LA FUNDAMENTO CENTJARA.doc

LA "FUNDAMENTO" CENTJARA

La Fundamento de Esperanto estas kolekto de tri libroj: la Gramatiko, la
Universala Vortaro kaj la Ekzercaro. Ĝis nun aperis de ĉi triopo dek
eldonoj, kelkaj komentitaj, kelkaj preskaŭ senkomentaj. La tri verkoj ne
estas samepokaj: la Gramatiko estas parto de la Unua Libro, aperinta en
1887, la Universala Vortaro aperis en 1893 kaj la Ekzercaro en 1894. La
uragano de la reformproponoj, la voĉdonado pri ili en 1894, la konstato, ke
la e-ista popolo jam estas konservativa kaj rifuzas ŝanĝojn instigis
Zamenhof konsideri la lingvon fiksita. Kiuj estu la tekstoj, konsiderindaj
kiel bazaj? Nu, en 1905, ĝuste antaŭvide al la unua kongreso, Zamenhof
decidis proponi al la kongresanoj kolekteton da verkoj, kiuj estu la fonto
de la lingvo, fonto, kiun neniu rajtas modifi. La selekto de ĝuste tiuj tri
verketoj estis fakte arbitra: ili estis popularaj, ili bone kongruis inter
si, ĉar temis pri la ĉefaj gramatikaj reguloj eksplikataj kaj ekzempligataj
de ekzercoj, kaj krome estis meze granda vortaro. Sed entute mankis,
ekzemple, literaturaĵoj: la famaj poemoj aperintaj en la Unua Libro ne
eniris la Fundamenton, samkiel ne eniris aliaj bazaj tradukoj aŭ
originalaĵoj, kiuj estis jam vaste konataj.

La decido de Zamenhof fiksi tiujn tri verkojn kiel neŝanĝeblajn estis
klarigita en la Antaŭparolo, kiun poste oni ekkonsideris kiel mem
apartenantan al la Fundamento. Ekestis disputo, ankoraŭ nun daŭranta, ĉu la
Antaŭparolo apartenu al la Fundamento, aŭ ĉu simple la vortoj tie entenataj
havu la saman aŭtoritatecon de la vortoj en la tri verketoj. Ĉu do ne estas
evoluo en la lingvo pri la terminoj uzataj en la Fundamento ? Jes ja, ĝi
estas, sed tiuj registritaj en la Fundamento neniam povos esti klasataj
eraraj. Sed Zamenhof mem skribis: "La Fundamento de Esperanto tute ne devas
esti rigardata kiel la plej bona lernolibro kaj vortaro" sed ĝi "devas
troviĝi en la manoj de ĉiu bona esperantisto kiel konstanta gvida
dokumento, por ke li bone ellernu kaj per ofta enrigardado konstante
memorigadu al si, kio en nia lingvo estas oficiala kaj netuŝebla".

Do Zamenhof kaj rekomendis la studadon de la Fundamento, kaj samtempe
difinis ĝiajn limojn: trunko de arbo, sur kiu kresku kaj evoluu branĉoj,
folioj, floroj, fruktoj. La esperantista popolo aprobis plene ĉi linion per
la bulonja "Deklaracio pri la esenco de la esperantismo". Tio preskaŭ tuj
kondukis al la serĉado de kvazaŭa monopolo pri fideleco al la Fundamento:
tiu kiu uzis alian formon estis akuzata pri perfido. Batalo originis jam
dum la unua mondmilito, kiam Hector Hodler, tiama prezidanto de UEA,
komencis uzi finaĵon "-io" por landnomoj, kontraŭ la ekzemploj en la
Ekzercaro: "La rusoj loĝas en Rusujo kaj la germanoj en Germanujo". Ĉu
estas rompo de la Fundamento diri "Rusio" kaj "Germanio"? La batalo fariĝis
akra, kaj ankoraŭ en la komenco de la tridekaj jaroj la Enciklopedio de
Esperanto raportis ke la ŝanĝo kompare al la formo en la Fundamento estis
de kelkiuj sentata kiel neakceptebla.

Dua protagonisto estis la Universala Vortaro: ĉar ĝi havis ĉ. 2600
radikojn, al multaj tio ŝajnis sufiĉa, kaj do aliaj nuancoj estas
nebezonataj kaj igus la lingvon tro malfacile lernebla. Sufiĉas pafilego¸
do kanono ne necesas; ungego jam sufiĉas, do ne necesas krifo. Kiel kutime
la defendo aŭ kondamno de la neologismoj dividis la lingvanojn laŭ du
partioj: la adeptoj de la facileco, kiu estis la ĉefa batalilo por la
propagando, kaj la adeptoj de la esprimivo, kiu estis siaflanke alia atuto
favora al la konsidero pri Esperanto kiel plenrajta lingvo. La batalo forte
sentiĝis en la periodo inter la du militoj: la apero de Literatura Mondo
kaj la tradukado de pluraj beletraĵoj igis nepra la kreadon de novaj
radikoj, minimume en la poezia ĵargono; la instruistoj, precipe la Cseh-
metodaj kutimantaj al simpla vortprovizo, longe rezistis.

Tria epizodo envolvinta la Fundamenton estis la batalo pri -ata/-ita. Ne
valoras resumi ĝin la centan fojon: simple ni diru, ke unu partio opiniis
sin zamenhofa, kaj anatemis la alian. Ambaŭ sin tenis ĉe la Fundamento:
unuj legitimis sian uzadon de la -ita-formo apogante sin sur kelkaj
ekzemploj de la Ekzercaro; la aliaj sin defendis alkroĉante sin al la
Gramatiko, kiu klare diras, ke la vokalo de la prezenco estas -a-. Necesis,
kiam jam la popolo estis laca pri la lukto inter la ĉefaj korifeoj de la du
flankoj, ke la Akademio alprenu difinitan pozicion, deklarante, ke la uzado
de -ita por indiki la finitecon de ago en la preterito konformas al la
Zamenhofa stilo.

Verdire ĉiuj tri epizodoj nur kaŝis post si batalojn pri povo. La venko sur
la lingva tereno kunportis venkon ankaŭ sur la morala: verdikto deklaranta
kiu proksimas al la Fundamento kaj kiu disiĝas de ĝi forte influis ankaŭ la
prestiĝon de personoj aspirantaj al la pintaj postenoj de la movadaj
institucioj.


Ĉu la Fundamento plutenas sian forton ankoraŭ nun? Tre verŝajne, ne ja
lingve: tro multaj dekmiloj da verkoj estis eldonitaj por ke ankoraŭ bazan
rolon havu tiu 40-paĝa triverka kolekto. Tro multe da oficialaj aldonoj al
la Universala Vortaro estis kompilitaj, kaj tro multe da leksikonoj aperis,
por doni ankoraŭ gravecon al tiu praa terminaro. Tro multe da ekzemploj,
frazoj, lernotekstoj aperis, por ke oni ankoraŭ atentu la Ekzercaron. Tro
multe da lernolibroj staras sur la merkato por ke oni ankoraŭ proponu la
lingvon tra la unuatempaj 16 reguloj, kaj tro multe da bonaj kaj spertaj
lingvouzantoj neniam aliris la legadon de la Fundamento. La bezono pri
reeldonado ŝrumpis: la 9a eldono estas de 1963, la 10a, de 1991, ankoraŭ ne
elĉerpiĝis. Sed restis la prestiĝo, la aŭtoritateco: neniu proponanto de
skribmaniero sen majuskloj aŭ de iu sensupersigna ortografio estas certa ne
ricevi riproĉon aŭ eĉ kondamnon pro malfideleco al la Fundamento. Unuigas
la esperantistojn ne ja la Fundamento kiel lingva verko, kiun la plimulto
tute ne konas, sed la legendo ĉirkaŭ ĝi kreita.

Carlo MINNAJA



IL "FUNDAMENTO" HA CENTO ANNI


Il Fundamento de Esperanto è una raccolta di tre libri: la Grammatica, il
Vocabolario Universale e l'Eserciziario. Finora sono apparse dieci
edizioni, alcune commentate, altre quasi senza commento. Le tre opere non
sono dello stesso anno: la Grammatica è parte del Primo Libro, apparso nel
1887, il Vocabolario Universale è apparso nel 1893, l'Eserciziario nel
1894. L'uragano delle proposte di riforma, la votazine su tali proposte nel
1894, la constatazione che il popolo esperantista era già conservatore e
rifiutò qualsiasi cambiamento ha indotto Zamenhof a considerare la lingua
ormai fissata. Quali dovono essere i testi da considerarsi di base? Ebbene,
nel 1905, proprio in previsione del congresso, Zamenhof decise di proporre
ai congressisti una piccola raccolta di opere che fossero la fonte della
lingua, fonte che nessuno avesse il diritto di modificare. La scelta
proprio di quelle tre opere fu di fatto arbitraria: erano popolari, erano
ben coerenti tra di loro, perché si trattava delle principali regole
grammaticali spiegate ed esemplificate tramite esercizi, e inoltre c'era un
vocabolario mediamente grande. Ma mancavano, ad esempio, opere di
letteratura; le famose poesie apparse nel Primo Libro non sono entrate nel
Fundamento, così come non sono entrate altre opere originali e tradotte,
che pure erano largamente conosciute.

La decisione di Zamenhof di fissare quelle tre opere è chiarita nella
Prefazione, che dopo fu considerata come appartenente al Fundamento. Ci fu
una disputa, che dura tuttora. se la Prefazione appartenga o no al
Fundamento, o se semplicemente le parole ivi contenute abbiano la stessa
autorità delle parole delle tre opere. Non c'è dunque evoluzione nella
lingua dei termini usati nel Fundamento? Certo, ci sono, ma quelli
registrati nel Fundamento non potranno mai essere considerati sbagliati. Ma
Zamenhof stesso ha scritto: "Il Fundamento de Esperanto" non deve essere
affatto considerato come il miglior manuale o il miglior vocabolario", ma
deve "trovarsi nelle mani di ogni buon esperantista come documento guida
permanente, affinché se lo impari bene e affinché tramite una consultazione
frequente gli venga continuamente ricordato che cosa nella lingua è
ufficiale e non modificabile."

Zamenhof dunque ha raccomandato lo studio del Fundamento e in pari tempo ha
definito i suoi confini: tronco di un albero, sul quale devono crescere ed
evolversi rami, foglie, fiori, frutti. Il popolo esperantista ha approvato
pienamente questa linea nella "Dichiarazione sull'essenza
dell'esperantismo" a Boulogne. Ciò ha condotto quasi subito alla ricerca
quasi di un monopolio della fedeltà al Fundamento: chi usasse altre forme
era accusato di tradimento. Una battaglia ebbe origine durante la prima
guerra mondiale, quando Hector Hodler, allora presidente dell'UEA, cominciò
ad usare la desinenza "-io" per i nomi di nazioni, contro gli esempi
dell'Eserciziario: "La rusoj loĝas en Rusujo kaj la germanoj en Germanujo."
E' un tradimento del Fundamento dire "Rusio" e "Germanio"? La battaglia si
fece aspra, e ancora agli inizi degli anni '30 l'Enciclopedia di Esperanto
riportava che il cambiamento rispetto alla forma che compariva nel
Fundamento era da alcuni sentito come inaccettabile.

Un altro protagonista fu il Vocabolario Universale: poiché aveva circa 2600
radici, a molti ciò sembrava sufficiente, e quindi altre sfumature erano
non necessarie e avrebbero reso la lingua di più difficile apprendimento.
Basta pafilego, e quindi kanono non è necessario; ungego è già sufficiente,
e quindi non è necessario krifo. Come al solito la difesa o la condanna dei
neologismo divise i parlanti in due partiti: i fautori della facilità, la
quale era l'arma principale per la propaganda, e gli adepti della capacità
espressiva, la quale era a sua volta un'altra carta vincente nella
richiesta di considerare l'Esperanto una lingua a pieno titolo. La
battaglia si percepì fortemente nel periodo tra le due guerre: l'uscita di
Literatura Mondo e la traduzione di parecchie opere di letteratura resero
indispensabile la creazione di nuove radici, almeno nel linguaggio poetico;
gli insegnanti, in particolar modo quelli che usavano il metodo Cseh ed
erano abituati ad un lessico molto semplice, fecero una lunga resistenza.

Un terzo episodio che ha coinvolto il Fundamento è stata la battaglia su
-ata/-ita. Non vale la pena di riassumerne i termini per l'ennesima volta:
diciamo semplicemente che un partito si sentiva aderente all'uso di
Zamenhof, e scomunicava l'altro. Entrambi si attenevano al Fundamento: gli
uni legittimavano il loro uso della forma in -ita appoggiandosi ad alcuni
esempi dell'Eserciziario; gli altri si difendevano facendo riferimento alla
Grammatica, che dice chiaramente che la vocale del presente è -a-. Fu
necessario, quando il popolo fu stanco della lotta tra i principali
condottieri delle due fazioni, che l'Accademia prendesse una posizione
chiara, e dichiarasse che l'uso di -ita per indicare il completamento di
un'azione nel passato è conforme all'uso di Zamenhof.

A dire il vero tutti e tre questi episodi nascondevano semplicemente una
lotta per il potere. La vittoria sul campo linguistico comportava anche una
vittoria nel campo morale: una sentenza che dicesse chi era vicino al
Fundamento e chi se ne discostava aveva una forte influenza sul prestigio
di persone che aspiravano ai posti di vertice del movimento.

Il Fundamento continua a mantenere la sua forza anche adesso? Molto
probabilmente, non più dal punto di vista linguistico: troppe decine di
migliaia di opere sono state pubblicate perché abbia ancora un ruolo
fondamentale quella raccolta di quaranta pagine. Troppe aggiunte ufficiali
al Vocabolario Universale sono state compilate e troppi dizionari sono
usciti, per dare ancora un'importanza a quella primitiva lista di vocaboli.
Troppi esempi, frasi, testi di apprendimento sono apparsi perché si faccia
ancora attenzione all'Eserciziario. Troppi testi di apprendimento sono sul
mercato perché si possa presentare la lingua ancora attraverso le
originarie 16 regole, e troppi utenti della lingua, capaci ed esperti, non
si sono mai avvicinati alla lettura del Fundamento. La necessità di nuove
edizioni è crollata: la nona edizione è del 1963, la 10a, del 1991, non è
ancora esaurita. Ma è rimasto il prestigio, l'autorità: nessun proponente
della scrittura senza le maiuscole o di una ortografia senza soprassegni
può essere sicuro di non ricevere un rimprovero o addirittura una condanna
di mancata fedeltà al Fundamento. Unisce gli esperantisti non già il
Fundamento come opera linguistica, che la maggioranza non conosce affatto,
ma la leggenda che gli si è creata intorno.

Carlo MINNAJA