INTERNATIONAL CONFERENCE: NATURE PROTECTION IN XXIST CENTURY 20 – 23 SEPTEMBAR 2011. ŽABLJAK, MONTENEGRO
PRIRODNI KAPITAL SPECIJALNOG REZERVATA PRIRODE „ZASAVICA“ SLAĐANA ĐORĐEVIĆ
1
, JORDAN ALEKSIĆ2, DANIELA CVETKOVIĆ3
Rezime Prirodni kapital kao pojam označava ukupne prirodne resurse jedne regije, države ili posebnih prirodnih celina. Bilo koji segment prirodnog kapitala ima svoju ekonomsku vrednost u direktnoj ili indirektnoj ekonomskoj aktivnosti. Početkom 20. veka prirodni resursi koji su bili u širokoj eksploataciji nisu imali obeležje ekonomskog resursa;biodiverzitet, voda, klima, smatrali su se resursima neprocenjive vrednosti, te kao takvi nisu mogli biti ekonomski iskazani, odnosno vrednovani su kao blagodeti za opšte dobro i kao ničija odgovornost. Poslednja decenija 20. veka obeležena je intenzivnim aktivnostima ka uspostavljanju međunarodne regulative u oblasti zaštite životne sredine, isto tako i uspostavljanje metodologija za ekonomsko vrednovanje obnovljivih i neobnovljivih resursa. Tokom 2008. godine, Ministarstvo za zaštitu životne sredine i prostorno planiranje je odobrilo projekat pod nazivom: Ekonomija prirodnog kapitala-Prirodni i stvoreni kapital zaštićenih prirodnih dobara, koji je realizovan do 2009. godine. Cilj projekta je bio ustanoviti metodologiju vrednovanja prirodnog (ekološkog i biotičkog) kapitala zaštićenog područja na pilot primeru Specijalnog rezervata prirode Zasavica i izračunati ekonomsku vrednost ukupnog prirodnog kapitala zaštićenog područja. Primena dobijenih rezultata je jedan od stubova za definisanje ekonomske politike korišćenja nacionalnih prirodnih resursa, isto tako i definisanju strategija upravljanja prirodnim resursima. Ključne reči: prirodni resursi, prirodni kapital, zaštićena prirodna dobra, ekonomska vrednost, metodologija vrednovanja prirodnog kapitala.
NATURAL CAPITAL OF SPECIAL NATURE RESERVE „ZASAVICA“ Abstract The concept of natural capital means the total natural resources of a region, country or special nature as a whole. Any segment of natural capital has its economic value in the direct or indirect economic activity. In the early 20th century natural resources that have been widely exploited have not had a feature of economic resources. Biodiversity, water, air, were considered invaluable resource, and as such could not be expressed in economic values and benefits are measured as for the common good as anyone’s responsibility. The last decades of the 20th century was marked by intensive activities towards the establishment of The International regulations in environmental protection, as well as establishing a methodology for economic valuation of natural resources: renewable and nonrenewable. In 2008. The Ministry of Environment and Spatial Planning has approved a project entitled: Economics of natural capital-Natural and made capital of protected areas, implemented by 2009. year. The objective was to establish a methodology for evaluating the natural (ecological and biotic) of capital-protected areas on a pilot example Special nature reserve Zasavica and calculate the total economic value of natural capital protected area. Implementation of the results is one definition of the pillars of economic policy using national resources. Also, this study has contributed to defining the strategy for quality management of natural capital. Key words: natural recourse, natural capital, protected natural resources, economic value of natural capital valuation methodologies.
Univerzitet Singidunum, Fakultet za primenjenu ekologiju Futura, Beograd, Lazarevački drum 13-15, Srbija, E-mail:
[email protected] 1 2 3
311
UVOD Korišćenje resursa od strane čoveka vekovima se ostvaruje na nivou neiscrpne blagodeti. Tek nakon uviđanja posledica ubrzane industrijalizacije, odnosno masovne proizvodnje “pomagala” ljudskoj populaciji, oglasile su se svetske organizacije sa apelom na očuvanje resursne osnove za buduće generacije. Mnoge države su u skladu sa svojom ekonomskom razvijenošću, reagovale donošenjem i usvajanjem velikog broja obavezujućih dokumenata kojima se štite i unapređuju resursi. Planetarni kapital počinje da prelazi iz stanja neograničenog u organičen resurs, a time i da dobija ekonomsku kategoriju u skladu sa rezervama i vremenu iscrpljenja i/ili obnavljanja. U Srbiji, kapital prostora kao pojam i kao ekonomska kategorija, tek početkom 21. veka ulazi kroz podzakonske osnove putem naknada za korišćenje resursa, a do ni danas nisu adekvatno procenjeni i ocenjeni prirodni resuri. Značajan pomak je učinjen odlukom resornog ministarstva da odobri sredstva za realizaciju projekta: Ekonomija prirodnog kapitala-Prirodni i stvoreni kapital zaštićenih prirodnih dobara, koji je realizovan u periodu 2008-2009 godine. Cilj projekta je ustanovljavanje metodologije vrednovanja prirodnog (ekološkog i biotičkog) kapitala zaštićenog područja na pilot primeru “SRP Zasavica” i izračunavanje ekonomske vrednosti ukupnog prirodnog kapitala zaštićenog područja. Specijalni rezervat prirode “Zasavica” nalazi se na području severne Mačve, na teritorijama opština Sremska Mitrovica i Bogatić. Uredba o zaštiti je doneta 1997. godine (Sl.gl. RS 19/97), čime je ovo područje kategorisano kao dobro od izuzetnog značaja (I kategorija) na površini od 671 ha i zaštitna zona na površini od 1150 ha. Upravljač ovog područja je nevladina organizacija Pokret gorana Sremske Mitrovice. Status Ramsarskog područja dobijen je 2008. godine. Zaštićena zona SRP Zasavica pripada dvema opštinama Sremska Mitrovica (187 katastarskih parcela obuhvata znatno veći deo zaštićene površine od 616,7603 ha ili 91.9%) i Bogatić (3 katastarske parcele, odnosno 54,2386 ha ili 8.1% zaštićenog područja).
MATERIJAL I METODE Korišćena metodologija kao prevashodno teorijsko istraživanje i naučno izlaganje bazirana je na rezultatima prethodnih istraživanja flore, faune, vodnih resursa i stvorenih kapitalnih vrednosti (objekata, usluga, znanja). Kapital rezervata se sastoji iz biološkog, ekološkog, kapitala stvorenog ljudskom delatnošću, kapitala ljudskih resursa. Svaki od ovih kapitala ili grupa resursa je razložen radi lakšeg vrednovanja, na podgrupe ili još niže analitički postavljene kategorije. Detaljno razlaganje je zavisilo od pre svega, dostupnosti podataka za vrednovanje i raspoloživosti procenitelja sa odgovarajućim znanjem. Procenjen ukupan kapital po navedenim grupama je vrednovan tako da se može izraziti brojčanom novčanom vrednošću. Novčana vrednost kapitala kojom raspolaže predmetni rezervat izražena je kao skup vrednosti koje taj ekosistem poseduje kroz formulu ukupne ekonomske vrednosti – UEV. Ukupna ekonomska vrednost UEV se sastoji iz upotrebne - UV ((direktne (DUV) i indirektne (IUV)) i neupotrebne vrednosti -NV ((egzistencijalne (EV), opcione (OV) i vrednosti nasleđa –VN): UEV = UV + NV = (DUV + IUV) + (EV + OV + VN), (BOYLE, BISHOP, 1987) (RANDALL, 1991). Najdostupniji su podaci o ukupnoj ekonomskoj vrednosti (UEV); (npr. cena 1 ha pašnjaka na trzištu u Sremu je 1.200€); zatim podaci o direktnoj upotrebnoj vrednosti (prosečna vrednost drvne mase mekih lišćara po 1m3 je 35€), a detaljnije analize dovele su do podataka o novčanoj vrednosti 1m3 topole, vrbe i dr. Podaci o indirektnoj vrednosti su u najvećem broju slučaja procenjeni; relativna brojka ili zbirni novčani iznos pogodniji su za njihovo iskazivanje.
312
Neupotrebne vrednosti vrlo teško se novčano izražavaju i broj radova koji ih opisuje i uopšte njima se bavi na detaljniji način je vrlo mali. Isto tako postoji malo podataka koji bi direktno procenili ukupnu ekonomsku vrednost, te je ukupna ekonomska vrednost izračunata iz pojedinačnih ukupnih vrednosti navedenih grupa i podgrupa resursa. Osnov za vrednovanje, odnosno procenu vrednosti kapitala ovog područja predstavlja Milenijumska ocena kvaliteta ekosistema, kojom je definisan proces izražavanja vrednosti pojedinačnih dobara i usluga u smislu nečega što se može izračunati, često kroz novčanu vrednost, ali takođe i kroz mere i metode drugih disciplina (sociologije, ekologije itd,). (MA,2005 2 ) U I fazi projekta definisane su velike grupe i podgrupe resursa na teritoriji rezervata; prikupljeni su i analizirani svi raspoloživi podaci. U II fazi projekta, sprovedena je anketa zainteresovanih strana metodom slučajnog uzorka za ciljne grupe: lokalno stanovništvo (99 iz 6 sela), posetioci (91), staralac (7). Treća i četvrta faza projekta označene su metodološkim vrednovanjima navedenih kategorija i sumiranjem procena vrednosti unutar svake i u ukupnom iznosu. Svaka od kategorija je vrednovana na bazi ulaznih indikatora, procenjene tržišne vrednosti, uredba o visini nadoknada i dr. Poređenja su vršena sa sličnim studijama u cilju provera metodološkog pristupa. Nedostatak podataka za pojedine elemente nadoknađen je procenama koje su izvršene od strane stručnjaka u datim oblastima.
DISKUSIJA REZULTATA Šire područje Zasavice čini deo Sremsko-Mačvanske depresije. Deo Mačvanske ravnice u kojoj je smeštena Zasavica blago je nagnut od juga ka severu. Na čitavoj aluvijalnoj ravni reke Save zapažaju se izdužene depresije i uske izdužene grede u kojima se voda zadržava duže vreme i čini bare (MILIVOJEVIĆ, 1968). U geomorfološkom smislu zona Zasavice predstavljena je aluvijalnom ravni sa nadmorskom visinom manjom od 80 m. Širi prostor oko Zasavice odlikuje se sa tri značajna tipa zemljišta: aluvijalno-ilovasto zemljište, mineralno-barsko zemljište pokriveno aluvijalnim nanosom i mineralno-barsko zemljište. Područje Zasavice ima umereno-kontinetalnu klimu sa srednjom godišnjom temperaturom od 10,8oC; (srednja temperatura najhladnijeg meseca, januara je -0,9 oC, a najtopllijeg, jula 20,7oC). Ovo područje je vetrovito sa najizrazitijim istočnim vetrom, nešto manje zastupljenim zapadnim i južnim vetrom. Srednja godišnja vlažnost vazduha je 76%, a najveća je zimi usled znatnog priticanja vlažnih vazdušnih masa sa Atlantika i slabog isparavanja zbog niskih temperatura. Srednja godišnja oblačnost je 5,5, a godišnji prosek padavina je 615 mm. Biotički kapital Pod pojmom biotičkog kapitala podrazumevamo sve biološke resurse koji se koriste u ekonomskoproizvodne svrhe. U grupu biotičkog kapitala na bazi podataka o direktnoj i indirektnoj upotrebnoj vrednosti definisane su i procenjene podgrupe prikazane u tabeli 1. Tabela 1: Kategorizacija biotičkog kapitala SRP Zasavica na osnovu dostupnih podataka Table 1: Categorization of biotic capital in NR Zasavica based on data available Zbir vrednosti Izvor podataka Šumski kapital šume Uprava SRP “Zasavica šumski plodovi Erdeši, J., Janjatović, G.,2001 šumske usluge Stanković, M., 2002 Cenovnik Srbijašuma Poljoprivredni kapital resursi za biljnu proizvodnju Uprava SRP “Zasavica resursi za stočarsku proivodnju Winter, K and SF Davis, 2006 „Organic Foods“ Journal of Food 2
Millennium Ecosystem Assessment
313
Lovni kapital Ribolovni kapital
jedinica za procenu vrednosti je površina procenjena težina ribljeg fonda
Kapital bara i tršćaka
trska, rogoz, riblja hrana
Science 71(9):R117-R124 Lovacki savez Srbije Inventar vrsta SRP „Zasavica“ Uprava SRP „Zasavica“ Cenovnik Vojvodinavoda. Ramsar Technical Report No.3
Šumski kapital Površina pod šumama je 172 ha. Od toga 48 ha su meki lišćari, 12 ha tvrdi lišćari i 112 ha zasadi evroameričke hibridne topole (tabela 2). Šumske zajednice predstavljene su sledećim asocijacijama i arborikulturama: šume barske ive – Calamagrosti-Salicetum cinera; šume vrbe i topole – Populeto-Salicetum subass. Ruboetosum; šume hrasta lužnjaka sa jasenom – Genisto elataeQuercetum subass. Leucoio-Fraxinetosum; šume hrasta lužnjaka, veza i bresta – Brachypodio silvaticae palustris-Quercetum; šume hrasta lužnjaka i graba – Genisto elatae-Quercetum subass. Carpinetosum betuli; šume hrasta lužnjaka, jove i graba – Genisto elatae-Quercetum subass. AlnoCarpinetosum; šume lipe, hrasta lužnjaka i cera – Rusco aculeati-Tilio-Quercetum; arborikultura evroameričke hibridne topole. (ERDEŠI, 2001) (STANKOVIĆ, 2002) Tabela 2: Ekonomska vrednost drvne mase šuma, drugih nedrvnih proizvoda i usluga* Table 2: The economic value of timber forests, other non-timber products and services Površina Tržišna Ukupno Drvna masa Vrsta (€) (m3) (ha) vrednost (€) meki lišćari 150 m3/ha 7.200 48 35 252.000 tvrdi lišćari 450 m3/ha 5.400 12 100 540.000 hibridna topola 620 m3/ha 69.440 112 45 3.124.800 nedrvni proizvodi (43 vrste biljaka, 8 10% od drvne mase /procena/ 391.680 vrsta gljiva, 1 vrsta pijavica, 3 vrste puževa, 3 vrste žaba i 1 vrsta kornjača) šumske usluge 5% od drvne mase /procena/ 195.840 UKUPNO 4.504.320 * Inventar vrsta flore i faune koje se koriste kao nedrvni sumski proivzodi je iz popisa vrsta SRP „Zasavica“; procenat od 10% je procena. Novčana vrednost šumskih usluga (letnja i zimska ispaša, žirenje, rekreacija i sport) je 5% od drvne mase i iznosi 195.840€. Procenat od 5% je procena.
Poljoprivredni kapital Na području rezervata oranice, bašte, livade, pašnjaci, voćnjaci i dugogodišnji zasadi zastupljeni su na 870,6 ha. Ukupna vrednost izražena kroz aktuelnu tržišnu vrednost prikazana je u tabeli 3. Vrednost resursa za biljnu proizvodnju u SRP „Zasavica“ uvećana je za 20% zbog zabrane upotrebe hemijskih sredstava, te je celokupna površina na taj način osposobljena za organsku proizvodnju, kako biljnih tako i animalnih proizvoda. Pošto su proizvodi iz organske proizvodnje u proseku skuplji za 20% (WINTER, DAVIS 2006) i površine na kojima se oni proizvode su više vrednosti za taj procenat. Tabela 3: Ukupna vrednost kapitala za biljnu poljoprivrednu proizvodnju Table 3: The total capital value of agricultural production plant Vrsta Površina (ha) Tržišna vrednost (€) Ukupno (€) oranice 71.4 2.500 178.457 livade i pašnjaci 797 1.200 956.400 voćnjaci i dugogodišnji zasadi 2.2 10.000 22.000 20% za organsku proizvodnju 231.374 UKUPNO 1.388.231
Resursi za stočarsku proizvodnju su osnovno stado životinja ugroženih rasa. Vrednost ovog stada prikazana je u tabeli 4. Tabela 4: Ukupna vrednost kapitala za stočarsku proizvodnju
314
Vrsta podolsko goveče mangulica balkanski magarac ostale domaće životinje UKUPNO
Table 4: The total capital value of livestock production Broj grla Tržišna vrednost (€) 80 2.250 400 200
Ukupno (€) 180.000 80.000 4.000 5.000 269.000
Lovni kapital i kapital ribarstva Lovni kapital predstavljaju lovni resursi rezervata: divljač i prostor u kome ona obitava, raste i razvija se. U rezervatu je prisutno 18 vrsta lovne divljači. Kapital lovstva predstavlja površina rezervata kao staništa za umnožavanje i odgoj divljači. Jedinica za procenu vrednosti je površina. Procenjena ukupna vrednost prikazana je u tabeli 5.
Vrsta lovni kapital kapital ribarstva UKUPNO
Tabela 5: Procenjena ukupna vrednost lovnog i ribolovnog kapitala Table 5: Estimated total value of hunting and fishing capital Jedinica procene Tržišna vrednost (€) Ukupno (€) 1.821 ha 200 €/ha 364.200 70.00 kg 3 €/kg 23.330 387.530
Kapital bara i tršćaka Bare i tršćaci predstavljaju vrednost kao resurs za mnoge proizvode (trska, rogoz, riblja hrana). Vrednost jedinice površine je procena: 210 ha* 200€/ha = 420.000 € Ekološki kapital Obim ekoloških vrednosti se izažava kroz indikatore kao što su biološka raznovrsnost, retkost, zdravlje i dr. (RANDALL, 1999) i kroz upotrebnu i neupotrebnu vrednost. U ovu grupu svrstani su vodni resursi, biodiverzitet sa aspekta genetskih resursa i ekološka vrednost ambijenta i vlažnog staništa. Kapital voda Prostorom rezervata proteže se rečni biotop, koga čini rečica Zasavica u dužini od oko 31,1 km. Karakteristično obeležje današnje morfologije čini i gusta mreža brojnih kanalskih sistema, odnosno kanala za odvodnjavanje zamočvarenih delova terena. Kapital voda SRP Zasavice čine: površinske vode (vodena površina kanala Jovača i Prekopac, kanalisan i prirodni tok potoka Batar, kao i sama rečica Zasavica, koja preko kanala Bogaz ima direktnu vezu sa rekom Savom), podzemne vode (vode koje se takođe, podzemnim putem napajaju vodom pretežno iz reke Drine) i termalne vode. Vrednost kapitala površinskih voda izračunata je preko ekonomskih koristi vode za: tehničke potrebe, navodnjavanje, stanište za ribu i recipijent za prečišćavanje otpadne vode (tabela 6). Vrednost kapitala podzemnih voda prikazana je kroz vrednost koju imaju za piće i drugu upotebnu vrednost u domaćinstvu (tabela 6). Vrednost termalnih voda predstavlja kapital za upotrebu u industriji, domaćinstvima, turizmu, i ekvivalentna je vrednosti 30t nafte dnevno.
315
Kapital voda u ekološkom kontekstu procenjen je na principu da voda koja se iskoristi u ekonomske svrhe kruži kroz ekosistem i prečišćava za ponovnu ekonomsku upotrebu (EDWARDS, 1992), (tabela 6).
Naziv Površinske vode Podzemne vode Termalne vode
Tabela 6: Ukupna vrednost kapitala voda rezervata Table 6: The total capital value of water reserves Vrednost (€)
Ukupno Kapital voda u ekološkom smislu UKUPNO
77.786.000 50.000.000 54.750.000 182.536.000 62.000.000 244.536.000
Kapital genetskih resursa Specijalni rezervat prirode „Zasavica“, predstavlja posebnu „banku gena“. Vrste organizama koji se tu nalaze predstavljaju poseban potencijalni genetski resurs za očuvanje biosfere (ANĐELKOVIĆ 2005).
Polazna osnova za vrednovanja kapitala genetskih resursa je popis (inventar) živih organizama koji se nalaze u rezervatu: ukupno 1660 vrsta u okviru 22 grupe (STANKOVIĆ 2002). Vrednost genetskih resursa novčano je prikazana kao proizvod vrste broja vrsta u ciljnoj grupi-cene inventarizacije/dan-multiplikatora tabela 7). Tabela 7: Pregled ukupnog genetskog kapitala Table 7: View the entire genetic capital Opis Količina Inventarizacija Multiplikator Inventar svih vrsta živih organizama 1660 50€ SRP „Zasavica“ Vrste koje se nalaze samo u SRP 2 50€ 40 „Zasavica“ Retke i ugrožene vrste koje se nalaze u 225 50€ 10 Srbiji i SRP „Zasavica“ Biljne vrste kao potencijal za budućnost 171 50€ 2 Riblje vrste 28 50€ 3 Vrste zooplanktona 113 50€ 2 Vrste značajne za šumarstvo i skupljačku 102 50€ 2 privredu Vrste koje se koriste za ornamentiku 300 50€ 2 Vrste značajne za lov 18 50€ 3 Lokalne rase domaćih životinja 700 25 UKUPNO
Ukupno 83.300€ 4.000€ 112.500€ 17.100€ 4.200€ 11.300€ 30.600€ 30.000€ 2.700€ 17.500€ 313.200€
Na površini rezervata ukupni genetički kapital iznosi 172/€/ha. Ako se ovaj kapital uporedi sa procenjenom vrednošću kapitala genetskih resursa za sličan ekosistem od 112$ 1997., odnosno 200$ 2009., dobijamo odnos 172€/ha - 151€/ha. Ambijentalni i kapital ekosistema vlažnog staništa Vrednost ambijentalnog kapitala jednaka je vrednosti koju su ljudi spremni da odvoje da bi bili u tom ekosistemu. Njegova procenjena vrednost jednaka je vrednosti usluga iz turizma (Tabela 8). Vrednovanje kapitala ekosistema vlažnog staništa izvršeno je na osnovu: ekološke, društvenokulturne i ekonomske vrednosti sa pratećim indikatorima. Prema literaturnim podacima (DE GROOT et al. 2006) o vrednosti vlažnog stanista procenjene prosečne vrednosti vlažnog staništa date su u tabeli 8. Tabela 8: Procenjena ukupna vrednost ambijentalnog i kapitala vlažnog staništa
316
Table 8: Estimated total value of environmental and wetland capital Opis Ambijentalni kapital Kapital ekositema vlažnog staništa
Jedinica procene usluge iz turizma 1.821 ha
Tržišna vrednost (€) 75.000/god. 2.350 €/ha
Ukupno (€) 75.000 4.279.350
Ukupan procenjen prirodni kapital SRP „Zasavica” u 2009. godini, na bazi dostupnih podataka i metodoloških obrada iznosi 255.752.631 €. Projektom je izvršena i procena stvorenih vrednosti (infrastruktura, objekti, mašine i oruđa, oprema, turistički software, naučno-istraživački software, turističke usluge) u iznosu od 1.313.020 €; takođe je izračunat humani kapital (zaposleni, ekološko obrazovanje) u vrednosti od 460.00 €.
ZAKLJUČAK U radu su navedene procenjene vrednosti prirodnog kapitala zaštićenog prirodnog dobra koje je i uživalac statusa Ramsarskog područja. Studija procene vrednosti koja je urađena za ovo područje značajna je za ocenu ukupne ekonomske vrednosti, odnosno određivanje celokupnog doprinosa ekosistema lokalnoj/nacionalnoj ekonomiji i ljudskom blagostanju. Kroz tržišnu analizu, moguće je oceniti efekte alternativnih razvojnih opcija u cilju donošenja odluka o mudrom korišćenju i staranju resursima u datom ekosistemu. Vlažna područja imaju važnu ulogu u održavanju lokalnih prihoda, te je ekonomska vrednost kao informacija, pojašnjena i dostupna zainteresovanim stranama, važna u daljim procesima odlučivanja o ograničenjima aktivnosti koji imaju degradacione komponente. Očuvani ekosistemi sve više dobijaju i eko-turističko obeležje, za šta je upravo primer SRP „Zasavica”; eko-turizam, naučno-istraživački i obrazovni turizam i zdravstveni turizam su značajni izvori finansijskih sredstava upravo za permanentno održivo staranje o resursnoj osnovi predmetnog ekosistema. Očekivani efekti procene vrednosti kapitala ovog područja se ogledaju u prikazivanju doprinosa lokalnoj i nacionalnoj ekonomiji, time i uticaj na politike i razvojno planiranje. Direktan doprinos je izgradnja svesti kako lokalnog stanovništva, tako i široke populacije o značaju i uzročno posledičnoj vezi svih prirodnih resura.
LITERATURA 1. ANĐELKOVIĆ M., (ur.) 2005: Biodiverzitet na početku novog milenijuma, Knj. CXL, Naični skupovi. Odeljenje hemijskih i bioloških nauka, Knj. 2. SANU. 2. BOYLE K., BISHOP R., 1987: "Valuing Wildlife in Benefit Cost, Analyses: A Case Study Involving Endangered Species." Water Resources, Research, 23(5): 943-950 (1987). 3. DE GROOT R., STUIP M., FINLAYSON M., DAVIDSON N., 2006: Valuing wetlands: Guidance for valuing the benefits derived from wetland ecosystem services, Ramsar Technical Report No. 3, CBD Technical Series No. 27 4. DRAŠKOVIĆ, B.,1998: Ekonomija prirodnog kapitala, Institut ekonomskih nauka, Beograd 5. EDWARDS F.S., 1992: Rethinking Existence Values, Land Economics,Vol. 68, No. , pp. 120-122 6. ERDEŠI J., JANJATOVIĆ G., 2001: Šumski ekosistemi rezervata Zasavica, Zasavica 2001, zbornik radova naučnog skupa, Sremska Mitrovica, str. 57-64 7. GRDOVIĆ S., BLAŽENČIĆ Ž., 2001: Prilog poznavanju mahovina rezervata, Naučni skup Zasavica 2001, Zbornik radova, Sremska Mitrovica 8. KARAPANDŽA B., PAUNOVIĆ M., STANKOVIĆ M., 2007: Preliminarna lista sisara (Mammalia) Specijalnog rezervata prirode Zasavica, Zbornik Naučno-stručnog skupa Zasavica 2007 sa međunarodnim učešćem, Sremska Mitrovica
317
9. KOVAČEVIĆ D., OLJAČA S., et al. 2005: Organska poljoprivredna proizvodnja-monografija, Poljoprivredni fakultet, Zemun,. 10. MILLENNIUM ECOSYSTEM ASSESSMENT, 2005: Ecosystems and Human Well-being: Synthesis, Island Press, Washington, DC. 11. MILOJEVIĆ, M.D. (1962) Mačva, Šabačka Posavina i Pocerina privredno-geografska proučavanja, Beograd: Naučno delo 12. RANDALL A., 1991: The Economic Value of Biodiversity, Ambio, A Journal of the Human Environment 20(2):64- 68. 13. RANDALL A., 1999. Making the Environment Count: Selected Essays, Cheltenham, UK and Northampton, MA: Edward Elgar, xv + 227 pp. 14. STANKOVIĆ, M., 2002: Alohtons species in dendroflora of the Special nature reserve of Zasavica, Simpozijum o flori jugoistočne Srbije i susednih područja (VII), Dimitrovgrad 15. STANKOVIĆ, 2006: Vodič kroz prirodu u Specijalnom rezervatu prirode Zasavica, Pokret gorana, Sremska Mitrovica 16. STANKOVIĆ, M., 2008: Vodozemci i gmizavci Specijalnog rezervata prirode Zasavica. Sremska Mitrovica: Pokret gorana, Edicija fauna rezervata Zasavica 17. WINTER C.K., DAVIS S. F., 2006: Organic Foods, Journal of Food Science 71(9):R117-R124) 18. ***1997: Uredba o zaštiti Specijalnog rezervata prirode Zasavica, Službeni glasnik Republike Srbije, 19 19. ***2002: Generalni projekat uređenja vodenog režima Zasavice, Specijalnog rezervata prirode sa aspekta integralnog očuvanja i unapređenja životne sredine, Institut za vodoprivredu „Jaroslav Černi“- Beograd, RJ Zavod za hidrotehničke melioracije, april 2002. Kako citirati Đorđević, S., Aleksić, J., Cvetković, D. (2011): Prirodni kapital specijalnog rezervata prirode „Zasavica“. Naučni skup sa međunarodnim učešćem „Zaštita prirode u XXI vijeku“ 20 – 23 Septembar 2011. Žabljak, Crna Gora. Zbornik referata (knjiga br 2). str. 311-318 How to cite Đorđević, S., Aleksić, J., Cvetković, D. (2011): Natural capital of Special Nature Reserve „Zasavica“, International Conference „Nature Protection in XXIst Century“. Proceeddings of the Conference (Book 2), pp. pp. 311-318
318
