a ansiada homenaxe dos seus devotos –un forte abrazo de agradecemento–, que compensa as difíciles vicisitudes de longas xornadas a pé. Todos eles viñeron por unha morea de camiños, tantos como as estrías da súa insignia, a vieira.

§

e n t r e e l cie l o y l a t ie r r a

luz en el cielo”, montando su caballo blanco y acompañado por doscientos guerreros. Es, sin duda alguna, una metáfora de los astros de la Vía Láctea, cuyo sendero ha sido tantas veces comparado desde la Edad Media con la ruta jacobea. Cabe recordar que, según el Liber sancti Iacobi (IV, I), el emperador Carlomagno vio también en el cielo “un camino de estrellas” que iba desde el mar de Frisia hasta Galicia, y se preguntó por su significado. Una noche, en sueños, un caballero, que no era otro que el propio Santiago, se le apareció para explicárselo: “El camino de estrellas que viste en el cielo significa que desde estas tierras hasta Galicia has de ir con un gran ejército a combatir las pérfidas gentes paganas, y a liberar mi camino y mi tierra, y a visitar mi basílica y sarcófago”. Con ello nacía el mito carolingio del descubrimiento del sepulcro por parte de Carlomagno, y se alimentaba la sugestiva idea de que muchos lugares del Camino de Santiago –tales como Alyscamps, Roncesvalles, Logroño, Sahagún– estaban relacionados con las hazañas del emperador y sus paladines. No obstante, en el poema de Lorca se habla de la visión de un segundo Santiago, más popular y universal, el Santiago peregrino, vestido “con bordón de esmeraldas y perlas. Y la túnica de terciopelo”. Este, con dulzura y olor a incienso, espera cada año la llegada de millares de peregrinos al final de la ruta jacobea, encarnado en la estatua sedente sobre el altar mayor de su basílica. Allí recibe el ansiado homenaje de sus devotos –un fuerte abrazo de agradecimiento–, que compensa las difíciles vicisitudes de largas jornadas a pie. Todos ellos han venido por múltiples caminos, tantos como las estrías de su insignia, la vieira.

19

XUNTA DE GALICIA p r eside n t e / p r eside n t Alberto Núñez Feijóo Turismo de Galicia di r ec to r a / e x ec u t i v e María Nava Castro Domínguez

/ p u b l is h i n g Xunta de Galicia Turismo de Galicia edi ta

t r ad u ci ó n a i n g l é s t r ad u cci ó n a i n g l é s e n g l is h t r a n s l at io n

Orchestra Systems, S.L. / text Manuel A. Castiñeiras González t e x to

deseño e ma q u e taci ó n diseño y ma q u e taci ó n

/ p h oto g r a p h y Ovidio Aldegunde

desi g n a n d l ayo u t

Arquivo Xacobeo: Manuel Valcárcel (p. 21) Xenaro M. Castro (p. 54, 56, 57, 60) Jaime Fernández Cuña (p. 17, 18)

im p r esi ó n

f oto g r a f í a

Ángel Bartolomé (p. 63) Manuel A. Castiñeiras González (p. 43, 45, 46, 47, 49) Guillermo García Freire (p. 183) Antonio García Omedes (p. 61) Tomás Guerrero-Magnetostudio / S.A. de Xestión do Plan Xacobeo (p. 91) Museo Arcidiocesano “G. Boccanera”, Camerino (Italia) (p. 154) Museo de Santa Cruz, Toledo (p. 28) Imagen M.A.S. (p. 31, 32, 62) Juan Antonio Olañeta (p. 42) Javier Naveiro Oubiña (p. 58, 59) Coa colaboración da Fundación Catedral de Santiago, Santiago de Compostela

Dardo (Cristina Moralejo) / printing Gráficas Anduriña DL: C 1997-2016 2016© da edición / de la edición / of the edition: Xunta de Galicia. Turismo de Galicia 2016© do texto / del texto / of the text: Manuel A. Castiñeiras González 2016© das fotografías / de las fotografías / of the images: os autores / los autores / The authors

ag r adeceme n tos

ag r adecimie n tos

au t h o r ' s

do au to r

de l au to r

ac k n ow l ed g me n ts

Quiero expresar mi más profundo agradecimiento a Turismo de Galicia-S.A. Xestión do Plan Xacobeo de la Xunta de Galicia, por su generosa ayuda durante la elaboración del presente libro. Estoy igualmente en deuda con Isabel Crespo Freire, bibliotecaria del Instituto Teológico Compostelano, por las facilidades dadas en la consulta de la bibliografía jacobea, así como con Ángel Bartolomé, Antonio García Omedes, Javier Naveiro Oubiña y Juan Antonio Olañeta, cuyo entusiasmo por el arte románico me ayudó a completar la imagen de algunos lugares emblemáticos del Camino de Santiago. Por último, me gustaría dar las gracias a los responsables del Museo de Santa Cruz (Toledo) y del Museo Arcidiocesano G. Boccanera de Camerino (Las Marcas, Italia) por su importante contribución a acrecentar la iconografía jacobea de esta publicación.

Quero expresar o meu máis fondo agradecemento a Turismo de Galicia-S.A. Xestión do Plan Xacobeo da Xunta de Galicia, pola súa xenerosa axuda durante a elaboración do presente libro. Estou igualmente en débeda con Isabel Crespo Freire, bibliotecaria do Instituto Teolóxico Compostelán, polas facilidades dadas na consulta da bibliografía xacobea, así como con Ángel Bartolomé, Antonio García Omedes, Javier Naveiro Oubiña e Juan Antonio Olañeta, cuxo entusiasmo pola arte románica axudoume a completar a imaxe dalgúns lugares emblemáticos do Camiño de Santiago. Por último, gustaríame dárllelas grazas aos responsables do Museo de Santa Cruz (Toledo) e do Museo Arcidiocesano G. Boccanera de Camerino (As Marcas, Italia) pola súa importante achega para acrecentar a iconografía xacobea desta publicación.

I would like to extend my profound thanks to Turismo de Galicia-S.A. Xestión do Plan Xacobeo of the Xunta de Galicia, for its generous help during the preparation of this book. I am also indebted to Isabel Crespo Freire, librarian at the Compostela Theological Institute, for the support provided in allowing me to consult the Jacobean materials. And to Ángel Bartolomé, Antonio García Omedes, Javier Naveiro Oubiña and Juan Antonio Olañeta, whose enthusiasm for Romanesque art allowed me to complete the photos from some locations on the Way of Saint James. Lastly, I would like to express my gratitude to Directors of Santa Cruz Museum (Toledo) and the G. Boccanera Archdiocesan Museum in Camerino (Le Marche, Italy) for their significant contribution to enhancing the Jacobean iconography in this publication.

manuel a . castiñeiras gonzález

Lihat lebih banyak...

Comentários

Copyright © 2017 DADOSPDF Inc.