Luka finansowa a system poręczeń kredytowych dla innowacyjnych przedsiębiorstw / Guarantee schemes for innovative enterprises in the context of financial gap

Luka finansowa a system poręczeń kredytowych dla innowacyjnych przedsiębiorstw Łukasz Konopielko1 Artykuł przedstawia teoretyczne przesłanki interwencji związanej z występowaniem luki finansowej, skupiając się na roli i miejscu instrumentów poręczeniowych w ramach obecnej perspektywy finansowej UE. System poręczeniowy w Polsce ulega w ostatnim okresie istotnym przeobrażeniom w związku z programem realizowanym przez Bank Gospodarstwa Krajowego. W związku z tym zostają przedstawione propozycje wykorzystania istniejących elementów w kontekście szerszego udostępnienia instrumentów zwrotnych w nowej perspektywie finansowej UE. Guarantee schemes for innovative enterprises in the context of financial gap This paper presents theoretical background for financing gap intervention with special attention devoted to guarantee funds’ performance in the context of current EU financial perspective. Guarantee system in Poland is currently undergoing major transformation due to the arrival of new players as well as shift to financial repayable and revolving instruments. Some recommendations are provided with respect to further funds’ operations within the forthcoming EU financial perspective.

Wprowadzenie Nowa perspektywa finansowa Unii Europejskiej na lata 2014-2020 przynieść ma w Polsce zwiększenie wykorzystania instrumentów zwrotnych w zakresie finansowania przedsiębiorstw. Sprzyja to szerszemu adresowaniu kwestii niedoskonałości rynku wynikających ze zjawiska luki finansowej oraz deficytów w finansowaniu przedsięwzięć o charakterze innowacyjnym. Środki otrzymane w ramach tej perspektywy mają być w mniejszym stopniu przeznaczane na dotacje, a w większym przynosić szeroko rozumiane efekty mnożnikowe. Ich przekazanie ustanowić ma swoisty „kapitał żelazny” dla instytucji wspierających, których horyzont działania powinien wybiegać poza najbliższy okres programowania. Jednym z instrumentów finansowych, którego rola ulec ma w tym kontekście znaczącemu zwiększeniu są poręczenia, adresowane przede wszystkim do innowacyjnych 1

Dr, Uczelnia Łazarskiego w Warszawie

małych i średnich przedsiębiorstw. Instrument ten wydaje się być naturalnie predestynowany do tworzenia przeciwwagi dla luki finansowej, szczególnie w przypadku pojawiania się luki na skutek braku wystarczających zabezpieczeń ze strony kredytobiorcy. Niniejszy

artykuł

przedstawia

dotychczasowe

wykorzystanie

instrumentu

poręczeniowego w Polsce, zwracając szczególną uwagę na ewolucję systemu poręczeniowego i formułując rekomendacje co do możliwej optymalizacji tego systemu. Praca bazuje głównie na źródłach zastanych, w szczególności badaniach ewaluacyjnych dotyczących obecnego, kończącego się okresu programowania finansowego. Kompleksowa analiza porównawcza prowadzić ma do próby sformułowania scenariusza rozwojowego dla tego instrumentu w nowej perspektywie finansowej. Koncepcja luki finansowej Luka finansowa to zawodność rynków finansowych, wynikająca z asymetrii informacyjnej między przedsiębiorstwem a dostarczycielem kapitału zewnętrznego. Potencjalny wierzyciel chciałby poznać charakterystykę projektu i firmy ubiegającej się o środki. Jednak pozyskanie i wiarygodna weryfikacja tych informacji jest niemożliwa lub zbyt kosztowna. W związku z tym pojawia się ograniczenie dostępu do kredytu lub w najlepszym razie zwyżka oprocentowania. Dlatego właśnie niektóre rentowne projekty nie uzyskają zewnętrznego finansowania, pomimo tego, że byłoby to opłacalne zarówno dla kredytodawcy, jak i kredytobiorcy. Niedopasowanie między popytem a podażą opisywane jest szeroko w literaturze zarówno w ujęciu teoretycznym jak i w odniesieniu do danych empirycznych dla konkretnych krajów2. Występowanie luki jest przesłanką do podjęcia przez państwo interwencji, która może przybierać różnoraki charakter, ale sprowadza się do próby ułatwienia pozyskania finansowania na przedsięwzięcia bądź dla firm znajdujących się w luce. Interwencja taka może mieć charakter bezpośredniego przekazania środków, jak ma to miejsce w przypadku funduszy pożyczkowych lub inwestycyjnych albo też usunięcia powodów, dla których przedsięwzięcie nie uzyskuje finansowania, w szczególności braku odpowiedniego zabezpieczenia, czego przykładem jest działalność funduszy poręczeniowych bądź gwarancyjnych. Działania te mieszczą się w szeroko pojętej polityce finansowych 2

Szeroką panoramę teoretyczną zjawiska przedstawiono m.in. w: Beck T., Torre A., The Basic Analytics of Access to Financial Services, „Financial Markets, Institutions&Instruments”, V.16, No.2, May 2007. Studium przypadku Szkocji jest z kolei dostępne w Deakins D., Whittam G. i Wyper J. SMEs’ Access to bank finance in Scotland: an analysis of bank manager decision making, “Venture Capital” Vol.12 No.3, July 2010.

instrumentów zwrotnych, które mają mieć znacznie większe znaczenie w nowej perspektywie finansowej Unii Europejskiej. Luka dotyczy zarówno kapitału dłużnego, jak i kapitału udziałowego. Firmy starają się sfinansować działalność przede wszystkim ze środków własnych, w drugiej kolejności zaciągając dług, ostatecznie zaś z udziałowego. Jest to częściowo związane z obawami właścicieli przed utratą kontroli nad firmą, a także wynika z zawodności rynku polegającej na asymetrii informacyjnej. Zewnętrzni inwestorzy, którzy wiedzą o firmie mniej niż jej właściciele, mogą postrzegać korzystanie z finansowania udziałowego jako sygnał, że obecni właściciele nie wierzą w sukces przedsięwzięcia na tyle, aby sfinansować je bardziej ryzykownym dla nich kredytem. To może powodować, że finansowanie udziałowe jest droższe niż finansowanie dłużne. W Polsce potwierdzają to badania przedsiębiorstw w Polsce Wschodniej,3 a także w województwie łódzkim,4 gdzie zauważa się niskie zainteresowanie kapitałem udziałowym w porównaniu z innymi formami finansowania. Nieco inaczej można spojrzeć na lukę finansową od strony podażowej. Banki i fundusze kapitałowe są zainteresowane przede wszystkim udzielaniem wsparcia na dużą skalę – w Polsce, powyżej 3 mln dolarów. Z drugiej strony, pomoc unijna i rządowa oferuje raczej niewielkie sumy. Większość MSP zgłasza jednak potrzeby kapitałowe w wielkości 300 tys. – 2 mln dol. Oferta rynków kapitałowych nie jest więc dostosowana do popytu. 5 Cechą słabiej rozwiniętego systemu finansowego staje się brak dostępu do finansowania pewnej wielkości przedsięwzięć. Ten problem nie jest tożsamy, ale pokrywa się częściowo z luką finansowania w wyżej zdefiniowanym rozumieniu, szczególnie, że oba typy luki dotyczą przede wszystkim sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Interwencja poprzez konkretne instrumenty szeroko rozumianej inżynierii finansowej musi być poprzedzona diagnozą co do przyczyn występowania luki. Banki najczęściej powołują się na brak odpowiedniego zabezpieczenia oraz brak zdolności kredytowej jako

3

PAG Uniconsult , Ekspertyza dotycząca uwarunkowań społeczno-gospodarczych oraz system prawno-instytucjonalnego wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w Polsce Wschodniej, Warszawa 2010. 4

Matejun M., Instrumenty wspierania rozwoju firm sektora MSP w teorii i w praktyce zarządzania, w: Matejun M. (red.), „Wspomaganie i finansowanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw”, Difin, Warszawa 2011, s. 193-210. 5

Klonowski D. , Innowacyjność sektora MSP w Polsce: rządowe programy wsparcia a luka finansowa, Ernst & Young, Warszawa 2009.

powód odrzucenia wniosku o kredyt. Ponadto niektóre przedsiębiorstwa same oceniają, że nie dostaną kredytu i rezygnują z prób jego uzyskania6. Banki natomiast częściej odrzucają wnioski składane przez mniejsze przedsiębiorstwa – w 2005 roku 17,5 proc. wniosków firm małych i średnich spotkało się z odmową, w porównaniu z jedynie 10,2 proc. wniosków dużych firm.7 Natomiast PAG Uniconsult wskazał w swoim raporcie dotyczącym Polski Wschodniej, że 16,6 proc. mikroprzedsiębiorstw zainteresowanych kredytem go nie otrzymało, natomiast dalsze 4,2 proc. otrzymało go w kwocie niższej od wnioskowanej.8 O występowaniu asymetrii i racjonowania świadczy również wysoki odsetek małych i średnich przedsiębiorstw, które deklarują brak zabezpieczenia jako najistotniejszą barierę w dostępie do finansowania – 26,9 proc. Dlatego też oferta funduszy doręczeniowych powinna być w pierwszym rzędzie adresowana do tej właśnie grupy przedsiębiorstw. Jednocześnie jak widać na poniższym wykresie, skala tego problemu zdaje się być wyższa w Polsce niż w Unii Europejskiej

ogółem,

gdzie

jedynie

21,7

proc.

przedsiębiorstw

wymieniło

brak

zabezpieczenia jako najbardziej istotną barierę.

PSDB, Quality Watch, ASM Centrum Badań i Analiz Rynku, Badanie rynku wybranych usług wpierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Obszar: Finansowanie zwrotne, PARP 2010. 7 Tymoczko I., Pawłowska M., Uwarunkowania dostępności kredytu bankowego – analiza polskiego rynku, Bank i Kredyt s. 47-68, czerwiec 2007. 8 PAG Uniconsult, Ekspertyza dotycząca, op.cit. 6

Wykres 1: Najważniejsze bariery w dostępnie do finansowania w polskich i europejskich przedsiębiorstwach w roku 2011. Źródło: Ipsos MORI , SMEs’ Access to Finance Survey 2011 Banki pozostają tradycyjnie pierwszym, po środkach własnych, źródłem finansowania przedsiębiorstw w Polsce. Większość banków działających w Polsce posiada w swoim portfelu bogatą ofertę produktów dla różnej wielkości firm wspierających zarówno rozwój kapitału obrotowego, jak i inwestycyjnego. Ten pierwszy dominuje w strukturze kredytów udzielanych przez banki. Mimo to wiele przedsiębiorstw wyłączonych jest z możliwości otrzymania kredytu. Z punktu widzenia procesu powstawania należności szczególnie istotne są decyzje związane z kredytem obrotowym. Decyzje te podejmowane są cyklicznie, najczęściej w postaci odnawiania linii kredytu w rachunku bieżącym. W efekcie kryzysu finansowego mamy do czynienia z dwoma wyraźnymi tendencjami, które potwierdzają również dane NBP9. Z jednej strony widoczny jest spadek ilości przedsiębiorstw ubiegających się o kredyt, z drugiej rośnie liczba odmów kredytów dla tych firm, które wystąpiły z takimi wnioskami. Firmy rezygnują z korzystania z finansowania dłużnego, zastępując je przede wszystkim środkami własnymi - dotyczy to przede wszystkim większych przedsiębiorstw, które posiadają relatywnie wysokie zasoby płynnościowe. Odsetek odrzuceń jest najbardziej dotkliwy w branży budowlanej (do 50 proc). Sytuacja ta spowodowana jest negatywną oceną tego sektora, w odniesieniu do oceny finansowej poszczególnych jego uczestników jak również poprzez systemowe uznanie tego sektora za ryzykowny. Z drugiej strony banki dostrzegają także zmniejszone potrzeby kredytowe wynikające w dużej mierze z ograniczania projektów inwestycyjnych i w konsekwencji obawiają się spadku popytu na kredyty długoterminowe. Relatywnie nisko kształtuje się stosunek kredyty/depozyty, świadcząc o wyczekującej i ostrożnej postawie przedsiębiorstw10. Tabela 1: Przedsiębiorstwa ubiegające się o kredyt i zaakceptowane wnioski Rok

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Odsetek

29,9

26,6

25,7

22,9

21,8

20,7

przedsiębiorstw

Dane te publikowane są przez NBP cyklicznie w kwartalnej Informacji o kondycji sektora przedsiębiorstw. 10 Zgodnie z NBP, 2012 różnica między kredytami i depozytami przedsiębiorstw w relacji do PKB wynosiła w Polsce w roku 2011 tylko 2,8% podczas gdy średnia w strefie EURO to 29,9%. 9

ubiegających się o kredyt Udział

87,5

85,9

72,3

80,8

85,8

83,9

zaakceptowanych wniosków kredytowych

Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw NBP. Z przyczyn, dla których banki nie są skłonne do przyznawania kredytów, powodem największej ilości odmów jest brak zdolności kredytowej. Koszt kredytu nie ma obecnie takiego znaczenia jak jeszcze kilka lat temu z uwagi na relatywnie niskie stopy procentowe. Brak zdolności kredytowej związany jest najczęściej z nieadekwatnymi wynikami przedsiębiorstwa i niską oceną wiarygodności jego prognoz finansowych oraz ryzykami branżowymi, co łącznie stanowi około 50 proc. przyczyn odmowy kredytu. Zmniejsza się natomiast wniosków odrzuconych na skutek braku odpowiedniego zabezpieczenia (około 20 proc.), a rośnie liczba odmów z powodów niezależnych od przedsiębiorstwa, co wiąże się w dużym stopniu z zaostrzeniem warunków kredytowania.11 Taka sekwencja może świadczyć o skuteczności interwencji w obszarze zabezpieczeń poprzez politykę poręczeniowogwarancyjną. Rola i miejsce poręczeń w kontekście luki finansowej Jednym z instrumentów interwencji będących odpowiedzią na problem luki finansowej są poręczenia. Z ekonomicznego punktu widzenia poręczenie polega na przejęciu ryzyka od wierzyciela w zakresie spłaty części lub całości zobowiązań. Poręczenie może obejmować część lub całość zobowiązania, różnie mogą być też określone warunki na skutek których dochodzi do wypłaty kwot na rzecz wierzyciela. W przypadku realizacji wypłaty poręczyciel przejmuje tytuł zobowiązania i staje się nowym wierzycielem, który powinien dalej prowadzić windykację środków. Może też zaangażować się w postępowanie naprawcze o charakterze restrukturyzacyjnym. Instytucja udzielająca poręczenia musi więc liczyć się z tym, iż przypadnie jej w udziale rola aktywna w stosunku do poręczonych wierzytelności. Instytucjami takim są najczęściej fundusze budowane w oparciu o środki publiczne, których zadaniem jest udzielanie a następnie administracja poręczeniami, zwykle adresowanymi do określonego typu przedsiębiorstw. Analogicznym do poręczeń mechanizmem, gdzie KSU/PARP, Badania rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce – raport końcowy „Finansowanie zwrotne”, Warszawa 2012. 11

mechanizm gwarancji, które jednak najczęściej mają charakter bezwarunkowy, udzielane są przez bank lub podobną instytucję finansową, a ich wypłata następuje na pierwsze żądanie. Poręczenie jest instrumentem dobrze odpowiadającym na deficyty rynku związane z luką finansową, przede wszystkim w kontekście dostarczenia zabezpieczenia. Jeżeli bowiem za jedną z jej głównych przyczyn uznamy awersję banków do ryzyka, to poręczenie powinno niwelować tę niedoskonałość. Istotny staje się jednak szczegółowy mechanizm oferowania poręczeń potencjalnym zainteresowanym, gdyż złożona procedura, konieczność dodatkowej oceny czy też poniesienia kosztów związanych z poręczeniem mogą znacząco zmniejszyć atrakcyjność tego mechanizmu, czyniąc go nawet nieskutecznym. Mechanizm poręczeń jest atrakcyjny z punktu widzenia interwencji – znacząca ekspozycja może być pokryta przy stosunkowo niewielkim kwotowo rzeczywistym zaangażowaniu środków, gdyż środki zgromadzone w funduszu doręczeniowym mogą służyć zabezpieczeniu kilkakrotnie większych sum kredytów, a sam mechanizm może stać się samofinansujący, choć trudno jednak oczekiwać, że będzie to dziedzina w której aktywne mogą być podmioty sektora prywatnego gdyż wymaga zaangażowania istotnych środków przy relatywnie niskiej, bądź wręcz ujemnej dochodowości. Fundusze poręczeniowe adresują bezpośrednio tylko jeden aspekt zawodności rynków finansowych to jest kwestię zabezpieczeń. Pośrednio jednak ich szeroka dostępność może się jednak przyczynić także do zmniejszenia systemowych zawodności rynku poprzez obniżenie generalnej percepcji ryzyka przedsięwzięć objętych poręczeniami bądź gwarancjami. Ma to jednak miejsce głównie w sytuacji gdy poręczenie/gwarancja ma charakter portfelowy i nie jest uzależnione do indywidualnej decyzji poręczyciela. Element zwrotny dotyczy z kolei przede wszystkim przypadku w którym następuje ewentualna wypłata z tytułu zobowiązania i wówczas działania windykacyjne upodabniają instrument do wcześniej opisanego instrumentu pożyczkowego. Mimo ograniczeń instrumenty poręczeniowe mogą w znaczącym stopniu wpływać na zakres zjawiska luki finansowej. Potwierdzają to badania IBS12 w których brak zabezpieczenia jest przyczyną około 1/3 odmów kredytów inwestycyjnych, szczególnie dotkliwym w odniesieniu do mniejszych przedsiębiorstw. Jak wynika z poniższego wykresu brak zdolności kredytowej pozostaje główną przyczyną odrzuceń (od 70 do 40 proc. w Instytut Badań Strukturalnych „Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego”, Warszawa 2013. 12

zależności od typu przedsiębiorstwa), ale należy pamiętać, że oznacza on de facto duże ryzyko nieopłacalności bądź niezasadności przedsięwzięcia, gdyż część projektów przedkładanych bankom jest po prostu niewykonalna z powodów takich jak brak realności prognoz finansowych, niedostateczne rozpoznanie kosztów itp. Projekty takie trudno zaliczyć do luki finansowej gdyż są one wykluczone z uwagi na ich ułomności konstrukcyjne. Dopiero odrzucenie z powodu braku zabezpieczenia w bezpośredni sposób jest efektem luki finansowej bo projekt jest prawdopodobnie opłacalny i zasadny, ale nie znajduje finansowania z uwagi na czynniki leżące poza nim samym. 0,8

0,7

brak zdolności

brak zabezpieczenia

branża

inne

0,6 0,5

0,4 0,3 0,2

0,1 0

mikro 1-9

małe 10-49

średnie 50-249

duże 250+

Wykres 2: Przyczyny odmów finansowania inwestycji Źródło: Instytut Badań Strukturalnych (2013) Poręczenia w Polsce Pierwsze fundusze poręczeniowe pojawiły się w Polsce już na początku lat 90-tych ubiegłego wieku, ale wykorzystanie tego instrumentu na szerszą skalę zwiększyło się w latach 2004-2007 na skutek realizacji przez Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (SPO WKP). W ramach tego działania kapitalizacja funduszy poręczeniowych (rozumiana jako suma kapitałów gwarancyjnych) wzrosła z poziomu niecałych 200 mln zł przeszło 3-krotnie, przekraczając w roku 2008 poziom 600 mln zł. W roku 2011 kapitalizacja przekroczyła miliard złotych. Środki którymi zarządzają fundusze pochodzą przede wszystkim z regionalnych programów operacyjnych (41,5%) oraz SPO WKP (29,3%), w pozostałej części z budżetów samorządów, Banku Gospodarstwa Krajowego (BGK) oraz innych zasileń przedakcesyjnych. Tabela 3: Kapitały funduszy poręczeniowych

Rok Kapitalizacja

2007

2008

2009

2010

2011

589

606

701

955

1.035

funduszy poręczeniowych w mln zł.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie raportów o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce, KSFP, Warszawa Fundusze poręczeniowe wydają się być przedsiębiorstwami, w których działalności istotną rolę mają korzyści skali. Kapitalizacja pojedynczego funduszu jest relatywnie niewielka – zgodnie z ostatnim dostępnym raportem Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych13 na koniec roku 2011 działało 51 funduszy, ze średnim kapitałem nieznacznie przekraczającym 20 mln zł. Jednak od kliku lat występują na tym rynku tendencje do konsolidacji, na co wskazuje malejąca liczba podmiotów przy rosnącej kapitalizacji sektora. Łączna kwota finansowania, w którym występował element poręczeniowy, przekroczyła w roku 2012 wartość 3 mld zł. Aktywność funduszy w wymiarze regionalnym jest zróżnicowana – największymi środkami dysponują województwa kujawskopomorskie, lubelskie i mazowieckie, gdzie kapitały przekroczyły 100 mln zł a najniższymi, poniżej 2 mln zł dysponują fundusze (po jednym funduszu) w regionie łódzkim oraz w podkarpackim. Łącznie w roku 2011 fundusze udzieliły ponad 6 tysięcy poręczeń, których średnia wielkość wynosiła ponad 150 tys. zł. Średnia ta, po okresie stabilizacji w latach 20072010, wzrosła i ta tendencja została także utrzymana w kolejnym roku, co świadczy o rosnącej popularności tego instrumentu. Niepokojąca tendencją jest natomiast rosnąca ilość odrzucanych wniosków – sięgająca w roku 2013 w niektórych przypadkach 1/3 wszystkich wniosków, co stanowi znacznie więcej niż wskazywany jeszcze w poprzednich latach poziom nie przekraczający 10%. Częściowo wynika to z prawdopodobnie z ogólnego pogorszenia koniunktury, ale także z selekcji negatywnej pożyczkodawców. W jej efekcie do funduszy trafiają coraz częściej przypadki firm w trudnej sytuacji, dla których uzyskanie poręczenie jest raczej instrumentem mającym służyć podtrzymaniu płynności czy obsłudze zobowiązań niż planom rozwojowym. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że większość poręczeń (prawie 95% w ujęciu wartościowym) udzielanych jest na rzecz banków, zaś jeżeli chodzi o instrumenty jakie są zabezpieczane poręczeniami to tradycyjnie dominują wśród nich kredyty obrotowe, odpowiadając za ponad ¾ wartości poręczeń.

13

KSFP, „Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce”, Warszawa 2012.

Tabela 4: Średnia wartość poręczenia Rok

2007

2008

2009

2010

2011

Średnia wartość

112,1

131

119,5

117,8

158,3

poręczenia

w

tys. zł

Źródło: Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce, 2011, KSFP, Warszawa Platformą współdziałania funduszy oraz miejscem dyskusji nad standardami współpracy z innymi instytucjami sektora finansowego jest konsorcjum Krajowa Grupa Poręczeniowa powstałe w 2006 roku z udziałem Banku Gospodarstwa Krajowego. Z kolei w lutym 2009 r. został przyjęty przez Radę Ministrów dokument „Kierunki Rozwoju Funduszy Pożyczkowych i Poręczeniowych w latach 2009-2013”, który został następnie zmieniony w lutym 2011 r. głównie w zakresie dotyczącym zamysłów związanych z systemem poręczeniowym. Fundusze poręczeniowe są także obecne w ramach inicjatywy JEREMIE, w ramach której do września 2012 r. podpisano łącznie 6017 umów z przedsiębiorcami na łączną kwotę 699 mln zł, z których większość (3341 na kwotę 369 mln zł) dotyczyła poręczeń, a pozostała część pożyczek. Na koniec kwietnia 2013 r. przekroczono łącznie liczbę 10 tysięcy umów z końcowymi beneficjentami, miesięcznie podpisywanych jest około 700 umów, zaś liczba umów z pośrednikami zaangażowanych w realizację doszła do stu14. Struktura działalności poręczeniowej w Polsce ulega obecnie radykalnej zmianie. Wynika to z uruchomienia przez BGK programu gwarancji de minimis15. Jego istotą jest gwarantowanie do 60 procent kredytu obrotowego do kwoty maksimum 3,5 mln zł. Program operuje przez sieć banków - pośredników, w szczególności dużych banków sieciowych i może spowodować znaczące zmiany na rynku poręczeniowym z uwagi na fakt, że poziom funduszy własnych BGK umożliwia udzielenie gwarancji do kwoty 30 mld zł co jest kwotą o rząd wielkości większą od obecnej łącznej ekspozycji funduszy poręczeniowych. Poza relatywnie niskimi kosztami korzystania z instrumentu dla przedsiębiorcy, program ma jeszcze dwie dodatkowe zalety które pozwalają sądzić że będzie on początkiem znaczących przeobrażeń w sektorze poręczeniowym. Po pierwsze poręczenie ma charakter portfelowy, czyli o jego przyznaniu decyduje ocena banku, który posiada umowę ramową z BGK. Po drugie produkt jest zestandaryzowany, zaś jego upowszechnieniu sprzyjać ma akcja 14

http://www.jeremie.com.pl/_aktualnosci,juz-10-tysiecy-przedsiebiorcow-w-polsceskorzystalo-z-finansowania-w-ramach,ida,194.html 15 Pełna nazwa: Portfelowa Linia Gwarancyjna de Minimis.

informacyjna zorientowana na małych i średnich przedsiębiorców. Wychodzi on niewątpliwie naprzeciw potrzebom tych przedsiębiorstw, ale stawia w trudnej sytuacji już działające fundusze poręczeniowe. Ich dotychczasowa oferta staje się mało atrakcyjna, szczególnie dla banków które zdecydowały się podpisać umowy dotyczące realizacji programu. Częściowym remedium na tę sytuację może być dołączenie funduszy z własną ofertą do programu i oferowanie zwiększonego pułapu zabezpieczenia (60% z programu, 20% z funduszu, reszta środki własne). Fundusze mogą także próbować wypracować nowe instrumenty takie jak na przykład poręczenia w zakresie leasingu16. Bardziej systemowa propozycja budowy zmienionej roli funduszy poręczeniowych przedstawiona jest w następnej sekcji. Perspektywy sektora poręczeniowego Zasięg i wolumen poręczeń ze środków publicznych, jakkolwiek wciąż rosnący, pozostaje niszowym instrumentem ograniczania luki finansowej. Z drugiej strony, analizując przyczyny powstawania luki, wydaje się być dobrym instrumentem do tej roli. Zaistniała sytuacja wynika z kilku przyczyn wskazywanych w dotychczas prowadzonych badaniach ewaluacyjnych instrumentów inżynierii finansowej17. Ograniczeniem ekspansji funduszy jest doraźność istniejących rozwiązań i brak działań zorientowanych na długookresową stabilizację działalności funduszy. W szczególności brak jest jasności co do zwrotu funduszy pozyskanych w ramach finansowania unijnego, co przekłada się bezpośrednio na niewielkie możliwości wykorzystania efektu mnożnikowego w bieżącej działalności. Efektywny mnożnik funduszy poręczeniowych w Polsce18 jest znacznie niższy niż w innych krajach europejskich, co zmniejsza perspektywy dalszej ekspansji funduszy w ramach posiadanych środków. Podejmowane w tym zakresie inicjatywy mające na celu umożliwienie uzyskania przez fundusze akceptowanego przez banki ratingu w Bułgarskiej Agencji Ratingowej stanowić mogą jedynie częściowe remedium na te ograniczenia. Za wysoką należy uznać też awersję do ryzyka podmiotów poręczających, co z jednej strony skutkuje relatywnie niską stopą wypłat w stosunku do zobowiązań, kształtującą się w skali kraju na poziomie niespełna 3%19 ale z drugiej nie pozwala na szerszą ekspansję z obawy przed tymże ryzykiem.

16

W tym zakresie prekursorem jest Mazowiecki Fundusz Poręczeń Kredytowych IBS, „Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowania…”, 2012. 18 Szerzej na ten temat w „Badanie rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości..”, PSDB, 2010. 19 KSFP „Raport o stanie …” op.cit. s.32 17

Istotnym

aspektem

wpływającym

na

ograniczenie

działalności

funduszy

poręczeniowych jest ich usługowy charakter działalności. Większość poręczeń udzielanych jest jako wsparcie akcji kredytowej dla banków bądź instytucji pożyczkowych wskutek procedury której głównym interesariuszem jest udzielający kredytu. Banki jako instytucje deklarują oczywiście zainteresowanie tego typu instrumentami, o czym świadczą liczne umowy ramowe podpisywane z funduszami, to jednak decyzje o korzystaniu z tego instrumentu zapadają na poziomie indywidualnych decyzji kredytowych, gdzie selekcja zabezpieczeń następuje na etapie przygotowania wniosku kredytowego do decyzji. Rozdrobnienie oferty funduszy poręczeniowych powoduje, iż w wielu przypadkach informacja o nich nie dociera do aplikujących o środki. Z kolei z punktu widzenia udzielającego kredytu poręczenia są relatywnie mało atrakcyjne – wydłużają proces decyzyjny (zwykle co najmniej konieczność przesłania wniosku do poręczeniodawcy), nie skutkują całkowitym zabezpieczeniem zobowiązania i oczywiście wiążą się z koniecznością poniesienia dodatkowych kosztów prowizji. Wspomniany wcześniej program gwarancji de minimis nie posiada wielu z tych wad i stąd można przewidywać że będzie wypierał dotychczasowe poręczenia lokalnych funduszy. Także więc z punktu widzenia mechanizmów powstawania luki finansowej funkcjonujący model poręczeń, poza relatywnie niewielkim zakresem działania, nie stanowi realnej odpowiedzi na niezaspokojone potrzeby finansowania, gdyż poręczenia udzielane są na przedsięwzięcia już realizowane i wspierają rozwój organiczny związany z wzrostem skali działalności i niezbędnym do tego zwiększeniem środków obrotowych. Poręczenia są przede wszystkim instrumentem wspierającym dostawców kredytu lub pożyczek i w ten sposób jedynie pośrednio wpływającym na kształtowanie się luki finansowej. Realizacja bardziej aktywnego modelu polegającego na bezpośredniej akwizycji poręczeniobiorców przez fundusze jest trudna, lub wręcz niemożliwa do realizacji w ramach zastanego modelu (skala działania funduszy powoduje że nie mają one komórek do bezpośredniego kontaktu z klientami pracując na już udostępnionych i przygotowanych dokumentach), ale wobec wejścia na ten obszar BGK takie działania będą najprawdopodobniej niezbędne. Innym możliwym scenariuszem przemian funduszy poręczeniowych jest zwiększenie ich roli w procesach restrukturyzacyjno-sanacyjnych, szczególnie w odniesieniu do przedsiębiorstw objętych poręczeniami w odniesieniu do których doszło do realizacji poręczenia, wypłaty środków i w konsekwencji przejęcia zobowiązania. W tym kontekście fundusze poręczeniowe mogły by specjalizować się w prowadzeniu restrukturyzacji małych

przedsiębiorstw. Biorąc po uwagę deklarowane w kolejnej perspektywie finansowej UE zwiększenie

znaczenia

instrumentów

zwrotnych

można

by

rozważyć

stworzenie

specjalistycznego instrumentu restrukturyzacyjno-windykacyjnego, który obejmowałby działania w tym zakresie prowadzone zarówno przez fundusze poręczeniowe jak i pożyczkowe i byłby swoistym uzupełnieniem zwrotności tych instrumentów. Niewątpliwie bowiem w tym kontekście pojawi się zwiększona ilość projektów gdzie konieczne będzie podjęcie tego typu działań. Dotychczasowy, skoncentrowany na dotacjach, model pomocy publicznej nie wymagał tego typu instytucji, gdyż konieczność zwrotu środków mogła być ewentualnie następstwem wykorzystania środków niezgodnie z przeznaczeniem bądź istotnych zaniedbań. W przypadku udostępnienia ich na zasadach zwrotnych pojawi się jednak problem projektów które z powodów rynkowych nie będą w stanie dokonać ich zwrotu, zaś ich bezwzględna windykacja może skutkować zaprzepaszczeniem całego przedsięwzięcia. Stąd też miękka windykacja i współpraca z przedsiębiorcami wydaje się być szansą dla istniejących funduszy poręczeniowych na nową miejsce i dostosowanie do zmieniającego się otoczenia rynkowego, bez zaprzepaszczenia bagażu ich dotychczasowych dokonań i osiągnięć. Bibliografia: Beck T., Torre A., The Basic Analytics of Access to Financial Services, „Financial Markets, Institutions&Instruments”, V.16, No.2, May 2007 Deakins D., Whittam G. i Wyper J. SMEs’ Access to bank finance in Scotland: an analysis of bank manager decision making, “Venture Capital” Vol.12 No.3, July 2010 Instytut Badań Strukturalnych (IBS), Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowania inwestycji w perspektywie 2014-2020 w województwie śląskim, Warszawa 2012 Instytut Badań Strukturalnych „Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego”, Warszawa 2013 Ipsos MORI (2011), SMEs’ Access to Finance Survey, 2011 Klonowski D. , Innowacyjność sektora MSP w Polsce: rządowe programy wsparcia a luka finansowa, Ernst & Young, Warszawa 2009

Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych (KSFP), „Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce”, Warszawa 2012 KSU/PARP, Badania rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce – raport końcowy „Finansowanie zwrotne”, Warszawa 2012 Matejun M., Instrumenty wspierania rozwoju firm sektora MSP w teorii i w praktyce zarządzania, w: Matejun M. (red.), „Wspomaganie i finansowanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw”, Difin, Warszawa 2011. PAG Uniconsult , Ekspertyza dotycząca uwarunkowań społeczno-gospodarczych oraz system prawno-instytucjonalnego

wdrażania

instrumentów

inżynierii

finansowej

w

Polsce

Wschodniej, Warszawa 2010 PSDB, Quality Watch, ASM Centrum Badań i Analiz Rynku, Badanie rynku wybranych usług wpierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Obszar: Finansowanie zwrotne, PARP 2010. Tymoczko I., Pawłowska M., Uwarunkowania dostępności kredytu bankowego – analiza polskiego rynku, Bank i Kredyt s. 47-68, czerwiec 2007 Notka biograficzna autora: Dr Łukasz Konopielko, adiunkt w Katedrze Ekonomii Uczelni Łazarskiego w Warszawie. Obszary zainteresowań badawczych: nowe technologie i e-gospodarka, badania ewaluacyjne. Asesor programów europejskich w Polsce.