Research Report No 1

Maria Czerepaniak-Walczak

Elżbieta Perzycka

Culture of Trust in ICT-aided Educational Interactions – Report 1 (english & polish)

ISBN 978-83-7518-641-3

Szczecin 2013

Maria Czerepaniak – Walczak & Elżbieta Perzycka

Culture of Trust in ICT-aided Educational Interactions – Report 1 (english & polish)

Szczecin 2013

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Edit by Maria Czerepaniak – Walczak & Elżbieta Perzycka Reviewer Prof. Dr. Harald Nilsen

This paper has been financed from funds for science in the years 2013 - 2015 granted for the international project co-financed by the Ministry of Science and Higher Education No. 2923/7.PR/2013/2 The project Stimulators and Inhibitors of Culture of Trust in Educational Interactions Assisted by Modern Information and Communication Technology is implemented under the 7th Framework Programme Marie Curie Action, People No. 318759, in the years 2013-2015. Project website: www.sitproject.eu

Printed by: PPH ZAPOL ISBN 978-83-7518-641-3 Published by: ZAPOL Dmochowski, Sobczyk Sp.j. al. Piastów 42, 71-062 Szczecin tel. +48 91 435 19 00, www.zapol.com.pl 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme 2Project SIT

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Table of content Introduction Chapter 1 Theoretical considerations Chapter 2 Research methodology Chapter 3 ICT application in educational interactions 3.1.Types of digital devices used in educational interactions 3.2.Using ICT to communicate with the participants of educational interactions 3.3.Learning in and with the network 3.4.Social network as an education environment, and part of a culture of trust 3.5.Conclusions Chapter 4 Personal elements of a culture of trust in educational interactions 4.1. Trust in people in problematic situations of ICT use 4.2. Trust in personal digital resources 4.3. Trust of people in digital devices in problem situations 4.4. Personal dimension of the digital information educational usefulness 4.5. Conclusions Chapter 5 Understanding trust by the participants in educational interactions 5.1. Trust as a personality disposition 5.2. The experience of trust in social relations 5.3. People/objects that are trusted 5.4. Trust is a value but it is also a risk - about the dangers of trust 5.5. Conclusions Summary

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

3

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

INTRODUCTION Dynamics of changes in the conditions of the individual and collective life leaves its mark on value systems. Furthermore, it changes the nature and structure of human relationships in formal and informal interactions. There are new factors and patterns of social cohesion. The traditional values that are bonding the community take on a new meaning and their realization takes on a new form. Some of them become common truths governing human relationships with the social and material surrounding. And such a value is trust. It is a factor regulating relationships between people but also between people, things and phenomena that they encounter. It promotes coping with uncertainty and risk. As stated by Piotr Sztompka, it has a close relationship with the post material values, including the subjective sense of the quality of life. Moreover “it is a component of civilization competence. It is a prerequisite for political participation, entrepreneurship and willingness to use new technology", (Piotr Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Published by ZNAK, Krakow, 2007, pp. 5051). And dissemination of trust, especially its multiplicity, diversity and the pace of the amendment, makes human face new challenges and choices. Dealing with them is extremely difficult, as there is a strong decrease in the chances of generational transmission and use of habitus resources. This creates new conditions of social relations and the development of new patterns of culture of trust. Understanding the unique nature of culture of trust is of particular importance in a globalized and globalizing society, where such phenomena as: social migration , multicultural working and learning environment, open access to information through the rapidly developing digital media, and taking worldwide actions and initiatives to protect universal values are extremely common. These changes are made in exponential time in the conditions of living in the "flat world" 1 and the era of G(oogle). Therefore, it was important in this research project, because it involves education environments from five distinct cultures (SIT - the project reference number). The research was conducted in educational institutions in Poland, Italy, Norway, Russia and India. 1 The term derives from the book by Thomas.L.Friedman, The World is Flat. A Brief History of the Twenty-first Century, Farrar, Straus and Giroux, New York, 2005

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

5

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Getting familiar with the specifics of culture of trust and its determinants in different social and cultural circles serves as a collection of arguments explaining the opportunities and barriers for development of open space research on a global scale. International research programs, the European Research Area (ERA) can be implemented only in culture of trust. This applies also to the possibility of real internationalization of education, mobility of learners and educators. Therefore, the basic milieu of shaping the trust and habitus are educational interactions. 1. Theoretical considerations For the purposes of this study, it has been assumed that culture of trust is a system of shared beliefs, values, customs, behaviours and artefacts. It is the basis of coping in the relation with the social and material surrounding. These common, beliefs, values , customs, and artefacts shared by individuals and communities are passed down from generation to generation through formal, yet mostly through natural, learning. This means that they are acquired in the process of socialization. They are inherent elements of habitus, the source of identification of group members and a sense of community. Culture of trust is a complex and dynamic phenomenon. It is also a product and an agent of social relations. It is specific to each population. This applies also to culture of trust in educational interactions. Trust as the foundation of the sense of security is a prerequisite for effective educational interaction. It is the basis of tolerance and understanding in the discussion, exchange of information and the courage to reach for new knowledge and skills. It is, therefore, the foundation of learning, which results in changes in the cognitive, moral, spiritual and physical field. Such changes, realized through educational entities, namely students and organizers of a safe learning environment (educators, teachers, authors of network information, etc.) are both the result and the agent for shaping culture of trust in educational interactions. Culture of trust in educational interactions is an integral part of school culture (Kochanek 2005, p. 6). Each school creates and sustains the culture that is specific for that particular school, including culture of trust. It is the process of creating special conditions for enabling and accelerating the experience of trust in people, the standards governing the operation of the school (regulations, statutes, rules for the use of equipment and devices, etc.) 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme 6Project SIT

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

and the content of education. This process shapes the climate of respect and trust based on open and positive relationships in the school community. As every culture, a culture of trust has its own structure. Operationalization of this variable enables the separation of the following components: personal, normative and of content-based. Personal components of culture of trust are participants in educational interactions, both direct (face to face) and indirect ones, through the media. These are the learners and teachers. Normative components of culture of trust include rules and regulations applicable in the educational interactions that define the behaviour of participants in the learning process, and the use of means and media information sources. Content-based components include information used by participants in educational interactions and the tasks they perform. These three elements form a synergy. Culture of trust in educational interactions is the most complex and important phenomenon in education. It can be seen in at least two dimensions, namely: a) formal, which consists of norms and rules governing social relations at school, in the classroom, formal positioning of the status and content of educational messages that can be easily observed, b) informal, consisting of the behaviour of participants in educational interaction with their roots in other sources and circumstances of experience. Although these two dimensions are complementary, it must be remembered that each of them has its own characteristics, mainly due to the content and structure of the elements constituting its nature. Culture of trust in educational interactions understood in this way is both process as well as the result of interactions between people at school. It is also a major factor in the development of people (pupils and teachers) and changes in education and society. What should be emphasized is the importance of culture of trust in the process of team work and in everyday communication and collaboration of teachers and pupils. It has a close relationship with extracurricular experiences of participants in educational interactions. This means that it is related to the culture of trust in the society. The richness and diversity of relationships, in which people learn and develop their dispositions, varies exponentially. It results in widening of contacts, sources of information and knowledge. A critical attitude towards them and the assessment of their value is the condition for the effectiveness in learning and human development. Searching for the 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

7

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

development of culture of trust characterized by critical approach becomes of particular importance because of the nature of the relationship in an open, post-industrial society, where formal mechanisms of surveillance and social control are limited, and opportunities of beyond-personal informing through new media are widespread. However, learning is still the process of collecting and updating the experience in relations with direct or indirect social environment, both material and immaterial one. These relationships may take the form of interaction, which is the mutual influence of the elements of the system of people, objects and phenomena, resulting in the possible change of all the elements in the system. Interaction is like a meeting that changes each participant. Interactions understood in that way can be a source of subjective experience of cooperation, trust, sense of security and social cohesion, but they can also be a source of conflict and mutual distrust. It should be emphasized that the roles of participants in educational interactions are dynamic and interchangeable. This means that any of the participants can be the one who initiates the interaction, gives it form and content, and assesses its effects - regardless of the participant’s formal positions in education teacher and pupil. It could be even claimed that the more often students initiate mutual relationships, give it a form and content and assess the effects and the more often teachers learn in these interactions, the richer the culture of trust gets. New resources and tools of communication, with their new opportunities for broadening the spectrum of sources of learning and new educational unprecedented educational interactions, direct our attention to their potential for the creation and development of culture of trust. And there are two conditions that form the basis for our interest, namely: a) the results of studies on individual and generalized trust indicating that people trust the closest ones and b) the common use of digital resources in the acquisition of new information, knowledge and skills. In order to be educationally interesting, digital media should provide high-quality resources, which are in line with the curriculum, are interactive and immersive, have multimedia format and allow for the use of various pedagogical approaches. Such media should contain moving images, documents, maps, posters, line charts and audio files from e.g. cultural institutions. The schools, however, use a variety of teaching aids with greater or lesser success. For several years, interactive whiteboards have become popular in Polish schools. There are also tablets, but this is not as frequent. The intended purpose of introducing digital means to the classroom is primarily the improvement of the quality of education. It is a joint effort of both 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme 8Project SIT

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

the teacher, pupil, and in some cases also parents. If the lesson is interesting, requiring special attention, teachers will apply digital equipment, such as a laptop, interactive whiteboard, smartphone or tablet, to motivate students to learn. Why ICT tools should be used? This part of the report includes advantages of interactive whiteboard and tablet. The characteristics of a desktop computer and laptop were not included as this digital equipment has already been analysed in many studies. The report Cisco Visual Networking Index: Global Mobile Data Traffic Forecast Update, 2011-2016, states that the number of mobile devices at the end of 2012 exceeded the number of inhabitants of the globe, and in 2016 there will be 1.4 mobile device per capita. In 2016, 25 % of mobile users will have more than one device, and 9% will have three or more such devices (operators will offer access to the network packets for multiple devices). Although smartphones now represent 12% of the phones, they already generate 82 % of the total network traffic. Interactive Whiteboard At first glance interactive whiteboard looks like an ordinary dry-erase whiteboard. However, it includes a possibility of combining the activities of the teacher and pupil. It can serve as a platform for writing, as a magnetic surface, but primarily as a space for interaction. It facilitates the visualization of issues discussed in class - by configuring the whiteboard with the computer via a multimedia projector it can present images, animations, videos, drawings, charts, etc. It can serve as a computer mouse to operate programs and applications. With this device teachers can control the level of understanding of the content in the classroom. For this purpose they need remote controls handed out to pupils who use them to answer the questions appearing on the board. Thanks to them, teachers can customize the classes, because a single click gives the answer to question displayed on the board. In Poland, interactive whiteboards in schools are still rarity, due to their price. However, there is a growing number of people who see their capabilities during various trainings and begin to dream about it or reject the idea of its implementation during the lesson. Tablet Every year more and more people around the world use the device which has emerged in its present form only a few years ago. At the beginning, the success was not so obvious, but today it successfully replaces other digital devices, such as mobile phones, netbooks or 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

9

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

laptops. This device is tablet, which is now widely used, among others, to browse the web, send emails, browse photos and audio-visual materials, play or read books and newspapers in electronic format 2. Thanks to its built-in features like camcorder or camera, users can take pictures anywhere and record important events. Some of the tablets have handwriting recognition and its conversion to the printed version, conversion of recorded conversation, speech sounds to written form, so they are also useful for taking notes in lectures or writing essays in school. Following this path, the tablet becomes a valuable means of teaching in education. It can replace traditional textbooks, and thanks to its many useful applications – it can simplify the process of learning and acquiring the necessary information 3. Smartphone In recent years, there has been a rapid development of smartphone technology, and contemporary models with their over 4-inch screens complement the range of computer mobile devices, which include notebooks, tablets, PDAs or portable game consoles. The smartphone can perform many activities carried out on a desktop computer, but it is particularly predisposed to: 1) communicate using various methods, 2) run specialized applications taking into account the features of smartphones, 3) display pictures, movies and presentations, 4) listen to audio files, 5) video calling, 6) use local databases. In contrast to the United States, in Poland the use of smartphones in education is not popular yet. In this regard, we can observe the gap between pupils, students - being digitized recipients, and teachers being novices in digital technology. There are many possibilities of applying smartphone in education, which have been highlighted by A.Sygiela in Scheme 1.

2 3

D. Niedzielewski, Z tabletem nad morze, ze smartfonem w góry, „Networld”, Warsaw 2010, No. 7 - 8, p 58. A. Pająk, Dziesięć funkcji, które pomogą tabletom zawojować rynek, „Chip”, Warsaw 2010, No. 6, p 16.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 10

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Scheme 1. Personal smartphone learning environment.

Source: A.Sygiela, Smartfon jako narzedzie w procesie edukacji w szkole wyższej – mozliwości i perspektywy zastosowań. E – edukacja [Smartphone as a tool in the educational process in higher education - possibilities and perspectives of application. E - education]

IT cloud/Cloud computing The cloud is a server space that provides its memory resources. On the cloud, user stores his or her data and information that he or she can use at any time after connecting to it via computer, tablet, smartphone or other data reader. Cloud can be both personalized and open to the group of resources. In the private cloud, it provides services to internal customers and in commercial to external ones. It is a great convenience for the user, because it is a kind of disk with the data available in the network. We do not have to carry it with us and we have access to it at any place and any time.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

11

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Fig Features of cloud computing/IT cloud

Source: www.inforgafika.wp.pl

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 12

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

IT cloud can and should raise some concerns about security, data management, trust, control and performance. This remark applies to the entire spectrum of Internet network resources. One can ask question on how secure is my data and information? How can I trust that it is safe? Cloud computing is a new and rapidly growing concept of interacting data and information with its user. In order to increase its understanding it is necessary to know how the cloud is defined, and how it will evolve. This will allow to understand when, where , how and why use it. The analysis of the market cycles, suppliers, interested companies and people lead to the questions: what kind of person is hidden behind the clouds and its activity? Can we entrust to them our data and information? Can we trust them? One thing is certain. An active market technologies and development of their capabilities to personalized digital communication devices make the situation, in which education cannot function without modern tools and digital resources. In a certain sense, ITC technology, including cloud computing, released education. It gave conditions for the multidimensional space of learning based on a dynamic and infinite exchange of information. It provided alternative channels of interaction for learners and contributed to a personalized form of learning. Learners have a choice, when to learn alone or with someone else, and he or she can adjust learning style to the conditions provided by a digital device and the network space. 2. Research methodology At the beginning of the twenty-first century, as a result of the expansion of digital media to education, there have been created a number of scenarios for the development of the education system 4 and there are still new scenarios being prepared. Each of them is possible to implement, however, they differ among themselves, for example, by demographic conditions, educational policies, financial policies, development of educational resources, the Internet or technology introduced to education. In every school there are more or less similar scenarios of technological development, which create an image and a culture of the school. This research has been interested in conditions of that culture, in particular, personal, normative and instrumental ones. Therefore, the cognitive objective of SIT project is to describe, interpret and explain the characteristics of 4

OECD, Center for Educational, Research and Innovation (CERI) the OECD Schooling Scenarios in Brief.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

13

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

culture of trust in educational interactions with examples taken from schools in the countries participating in the project. In the first stage of the project, the research was conducted in educational institutions in Poland. The place of research included schools and universities, which use ICT. These were primary schools (according to ISCED5 and EQF6 classification: the first and second level of education), lower secondary schools and upper secondary schools (third and fourth level of education) and universities (fifth - eighth level of education). The research, the results of which are presented in this report, was carried out in six primary schools in Poland. Table 1 presents the number of schools/universities in the research. Table 1. Number of schools/universities in the research Type of a school/Level

Source: own study.

Elementary school I-II Lower secondary school III Upper secondary school IV Universities V-VIII

Number of schools/universities 6 4 4 3

The respondents in the surveys were teachers and pupils/students. Tables 2 and 3 present their number in relation to the level of education. Table 2. Number of teachers in the research Type of a school/Level

Source: own study. 5

Elementary school I-II Lower secondary school III Upper secondary school IV Universities V-VIII

Number of teachers 18 9 9 23

International Standard Classification of Education ISCED 2011, http://www.uis.unesco.org/Education/Documents/isced-2011-

en.pdf (access: 10.01.2014), p. 25 and the following. 6

The European Qualifications Framework for Lifelong Learning, http://ec.europa.eu/dgs/education_culture (access: 10.01.2014)

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 14

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Table 3. Number of pupils/students in the research Type of a school/Level

Source: own study.

Elementary school I-II Lower secondary school III Upper secondary school IV Universities V-VIII

Number of pupils/students 301 159 143 403

Understanding the use of ICT in educational interactions due to its participation (stimulating/facilitating or hindering) in shaping culture of trust in the process of learning, personal development and social change, is interesting in the context of the scale of its use in everyday life and in the perspective of the concept of the learning society. As written in the report Survey of Schools: ICT In Education. Benchmarking Access and Use and Attitudes this technology in Europe’s Schools (2013 p 16): "the use of ICT by students during the lesson is still much smaller than its use outside of school” (2013 p 16). It provokes students to experience life in parallel worlds: the world of everyday life in a natural environment, where they can enter into relationships with certain aspects, people, places and issues, and abstracted one, detached from the natural world of school education, in artificial reality, which is dominated by the principle of learning not for the life but for the school. Case study method applied in the project allowed for the purposeful selection of schools, where it was possible to carry out the research on the structure of culture of trust in educational interactions. The research have been conducted in schools that are highly equipped with digital devices, which means that pupils/students and teachers have access to the equipment and multimedia tools (computer, interactive whiteboards), there is a broadband connection and a virtual social environment (web page, electronic log, network communication with parents, etc.). The research included the cumulative quantity and quality approach. The collection of quantitative data included the use of questionnaires, the content of which has been developed with the participation of all partners in the SIT project. The survey participants included pupils, students and teachers from schools and universities. Qualitative 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

15

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1 Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture trust in ICT-aided educational interactions Culture ofoftrust in ICT-aided educational interactions - report 1 - report 1

research has been conducted by partner teams - participants in SIT project and with the use of research has been conducted by partner teams - participants in SIT project and with4the use of observation techniques according to the previously settled scheduled. Table presents

research has been conducted by partner teams - participants in SIT project and with the use of

observation techniques according to SIT the previously settled scheduled. 4 presents institutionaltechniques and personal set-up of project participants. observation according to the the previously settled scheduled. Table Table 4 presents institutionaland and personal set-up of the project participants. institutional personal set-up of the SITSIT project participants. Tab. 4 The list of institutions and people involved in the project. Tab.4 4The Thelistlist of institutions people involved the project. Tab. institutions andand people involved in theinproject. Function ofofthe participant Function the Function ofof the participant participant

Institution and person

Institution andand person Institution person

Abbreviation of

Country

institution Abbreviation of Abbreviation of Country Country institution institution

University of Szczecin Prof. Maria Czerepaniak University of Szczecin University of Szczecin – Walczak Prof. Elżbieta Perzycka Prof. Maria Czerepaniak – Walczak Prof. Maria Czerepaniak – Walczak Dr Aneta Makowska Elżbieta Perzycka Prof. Elżbieta Perzycka US Poland 1Beneficiary 1 Prof. Lidia Marek DrDr Aneta Makowska Dr Aneta Makowska 1Beneficiary 1 US Poland 1Beneficiary 1 DrMgr US Poland Radosław Lidia Marek Dr Lidia MarekFalkiewicz – Szult Mgr Radosław Falkiewicz – Szult Mgr Jowita Krajewska Mgr Radosław Falkiewicz – Szult Mgr JowitaSokołowski Krajewska - Zgid Maciej Mgr Jowita Krajewska Maciej Sokołowski - Zgid Nesna University Maciej SokołowskiCollege - Zgid 2 Beneficiary 2 Nesna HiNe Norway University College Prof. Harald Nilsen 2 Beneficiary 2 HiNe Norway Nesna University College Harald Nilsen 2 Beneficiary 2 Prof. HiNe Norway University Macerata Prof. HaraldofNilsen University of Macerata Prof. Pier Giuseppe Rossi University of Macerata Prof. Pier Giuseppe Rossi Prof. Pier Flavia Stara Rossi Prof. Giuseppe Prof. Flavia Stara 3 Beneficiary 3 Prof. Prof. Raffaele Tumino UNIMC Italy Prof. FlaviaTumino Stara Raffaele 3 Beneficiary 3 UNIMC Italy Prof. Stefano Polenta Stefano Polenta 3 Beneficiary 3 Prof. Prof. Raffaele Tumino UNIMC Italy Luca Girotti DrDr Luca Girotti Prof. Stefano Polenta Rosita Deluigi DrDr Rosita Deluigi Dr Luca Girotti The Immanuel Kant Baltic Federal The Kant Baltic KantKant Federal DrImmanuel Rosita Deluigi University University The Immanuel Kant Baltic Kant Federal Prof. Tatyana Grebenyuk Prof. Tatyana Grebenyuk University IKBKFU Partner1 1 44Partner IKBKFU Russia Russia Prof. Konyushenko Svetlana Prof. Konyushenko Svetlana Prof. Tatyana Grebenyuk IKBKFU Russia 4 Partner 1 DrDr Tatyana Shkapenko Tatyana Shkapenko Prof. Konyushenko Svetlana DrDr Katherine Nechaeva Katherine Nechaeva Dr Tatyana Shkapenko Institute of Kashmir Studies Society – Institute of Kashmir Dr Katherine NechaevaStudies Society – University of Kashmir University of Kashmir Institute of Kashmir Studies Society – Prof. Nisar Ali 55Partner UOK UOK India India Prof. Nisar Ali Partner2 2 University of Kashmir Prof. Ghulam Mustafa Khawaja Prof. Ghulam Mustafa Khawaja Nisar Ali UOK India 5 Partner 2 DrProf. Muhammad Maroof Shah Dr Muhammad MaroofKhawaja Shah Prof. Ghulam Mustafa Source: own study Source: own study Dr Muhammad Maroof Shah This is the first report containing the results of the analysis of the research results Source: This own study is the first report containing the results of the analysis of the research results carried out in Poland. Based on observations carried out on the basis of the schedule,

is the first report the results of the of theofresearch results carried This out in Poland. Based containing on observations carried out analysis on the basis the schedule, carried out indocumentation, Poland. Based interviews on observations carried out surveys on the basis of theinschedule, photographic and questionnaire conducted selected schools, this report presents ICT application in educational interactions, the structure of photographic documentation, interviews and questionnaire surveys conducted in selected schools, this report presents ICT application in educational interactions, the structure of

photographic documentation, interviews and questionnaire surveys conducted in selected

personal items of culture of trust at various levels of education and understanding of trust by

schools, items this report presents ICTat application in of educational the structure of personal of culture of trust various levels education interactions, and understanding of trust by personal items ofinculture of trustinteraction. at various levels educationitand of trust by the participants educational In theofsummary, wasunderstanding indicated what are the

the participants in educational interaction. In the summary, it was indicated what are the specific standards of the educational interactions, which use digital resources, and the most

the participants in educational interaction. In the which summary, it was resources, indicated and whatthe aremost the interactions, use digital interactions, which use digital resources, and the most

specific standards the educational 7FP Marie Curie Action, of People International Research Staff Exchange Scheme specific of People the educational 7FP Mariestandards Curie Action, Project SIT

International Research Staff Exchange Scheme 7FP Marie Curie Action, People Project SIT International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 16

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

typical tasks performed by the participants in these interactions as a source of trust and security experience. 3. ICT application in educational interactions New measures and communication technologies are irreversibly incorporated into everyday life of people and communities. This is reflected in the acquisition of information, learning and working. Their use generates new paths and patterns of communication, socialization and cooperation. They also carry new, previously unknown threats for individual development and social change. There are new factors of marginalization and social exclusion, which cause changes to the environment of daily life, customs and organization of social relations. It also changes the pedagogical concepts of the organization of the learning environment and development, and educational interactions. This causes the need for description, analysis and interpretation of their presence in intentionally organized educational interactions. This will allow to know and understand the importance of ICT in basic digital literacy of the information society members and in formal, beyond-formal and informal lifelong education, because ICT has a chance to change the nature of the educational interactions. In the context of the purposes of the research on culture of trust in the interactions, of particular importance is to get to know the digital media as components and factors of the learning environment and the development of trust in people, standards and educational content. Authors of this research were interested to which extend their use in the learning process is a source of experience in relationships based on trust and what is this kind of trust: the patriarchal or critical one. Dissemination of new means and tools of communication, their multiplicity and diversity, and the pace of the amendment may result (and often results) in the increase in the sense of uncertainty and distrust to the veracity of the content, and its actual and potential influence in the educational processes. In this regard, an interesting fact is the experience of education entities, i.e. pupils/students and teachers involved in every day interactions in which an integral part (both informally [often] and formally [less often]) are the new digital media, that is, devices and applications .

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

17

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

For the purposes of this part of the report, the analysis was based on data from the research in Polish schools and universities divided into the education of children and young people (treated as compulsory, as in Poland, compulsory education lasts until the age of 18) and tertiary education. Therefore, the analysis is based on the answers of respondents, the number of which is presented in Table 5. Table 5. The number of participants in the survey

I-IV V-VIII

Levels

Source: own study

Pupils/students 375 210

Teachers 41 15

The second group of data presented and discussed in this section are the results of the observations in classrooms and university lecture halls. These results were documented in notes from field studies prepared by members of the research team and in the photographs. For the purposes of this section of the report the material used included these notes and photographs that illustrate space development with the educational digital media: what are these devices and how they are arranged in the classroom/lecture hall. 3.1. Types of digital devices used in educational interactions Below are presented types of devices (Figure 1) used in the learning process in the environments that were subject to the research.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 18

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1 Fig. 1. The equipment used by students while learning (by level of education).

83,87

100

62,5 50

44,41 24,32

43,42 25,66 8,19

22,33

I-IV 9,05 3,72

16,28

4,22

V-VIII

0

Source: own study.

The list of devices included in Figure 1 has been drawn up on the basis of observations in classrooms and lecture halls of the university. The frequency of use of each digital media has been established on the basis of responses to surveys. The survey did not include such media as interactive whiteboard, because it is a device placed in certain rooms and it is not commonly used. This is not the specificity of a Polish school. According to the report Survey of Schools: ICT In Education (p. 33) in schools of the European Union there is, on average, one interactive whiteboard for over 100 learners. They are placed in classrooms/lecture halls and libraries, which is of particular importance. Frequency of use of PCs (desktops) may be a consequence of equipping schools and universities in these devices. According to the UNESCO report ((David Souter: Towards Inclusive Knowledge Societies : a review of UNESCO 's Action In Implementing the WSIS outcomes, UNESCO, Paris 2010, p. 57) in Polish schools there is an average number of 17 computers per educational institution, while in Finland it is 55. Along with modernization and miniaturization of devices, laptops become a visible part of the digital media used in the performance of tasks by students. Especially in high schools these portable devices are used in everyday learning. Although being more common, other portable digital media (tablets, mP3/MP4) are not as significant in acquiring new information in formal learning. And this is not only Polish phenomenon. The very rare use of mobile phones and smartphones is also indicated by the data contained in the Survey of Schools: ICT in Education (February 2013, p. 41). It means that the mobile devices, despite the fact that they provide modern and fast 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

19

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

support in education, still do not inspire trust among pupils and teachers, as means of education. It is not, however, the specificity of Polish schools, but rather schools that undergone the research. The similar experience of introducing mobile devices (mobile phones and smartphones) to education is indicated by the results of research in the five Spanish universities (Del Pilor Quicios Garcia, Luisa Sevillano Garcia, Isabel Ortega Sanchez, Educational Uses of Mobile Phones by University Students in Spain, „TNER” 2013 No 4 Vol. 34). These common devices, despite their educational potential, have not yet established themselves as a means of learning "anywhere, anytime". One of the tasks of the modern teacher is to integrate ICTs into everyday repertoire of teaching and education methods. It is one of the central tasks indicated by the UNESCO in Action Line C7 (David Souter: Towards Inclusive Knowledge Societies: a review of UNESCO’s Action In Implementing the WSIS outcomes, UNESCO, Paris 2010, p. 45). It means a change in the attitude of teachers to means of education, and especially, the necessity to be aware of the potential of digital media in the process of personal development and social change. As stated by the authors of the report Nowe media w polskiej szkole (http://pobierzwiedze.pl/wp-content/uploads/2013/11/Nowe-media-w-polskiej-szkole-wynikibada%C5%84.pdf; access: 01.30.2014) the number of equipment does not translate into changes in work methods. Teachers do not always have trust in digital media and its educational potential. It is possible that it is connected with their digital skills, and especially the limited knowledge of the specific features of each mobile device and the diversity of applications available for these devices. Not without significance is the price of the equipment and the fact that it is used mainly in private life. Figure 2 presents the experience in the use of digital educational devices.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 20

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1 Fig. 2. Devices used by the teacher in the teaching process (by level of education).

90,91 83,33

100 80

63,64

60

36,36

40 20

36,11

0

22,73

I-IV

27,78 27,27

V-VIII 0

0

Source: own study.

In the surveyed schools, pedagogical approach to the use of digital devices is varied and depends on the context: some teachers emphasize teaching models involving the whole class; other ones use them in a way that focuses on the learner where the tool is to inspire pupils/students to work together in order to solve the task, which in turn leads to an interactive behaviour. Teachers achieved such behaviour by organizing classes in small groups. Pupils/students

taking oart in the classes declared that when the teachers use

interactive whiteboard in the classroom, the pace of learning is really fast. A method of using digital tools and the organization of activities with their use characterize the attitude of the teacher to the adopted system of education. In addition, when teachers recall the content of the subject taught while using digital tools, the students feel that teachers are with them in the digital world. Teachers do not always trust digital media and its educational potential. Possibly, it is connected with their digital skills, especially the limited knowledge of the specific features of each mobile devices or the diversity of applications available for these devices. Not without significance is the price of the equipment and the fact that it is used in private life. Advantage in using laptops, both by learners and teachers, which was so clearly outlined by the teachers, remains in relation to the data from the previously mentioned report Survey of Schools: ICT In Education. Benchmarking Access .... According to the data contained in this report (p. 36) the 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

21

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

use of laptops in learning and education in European schools predominates the use of desktop computers. It is characteristic that the use of laptops increases with the level of education. Dissemination of new media communication makes mobile phones, smartphones, tablets and other mobile devices an integral part of everyday equipment. According to the CSO report of September 2013 (Communication. Activity results in 2012, Warsaw 2013, p 34) the number of mobile telephony subscribers amounted to 55 million (as of 31.12.2012). This means that during the 2002-2012 decade, the number of subscribers has quadrupled, and significantly (in the same year the Polish population was less than 38 550 thousand) exceeded the number of Polish population including infants, jailed and prisoners. Comparison of these data indicates that for statistical inhabitant of Poland, there is almost 1.5 mobile phone. This places Poland in the 15th place among the 27 European Union countries. 3.2. Using ICT to communicate with the participants of educational interactions Extensive possibilities of mobile phones and similar devices in various situations and for various purposes affect the nature of social relations, participation in social life and interpersonal contacts. Constantly, we can observe the emergence of new patterns of communication and new types of relationships. This research verifies the use of digital media in contacting subjects of education. Figure 3 illustrates the frequency of using digital media to communicate with peers outside of school/university. Fig. 3. Communicating with colleagues and friends with the use of digital media.

50 40 30

35,69

40,13

27,63

45,91 31,76

make phone calls, text in "appropriate" hours

39,45

28,95

make phone calls, text when it is required e-mail, Facebook, .. In "appropriate" hours

20 10 0

33

e-mail, Facebook, …when it is required pupils

students

Source: own study.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 22

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

What is characteristic is the communication at any time by both mobile phones and by e-mail, Facebook and other social networking sites. This phenomenon can be viewed from several perspectives. One of them is the netiquette, which includes the standards governing social relationships through digital media. Ease of access to means of communication leads to the situation, in which people not always wonder whether the recipient is able to make this contact. They follow their, often ad hoc, interest. The incidence of such behaviour indicates the need for integration of netiquette to the educational role. If we look at this phenomenon from the perspective of culture of trust, the advantage of communicating at any time, if it is required by the situation, can be seen as an expression of trust in peers. Turning to someone immediately when it is necessary is just an indicator of trust in that person, believing that this contact will be beneficial. This applies to sharing the difficulties and seeking for help, as well as to sharing joy and success. New patterns of communication using digital media are also visible in contacting teachers outside of school (Fig. 4). Fig. 4. Communicating with teachers with the use of digital media.

make phone calls, text in "appropriate" hours

35 30

30,77

make phone calls, text when it is required

25 20 15 10 5 0

3,12 1,64 7,57 4,11 pupils

e-mail, Facebook, .. In "appropriate" hours

7,2 2,48

6,45

e-mail, Facebook, …when it is required

students

Source: own study.

There are new patterns of communication and new types of relationships, such as the creation of messages transmitted orally. Pupils agreed that smartphones allow them to find and use their voice, so they can easily obtain information from websites and use SMS and e-mail for continuous communication with the teacher outside of school while preparing the material for the next lesson. Such situations happen less frequently than in relationships with peers. Undoubtedly, this is the effect of social position distance and traditional patterns of relations between the teacher 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

23

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

and pupil. The distinctive frequency of contacts between students and academic teachers may be the result of the dissemination of a tertiary practice of consulting and submitting papers via e-mail. In unpredictable circumstances definitely less frequently used formal means of communication in universities, both in the “appropriate” time and spontaneously, is mobile telephony. The data presented in Figures 3 and 4 are in relation to the information of the Figures 1 and 2 indicating the frequency of use of mobile media in the learning process. The use of these media is mostly attributed to the private sphere. One of the indicators of trust is still giving one’s own phone number, email address and other network contacts. The disclosure of these data is treated as not being aware of the risks posed by other users. On the other hand, over-protecting one’s own privacy is an indicator of distrust in social relations. 3.3. Learning in and with the network Introduction of ICT in educational processes is not a fad or following trends. It is an unavoidable necessity. Its use in different spheres of everyday life is steadily growing and ICT brings in a hope of equalizing life chances, improving living standards, limiting areas of marginalization and exclusion, and increasing the potential of inclusion. Furthermore, ICT gives an opportunity to expand access to education, use the right to education and the right to selfexpression. Resources and potential of the Internet are of crucial importance in this regard. They are "natural" learning facilities in unprecedented circumstances, especially outside of school. According to the OECD report, more than 70% of the population of the countries belonging to this organization have access to the Internet at home, and through the Internet, they have access to many goods and new types of social relations. Also in Poland, the market of broadband access to the Internet is steadily growing. At the end of the year broadband Internet has been used by over 11.4 million users (Polish CSO report Communication, p. 35). Therefore, the next research task was to recognize the frequency of use of the network resources in the implementation of tasks and collection of new information. Using Internet resources can take place in many ways and in different places. This can be done at work, at home, while preparing for lessons/classes at the university and performing tasks during the formal educational interactions - in a classroom, lecture hall and laboratory. The respondents were asked about how often they turn to network resources during classes at school and university. Figure 5 shows received answers. 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 24

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1 Fig. 5. Using the Internet during school/university classes.

44,9

50

39,47

38,16

40 30

0

every day for a few tasks

22,7

20 10

every day, for every task

31,25

5,59

sometimes for selected tasks

10,69

pupils

6,74

never

studenci

Source: own study.

The use of network resources in the classroom as indicated by pupils, does not deviate from the standards set out in the report

Survey of Schools: ICT In Education

(https://ec.europa.eu/digital-agenda/sites/digital-agenda/files/security.pdf, access 25.01.2014). Teachers use the Internet to prepare teaching materials, but in the classroom they do not organize access to new sources. Attention should be paid to the incidental nature of using digital media in school and university education. This is surprising, especially due to the fact that many of the research participants use digital devices, including mobile ones. Therefore, the lack of equipment in classrooms and lecture halls is not an argument explaining this incidental nature. Perhaps the source of this state of affairs is rooted in the traditional, if not the ritual, organization of work in the classroom and lecture hall with predominant face-to-face relationship, where the teacher and the "paper" book are still the primary source of knowledge and competence. Such a situation forces to treat digital media with caution as material and behavioural artefacts of culture of trust in formal educational interactions taking place in the classroom. Another reason for this state of affairs may be distrust of teachers to what may be encountered by the students on the Internet. Teachers express the need for caution and moderation in the introduction of digital media in education. Their concerns relate primarily to the risks of the safety of students using the network resources and the skills of students in searching for the relevant sources of information. (Report Media w polskiej szkole).

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

25

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

The visible difference in the use of Internet resources by pupils and students is the result of classroom computer equipment. Moreover, the reason for the less frequent use of the Internet is the organization of work in the classroom, the prevalence of expository methods and presentations prepared by teachers. Internet access in households facilitates learning and preparation for school/university classes. This is shown by statements of the participants of the research, which are presented in Figure 6. Fig. 6. Using the Internet at home to prepare for school/university classes.

53,85

60 50

38,16 31,25

40 30

every day for a few tasks 25,06 20,35

22,7

20

6,74

10 0

every day, for every task

pupils

sometimes for selected tasks 0,74

never

students

Source: own study.

There are slight differences between pupils and students in the use of Internet resources to do homework. As shown in other studies in Polish schools (Nowe media w polskiej szkole, 2013) homework that requires the use of Internet is given very rarely. Every fifth teacher does not give such homework at all. The teachers explain that the reason for this is the assumption that pupils will copy the materials from the Internet and that learners have low media competence. Both reasons emphasized by the teachers show the lack of trust in the pupils, their honesty and/or competence. In this respect this research shows the difference between teachers working in schools of compulsory education and teachers of universities. Three-quarters (3/4) of the first group highlight the occasional manifestation of the lack of trust in the honesty of pupils, and less than 3% trust implicitly that pupils did homework by themselves. On the other hand, twothirds (nearly 70%) of academic teachers show the lack of trust in the honesty of student and checks each assignment in the Internet. Among respondents – lecturers, there was no person 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 26

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

who answered that he or she never checks if the assignments have been taken from the Internet, because he or she trusts in the moral maturity of students. This indicates the scale of distrust to the honesty of students. This is a very important piece of information from the point of view of the this project’s research objectives, because it indicates the position of digital media as artefacts in culture of trust in educational interactions The ability to use the sources available in the network while doing homework and preparing for school/classes constitutes an unprecedented possibility of equalizing educational chances. Network resources are specific element of cultural capital, which can be used by pupils/students regardless of the real component of this capital in a family environment. It can be discussed whether access to the Internet can replace the lack of books at home and not going to the library, but it can certainly alleviate the shortcomings in this regard. It is important that learners have a chance to take advantage of a wider range of knowledge and skills sources. Particular attention should be paid to the differences in the use of network resources during learning in school and at home. This is illustrated by data from the studies presented in Table 6. Table 6. Using network resources in learning at school and at home

Using Internet in learning

Every day, to do all tasks Every day, to do certain tasks Sometimes, to do certain tasks Never Source: own study

School/university Pupils 5,59 10,69 39,47 44,90

Students 2,23 6,70 47,89 42,18

home Pupils 22,70 31,25 38,16 6,74

Students 20,35 25,06 58,85 0,74

Both pupils and students use the network resources more often at home than at school/university. The data contained in Table 6 raise observation that ICT is revolutionizing learning in many different places, besides the classroom and lecture hall. It is possible that at home, learners can access a richer range of resources, which is less controlled. Another hypothetical explanation may be found in culture of trust. The use of network resources means learning in many ways. Quite a few of them are associated with experiencing failures and errors. People experiencing that prefer not to disclose their imperfections. Incorrect performance of the task is more difficult to be hidden in the classroom/lecture hall than at home. It is easier to test our own competence without the control of others and without the 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

27

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

risk of being assessed or, especially, criticized. Such behaviours are specific to culture of distrust, but they may also promote the formation of self-confidence. 3.4. Social network as a learning environment and part of culture of trust A separate source of assistance in the preparation of homework are contacts on platforms and social networking service. They form a network of social contacts that foster ties between people and create a new form of social capital. This virtual social capital highlights its potential in a number of actions worldwide. Network friends are also helpful in education. Using these resources of the social capital by the participants of this research is shown in Figure 7. Fig. 7. Using social networking sites to do exercises

80

every day

65,51

65,46

60

sometimes, when the task is very hard

40 20

12,01

0

pupils

21,71

29,53 4,47

never, I do every exercise by myself

students

Source: own study.

The distribution of these responses shows little differences between pupils and students. It also seems to confirm the thesis of functional social capital that fills the social networking sites. Asking others for help is an expression of trust and the belief that we can count on those people’s help and support. And trust is, after all, an inherent component of social capital. Based on the data in Figure 7 we can from the opinion on the existence of capital trust that Sztompka defines as the sum of resources and benefits from trusting others, especially when trust is reciprocated (Sztompka 2007, p 263). As a result, it creates the network of trust, which gives a new dimension to the culture of trust in educational interactions. On this basis, however, one should wonder is this a critical trust based on substantive knowledge of the 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 28

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

potential sources of information, or a generalized trust in people and their actions. This question arises from the fact that often the use of social networking sites is a sign of trust in the sources that Sztompka calls "second-hand objects" (Sztompka, 2007, p. 112). It is worth noting that social media create conditions for mutual trust. Thus, in the context of their duplication, the reciprocal situation makes them a special artefact of culture of trust in educational interactions. This means that the use of ICT in education creates new, unprecedented situations shaping interpersonal relationships by affecting the development of the individual and social change. 3.5. Conclusions Analysis of data on digital media as material and behavioural artefacts of culture of trust in educational interactions indicates the diversity of their occurrence in schools and universities, in which the research was conducted . On the basis of collected research material, it can be concluded that a significant part of participants of social interactions at school are "digital natives". It is evidenced by the list of digital equipment used in the school and especially outside of school. Attention should be paid to the number of mobile devices used. This means expanding the opportunities and possibilities of their use in the implementation of educational tasks. Mobile equipment (tablets, MP3/MP4, mobile phones and smartphone) is still used rather to communicate, maintain contact, rather than to learn. In this context, the main observation is that their social potential is bigger than the educational one. Digital media, as material and behavioural artefacts of culture of trust in formal educational interactions taking place in the classroom/ lecture hall, change conditions of social relations, but to learn it is mainly used in non-institutional situations. The classrooms and lecture halls are still dominated by interactions based on asymmetric position of operators. And it imprints its mark on the trust of participants in these interactions, which mainly takes the form of trust in authority (teacher) and distrust to the other elements of the learning process.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

29

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

4. Personal elements of a culture of trust in educational interactions Culture arises and develops as a result of communication of people, who desire to transfer information. As a result of this exchange, we have interactions in which people learn about themselves, each other and from each other. They learn about the typical behaviour of interaction participants (Szacka, 2003, p. 70). Educational interaction occurs when participants learn, deepen their knowledge, broaden their skills and change their attitudes. Every single person can make a significant contribution to the cultural heritage of the school, but only when the other members of the community accept it and integrate it in their community. Teachers participating in this research understand the need for the introduction of ICT into schools and they are convinced of the positive impact of ICT on the learning process of pupils. However, it should be remembered that the ability to create media education culture is conditioned by internalized approach to digital media, which is reflected in trust to this type of media. Not all teachers present a common understanding of the need for digital media in education. Some people behave according to what they declare, which is the need for the use of ICT in their classroom, but there are also people, whose declarations differ from their behaviour. 4.1. Trust in people in problematic situations of ICT use While using the digital media, the so-called "novices" most often seek for help from competent people. The research shows that it is not only the competence that forms the criterion of selection of the person that teachers and pupils turn for help to. Often this criterion is the belief that the person will not take advantage of our lack of knowledge, inability to solve certain issue that this person will not laugh at us or put us in a predicament. In other words, asking for help a specified person in a difficult situation is an indicator of trust. Hence, in the presented research report it was assumed that the indication of a teacher and/or a friend is an indicator of the personal element of a culture of trust. Therefore, from the point of view of the research it is essential, who the participants of interactions trust in problematic situations, while using digital devices. The research results are presented in Figure 8.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 30

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1 Fig. 8. People that pupils/students ask for help when they have problems with the computer, cell phone, tablet or mp3. Student 7,94

Nobody Somebody else

21,55 26,8

5,26

Friends on Facebook, Twitter … A teacher

Pupil

23,57

10,36 2,63

8,36

A colleague outside of the class A classmate

16,63 18,59 28,45

48,39

Source: own study.

The largest group of pupils, more than half of the participants, indicated classmates and colleagues as those who they trust in relation to the experienced difficulty, including problems with using the computer. When the school teachers face a problem with using the equipment, every fourth ask the pupils for help. We realize how difficult it is to reverse the traditional roles in educational interactions. However, due to the fact that the experience of pupils in using computers is mainly formed at home and exceeds school’s needs in this area, it can be assumed that they could help teachers in solving certain problems. Attention should be paid to a group of pupils, who do not turn for help to anyone. It is hard to point out the reason, whether it is the willingness to solve the problem by themselves, or the fear that their incompetence will be revealed. Teachers were asked the same question and their answers are presented in Figure 9.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

31

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1 Fig. 9. People and places, where teachers look for help when they have problems with the computer, cell phone, tablet or mp3. University teacher Somwhere else Professional magazines

Teacher 18,18 11,11

9,09

16,67

Guidebooks and handbooks

63,64

41,67

message board, Facebook Pupils/students, who are fluent in using new media Friends outside of work Work colleagues

61,11 9,09

72,73

27,6 27,78 22,73

36,36

52,78

Source: own study.

Just like their pupils and students, teachers indicate Internet community (especially discussion boards, Facebook, etc.) as a group of people, which they trust mostly. More than half of the academic teachers seek assistance in guides and handbooks. In the second place the teachers of primary schools, lower secondary schools and high schools indicated friends and colleagues as people, who can be trusted when they need help in the use of digital media. The least trusted are newspapers and pupils/students. It is surprising, especially from the perspective of an academic teacher, since they refer their students to books and magazines calling them as a primary source of information. Teachers have more trust to "strangers" in the network, than pupils/students in the real world. Trust, which is put by teachers in personal Internet resources, indicates the enlargement of "participants" of the network society. As pointed out by M.Castells (2003, p 313), a school, its pupils and teachers, solve their problems with the use of the Internet and other digital media, and thanks to the Internet they trust personal sources in the Internet Galaxy.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 32

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

4.2. Trust in personal digital resources The difficulty that pupils encounter while using digital media is an assessment of the reliability of the available information, in particular by estimating their educational usefulness. When assessing their competence, teachers do not take this issue into consideration. When asked if they check students’ assignments for reliability, teachers replied that they trust the students. Figure 10 presents detailed distribution of responses. Fig. 10. The frequency of checking (using Google), if pupils/students did the assignments by themselves.

80

72,73

77,78

70 60 50

Teachers

40

University teachers

30 20

13,89

13,64

10 0

0 Always

Rarely

Never

Source: own study.

Academic teachers do not trust their students in their lesson preparation with the use network resources. Greater trust is put in the pupils. Almost 78% of respondents indicated the occasional checking of assignments. Teachers do not trust the students but trust pupils. High level of academic teachers’ trust in personal Internet resources (Figure 4) does not translate itself into trust in the same sources used by students. Trust in the Internet - yes, outside of it no. The Internet is a place of information, which is diverse in terms of its value. Full trust to the personal network resources should trigger anxiety, since only limited trust in the authors of messages in the Internet can arouse critical and reflexive valuation of digital information. It is necessary to find information that is educationally useful. 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

33

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

On the basis of the presentation and discussion of just a part of the empirical data collected in the field of trust in the personal digital media, it should be stated that it is necessary to improve information skills of teachers at every level of education. Full and uncritical trust to the people in the Internet and information they provide introduces its users to cognitive chaos. Understanding the cultural context of the network environment helps to understand who is the person providing information, what this information means to me, why it is important or not, because not all signals, signs or symbols, not any perceived or created image, not all heard statements or read sentences and not every knowledge acquired, is valuable in the same way. (Hetmański, 2013, p.7). 4.3. Trust of people to the digital devices in problem situations

The universality of the use of a mobile phone or a computer game in real life does not mean that it is trouble-free, because the dynamics of widening the range of their applications can lead to problematic situations. In the context of personal elements of culture of trust, an interesting part is the distribution of answers to the question: what people pupils ask for help in case of problems with the use of mobile phones and computer games. Figure 11 presents the distribution of responses.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 34

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1 Fig. 11 People that pupils ask for help while having problems with mobile phones

Lecturer Class instructor Nobody

Computer game Mobile phone

A colleague outside of the group Somebody else A colleague from the group Source: own study.

0

10

20

30

40

50

60

While seeking for help in resolving problems with mobile phones in tertiary environment, students turn to colleagues from the group, and various other people. Students occasionally ask for help teachers conducting lectures and exercises. A similar distribution can be observed in case of problems with computer games. When designing questions for students, positions concerning ‘someone else’ and ‘no one’ have been developed with a question about ‘who outside of the group of colleagues, do you ask for help in case of problems related to mobile phone and computer games’. This time, the source has become the Internet environment. Figure 12 presents the distribution of responses.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

35

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1 Fig. 12. People that students ask for help while having problems with mobile phones

Nobody Somebody else Personal blog

Computer game Mobile phone

Message Board Friends from Twitter Friends from Facebook

0

10

20

30

40

50

What’s interesting is the distribution of responses to the question related to trust to people who can help pupils/students solve problems with mobile phones and computer games in the digital environment. The answers are similar in case of both devices. Both ones triggers the same direction to searching for answers in the same groups of people. And social Internet programs meet their objectives. Personal blog is perceived as the environment for sharing information and only a few students go there to find answers to their problems. Facebook and message board are the places of social communication that pupils/students trust especially. Of particular importance are the answers indicating someone else in order to solve problems with both mobile phones and computer games, both in academic as well as in the network environment. Especially due to the fact that the greatest percentage of indications was given to the network environment - 33 % of responses. The question now is what do students understand by “someone else”? While preparing the survey questions this one had a form of a closed question. In subsequent studies, it is therefore necessary to create an open question, which will allow to understand, who is this “someone else”.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 36

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

4.4. Personal dimension of the digital information educational usefulness In relation to the Internet as an information environment, the information trail is closely linked with the concept of usability. The search for information has an impact on the effectiveness of personal navigation schemes which are a projection of

information

organization used by the search engines. Therefore, the quality of the trail at various levels of the navigation scheme affects the efficiency of the entire structure (Ruszkowski, dated 12.12.2013). Observing the behaviour of students in the use of digital information resources it can be noticed that there is an automatic selection of the content that shows up on the monitor. Among the multitude of data, they select those that occupy the top positions in the list. This is enough reason for them to decide to adopt a specific opinion in the existing conditions. Very often the choices are made without much thought or reflection, and they are not always valuable as websites are valuable, when the word has a particular substantive value and is adequate – this means that the word is representing the case not only for the speakers, but also for its addressee. Not always, however, we find competent people in the discussed topic, who can be trusted. Teachers were asked what websites they recommend to their pupils as a reliable, pretested and educationally useful source of information. Obtained information came mostly from Wikipedia and the websites containing books, journals, articles, reports, thematically related to previously announced and desired information. What teachers pay attention to? The most effective way to find necessary information is to use a specially profiled network services. These include universal portals or portals designed for only one field, very often social websites and all kinds of discussion boards. Most often those are links selected by the owner of the website, which are - in his opinion - the most interesting places in the network, connected with a subject interesting for a teacher. What is desired is the opinion of several people, including experts in the field about the subject, event or object. Students spend many hours with the computer, therefore it would be worthwhile to show them valuable websites. Especially due to the fact that in the traditional library they are looking for information in the directories by the titles, authors or keywords, while in the Internet they are on their own. Research shows that on the one hand, those are the teachers, and other Web developers, who decide who and what content pupils encounter. While 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

37

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

searching for information, a teacher and pupil are equal, when it comes to the access to the tools, but they vary in the level of awareness. Getting to the expected information in a short amount of time is dependent on the digital preparation, in particular knowledge of what programs are or may be helpful in searching for the desired information, skills on how to use it effectively and which information to trust. Therefore, teachers are responsible for preparing pupils to operate consciously in network society, which means to think independently and take decisions about what information can be trusted and which is useful and educationally valuable, despite the manipulation of information. However, teachers are not prepared for that yet. They usually refer pupils to books and allow them to choose websites by themselves, arguing that they trust them. 4.5. Conclusions The Report of the European Union called Survey of Schools: ICT in Education (dated 10.02.2014) claims that teachers who trust their skills and have a positive attitude to digital media are much more productive at work and open to change in the school, than teachers with low competence and negative attitude. They conduct classes with the use of computers because they are “digitally confident”. But what does “digital confidence” mean in practice? Teachers participating in the research more often plan activities in the computer lab than organize activities with the use of digital media in their classroom. According to them, planning work with the computer (one-to-one) is more effective than planning lessons using interactive whiteboard. They claim that they individualize the learning process. Is that a major reason for such actions? Well, we dare to say that it is not. With respect to a selected group of teachers, we can talk about the basic form of trust relating more to the objects and information, rather than a person. In this case these are computers and the Internet. In the opinion of teachers, their trust in ICT increases proportionally to the increase in the level of skills of using ICT equipment. However, teachers do not transfer this type of trust on pupils. They do not put more trust in pupils, who have higher skills in the use of digital media. If it is assumed that the condition of trust between people – teachers-pupils – means entering into mutual relations, then on the one hand, we are dealing with the certainty that we are not threaten by anything in contact with the other person, and on the other hand, we are not threaten by that person. Since teachers do not trust pupils, who have higher technological competence than themselves, it means that they are afraid of them and do not enter into 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 38

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

relationships with those pupils, while using digital media. They choose computer labs, where the pupil is alone with the computer. Thus, there is a strong relationship between trust to pupils and their ability to use digital media. We realize how difficult it is to reverse the traditional roles in educational interactions. However, due to the fact that the experience of pupils in using computers is mainly formed at home and exceeds school’s needs in this area, it can be assumed that they could help teachers in solving certain problems.

5. Understanding trust by the participants in educational interactions The importance of trust in educational interactions is emphasized, inter alia, by the words of John Holt, who wrote in his book “How Children Learn” that: “All I am saying in this book can be summed up in two words--Trust Children. Nothing could be simpler--or more difficult. Difficult, because to trust children we must trust ourselves--and most of us were taught as children that we could not be trusted.” (1983, s. xii). Trust is a prerequisite for learning, both from other people - we trust that what they do and say is important and true, and learning in a variety of situations - we trust that we are not threaten by anything, we feel safe. Emotional and physical safety makes people more open and willing to assist others in various spheres of activity. It ensures the experience of trust. There is a peculiar spiral of well-being in social interactions and this in turn is a prerequisite for overcoming the experience, learning new things, which fosters courage in taking new forms of activity. Trust in people, norms and content of educational interactions is related to trust in a broader social circle. This means that experiences outside of education are reflected in the mutual reference of individuals and groups in educational situations, teaching and learning processes, and these experiences, in turn, are transferred to life outside of school. As a result of these experiences, we can observe both the understanding of the meanings of concepts and terms in the consciousness of individuals, as well as sharing them with a community, which is expressed in interactions between a person and his environment. A trust of a man to particular elements of the environment and himself demonstrates itself in how he engages in

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

39

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

relationships with these elements. This is apparent in social relations in the particular cultural circle. Trust of people to individual elements of the environment and to oneself is demonstrated in the way he or she engages in relationships with these elements, while not always being aware of what does this abstract concept trust mean. And because of its abstractness, this concept is difficult to define. Its understanding is largely intuitive, and it has a positive valuation as trust is a desirable feature of any culture. Culture is a product of society. Shared and common values are the bonding agent of social structures. Trust has an important place among values that ties the culture of community. This value, but rather a virtue, which is a personal ethical disposition, is the basis for satisfying human relationship with his social and material environment. It is a prerequisite for the cooperation in order to achieve shared values and a significant factor in cementing the group. It allows to understand the sources and evidence of human behaviour in different situations. In this context it is particularly important to understand trust in certain social circles. This is of particular importance in the study of the occurrence of trust in social relations. Discussions about trust, especially in the context of studying the occurrence of this phenomenon, are very difficult. The primary source of these difficulties is the polysemy of the concept - not just in everyday speech, but also in academic work. The difficulty in defining trust, and as a result, the difficulty in operationalizing the concept of this term is highlighted by almost everyone who deals with this phenomenon. The common denominator of research on trust is its positive valuation and treating it as a predictor of other positive phenomena. It is proved, among others, by public opinion research reports (e.g., Zaufanie społeczne, CBOS, Warszawa 2012) and the following editions of Diagnoza Społeczna, as well as the World Values Survey, where the map of trust coincides with the map of happiness, level of education and other values. Analysis of responses of interviewees to the questions about trust requires the knowledge of how they understand that word. Therefore, in this research respondents were asked about the meaning of the word trust. It is important to be aware what research participants understand as trust. Realizing what does it mean allows not to separate the "texts" (i.e. literal expressions - definitions of trust) from their contexts, that is, indicating people, circumstances, content, etc. revealing subjective experiences of each person. Based on the 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 40

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

responses reflecting the ambiguity and intuitive meanings given to this concept, it has been undertaken to establish a map of its meanings, because knowing the colloquial understanding of this concept by the participants of educational interaction allows for better understanding of their responses to questions about trusted people and objects, trust in the rules governing behaviour in educational interactions and relationship to the learned content which is the subject of learning, as well as to the sources of information and material elements of situations in which learning takes place. The analysis of the responses to the question of understanding the word trust involved the use of a quantitative and qualitative strategy. We are aware of the pitfalls of such a strategy, resulting, in particular, from the consequences of the reduction of free expressions to groups of meanings and the diversity of language codes used by people participating in the study. However, such a map of meanings is the basis for understanding the specifics of individual elements of a culture of trust in different environments. All the time, we remember about contextual understanding of the concept. And such contexts are experiences of the research participants having their sources, among others, in their age and social status. A preliminary analysis of the raw data - answers to the question: "What does the word trust mean" helped to notice that often it is defined by indicating its abstract (concept) or empirical (behaviour) opposition. Examples of this are the following responds: "The belief that the other person will not betray me", "will not disappoint me", "When we say something to someone, and that person does not forward this information", "Not disclosing secrets", "The belief that one will not lie, will not cheat, will not harm us", "will not steal from us something precious that we gave that person to look after" etc. From such responds, we learn what is the opposite of trust. These are behaviours such as betrayal, cheating, failing to observe secrecy, doing harm and so on. However, predominant responses to that question are those, which highlight positive behaviours, i.a.: "This means that you can tell someone about anything." "You do not test and verify a person that you trust." There are also responds that show the difficulties in defining this abstract term: "I cannot define this word", "I do not know what trust is because I do not experience it". Qualitative analysis allowed for the ordering of definitions given in the responds according to the following categories: a) responds in which trust is a human trait , personality disposition, b) responds, which indicate content / subject of trust , c) responds, which indicate understanding of trust as a causative agent of human relationships d) responds, which included the list of trusted 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

41

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

people/objects e) responds in which the noun trust is defined by using verbs such as to trust, rely on, entrust. It should be noted that in the individual responds, the meaning of the word trust is indicated by using many categories. Therefore, we carried out the frequency analysis, which enabled to create a multilayer map of meanings. It is crucial to add that the answer to the question about the importance of trust posed many problems to the research participants. Therefore, in that question some of the questionnaires were blank. This also provides us with information, especially on the scale of an intuitive understanding of that word. 5.1. Trust as a personality disposition Trust is an attribute of a man. Despite metaphorical phrases and terms (e.g. "dog’s trust"), only a man can trust someone/something. It is, therefore, immaterial value that a person can put in someone or something. The intuitive and colloquial understanding of trust is dominated by its positive valuation. It is reflected in its definition by identifying those features of the person or object that form the basis for believing in the real, or at least potential personal benefits that can be gained from contact with these people or objects. It should be emphasized that while defining trust respondents indicated not so much the essence of this phenomenon but its manifestations or conditions. They are associated with the human characteristics and personality dispositions. This is illustrated in Figure 3.1. Fig. Trust as a personality disposition.

28,33

30 25 20 15 10

24,44 18 17,22 13 16,6

16,6 9,44

knowledge (about …) faith (that somebody/something …) certainity, relying on someone

5 0

emotions

pupils

students

Source: own study.

Due to the fact that the subject of the analysis is based on the responds of the participants in educational interactions in Polish schools and universities, this map is treated as temporary. It will be updated after analysing data from studies in other countries. It is 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 42

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

possible that separate categories may change, because understanding (abstract category) and experiencing (empirical category) trust is associated with the cultural and social axiological systems in different countries and even in different environments. According to the data presented in Figure 3.1. trust is an emotional property regulating human relationship with elements of his or her environment. The following are the examples of responds: "Trust is put in a person who likes you", "It is a feeling towards others"..., "It is the relationship based on the opening towards a partner", "A feeling towards others", "Believing in what somebody close tells you". "Believing that someone will not betray you". Trust is associated with the knowledge about someone/something. With regard to the educational interaction, the treatment of trust as a knowledge of people/objects becomes of particular importance, especially in the context of the organization of learning environment that is not fostering mutual understanding of pupils and teachers. Positioning of the roles in the educational process, the domination of relationships defined by Margaret Mead as post figurative, in conjunction with the traditional support for the broader privacy of teachers and formalizing interactions, leads to the situation, in which the knowledge (or rather lack of it) of pupils about teachers can be a major factor that makes trusting them harder. It is the deep knowledge about the others that makes their actions in line with our expectations and wishes. Figure 10 illustrates the content of trust. Fig. 10. The content/matter of trust

Source: own study 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

43

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

The content of trust that was indicated by students is most often a secret. "Secrecy", "the possibility to entrust a secret", "To entrust a secret and be certain that someone will not spill the beans." The respondents relate trust primarily to personal matters. They connect it with a sense of personal safety. Although all participants of the study indicate the information as a subject of trust, it is more often indicated by the pupils/students. "Trust can be put in someone or something (e.g. information) if before we had a lot of chances to check this person or source of information", "Faith in what the other person says, without checking it", "If we have doubts about any information and a person we trust or who has knowledge on the subject confirms it","Relying on information from the person who provided it", "a condition that allows us to believe the information gained from this source and gives a sense of security towards information transmitted." Relating trust to information is of particular importance in education. Trust in the person who provides reliable information is the basis of mutual trust between participants of educational interactions and the credibility of knowledge, and not just emotional ties. 5.2. The experience of trust in social relations The understanding of such an abstract concept as trust, its reflection in our mind and giving it verbal sense can be based on the identification of its designates in the available experience. And these empirical indicators have been found in the statements of the respondents. Their analysis allowed for the identification of three categories, which form a complementary phenomenon of substantial trust, which means relying on someone, trusting that person, having expectations in someone, hoping that we can trust him or her (i.e. potential, anticipating or obligating trust) and mutual trust. Therefore, substantial trust can be arranged in a kind of triangle, the vertices of which are determined by relying on other people, expecting that they trust us and reciprocity. Figure 11 shows the incidence of these categories.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 44

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1 Fig. 11 The experience of trust in social relations

100 0

pupils (level ISCED IIV)

students (level ISCED VVIII)

relying on someone

expectations towards others reciprocity

Source: own study.

Both pupils and students frequently define trust as entrusting a secret (or any other personal values) to someone we can rely on. "Trust means that you can rely on others," "Trust means, when I entrust something, such as a secret, to someone and I'm sure that this secret will stay between us", "Trust is when people trust that other people will not spill the beans", "The awareness of the possibility of relying on someone", "You can rely on the other person, you are sure that this person will not disappoint you." "It is relying on the other person, giving faith to this person’s integrity, honesty, discretion", "Trust means being 100% certain that the person will be truthful and will not tell secrets." These examples show that relying on someone/something is identified with being sure that someone/something (group, organization, institution) will not disappoint us. This can mean putting trust in someone/community that we know. It is a fiduciary trust (Sztompka, 2007, p 75). The essence of the experience of trust is that it is free from the sense of risk. The second type of experience of trust in social relations is associated with the expectation that others will behave as predicted, that they will support or at least not worsen the position of the person who puts trust in them. "Trust is our ability to perceive other people as worthy of entrusting the task/secret/information, and believing in their good intentions. One's trust must be earned", "Trust is the certainty of the intentions of another person, institution (but when we consider these intentions as being good).","It is knowledge or belief that other person’s actions are consistent with what we wish for", "Trust means having hope in someone".

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

45

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Sztompka calls this type of trust as an anticipating trust. He defines it as "the expectation that actions of others or generally correct functioning of devices or institutions that are usually beneficial, will be beneficial also in relation to us when we establish relationship with them" (Sztompka , 2007, p 100). A special type of anticipating trust is an obligating trust. Both mean expecting others to keep a secret, believing in one's intentions and hoping for the fulfilment of wishes carries the risk of being let down and an unpleasant surprise. However, it frequently involves the expectation of reciprocity. The respondents expressed this as follows: "The relation between persons who can always rely on each other, support each other, know how to keep a secret", "Trust means that individuals seek mutual respect. We can also entrust them secret and they will not spill the beans. Such people are often our friends", "Trust means mutual assistance and concern , people respect each other, they can count on each other in any situation regardless of the hour" and "Mutual assistance and companionship." Mutual trust, which is the least frequently indicated by the respondents, occurs between the participants of social interactions when each one of them, "is both the exponent and the recipient of the partner’s trust, and thus manifests credibility to the other person" (Sztompka, 2007, p 99). This type of trust is the basis of either the exclusion of other people from the circle of trust, or creation of the social network, community formed through the relationship of mutual trust. Indication of the experience of respondents included in Figure 11 were analysed on the basis of the responses to an open question. However, it is impossible to identify them with direct personal experience. 5.3. People/objects that are trusted The addressee of trust may be the other person, but also individual objects, things and rules governing human behaviour, that is, material and verbal artefacts that fill the world of life. Although the donor of trust may only be a man, the donee may be either another person, social group, organization and institution but also appliances, devices that this person uses, as well as formal rules and customary social norms. Trust can be put in a particular, individual person, either because of his or her personal characteristics or because of the social position this person occupies in the community. Moreover, trust can be put in the whole group. Therefore, we can speak of personal or anonymous trust. The first type of trust Sztompka 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 46

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

(2007, p 114 ) calls the personal trust (when we trust a person because of his or her features). Trust in a person because of his or her social status or role is called by Sztompka as positional trust. It means trusting the function, role, position, regardless of who serves it. Trust in people with no specific indication of their position or features, including in the unknown person, Sztompka calls the generalized trust. It is "accepting a priori of the assumption about the credibility of strangers, all people" (p.148). This type of trust is present in over 40% of responds in our study. Equally often respondents mentioned specific individuals to present understanding of trust. Putting trust in specific people “with whom we enter into direct contact” is an expression of interpersonal trust (p. 147). A specific example of such a trust is trusting family members. In their definitions the respondents very rarely used the indication of parents, siblings and other relatives. It should be strongly emphasized that the data in Figure 11 were taken from answers to open questions, in which the respondents used the examples of people they trust. These data, therefore, mean only indications used for imaging trust and they should not be confused with people the respondents trust. Here are some examples of defining trust by indicating people: "It's deep faith and belief that the action of others is in line with our expectations; those, who can be entrusted a secret; it is something what we have for some people in our environment". "It is the belief that the other person is honest, truthful, his or her actions and intentions are consistent with our belief. Trust argues that the other person is kind to us in their intentions and actions". "Person, who helps you in difficult situations and supports you, confides you problems and knows that the other person will not spill the beans. This is the thing that we have for the person who does not lie and you know it. Trust can be shared with a friend. We can have it for our colleague, friend or parent". Detailed percentage distribution of responds of pupils and students about trust in people is presented in Figure 12

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

47

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1 Fig. 12. Who can be trusted.

60 40 20

0

47,8

41,61 38,1 6,22 3,46

pupils (level ISCED I-IV)

Source: own study.

48,33 2,2

students (level ISCED V-VIII)

people in general 0

particular people family members peers

Mindful of the fact that the data presented in Figure 3.4 do not reflect people/objects that participants of our study trust, we shall remember about images of trust included in CBOS report of 2012 (Zaufanie społeczne, CBOS, March 2012, p 1) and information that in Poland, less than a quarter of respondents stated that most people can be trusted. ¾ expressed the opposite opinion. Interesting are the answers to the question about trust in strangers that the respondents meet in different situations. 8% stated they definitely do not trust strangers, and 40% rather don’t trust them. That is almost half of the respondents that are suspicious of people they do not know and with whom they meet in different life circumstances. Similar data are contained in the European Social Survey: level of trust in Poland is one of the lowest in the European Union. According to the responds of the participants of that survey, Poles occupy fourth place from the end among European countries when it comes to having trust in other people (van Schaik T., 2002). As stated by the authors of Diagnoza społeczna 2013 (Czapiński J., Panek, T. (ed.) [2013 Diagnoza społeczna 2013. www.diagnoza.com, p 294 [accessed: 02/15/2014]: In Poland, the level of generalized trust in people is the lowest in Europe; in this regard the only positive groups include creators, artists, writers and journalists (46% of trusting people) and university teachers (29%). Moreover, in other groups, such as professionals, IT specialists, government officials, directors, hairdressers and beauticians, the percentage of trusting people amounts to 20%, which is well above the national average (which is 12.2%). It is worth noting that in the answers to open questions of the respondents about the list of people they trust, there was no indication of oneself. This may mean that the first associations relate to others, openness to them (positive connotations) or the expected disappointment (negative connotations). A self-confidence, trust to our own mind, knowledge 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 48

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

and fitness is the basis for an open, sincere social interaction – and this applies not only to general sphere, but in particular to educational one. It is the basis for asking questions and searching for ways to the answers. The fact that this category of trust is not present explicitly nor implicitly in the answers of the respondents, is a very important issue in the context of culture of trust in educational interactions. We shall recall again the words of John Holt that the condition of trust in other people, things and phenomena (and this shall be considered as conditio sine qua non of learning, overcoming the current intellectual and emotional state and developing new skills) is to have trust in ourselves. The worst experience that can be gained from the educational interactions is to distrust ourselves, to have the lack of confidence in our own abilities and the uncertainty of the effects of our work. This is a much bigger limitation to the development than the distrust towards others. But also this distrust to others is a serious obstacle to the development of individual and social change. 5.4. Trust is a value but it is also a risk - about the dangers of trust The responds obtained in the research show the attitude towards trust, towards oneself and others. Although optimistic attitude is the prevailing one, the responds also show caution. "It's hard to trust anyone", "No one can be trusted", "I do not trust anyone", "trust is a commitment, which is given only to certain people", "I cannot trust myself". Individuals, groups and institutions, that people trust, can unexpectedly fail, do not meet expectations. Trust, in fact, also carries a risk and a threat to the physical, mental or moral security. Trust that has been betrayed can cause a lot of damage, and even push a man to acts that are harmful to him or to the environment. The answers of respondents also visualize the effort in creating trust. "Trust must be earned (it takes time)", "You cannot buy it, you have to earn it", "Trust is a long process built during the whole life of the person that can be entrusted with the most secret problems (other than parents)". These statements are examples of valuing trust and its not naive perception, whether as a personal relationship, or the relationship of a man with other objects of reality.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

49

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

5.5. Conclusions The understanding of the concept of trust by participants of this research and the importance given to this phenomenon have led to the preparation of a schematic map, where the ontological, semantic and axiological elements intermingle creating a multi-layered and multi-dimensional image. It should be noted that there were a lot of responses to an open question in the questionnaire about the meaning of the word trust. In the group of teachers and academic teachers all participants wrote their definitions of this term. In the group of pupils (I-IV level ISCED/EQF) and in a group of students (V-VIII level ISCED / EQF), the percentage of those answers was as follows: 65,5 and 85,7. The answers of respondents show the understanding of trust as an attitude of sensitivity and concern for their own safety, which is based on keeping secrets and secrecy by other people. It is mainly a description of the behaviour of others. In their answers participants rarely mentioned colleagues and peers. It was much easier to write, what the word trust means by using beyond-personal examples. Summary Trust, as a factor of sustainable development of people and social change, is both an important and difficult objective of education. Its importance increases with the complexity of the conditions of daily life, which is characterized by a decrease in the chance of experiencing a sense of security and increase in risky experience. A special field of experience in this field are the educational interactions that are the context of personal development based on a sense of security. Culture of trust in educational interactions is both the aim and condition for the development of a person and a social change. The search for the conditions of its formation and improvement is an important educational task - important, especially when these interactions take place in a society with a predominant level of distrust to the unknown. And learning is interacting with the unknown. A serious obstacle in the development of a culture of trust in the educational interactions are apparent actions. Their spectrum in education and the consequences for learning and development are broadly discussed by the authors in the book edited by M. Dudzikowa and K. Knasiecka-Falbierska called: Sprawcy i/lub ofiary działań pozornych w 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 50

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

edukacji szkolnej (2013). Appearance is a result and a source of distrust towards others and towards oneself. The importance of mutual trust of participants in educational interactions is proved by the results of the study included in the work edited by M. Dudzikowa and R. Wawrzyniak Besztreda (2010). They indicate that the school experience of pupils towards others and towards themselves in the sphere of cooperation appear to be small, sometimes very poor. And these are cooperation and teamwork requiring support and sincerity that are the agents and the centre of culture of trust. In such a culture there is the ability to ask questions and seek answers in alternative way. It is a condition for a genuine dialogue with peers and teachers, understanding the sources of tension and dealing with it. As indicated by the authors of the report, OECD Skills Outlook 2013 : "Trust is the bedrock of democracy. Without trust in others and in the rule of law, all relationships, whether business, political or social, function less efficiently"(p. 237). The first experience in this field is acquired in school. This applies to both trust in direct face-to-face interactions, as well as those that take place through digital media, and trust in the artefacts associated with these interactions Developing a critical attitude of trust towards ourselves and elements of the world of life, and therefore, introducing into culture of trust and improving it is, in our view, the primary task of modern education in the world of multidimensional, dynamic changes and open communication in direct and indirect social interactions. This is the reason why we are looking for stimulators of culture of trust in educational interactions, and thanks to that, for culture of trust in a global society. The next report will present empirical data from field studies conducted in schools in Russia, where formal education is organized into 10-class schools and universities in the Kaliningrad region.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

51

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

References Castells M., Galaktyka Internetu, Refleksje nad internetem, biznesem i społeczeństwem, Poznań 2003. Dudzikowa Maria, Knasiecka-Falbierska Karina (red), Sprawcy i/lub ofiary działań pozornych w edukacji szkolnej, IMPULS, Kraków 2013. Dudzikowa Maria, Wawrzyniak-Beszterda Renata (red), Doświadczenia szkolne pierwszego rocznika reformy edukacji. Studium teoretyczno-empiryczne, IMPULS, Kraków 2010. Holt John, How Children Learn, Revised Edition, da Capo Press, New Jork 1983. Hetmański M., Epistemologia informacji, Copernicus Center Press, Kraków 2013. Kochanek Julie Reed, Building Trust for Better School. Research-Based Practices, Corwin Press, Thousend Oaks, 2005. Sygiel A., Smartfon jako narzędzie w procesie edukacji w szkole wyższej – możliwości i perspektywy zastosowań. Sztompka Piotr, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wyd. ZNAK, Kraków 2007 van Schaik Ton, Social Capital in the European Values Study Surveys, Tilburg University, 2002.

Netography Report Cisco Visual Networking Index: Global Mobile Data Traffic Forecast Update, 2011– 2016, http://www.cisco.com/en/US/solutions/collateral/ns341/ns525/ns537/ns705/ns827/white_pape r_c11-520862.html, February 2012. Ruszkowski M., Teoria zdobywania informacji, http://www.biblioteka.aspt.pl/roszkowski/ Report

of the European

Union Survey Od

Schools:

ICT in

Education

http://ec.europa.eu/digital-agenda/sites/digital-agenda/files/KK-31-13-401-EN-N.pdf,

[in:] of

10.02.2014.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 52

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Maria Czerepaniak – Walczak & Elżbieta Perzycka

Kultura zaufania w interakcjach edukacyjnych wspomaganych technologią informacyjna i komunikacyjną - raport 1

Szczecin 2013

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Redaktorzy Maria Czerepaniak – Walczak & Elżbieta Perzycka Recenzent Prof. dr Harald Nilsen

Praca naukowa finansowana ze środków finansowych na naukę w latach 2013 – 2015 przyznanych

na

realizację

projektu

międzynarodowego

współfinansowanego

Nr

2923/7.PR/2013/2 przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Projekt Stimulators and Inhibitors of Culture of Trust in Educational Interactions Assisted by Modern Information and Communication Technology, realizowany jest w ramach 7 Programu Ramowego Marie Curie, Action, People nr 318759, w latach 2013-2015. Adres strony projektu: www.sitproject.eu

Druk: PPH ZAPOL ISBN 978-83-7518-641-3 Wydawnictwo: ZAPOL Dmochowski, Sobczyk Sp.j. al. Piastów 42, 71-062 Szczecin tel. +48 91 435 19 00, www.zapol.com.pl 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 54

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Spis treści Wprowadzenie Rozdział 1 Podstawy teoretyczne Rozdział 2 Metodologia badań Rozdział 3 Użycie ICT w interakcjach edukacyjnych 3.6.Rodzaje urządzeń cyfrowych używanych w interakcjach edukacyjnych 3.7.Używanie ICT w komunikacji z uczestnikami/uczestniczkami interakcji edukacyjnych 3.8.Uczenie się w sieci i z udziałem sieci 3.9.Portale społecznościowe jako środowisko uczenia się i element kultury zaufania 3.10. Konkluzje Rozdział 4 Osobowe elementy kultury zaufania w interakcjach edukacyjnych 4.1. Zaufanie do osób w sytuacjach problemowych w stosowaniu ICT 4.2. Zaufanie do osobowych zasobów cyfrowych 4.3. Zaufanie osób do urządzeń cyfrowych w sytuacjach problemowych 4.4. Osobowy wymiar użyteczności edukacyjnej informacji cyfrowych 4.5. Konkluzje Rozdział 5 Pojmowanie zaufania przez uczestników interakcji edukacyjnych 5.1. Zaufanie jako dyspozycja osobowościowa 5.2. Doświadczanie zaufania w relacjach społecznych 5.3. Osoby/obiekty darzone zaufaniem 5.4. Zaufanie jest wartością ale jest też ryzykowne – o zagrożeniach tkwiących w zaufaniu 5.5. Konkluzje Podsumowanie

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

55

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

WPROWADZENIE Dynamika zmiany warunków jednostkowego i zbiorowego życia odciska swoje znamię na systemach wartości. Zmienia się również charakter i struktura relacji międzyludzkich w formalnych i nieformalnych interakcjach. Powstają nowe czynniki i wzory spójności społecznej. Tradycyjne wartości spajające wspólnoty i zbiorowości nabierają nowego znaczenia, a ich urzeczywistnianie przybiera nowe postaci. Niektóre z nich stają się obiegowymi prawdami regulującymi relacje człowieka z otoczeniem społecznym i materialnym. Taką wartością jest zaufanie. Wartość ta jest czynnikiem regulującym relacje między ludźmi, ale także między ludźmi i rzeczami oraz zjawiskami z jakimi styka się człowiek. Sprzyja ono radzeniu sobie z niepewnością i ryzykiem. Jak pisze Piotr Sztompka, ma ono ścisły związek z wartościami postmaterialnymi, w tym z subiektywnym poczuciem jakości życia oraz „jest składnikiem kompetencji cywilizacyjnych. Stanowi wstępny warunek partycypacji

politycznej,

przedsiębiorczości,

gotowości

do

korzystania

z

nowych

technologii”, (Piotr Sztopmka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wyd. ZNAK, Kraków, 2007, s. 50-51) których upowszechnianie, a zwłaszcza wielość i różnorodność oraz tempo nowelizacji stawia człowieka wobec nowych wyzwań i wyborów. Radzenie sobie z nimi jest niezwykle trudne, gdyż zdecydowanie zmalały szanse transmisji pokoleniowej i wykorzystywania zasobów habitusu. Tworzy to nowe warunki relacji społecznych oraz kształtowania nowych wzorów kultury zaufania. Poznanie specyfiki kultury zaufania ma szczególną wagę w zglobalizowanym i globalizującym się społeczeństwie, w którym powszechne są takie zjawiska jak: migracje społeczne, wielokulturowe środowiska pracy i uczenia się, otwarty dostęp do informacji za pośrednictwem

dynamicznie

rozwijających

się

mediów

cyfrowych,

podejmowane

wszechświatowe akcje i inicjatywy w obronie uniwersalnych wartości. Zmiany te dokonują się w czasie wykładniczym, w warunkach życia w „płaskim świecie” 7 i w erze G(oogle). Ma to więc istotne znaczenie w naszym projekcie badawczym, w który uczestniczą środowiska

7

To określenie jest zaczerpnięte z tytułu książki Thomasa.L.Friedmana, The World is Flat. A Brief History of the Twenty-firts Century, Farrar, Straus and Giroux, New York, 2005

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

57

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

edukacyjne z pięciu odrębnych kultur (SIT – numer referencyjny projektu ) badanie prowadzone w instytucjach edukacyjnych w Polsce, Italii, Norwegii, Rosji i Indiach. Poznawanie specyfiki kultury zaufania oraz jej uwarunkowań w różnych kręgach społecznych i kulturowych wiąże się służy także gromadzeniu argumentów wyjaśniających możliwości i bariery kształtowania otwartej przestrzeni badawczej w skali globalnej. Międzynarodowe programy badawcze, Europejska Przestrzeń Badawcza (ERA) mogą być urzeczywistniane wyłącznie w warunkach kultury zaufania. Odnosi się to również do możliwości rzeczywistego umiędzynarodowienia edukacji, mobilności uczących się i nauczających. Podstawowym milieu kształtowania doświadczeń zaufania i habitusu są interakcje edukacyjne. 1. Podstawy teoretyczne Na potrzeby naszych badań przyjmujemy, że kultura zaufania jest systemem wspólnych przekonań, wartości, zwyczajów, zachowań i artefaktów, który jest podstawą radzenia sobie w relacjach z otoczeniem społecznym i materialnym. Te wspólne, podzielane przez osoby i zbiorowości przekonania, wartości, zwyczaje i artefakty są przekazywane z pokolenia na pokolenie poprzez formalne, ale głównie poprzez naturalne uczenie się. To znaczy, że są nabywane w procesie socjalizacji. Są immanentnym elementem habitusu. Są źródłem identyfikacji członków grupy i poczucia wspólnoty. Kultura zaufania jest złożonym, dynamicznym zjawiskiem. Jest jednocześnie wytworem i czynnikiem relacji społecznych. Jest specyficzna dla każdej zbiorowości. Odnosi się to także do kultury zaufania w interakcjach edukacyjnych. Zaufanie jako fundament poczucia bezpieczeństwa jest warunkiem efektywnych interakcji edukacyjnych. Jest podstawą tolerancji i zrozumienia w dyskusji i wymianie informacji oraz odważnego sięgania po nowe wiadomości i umiejętności. Jest zatem fundamentem uczenia się, którego efektem są zmiany w sferze poznawczej, moralno-duchowej i sprawnościowej. Takie zmiany, uświadamiane sobie przez podmioty edukacji, to znaczy uczących się i organizatorów bezpiecznego środowiska uczenia się (wychowawców, nauczycieli, edukatorów, autorów informacji w sieci, itd.) są równocześnie efektem i czynnikiem kształtowania kultury zaufania w interakcjach edukacyjnych. Kultura zaufania w interakcjach edukacyjnych jest integralną częścią kultury szkoły (Kochanek 2005, s. 6). Każda szkoła wytwarza i podtrzymuje specyficzną dla siebie kulturę, 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 58

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

w tym kulturę zaufania. Jest to proces tworzenia specjalnych warunków wspomagających i przyspieszających doświadczanie zaufania do ludzi, norm regulujących funkcjonowanie szkoły (regulaminów, statutów, zasad korzystania ze sprzętów i urządzeń, itp.) oraz treści edukacji. W procesie tym kształtuje się klimat szacunku i zaufania bazujący na otwartych, pozytywnych relacjach w szkolnej społeczności. Kultura zaufania, jak każda kultura, ma swoją strukturę. Operacjonalizacja tej zmiennej umożliwia wyodrębnienie następujących jej elementów: osobowe, normatywne i treściowe. Osobowymi elementami kultury zaufania są uczestnicy interakcji edukacyjnych, zarówno bezpośrednich (face to face) jak i pośrednich, za pośrednictwem mediów. Są to osoby uczące oraz nauczyciele. Normatywne elementy kultury zaufania to reguły i regulaminy obowiązujące w interakcjach edukacyjnych wyznaczających zachowania uczestników procesu uczenia, użycie środków i medialnych źródeł informacji. Treściowymi elementami są informacje, z których korzystają uczestnicy interakcji edukacyjnych oraz zadania jakie wykonują. Te trzy elementy pozostają ze sobą w synergii. Kultura zaufania w interakcjach edukacyjnych jest najbardziej złożonym i najważniejszym zjawiskiem w edukacji. Można ją postrzegać co najmniej w dwóch wymiarach, a mianowicie: a) formalnym, na który składają się normy i przepisy regulujące stosunki społeczne w szkole, w klasie szkolnej, formalne pozycjonowanie statusów oraz treści przekazów edukacyjnych które możemy łatwo zaobserwować, b) nieformalnym, na który składają się zachowania uczestników interakcji edukacyjnych mających swoje korzenie także w innych źródłach i okolicznościach doświadczeń. Jakkolwiek te dwa wymiary są komplementarne, jednakże każdy z nich ma swoją specyfikę, głównie za sprawą treści i struktury elementów stanowiących o jej charakterze. Tak pojmowana kultura zaufania w interakcjach edukacyjnych jest zarówno procesem, jak również wynikiem interakcji międzyludzkich w szkole. Jest również głównym czynnikiem rozwoju osób (uczniów/uczennic i nauczycieli/nauczycielek) oraz zmiany edukacji i społeczeństwa. Należy podkreślić znaczenie kultury zaufania w procesie pracy zespołowej oraz w codziennej współpracy i komunikacji nauczycieli i uczniów. Ma ona ścisły związek z pozaszkolnymi doświadczeniami uczestników interakcji edukacyjnych. Oznacza to, że pozostaje w związku z kulturą zaufania w całym społeczeństwie. 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

59

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Bogactwo i różnorodność relacji, w jakich ludzie uczą się, rozwijają swoje dyspozycje zmienia się w postępie wykładniczym. Poszerza się krąg kontaktów oraz źródeł informacji i wiedzy. Krytyczna postawa wobec nich, ocena ich wartości jest warunkiem efektywności wykorzystywania ich w procesie uczenia się i rozwoju człowieka. Poszukiwanie warunków kształtowania kultury zaufania cechującej się krytycznością nabiera szczególnej wagi ze względu na charakter relacji w otwartym, poindustrialnym społeczeństwie, w którym ograniczane są mechanizmy nadzoru i formalnej kontroli społecznej, powszechne natomiast są możliwości pozaosobowego informowania za pośrednictwem nowych mediów. Wciąż jednak uczenie się jest procesem gromadzenia i aktualizacji doświadczeń w relacjach z bezpośrednim lub pośrednim otoczeniem społecznym, materialnym i niematerialnym. Relacje te mogą przybierać postać interakcji czyli wzajemnego oddziaływania elementów układu ludzi, rzeczy i zjawisk, w wyniku czego zmianie mogą podlegać wszystkie elementy tego układu. Interakcja jest spotkaniem, z którego każdy z uczestników wychodzi zmieniony. Tak pojmowane interakcje mogą być źródłem podmiotowych doświadczeń kooperatywnych, ufności i poczucia bezpieczeństwa oraz społecznej spójności, ale również mogą być źródłem konfliktów i wzajemnej nieufności. Należy podkreślić, że w interakcji edukacyjnej role uczestników są dynamiczne i zamienne. Oznacza to, że tym kto inicjuje interakcję, nadaje jej formę i treść, dokonuje oceny jej efektów może być każdy z uczestników spotkania, niezależnie od formalnych pozycji w procesie kształcenia – nauczyciela i ucznia. Można wręcz zaryzykować stwierdzenie, że im częściej uczniowie inicjują wzajemne relacje, wypełniają formami i treściami i dokonują oceny efektów oraz im częściej nauczyciele uczą się w tych interakcjach, tym bogatsza jest kultura zaufania. Nowe środki i narzędzia komunikacji i tkwiące w nich nowe możliwości poszerzania spektrum źródeł uczenia się oraz nowych, niespotykanych wcześniej interakcji edukacyjnych kierują naszą uwagę na ich potencjał w zakresie tworzenia i rozwoju kultury zaufania. U podstaw naszego zainteresowania znajdują się dwie przesłanki, a mianowicie: a) wyniki badań na temat zaufania indywidualnego i uogólnionego wskazujące na to, że ludzie ufają osobom najbliższym oraz b) powszechność stosowania środków digitalnych w pozyskiwaniu nowych informacji, wiedzy i umiejętności. Cyfrowe media, aby były interesujące edukacyjnie powinny udostepniać wysokiej jakości zasoby i to takie, które są zgodne z programem nauczania, interaktywne i wciągające, mające format multimedialny i pozwalające stosować różnorodne podejścia pedagogiczne. Zawierające ruchome obrazy, dokumenty, mapy, 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 60

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

plakaty, wykresy liniowe oraz pliki audio pochodzące np. z instytucji kulturalnych. W szkołach stosowane są natomiast różnorodne środki dydaktyczne z większym bądź mniejszym sukcesem. Od kilku lat popularne w polskich szkołach stały się tablice interaktywne, wystepują także, ale pojedyńczo również tablety. Założonym celem wprowadzenia cyfrowego środka dydaktycznego do klasy szkolnej jest przede wszystkim podniesienie jakości kształcenia. Jest to wspólny wysiłek zarówno nauczyciela/nauczycielki, ucznia/uczennicy, a w niektórych przypadkach także rodziców. Jeżeli temat lekcji jest zajmujący, wymagający szczególnej koncentracji uwagi nauczyciele/nauczycielki zastosują sprzęt cyfrowy, na przykład laptop, tablicę interakcyjną, czy tablet i smartfon, aby zmotywować uczniów do uczenia się. Dlaczego narzędzie ICT warto używać? Przybliżymy w tym miejscu walory tablicy interaktywnej i tabletu. Pominiemy charakterystykę komputera stacjonarnego i komputera przenośnego, gdyż ten sprzęt cyfrowy był w wielu opracowaniach już przybliżany. Z Rapotru Cisco Visual Networking Index: Global Mobile Data Traffic Forecast Update, 2011–2016, dowiadujemy się, że liczba urządzeń mobilnych w końcu 2012 roku przekroczyła liczbę mieszkańców naszego globu, a w 2016 roku na jednego mieszkańca Ziemi przypadnie 1,4 urządzenia mobilnego. W 2016 roku 25% mobilnych użytkowników będzie dysponowała więcej niż jednym urządzeniem, a 9% posiadać będzie trzy takie urządzenia lub więcej (operatorzy oferować będą dostęp do sieci w pakietach dla wielu urządzeń). Mimo iż smartfony stanowią obecnie 12% telefonów, generują już 82% całkowitego ruchu sieciowego. Tablica interaktywna

Tablica interaktywna na pierwszy rzut oka wygląda jak zwykła suchościeralna biała tablica szkolna. Ma jednak w sobie możliwość łączenia działań nauczyciela/nauczycielki i ucznia/uczennicy. Może służyć jako płaszczyzna do pisania, jako powierzchnia magnetyczna, ale przede wszystkim jako przestrzeń interakcji. Ułatwia wizualizację omawianego na lekcjach zagadnienia. Dzięki skonfigurowaniu tablicy z komputerem poprzez projektor multimedialny pojawiają się na niej zdjęcia, animacje, filmy, rysunki, wykresy, itd. Może pełnić funkcję komputerowej myszy do obsługi programów i aplikacji. Dzięki niej można kontrolować poziom zrozumienia przekazywanych treści na lekcjach. W tym celu potrzebne są piloty, oddane w ręce uczniów, którzy za ich pomocą odpowiadają na pytania pojawiające się na tablicy. Dzięki nim możemy personalizować zajęcia, gdyż za jednym kliknięciem 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

61

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

otrzymujemy wynik odpowiedzi na postawione pytania, wyświetlane są na tablicy. W Polsce tablice interaktywne są jeszcze w szkołach rzadkością, z uwagi na ich cenę. Rośnie jednak liczba osób, które poznają jej możliwości podczas różnorodnych szkoleń i zaczynaja o niej marzyć lub odrzucają pomysł na jej zagospodarowanie podczas prowadzonych przez siebie lekcji. Tablet Z roku na rok coraz więcej ludzi na całym świecie korzysta z urządzenia, które w swojej obecnej formie pojawiło się zaledwie kilka lat temu. Początkowo nie wróżono mu sukcesu, jednakże dziś w wielu obszarach z powodzeniem zastępuje inne urządzenia cyfrowe, takie jak: telefon komórkowy, netbook czy laptop. Są to tablety i obecnie mają szerokie zastosowanie – służą m.in. do przeglądania sieci, wysyłania maili, przeglądania fotografii i materiałów audiowizualnych, grania czy czytania książek i prasy w wersji elektronicznej 8. Dzięki wbudowanym: kamerze czy aparatowi użytkownicy mogą w każdym miejscu robić zdjęcia i nagrywać ważne dla nich wydarzenia. Niektóre z tabletów posiadają funkcję rozpoznawania pisma i przekształacania je na drukowane, zamiany zapisu rozmowy, wypowiedzi dzwiękowej na pisaną, toteż są także przydatne podczas robienia notatek na wykładach czy pisania wypracowań w szkole. Idąc tym tropem, tablet staje się nieocenionym środkiem dydaktycznym w edukacji. Może zastępować tradycyjne podręczniki, a dzięki wielu przydatnym aplikacjom – ułatwia proces uczenia się i zdobywania potrzebnych informacji 9. Smartfon W ostatnich latach notuje się szybki rozwój technologii smartfonów, a współczesne modele ze swoimi ponad czterocalowymi ekranami uzupełniają gamę komputerowych urządzeń mobilnych, do których należą notebook, tablet, palmtop czy przenośna konsola do gier. Smartfon może

wykonywać

wiele

czynności

realizowanych

w

komputerze

stacjonarnym,

ale

predysponowany jest w szczególności do: 1) komunikowania się różnymi metodami, 2) uruchamiania specjalizowanych aplikacji uwzględniających cechy smartfonów, 3) wyświetlania zdjęć, filmów, prezentacji, 4) odsłuchiwania plików audio, 5) prowadzenia wideorozmów, 6) wykorzystywania lokalnych baz danych. Zastosowanie smartfonów w edukacji nie jest jeszcze 8 9

D. Niedzielewski, Z tabletem nad morze, ze smartfonem w góry, „Networld”, Warszawa 2010, nr 7 - 8, s.58. A. Pająk, Dziesięć funkcji, które pomogą tabletom zawojować rynek, „Chip”, Warszawa 2010, nr 6, s. 16.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 62

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

popularne w Polsce, w przeciwieństwie do Stanów Zjednoczonych. Obserwujemy przepaść w tym przypadku między uczniami/uczennicami, studentami/studentaki, jako zdigitalizowanymi odbiorcami, a nauczycielami/nauczycielkami jako nowicjuszami cyfrowych technologii. Możliwości zastosowania smartfona w edukacji jest bardzo wiele, na co zwraca uwagę A.Sygiela, co można zaprezentować na schemacie1. Schemat 1. Osobiste smartfonowe środowisko uczenia się.

Źródło: A.Sygiela,Smartfon jako narzedzie w procesie edukacji w szkole wyższej – mozliwości i perspektywy zastosowań. E - edukacja

Chmura obliczeniowa/informatyczna Chmura to miejsce na serwerze udostepniającej swoje zasoby pamięci. Użytkownik chmury przechowuje na niej dane, informacje, z których w dowolnym czasie po podłączeniu: komputera, tabletu, smartfona, czy inego czytnika danych, może z niej korzystać. Chmura może mieć charakter spersonalizowanych i otwartych dla grupy zasobów. W prywatnej chmurze, świadczy usługi na rzecz klientów wewnętrznych, a w komercyjnej na rzecz klientów zewnętrzynych. Jest dużym udogodnieniem dla użytkownika, gdyż stanowi 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

63

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

swoistego rodzaju dysk z danymi dostepnego w sieci. Nie musimy go ze sobą nosić. Mamy do niego dostęp w każdym miejscu i o każdej porze. Rys. Funkcje chmury obliczeniowej/informatycznej

Źródło: www.inforgafika.wp.pl

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 64

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Informatyczna chmura może, a nawet powinna budzić pewne obawy dotyczące bezpieczeństwa, zarządzania danymi, zaufania, kontroli i wydajności. Ta uwaga odnosi się do całego spektrum zasobów sieci internet. Mozna zadań pytanie na ile zabezpieczone są moje dane i informacje? Skąd będę miała pewność, że są bezpieczne? Chmura obliczeniowa jest nową i szybko rozwijającą się koncepcjją interakcji danych i informacji z jej użytkownikiem. Aby zwiększyć jej zrozumienie należy poznać jak chmura jest zdefiniowana, i jak będzie ewoluować. To pozwoli nam zrozumieć, kiedy, gdzie, jak i dlaczego możemy korzystywać z usługodawcy chmury. Możemy dokonać analizy cyklów dostawców i rynku zainteresowanych firm i osob. Dochodzimy zatem do pytania: jakie osoby kryją się za aktywnością chmury i czy możemy im powierzyć nasze dane i informacje? Czy możemy im zaufać? Jedno jest pewne. Aktywny rynek technologii i rozwijające swoje możliwości spersonalizowane urządzenia cyfrowej komunikacji powodują to, że edukacja nie może funkcjonować bez nowoczesnych narzędzi i zasobów cyfrowych. Technologia informacyjna i komunikacyjna w tym również chmura obliczeniowa w pewnym sensie uwolniły edukację. Dały warunki dla wielowymiarowej przestrzeni uczenia się opartej

na dynamicznej i nieskończonej wymianie informacji. Dostarczyły alternatywnych kanałów interakcji uczącym się. Przyczyniły się do spersonalizowanej formy nauki. Uczący się ma wybów, kiedy będzie się uczył, sam, czy z kimś. Może dopasowaą swój styl uczenia się do warunków jakie dają mu cyfrowe urządzenia i przestrzeń w sieci. 2. Metodologia badań Na poczatku XXI wieku, w wyniku ekspansji cyfrowych mediow do edukacji powstało wiele scenariuszy rozwoju systemu edukacji 10 i wciąż powstają nowe. Każdy z nich możliwy jest do realizacji, różnią się jednak między sobą, np.: warunkami demograficznymi, polityką edukacyjną, polityką finansową, rozwojem zasobów edukacyjnych internetu lub technologii wprowadzonej do edukacji. W każdej szkole funkcjonują mniej lub bardziej podobne do siebie scenariusze rozwoju technologicznego, tworząc pewien wizerunek, pewną kulturę szkoły. Interesują nas warunki tworzącej sie kultury. Szczególnie osobowe, normatywne, jak również instrumentalne. Dlatego celem poznawczym naszego projektu SIT jest rozpoznanie, opisanie, zinterpretowanie i wyjaśnienie specyfiki kultury zaufania w interakcjach edukacyjnych

10

OECD, Center for Educational, Research and Innovation (CERI) The OECD Schooling Scenarios in Brief.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

65

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

wspomaganych przez nowoczesne technologie informacyjne i komunikacyjne, na przykładach zaczerpniętych w szkołach w krajach uczestniczących w projekcie. W pierwszym etapie realizacji projektu badania prowadzone były w instytucjach edukacyjnych w Polsce. Miejscem prowadzenia badań były szkoły i uczelnie, w których stosowane są ICT. Były to szkoły podstawowe (według klasyfikacji ISCED 11 oraz EQF12: I i II poziom edukacji), gimnazja i licea (III i IV poziom edukacji) oraz uczelnie wyższe (V - VIII poziom edukacji). Badania, których wyniki są przedstawiane w tym raporcie zostały przeprowadzone w szkołach podstawowych w Polsce. Liczbę szkół i poziom edukacji przedstawiamy w tabeli 1. Tabela 1. Liczba szkół, w których prowadzone były badania Rodzaj/poziom

Liczba

Szkoła Podstawowa I-II

6

Gimnazjum – III

4

Szkoła Średnia - IV

4

Uniwersytet/ Szkoła Wyższa - V-VIII

3

Źródło: badanie własne.

Respondentami w badaniach sondażowych byli nauczyciele i uczniowie/studenci. Ich liczba w odniesieniu do poziomu kształcenia przedstawiona jest w tabeli 2 i 3. Tabela 2. Liczba nauczycieli uczestniczących w badaniach Rodzaj/poziom

Liczba

Szkoła Podstawowa I-II

18

Gimnazjum – III

9

Szkoła Średnia - IV

9

Uniwersytet/ Szkoła Wyższa - V-VIII

23

Źródło: badanie własne. 11

International Standard Classification of Education ISCED 2011, http://www.uis.unesco.org/Education/Documents/isced-2011-

en.pdf (dostęp: 10.01.2014), s. 25 I następne 12

The European Qualifications Framework for Lifelong Learning, http://ec.europa.eu/dgs/education_culture (dostęp:

10.01.2014)

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 66

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Tabela 3. Liczba uczniów/studentów uczestniczących w badaniach Rodzaj/poziom

Liczba

Szkoła Podstawowa I-II

301

Gimnazjum – III

159

Szkoła Średnia - IV

143

Uniwersytet/ Szkoła Wyższa - V-VIII

403

Źródło: badanie własne.

Poznanie użycia ICT w interakcjach edukacyjnych ze względu na ich udział (stymulujący/ facylitujący bądź utrudniający) w kształtowaniu kultury zaufania w procesie uczenia się i rozwoju osoby i zmiany społecznej jest interesujące w kontekście skali zjawiska stosowania ich w życiu codziennym oraz w perspektywie koncepcji społeczeństwa uczącego się. Jak piszą autorzy raportu (Survey of Schools: ICT In Education. Benchmarking Access, Use and Attitudes to Technology in Europe’s Schools. Final Report, February 2013 s. 16): „stosowanie przez uczniów ICT w czasie lekcji jest wciąż dużo mniejsze niż korzystanie z nich poza szkołą” 13. Wywołuje to u uczniów doświadczenie życia w światach równoległych: w świecie życia codziennego, w naturalnym środowisku, w którym można pozostawać w relacjach z wybranymi elementami: osobami, miejscami i zagadnieniami

oraz w

wyabstrahowanym, oderwanym od naturalnego świecie szkolnego uczenia się, w sztucznej rzeczywistości, w której dominuje zasada uczenia się nie dla życia lecz dla szkoły. Zastosowana w projekcie metoda Case study pozwoliła na celowy dobór szkół, w których badana jest struktura kultury zaufania w interakcjach edukacyjnych. Badania były prowadzone w szkołach, które cechuje wysoki poziom wyposażenia w urządzenia cyfrowe (digitalne), to znaczy: uczniowie i nauczyciele mają dostęp do sprzętów i narzędzi multimedialnych (komputer, tablica interaktywna), jest połączenie szerokopasmowe oraz wirtualne środowisko społeczne (strona www, dziennik elektroniczny, sieciowa komunikacja z rodzicami, … ). W badaniach zastosowane zostało skumulowane podejście ilościowo-jakościowe. Do zbierania danych ilościowych wykorzystane były kwestionariusze ankiet, których treści zostały opracowane z udziałem wszystkich partnerów w projekcie SIT. W badaniach sondażowych (ankietowych) uczestniczyli uczniowie/uczennice, studenci/studentki oraz nauczyciele/nauczycielki ze szkół 13

i uczelni.

http://ec.europa.eu/digital-agenda/sites/digital-agenda/files/KK-31-13-401-EN-N.pdf (dostęp: 10.01.2014)

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

67

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Badania jakościowe prowadzone były przez zespoły złożone z partnerów – uczestników projektu SIT i były prowadzone techniką obserwacji według przygotowanej wcześniej scheduły. Skład instytucjonalny i osobowy uczestników projektu SIT prezentujemy w tabeli 4. Tab. 4 Zestawienie instytucji oraz naukowców uczestniczących w projekcie. Funkcja uczestnika

Instytucja i osoba

Uniwersytet Szczeciński Prof. Maria Czerepaniak – Walczak Prof. Elżbieta Perzycka Dr Aneta Makowska 1Beneficjent 1 Dr Lidia Marek Mgr Radosław Falkiewicz – Szult Mgr Jowita Krajewska Mgr Maciej Sokołowski - Zgid Nesna University College 2 Beneficjent 2 Prof. Harald Nilsen University of Macerata Prof. Pier Giuseppe Rossi Prof. Flavia Stara Prof. Raffaele Tumino 3 Beneficjent 3 Prof. Stefano Polenta Dr Luca Girotti Dr Rosita Deluigi The Immanuel Kant Baltic Kant Federal University Prof. Tatyana Grebenyuk 4 Partner 1 Prof. Konyushenko Svetlana Dr Tatyana Shkapenko Dr Katherine Nechaeva Institute of Kashmir Studies Society – University of Kashmir Prof. Nisar Ali 5 Partner 2 Prof. Ghulam Mustafa Khawaja Dr Muhammad Maroof Shah Źródło: opracowanie własne

Skrót instytucji

Kraj

US

Poland

HiNe

Norway

UNIMC

Italy

IKBKFU

Russia

UOK

India

Jest to pierwszy raport zawierający wyniki analizy wyników badań przeprowadzonych w Polsce. Na podstawie obserwacji według scheduły, dokumentacji fotograficznej, wywiadów oraz badań kwestionariuszowych przeprowadzonych w dobranych celowo szkołach prezentujemy stosowanie ICT w interakcjach edukacyjnych, strukturę osobowych elementów kultury zaufania na poszczególnych poziomach edukacji oraz pojmowanie zaufania przez uczestników interakcji edukacyjnych. W zakończeniu wskazujemy specyficzne 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 68

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

normy obowiązujące w interakcjach edukacyjnych, w których używane są digitalne środki oraz najbardziej charakterystyczne zadania realizowane przez uczestników tych interakcji będące źródłem doświadczeń ufności i bezpieczeństwa.

3. Użycie ICT w interakcjach edukacyjnych Nowe środki i technologie komunikacji nieodwracalnie włączane są w codzienne życie osób i zbiorowości. Znajduje to odzwierciedlenie w pozyskiwaniu informacji, w uczeniu się, w pracy. Ich stosowanie generuje nowe drogi i wzory komunikowania się, socjalizacji i współdziałania. Niesie w sobie również nowe, nieznane wcześniej zagrożenia indywidualnego rozwoju i przemian społecznych. Powstają nowe czynniki marginalizacji i wykluczenia społecznego. Za ich sprawą zmienia się środowisko życia codziennego, zwyczaje i organizacja relacji społecznych. Zmieniają się również pedagogiczne koncepcje organizacji środowiska uczenia się i rozwoju oraz interakcje edukacyjne. To sprawia, że konieczne są opisy, analizy i interpretacje ich obecności w intencjonalnie organizowanych interakcjach edukacyjnych. Pozwoli to poznać i zrozumieć znaczenie ICT w podstawowej alfabetyzacji cyfrowej członków społeczeństwa informacyjnego oraz w formalnej, pozaformalnej i nieformalnej edukacji całożyciowej. ICT ma bowiem szansę zmienić charakter interakcji edukacyjnych. Szczególnie ważne, w kontekście celów badania kultury zaufania w tym interakcjach, jest poznanie mediów cyfrowych jako składników i czynników środowiska uczenia się i rozwoju zaufania do ludzi, norm i treści kształcenia. Interesuje nas, w jakim zakresie ich użycie w procesie uczenia się jest źródłem doświadczeń w relacjach opartych na zaufaniu oraz jaki to jest rodzaj zaufania: patriarchalne czy krytyczne. Upowszechniania nowych środków i narzędzi komunikacji, ich wielość i różnorodność oraz tempo nowelizacji może skutkować (i nierzadko skutkuje) wzrostem poczucia niepewności i nieufności wobec prawdziwości treści oraz rzeczywistych i potencjalnych ich wpływów w procesach edukacji. Interesujące w tym zakresie są doświadczenia podmiotów edukacji, to znaczy uczniów/uczennic oraz nauczycieli/nauczycielek uczestniczących na co dzień w interakcjach, w których nieodłącznym (zarówno nieformalnie [często] jak i formalnie [rzadziej]) są nowe media cyfrowe, to znaczy urządzenia i aplikacje. Na potrzeby tego fragmentu raportu za przedmiot analizy przyjmujemy dane z badań w polskich szkołach i uczelniach z podziałem na edukację dzieci i młodzieży (traktowaną przez 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

69

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

nas jako obowiązkową, gdyż w Polsce obowiązek szkolny trwa do ukończenia 18 r.ż.) i edukację akademicką (tertiary education). Przedmiotem

analizy są

więc

wypowiedzi

respondentów,

których

liczebności

przedstawione są w tabeli 5. Tabela 5. Liczebność uczestników/uczestniczek badań sondażowych

Poziom I-IV V-VIII

Źródło: badania własne

Uczniowie/studenci 375 210

nauczyciele 41 15

Drugą grupę danych prezentowanych i dyskutowanych w tej części stanowią wyniki obserwacji prowadzonych w klasach szkolnych i salach uczelnianych. Wyniki te były dokumentowane w notatkach z badań terenowych sporządzanych przez członków zespołu badawczego oraz na fotografiach. Na potrzeby tej części raportu wykorzystujemy te notatki i fotografie, które ilustrują zagospodarowanie przestrzeni edukacyjnej mediami cyfrowymi: jakie są to urządzenia i jak są rozmieszczone w klasie szkolnej/sali wykładowej. 3.1. Rodzaje urządzeń cyfrowych używanych w interakcjach edukacyjnych W pierwszej kolejności prezentujemy rodzaje urządzeń (rys. 1) stosowanych w procesie uczenia się w badanych środowiskach. Rys. 1. Urządzenia używane przez uczniów i studentów w uczeniu się (według poziomu edukacji).

100 50

44,41 24,32

83,87 62,5 25,66

8,19

43,42 22,33

9,05 3,72 16,28 4,22

I-IV V-VIII

0

Źródło: badania własne. 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 70

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Zamieszczona na rysunku nr 1 lista urządzeń została sporządzona na podstawie obserwacji w klasach szkolnych i salach uniwersyteckich, a częstość użycia poszczególnych mediów cyfrowych ustaliliśmy na podstawie odpowiedzi w badaniach sondażowych. Nie uwzględnialiśmy w badaniach sondażowych takich mediów jak tablica interaktywna (white board), gdyż jest to urządzenie umieszczane w niektórych pomieszczeniach i nie należy do powszechnie używanych. Nie jest to specyfika polskiej szkoły. Według raportu Survey of Schools: ICT In Education

(s. 33) w szkołach w krajach UE średnio na jedną tablicę

interaktywną przypada ponad 100 uczących się. Są one instalowane w klasach/salach, ale ważnym miejscem ich umieszczania są szkolne biblioteki. Częstość wykorzystywania komputerów stacjonarnych (desktopów) może być konsekwencją wyposażenia szkół i uczelni w te urządzenia. Według raportu UNESCO ((David Souter: Towards Inclusive Knowledge Societies: a review of UNESCO’s Action In Implementing the WSIS outcomes, UNESCO, Paris 2010, p. 57) w polskiej szkole jest średnio 17 komputerów (podczas gdy w Finlandii 55). Wraz z unowocześnianiem i miniaturyzacją urządzeń widać udział laptopów wśród mediów cyfrowych wykorzystywanych w realizacji zadań przez uczniów i studentów. Te przenośne urządzenia znajdują zastosowanie, zwłaszcza w szkole wyższej, w codziennym uczeniu się. Inne przenośne media cyfrowe (tablety, mp3/mp4), jakkolwiek coraz powszechniejsze, nie są tak znaczącym środkiem pozyskiwania nowych informacji wykorzystywanych w formalnym uczeniu się. Nie jest to zjawisko specyficznie polskie. Na bardzo rzadkie wykorzystywanie telefonów komórkowych (mobile) i smartphonów wskazują również dane zamieszczone w Survey of Schools: ICT In Education (February 2013, s. 41). Oznacza to, że mobilne urządzenia, mimo że umożliwiają nowoczesne i szybkie wsparcie w kształceniu nie wzbudzają jeszcze zaufania wśród uczniów/uczennic i nauczycieli/nauczycielek, jako środki edukacji. Nie jest to wszakże specyfika polskiej szkoły, a raczej szkół, w których prowadzone były badania. Na podobne doświadczenia z włączaniem mobilnych urządzeń (telefonów komórkowych i smartphonów) do edukacji wskazują wyniki badań w pięciu hiszpańskich uniwersytetach (Del Pilor Quicios Garcia, Luisa Sevillano Garcia, Isabel Ortega Sanchez, Educational Uses of Mobile Phones by University Students in Spain, „TNER” 2013 No 4 Vol. 34). Te powszechne urządzenia, mimo swego potencjału edukacyjnego, nie zadomowiły się jeszcze jako środki uczenia się „wszędzie i zawsze” (anywhere anytime). 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

71

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Jednym z zadań stojących przed współczesnym nauczycielem jest włączanie ICT do repertuaru codziennych metod kształcenia i wychowania. Jest to jedno z centralnych zadań wskazywanych przez UNESCO w Action Line C7 (David Souter: Towards Inclusive Knowledge Societies: a review of UNESCO’s Action In Implementing the WSIS outcomes, UNESCO, Paris 2010, p. 45). Oznacza ono zmiany w podejściu nauczycieli do środków edukacji, a zwłaszcza świadomym wykorzystywaniu potencjału mediów cyfrowych w procesie rozwoju osoby i zmiany społecznej. Jak piszą autorzy raportu Nowe media w polskiej szkole (http://pobierzwiedze.pl/wp-content/uploads/2013/11/Nowe-media-w-polskiej-szkolewyniki-bada%C5%84.pdf; dostęp: 30.01.2014) nasycenie sprzętowe nie przekłada się na zmiany metod pracy. Nauczyciele nie zawsze mają zaufanie mediów cyfrowych i ich potencjału edukacyjnego. Niewykluczone, że wiąże się to z ich umiejętnościami cyfrowymi, a zwłaszcza ograniczonej znajomości specyficznych funkcji poszczególnych urządzeń mobilnych oraz różnorodności aplikacji dostępnych dla tych urządzeń. Nie bez znaczenia jest również cena wielu sprzętów oraz fakt, że są one używane głównie w życiu prywatnym. Doświadczenia w korzystaniu z cyfrowych urządzeń edukacyjnych prezentujemy na rys.2. Rys. 2. Urządzenia używane przez nauczyciela w procesie kształcenia (według poziomu edukacji).

90,91 83,33

100 80

63,64

60

36,36

40 20

0

36,11

22,73

I-IV

27,78 27,27

V-VIII 0

0

Źródło: badania własne.

W objętych badaniem szkołach pedagogiczne podejście do korzystania z urządzeń cyfrowych jest zróżnicowane i zależnie od kontekstu: jedni nauczyciele/nauczycielki 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 72

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

akcentują modele dydaktyczne angażujące całą klasę; inni nauczyciele/nauczycielki wykorzystują je w sposób skupiający się na samym uczniu gdzie narzędzie ma inspirowć uczniów/uczennice do wspólnej pracy nad rozwiązaniem zadania, co w konsekwencji prowadzi do interaktywnych zachowań. Nauczyciele/nauczycielki osiągali takie zachowania organizując uczniom zajęcia w małych grupach. Uczniowie/uczennice uczestniczący w zajęciach oznajmili, że gdy nauczyciele/nauczycielki wykorzystują tablicę interaktywną w klasie, tempo uczenia się jest szybkie. Sposób stosowania narzędzi cyfrowych oraz organizacja zajęć z ich użyciem charakteryzuje postawę nauczyciela wobec przyjętego system kształcenia. Poza tym, gdy nauczyciele przywołują treści z nauczanego przedmiotu, przy użyciu cyfrowych narzędzi, to uczniowie odczuwają, że nauczyciele są razem z nimi w cyfrowym świecie. Nauczyciele nie zawsze mają zaufanie do mediów cyfrowych i ich potencjału edukacyjnego. Niewykluczone, że wiąże się to z ich umiejętnościami cyfrowymi, a zwłaszcza ograniczonej znajomości specyficznych funkcji poszczególnych urządzeń mobilnych oraz różnorodności aplikacji dostępnych dla tych urządzeń. Nie bez znaczenia jest również cena wielu sprzętów oraz fakt, że są one używane w życiu prywatnym. Tak wyraźnie zarysowana przez nauczycieli/nauczycielki przewaga używania laptopów, zarówno przez uczących się/uczące się jak i nauczycieli/nauczycielki pozostaje w relacji do danych z przywoływanego już raportu Survey of Schools: ICT In Education. Benchmarking Access, …. Według danych zawartych w tym raporcie (s. 36) korzystanie z laptopów w uczeniu się i kształceniu w szkołach europejskich znacznie przeważa posługiwanie się komputerami stacjonarnymi (desktopami). Charakterystyczne jest to, że użycie laptopów rośnie wraz z poziomem edukacji. Upowszechnienie nowych mediów komunikacji sprawia, że telefony komórkowe, smartphony, tablety i inne urządzenia mobilne stają się nieodłączną częścią codziennego wyposażenia. Według raportu GUS z września 2013 r. (Łączność. Wyniki działalności w 2012 r. Warszawa 2013, s. 28) liczba abonentów telefonii ruchomej wynosi 55 mln. (stan na 31.12.2012 r.). Oznacza to, że w ciągu dekady 2002-2012 liczebność abonentów wzrosła czterokrotnie, i znacznie (w tym samym roku liczba ludności Polski wynosiła niespełna 38 550 tys.) przekracza liczbę ludności Polski z niemowlętami i osobami osadzonymi w aresztach i więzieniach włącznie. Zastawienie tych danych wskazuje, że na statystycznego

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

73

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

mieszkańca/statystyczną mieszkankę Polski przypada niemal 1,5 telefonu komórkowego. Lokuje to Polskę na 15 miejscu wśród 27 państw Unii Europejskiej. 3.2. Używanie ICT w komunikacji z uczestnikami/uczestniczkami interakcji edukacyjnych Szerokie możliwości posługiwania się mobilnymi telefonami i ich odpowiednikami w różnych sytuacjach i w różnych sprawach oddziałują na charakter relacji społecznych, partycypację w życiu zbiorowym i na kontakty międzyludzkie. W naszych badaniach sprawdzamy wykorzystywanie mediów cyfrowych w kontaktowaniu się podmiotów edukacji. Jak często używane są media cyfrowe do komunikowania się z rówieśnikami poza szkołą/uczelnią obrazuje rys. 3. Rys. 3. Kontaktowanie się z kolegami/Koleżankami z użyciem mediów cyfrowych.

50 40 30

35,69 27,63

40,13

45,91 31,76

telefonują, ślą sms w "przyzwoitym" czasie

39,45

28,95

33

telefonują, śla sms w czasie, gdy sytuacja tego wymaga e-mail, facebook, .. w "przyzwoitym" czasie

20 10

e-mail, facebook, …w czasie, gdy sytuacja tego wymaga

0

uczniowie

studenci

Źródło: badania własne.

Charakterystyczne jest komunikowanie się w każdej chwili zarówno z użyciem telefonów komórkowych jak i przez e-mail, facebook i inne portale społecznościowe. Na to zjawisko można spojrzeć z kilku perspektyw. Jedną z nich jest netykieta, która zawiera w sobie normy regulujące relacje społeczne za pośrednictwem mediów cyfrowych. Łatwość dostępu do środka komunikacji sprawia, że nie zawsze ludzie zastanawiają się, czy odbiorca może podjąć kontakt. Kierują się swoim, nierzadko doraźnym interesem. Częstość takiego zachowania

wskazuje

na

potrzebę

włączenia

problematyki

netykiety

do

zadań

wychowawczych. Jeśli spojrzeć na zobrazowane zjawisko z perspektywy interesującej nas kultury zaufania, przewagę komunikowania się w każdym czasie, gdy sytuacja tego wymaga 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 74

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

możemy odczytać jako wyraz zaufania do rówieśników. Zwracanie się do kogoś bezzwłocznie, gdy zaistnieje taka potrzeba jest właśnie wskaźnikiem zaufania do tej osoby, przeświadczenia, że kontakt z nią okaże się owocny. Dotyczy to zarówno sytuacji dzielenia się trudnościami i szukania pomocy jak i dzielenia się radością, sukcesem. Nowe wzory komunikowania się z użyciem mediów cyfrowych uwidaczniają się również w kontaktach z nauczycielami/nauczycielkami poza relacjami w szkole (rys. 4). Rys. 4. Kontaktowanie się z nauczycielami/nauczycielkami z użyciem mediów cyfrowych.

telefonują, ślą sms w "przyzwoitym" czasie

40 30

telefonują, śla sms w czasie, gdy sytuacja tego wymaga

30,77

e-mail, facebook, .. w "przyzwoitym" czasie

20 10

7,2

3,12 1,64 7,57 4,11

0 Źródło: badania własne.

uczniowie

2,48

e-mail, facebook, …w czasie, gdy sytuacja tego wymaga

6,45

studenci

Pojawiają się nowe wzory komunikowania się i nowe typy relacji, np. tworzenie komunikatów przekazywanych ustnie. Uczniowie zgodzili się co do tego, że smartfony pozwalają im odnaleźć i stosować swój głos, czyli mogą łatwo pozyskiwać informacje z witryn

i

wykorzystywać

SMS

oraz

e-mail

do

ciągłej

komunikacji

z

nauczycielem/nauczycielką poza szkołą podczas przygotowywania materiału na kolejną lekcję. Tych sytuacji jest znacznie mniej, aniżeli w relacjach z rówieśnikami. Niewątpliwie jest

to

efekt

dystansu

pozycji

społecznych

oraz

tradycyjnych

wzorów

relacji

nauczyciel/nauczycielka-uczeń/uczennica. Wyróżniająca się częstość kontaktowania się studentów/studentek z nauczycielami/nauczycielkami akademickimi może być efektem upowszechniania się w szkole wyższej praktyki konsultowania i składania prac za pośrednictwem poczty elektronicznej. Zdecydowanie rzadziej środkiem formalnych kontaktów w szkole wyższej, zarówno w czasie „przyzwoitym” jak i spontanicznie, w nieprzewidywalnych okolicznościach jest telefonia mobilna. 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

75

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Dane zamieszczone na rysunkach 3 i 4 pozostają w relacji do informacji z rysunków 1. i 2. wskazujące na częstość wykorzystywania mediów mobilnych w procesie uczenia się. Posługiwanie się tymi mediami przypisane jest przeważnie do sfery prywatnej. Jednym ze wskaźników zaufania jest wciąż podawanie numeru swojego telefonu, adresu mailowego i innych kontaktów sieciowych. Upowszechnianie tych danych traktowane jest jako niezdawanie sobie sprawy z zagrożeń ze strony innych użytkowników. Z drugiej strony nadmierne chronienie swojej prywatności jest wskaźnikiem nieufności w relacjach społecznych. 3.3. Uczenie się w sieci i z udziałem sieci Włączanie ICT w procesy edukacyjne nie jest fanaberią ani nadążaniem za modą. Jest nieuniknioną koniecznością. Ich użycie w różnych sferach codziennego życia systematycznie rośnie. Niosą one w sobie nadzieję na wyrównywanie szans życiowych, polepszanie standardów życia, ograniczanie obszarów marginalizacji i wykluczenia oraz wzrostu potencjału inkluzyjności. Są też szansą na poszerzanie dostępu do edukacji, korzystanie z prawa do nauki i prawa do autoekspresji. Zasoby i potencjał Internetu pełnią w tym zakresie kluczową rolę. Stanowią

“naturalne” zaplecze uczenia się w niespotykanych wcześniej

okolicznościach, zwłaszcza poza szkołą. Według raportu OECD w krajach należących do tej organizacji dostęp do Internetu w domu ma ponad 70% mieszkańców tych krajów, a za jego pośrednictwem do wielu dóbr i nowego typu relacji społecznych. Również W Polsce rynek usług szerokopasmowego dostępu do sieci Internet systematycznie się powiększa. w końcu roku korzystało z usług Internetu szerokopasmowego ponad 11,4 mln użytkowników, (raport GUS Łączność, s. 29). Kolejnym naszym zadaniem badawczym było

więc rozpoznanie częstości

wykorzystywania zasobów sieci w realizacji zadań i pozyskiwaniu nowych informacji. Korzystanie z zasobów Internetu może odbywać się na wiele sposobów i w różnych miejscach. Może to być praca w domu, przygotowanie się do lekcji/zajęć na uczelni a także wypełnianie zadań w czasie formalnych interakcji edukacyjnych, w klasie szkolnej, Sali wykładowej, w laboratorium. Naszych respondentów/nasze respondentki pytaliśmy o to, jak często sięgają do zasobów sieci w czasie zajęć w szkole i na uczelni. Odpowiedzi na to pytanie są przedstawione na rysunku 5. 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 76

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1 Rys. 5 Używanie internetu w czasie zajęć w szkole/na uczelni.

44,9

50

39,47

każdego dnia, do wszystkich zadań

38,16

40

codziennie, do niektórych zadań

31,25

30

22,7

20 5,59

10 0

niekiedy, do realizacji wybranych zadań

10,69

uczniowie

6,74

wcale

studenci

Źródło: badanie własne.

Korzystanie z zasobów sieci w czasie lekcji wskazywane przez uczniów/uczennice nie odbiega od standardów przedstawionych w raporcie Survey of Schools: ICT In Education (https://ec.europa.eu/digital-agenda/sites/digital-agenda/files/security.pdf, 25.01.2014).

Nauczyciele/nauczycielki

korzystają

z

sieci

s.

77;

przygotowując

dostęp, materiały

dydaktyczne, jednakże w czasie lekcji nie organizują dostępu do nowych źródeł. Uwagę zwraca okazjonalność sięgania do mediów cyfrowych w uczeniu się w szkole i na uczelni. Jest to tym bardziej zastanawiające, że wielu uczestników/wiele uczestniczek badań posługuje się urządzeniami cyfrowymi, w tym także mobilnymi. Brak sprzętu w pomieszczeniach szkolnych i uczelnianych nie jest więc argumentem wyjaśniającym taką okazjonalność. Być może źródłem tego stanu rzeczy jest zakorzenienie podmiotów edukacji w tradycyjnej, by nie rzecz rytualnej, organizacji pracy w klasie szkolnej i w sali wykładowej, w której przeważają relacje face-to face, a nauczyciel/nauczycielka i „papierowy” podręcznik są wciąż podstawowym źródłem wiedzy i umiejętności. Taka sytuacja każe z ostrożnością traktować media cyfrowe jako materialne i behawioralne artefakty kultury zaufania w formalnych interakcjach edukacyjnych zachodzących w izbie lekcyjnej. Inną przyczyną tego stanu rzeczy może być nieufność nauczycieli/nauczycielek wobec tego, co uczniowie mogą napotkać w sieci. Nauczyciele/nauczycielki wyrażają ostrożność i potrzebę umiaru we wprowadzaniu mediów cyfrowych w edukacji. Ich obawy odnoszą się głównie do zagrożeń bezpieczeństwa uczniów korzystających z

zasobów sieciowych oraz

umiejętności uczniów w zakresie wyszukiwania właściwych źródeł informacji. (Raport Media w polskiej szkole). 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

77

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Widoczna różnica w korzystaniu z zasobów Internetu przez uczniów/uczennice i studentów/studentki jest efektem wyposażenia pomieszczeń dydaktycznych w sprzęt komputerowy ale także, powodem rzadszego korzystania z Internetu jest organizacja pracy na lekcji,

przewaga

metod

podających

i

prezentacji

przygotowanych

przez

nauczycieli/nauczycielki. Dostęp do Internetu w gospodarstwach domowych ułatwia uczenie się i przygotowanie

do

szkolnych/uczelnianych

zajęć.

Wskazują

na

to

wypowiedzi

uczestników/uczestniczek naszych badań przedstawione na rysunku 6. Rys. 6. Używanie internetu w domu do przygotowania się do zajęć w szkole/na uczelni.

53,85

60 50

38,16 31,25

40 30

6,74

10 0

25,06 20,35

22,7

20

każdego dnia, do wszystkich zadań codziennie, do niektórych zadań

uczniowie

0,74

niekiedy, do realizacji wybranych zadań wcale

studenci

Źródło: badania własne.

W korzystaniu z zasobów Internetu do wypełniania zadań domowych widać niewielkie różnice między uczniami i studentami. Jak wynika z innych badań w polskich szkołach (Nowe media w polskiej szkole, 2013) prace domowe wymagające korzystania z Internetu są zadawane rzadko. Co piąty/a nauczyciel/nauczycielka nie zadaje takich prac wcale. W wyjaśnień nauczycieli/nauczycielek wynika, że przyczyną tego jest przypuszczenie, że uczniowie/uczennice skopiują materiały z sieci oraz że uczący/uczące się mają niskie kompetencje medialne. Z jednej i drugiej wskazywanej przez nauczycieli/nauczycielki przyczyny przebija brak zaufania do uczniów, do ich uczciwości i/albo kompetencji. W naszych badaniach widoczna jest różnica w tym względzie między nauczycielami/ nauczycielkami pracującymi w powszechnej edukacji i wykładowcami w szkole wyższej. Trzy czwarte (3/4) tych pierwszych wskazuje na okazjonalne przejawianie braku zaufania do uczciwości uczniów/uczennic, a niespełna 3% ufa bezgranicznie w samodzielność 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 78

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

uczniów/uczennic prezentujących zadania domowe, podczas gdy 2/3 (niemal 70%) nauczycieli akademickich okazuje brak zaufania do uczciwości studentów/studentek i sprawdza w Internecie każdą z prac przedłożonych przez nich/przez nie. Nie ma wśród respondentów/respondentek-wykładowców/wykładowczyń w szkole wyższej takiej osoby, która odpowiedziała, że nigdy nie sprawdza, czy praca przedłożona przez studenta/studentkę nie jest ściągnięta z sieci, nie jest oszustwem, gdyż ufają w dojrzałość moralną studentów/studentek. Wskazuje to na skalę nieufności uczciwość studiujących w szkole wyższej. Jest to bardzo ważna informacja z punktu widzenia celów badania w naszym projekcie. Wskazuje bowiem pozycję mediów cyfrowych jako artefaktów w kulturze zaufania w interakcjach edukacyjnych. Możliwość sięgania do źródeł w sieci przy realizacji pracy domowej i przygotowywaniu się do szkolnych/uczelnianych zajęć jest niespotykaną dotychczas możliwością wyrównywania szans edukacyjnych. Zasoby sieci są swoistym elementem kapitału kulturowego, do którego mogą sięgać uczniowie niezależnie od realnych składników tego kapitału w środowisku rodzinnym. Można wprawdzie dyskutować, czy dostęp do Internetu może zastąpić brak książek w domu i niekorzystanie z biblioteki, ale z całą pewnością może złagodzić niedostatki w tym zakresie. Istotne jest to, że uczący się mają szanse sięgać do szerszej palety źródeł wiedzy i umiejętności. Na szczególną uwagę zasługuje zróżnicowanie korzystania z zasobów sieci w czasie uczenia się w szkole i w domu. Obrazują to dane z badań zamieszczone w tabeli 6. Tabela 6. Używanie zasobów sieci w uczeniu się w szkole i w domu

Używanie Internetu do uczenia się Każdego dnia, do realizacji wszystkich zadań Codziennie, do realizacji niektórych zadań Niekiedy, do realizacji wybranych zadań Wcale Źródło: badanie własne

Szkoła/uczelnia Uczniowie uczennice 5,59 10,69 39,47 44,90

Studenci studentki 2,23 6,70 47,89 42,18

dom

Uczniowie uczennice 22,70 31,25 38,16 6,74

Studenci studentki 20,35 25,06 58,85 0,74

Zarówno uczniowie/uczennice jak i studenci/studentki znaczenie częściej w domu aniżeli w szkole/uczelni sięgają do zasobów sieci. Dane zawarte w tabeli 1.2. nasuwają spostrzeżenie, że ICT rewolucjonizują uczenie się w wielu różnych sytuacjach, ale nie w klasie szkolnej i w sali uniwersyteckiej. Niewykluczone, że w domu uczący się mogą korzystać z dostępu do bogatszego spektrum zasobów i towarzyszy temu mniejsza kontrola. Innego hipotetycznego 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

79

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

wyjaśnienia można szukać w kulturze zaufania. Korzystanie z zasobów sieci jest uczeniem się na wiele sposobów. Niemało z nich jest wiąże się z doświadczaniem niepowodzeń i błędów. Osoby doświadczające tego wolą nie ujawniać swoich niedoskonałości. Błędne wykonanie zadania trudniej jest ukryć na zajęciach w klasie szkolnej/sali uniwersyteckiej aniżeli w domu. Łatwiej jest próbować własnych sił bez kontroli innych i bez narażania się na ocenianie, a zwłaszcza na krytykę. Takie zachowania są specyficzne dla kultury nieufności, ale mogą tez sprzyjać kształtowaniu zaufania do siebie. 3.4. Portale społecznościowe jako środowisko uczenia się i element kultury zaufania Odrębnym źródłem pomocy w przygotowaniu pracy domowej są kontakty na platformach i w portalach mediów społecznościowych. Tworzą one sieć kontaktów społecznych sprzyjających więziom międzyludzkim oraz stanowiących o nowej postaci kapitału społecznego. Ten wirtualny kapitał społeczny uwidacznia swój potencjał w wielu akcjach obejmujących cały świat. Koledzy i przyjaciele sieciowi są również pomocni w uczeniu się. Korzystanie z tych zasobów kapitału społecznego przez uczestników i uczestniczki naszych badań przedstawione jest na rysunku 7. Rys. 7. Korzystanie z portali społecznościowych w przygotowaniu zadań.

80

codziennie

65,51

65,46

60

czasami, gdy zadanie jest trudne albo nudne

40 20 0

12,01

uczniowie

21,71

29,53 4,47

nigdy, wykonuję zadanie samodzielnie

studenci

Źródło: badania własne.

Rozkład tych odpowiedzi wskazuje na niewielkie różnice między uczniami/uczennicami i studentami/studentkami. Zdaje się też potwierdzać tezę o funkcjonalnym kapitale społecznym wypełniającym portale społecznościowe. Sięganie po pomoc do innych jest wyrazem 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 80

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

zaufania, jakim ci inni są darzeni, przeświadczenia, że można liczyć na ich pomoc i wsparcie. A zaufanie jest wszak immanentnym elementem kapitału społecznego. Na podstawie danych zamieszonych na rysunku 1.7. można orzekać o występowaniu kapitału ufności, który Piotr Sztompka definiuje jako sumę zasobów i korzyści, jakie przynosi nam obdarzanie innych zaufaniem, zwłaszcza, gdy zaufanie zostaje odwzajemnione (Sztompka 2007, s. 263). W rezultacie tworzą się sieci zaufania, które nadają nowy wymiar kulturze zaufania w interakcjach edukacyjnych. Na tym tle nasuwa się jednak pytanie o to, na ile jest to zaufanie krytyczne, oparte na wiedzy, znajomości merytorycznego potencjału źródła informacji, a na ile uogólnione zaufanie do ludzi i ich działań. To pytanie wynika z faktu, że nierzadko korzystanie z portali społecznościowych jest przejawem zaufania do źródeł, które Sztompka nazywa „obiektami wtórnymi” (Sztompka, 2007, s. 112). Warto przy tym dodać, że media społecznościowe tworzą warunki doświadczania zaufania wzajemnego. Tak więc z kontekście ich wtórności sytuacja wzajemności czyni z nich szczególny artefakt kultury zaufania w interakcjach edukacyjnych. Oznacza to, że stosowanie ICT w edukacji tworzy nowe, niespotykane wcześniej sytuacje kształtowania więzi międzyludzkich oddziałujących na rozwój osoby i na zmiany społeczne. 3.5. Konkluzje Analiza danych dotyczących mediów cyfrowych jako materialnych i behawioralnych artefaktów kultury zaufania w interakcjach edukacyjnych wskazuje na zróżnicowanie ich występowania w szkołach i uczelniach, w których prowadzone były badania. Na podstawie zebranego

materiału

badawczego

możemy

stwierdzić,

że

znaczna

część

uczestników/uczestniczek interakcji społecznych w szkole jest „cyfrowymi tubylcami”. Świadczy o tym lista sprzętów cyfrowych, jakimi posługują się w szkole a zwłaszcza poza szkołą. Uwagę zwraca przewaga korzystania z urządzeń przenośnych. Oznacza to poszerzanie szans i możliwości posługiwania się nimi w realizacji zadań edukacyjnych. Wciąż jednak sprzęt mobilny (tablety, mp3/mp4, telefony komórkowe i smartphony) służą raczej do komunikowania się, utrzymywania kontaktów koleżeńskich, aniżeli do uczenia się. W tym kontekście nasuwa się spostrzeżenie o przewadze ich potencjału społecznego nad edukacyjnym. Media cyfrowe, jako materialne i behawioralne artefakty kultury zaufania w formalnych interakcjach edukacyjnych zachodzących w klasie szkolnej/sali uniwersyteckiej, zmieniają warunki relacji społecznych, ale do uczenia się są wykorzystywane głównie w 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

81

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

pozainstytucjonalnych sytuacjach. W izbach lekcyjnych i salach wykładowych wciąż dominują interakcje bazujące na asymetryczności pozycji podmiotów. Odciska to swoje znamię na zaufaniu uczestników tych interakcji, które przybiera głównie postać zaufania do autorytetu (nauczyciela) i nieufności do innych elementów procesu uczenia się. 5. Osobowe elementy kultury zaufania w interakcjach edukacyjnych Kultura powstaje i rozwija się w wyniku kontaktów osób, które przekazują sobie wzajemnie różne informacje. W wyniku tej wymiany powstają interakcje, podczas których osoby poznają siebie i innych, uczą się siebie i od siebie wzajemnie. Poznają zachowania typowe dla uczestników interakcji (Szacka, 2000, s. 70). Interakcja edukacyjna zachodzi wówczas, gdy jej uczestnicy/uczestniczki uczą się, pogłębiają swoją wiedzę, poszerzają umiejętności, zmieniają postawy. Każda pojedyncza osoba może wnieść znaczący wkład w dorobek kultury szkoły, ale dopiero wówczas, kiedy inni członkowie społeczności zaakceptują

to

i

włączą

w

swoją

społeczność.

Biorący

udział

w

badaniu

nauczyciele/nauczycielki rozumieją potrzebę wprowadzania ICT do szkół, są przekonani o pozytywnym wpływie ICT na proces kształcenia uczniów/uczennic. Pamiętać jednak należy, że zdolność tworzenia kultury edukacji medialnej warunkowana jest zinternalizowanym podejściem do mediów cyfrowych, co ma swoje odzwierciedlenie w zaufaniu do szeroko rozumianych

mediów

cyfrowych.

Nie

u

wszystkich

nauczycieli/nauczycielek

zaobserwowaliśmy jednakowe zrozumienie potrzeby stosowania mediów cyfrowych w edukacji. Niektóre osoby zachowują się zgodnie z tym co deklarują, czyli potrzebą stosowania ICT na prowadzonych przez siebie zajęciach lekcyjnych, ale są także i takie osoby, których deklaracje odbiegają od przejawianych zachowań. 4.1. Zaufanie do osób w sytuacjach problemowych w stosowaniu ICT W korzystaniu z cyfrowych mediów tzw. „nowicjusze” najczęściej poszukują pomocy u osób kompetentnych. Badania pokazują, że nie tylko kompetencja jest kryterium wyboru osoby, do której nauczyciele/nauczycielki i uczniowie/uczennice zwracają się o pomoc. Nierzadko kryterium tym jest przekonanie, że osoba ta nie wykorzysta naszej niewiedzy, nieumiejętności w rozwiązaniu napotkanego problemu przeciwko nam, nie wyśmieje nas, nie postawi nas w kłopotliwym położeniu. Inaczej mówiąc, zwrócenie się o pomoc w trudnej 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 82

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

sytuacji do określonej osoby jest wskaźnikiem zaufania. Dlatego w prezentowanych w tym raporcie badaniach przyjmujemy, że wskazanie nauczyciela i/lub kolegi jest wskaźnikiem osobowego elementu kultury zaufania. Istotne więc jest dla nas to, kogo uczestnicy interakcji darzą zaufaniem w sytuacji problemów w posługiwaniu się urządzeniami cyfrowymi. Wyniki badań zamieściliśmy na rysunku 8. Rys. 8. Osoby, do których uczeń/uczennica zwracają się o pomoc, kiedy ma trudności z komputerem, komórką, tabletem, mp3. Student 7,94

Nikogo Do kogoś innego

21,55 26,8

5,26

Do znajomych na facebooku, twiterze… Do nauczyciela

Uczeń

10,36 2,63

Do kolegi/koleżanki spoza klasy/grupy Do kolegi/koleżanki z klasy/grupy

23,57

8,36 16,63 18,59 28,45

48,39

Źródło: badania własne.

Najliczniejsza grupa uczniów/uczennic, ponad połowa uczestników/uczestniczek sondażu, wskazała kolegów/koleżanki z klasy i spoza niej jako tych/te, komu ufają w związku w doświadczaną trudnością. To oni/one darzeni są zaufaniem w sytuacji problemów z użyciem komputera. Kiedy w szkole nauczyciele/nauczycielki natrafiają na problem z użyciem sprzętu co czwarty/czwarta zwraca się z tym do uczniów/uczennic. Zdajemy sobie sprawę z tego, jak trudne jest odwracanie tradycyjnych ról w interakcjach edukacyjnych. Jednakże wobec tego, że uczniowskie doświadczenia w użyciu komputera są głównie kształtowane w domu i przekraczają szkolne potrzeby w tym zakresie można zakładać, że mogliby oni/one pomóc nauczycielom/nauczycielkom w rozwiązywaniu niektórych trudności.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

83

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Uwagę zwraca grupa uczniów/uczennic, którzy/które nie zwracają się do nikogo z prośbą o pomoc. Trudno powiedzieć, co jest tego powodem, czy gotowość do samodzielnego rozwiązania problemu, czy obawa przed zdemaskowaniem własnej niekompetencji. O to samo pytaliśmy nauczycieli. Odpowiedzi przedstawiamy na są na rysunku 9. Rys. 9. Osoby, do których nauczyciel/nauczycielka zwracają się o pomoc, kiedy ma trudności z przygotowaniem treści z zastosowaniem komputerem, komórką, tabletem, mp3. Nauczyciel akademicki

Nauczyciel 18,18 11,11

Gdzie indziej Szuka pomocy w czasopismach fachowych

9,09

16,67

Szuka pomocy w przewodnikach, poradnikach

63,64

41,67

Szuka pomocy w Internecie (forum, facebook) Do uczniów/studentów, którzy są biegli w korzystaniu z nowych mediów

61,11 9,09

Do koleżanek/kolegów spoza pracy

27,6 27,78

36,36

22,73

Do koleżanek/kolegów z pracy

72,73

52,78

Źródło: badania własne.

Nauczyciele/nauczycielki podobnie jak ich uczniowie/uczennice i studenci/studentki wskazują społeczność internetu (szczególnie fora dyskusyjne, facebook, inne) za grupę osób, do której mają największe zaufanie. Ponad połowa nauczycieli/nauczycielek akademickich poszukują

pomocy

w

przewodnikach

i

poradnikach.

Na

drugim

miejscu

nauczycieli/nauczycielki szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych wskazali koleżanki i kolegów z pracy jako osoby godne zaufania, kiedy potrzebują pomocy w korzystaniu z mediów cyfrowych. Najmniej ufają czasopismom i uczniom/studentom. Jest to zastanawiające, szczególnie z perspektywy nauczyciela/nauczycielki akademickiego, gdyż do książek i czasopism odsyłają swoich studentów/studentki podczas realizacji swoich zajęć, podając je jako podstawowe źródło wiadomości. Nauczyciele bardziej ufają „obcym” w sieci, niż uczniom/studentom w realu. Zaufanie, jakim darzone są przez nauczycieli/nauczycielki 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 84

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

osobowe zasoby Internetu wskazuje na poszerzanie się kręgu „uczestników” społeczeństwa sieci. Szkoła, a w niej uczniowie/uczennice i nauczyciele/nauczycielki, na co zwracał uwagę M.Castells (2003, s. 313) rozwiązują swoje problemy z internetem i innymi cyfrowymi mediami, za sprawą internetu poprzez ufność do osobowych źródeł w Galaktyce Internetu. 4.2. Zaufanie do osobowych zasobów cyfrowych Trudnością na jaką napotykają uczniowie/uczennice w korzystaniu

z mediów

cyfrowych to ocena wiarygodności dostępnych informacji, szczególnie poprzez oszacowanie ich użyteczności edukacyjnej. Przy ocenie swoich kompetencji nauczyciele/nauczycielki tego zagadnienia nie uwzględniają. Kiedy zapytaliśmy nauczycieli/nauczycielki, czy sprawdzają prace uczniów pod kątem wiarygodności, odpowiedzieli, że ufają uczniom. Szczegółowy rozkład odpowiedzi prezentujemy na rysunku 10. Rys. 10. Częstotliwość sprawdzania (z użyciem przeglądarki Google) samodzielności pracy uczniów/uczennic.

80

77,78

72,73

70 60 50 Nauczyciele

40

Nauczyciele akademiccy

30 20

13,89

13,64

10 0

0 Zawsze

Sporadycznie

Nigdy

Źródło: badania własne.

Nauczyciele/nauczycielki akademiccy nie ufają swoim studentom w zakresie ich przygotowania się do zajęć z zasobów sieciowych. Większym zaufaniem obdarzani są uczniowie/uczennice. Prawie 78% badanych osób wskazało na sporadyczne sprawdzanie prac. Nie ufa się studentom/studentkom, a ufa się uczniom/uczennicom. Wysoka ufności do osobowych zasobów internetu rys. 10 nauczycieli/nauczycielek akademickich nie przekłada 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

85

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

się na zaufanie do tych samych źródeł, z których korzystają studenci/studentki. Zaufanie w internecine - tak, poza internetem - nie. Internet to miejsce zróżnicowanych pod względem wartości informacji. Pełne zaufanie do osobowych zasobów sieciowych powinno wyzwalać niepokój. Tylko ograniczone zaufanie do autorów zamieszczonych w internecine informacji będzie wzbudzało krytyczne i refleksyjne wartościowanie informacyjnych zasobów cyfrowych. To ono jest niezbędne do odnajdywania informacji edukacyjnie użytecznych. W wyniku prezentacji i omówienia zaledwie wycinka zebranych danych empirycznych w zakresie zaufania do osobowych zasobów cyfrowych mediów stwierdzamy, że niezbędne jest doskonalenie kompetencji informacyjnych nauczycieli/nauczycielek na każdym poziomie kształcenia. Pełne, bezkrytyczne zaufanie do osób w internecine i do informacji przez nie zamieszczanych wprowadza jego użytkowników w chaos poznawczy. Poznanie kontekstu kulturowego środowiska sieciowego, pomaga zrozumieć kim jest osoba tworząca informacje, co ta informacja oznacza dla mnie, dlaczego jest istotna lub mało ważna, gdyż nie wszystkie sygnały, znaki czy symbole, nie każdy spostrzeżony czy wytworzony obraz, nie wszystkie usłyszane wypowiedzi czy przeczytane zdania, ani też nie każda nabyta wiedza są w taki sam sposób wartościową informacją (Hetmański, 2013, s.7). 4.3. Zaufanie osób do urządzeń cyfrowych w sytuacjach problemowych

Powszechność użycia telefonu komórkowego w życiu codziennym nie oznacza bezproblemowego korzystania z niego. Dynamika poszerzania spektrum aplikacji sprawia, że posługiwanie się tym urządzeniem może nastręczać problemów. W kontekście osobowych elementów kultury zaufania interesująco przedstawia się rozkład odpowiedzi na pytanie o to, do kogo uczniowie zwracają się w sytuacji problemów z używaniem telefonu komórkowego.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 86

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Rys. 90 80 70 60 50 Wsch.

40

Zach.

30 20

Płn.

10 0 1. kwartał

3. kwartał

Źródło: badanie własne. 4.4. Osobowy wymiar użyteczności edukacyjnej informacji cyfrowych W odniesieniu do Internetu jako środowiska informacyjnego trop informacyjny ma ścisły związek z pojęciem użyteczności. Poszukiwania informacyjne mają wpływ na efektywność osobowych schematów nawigacyjnych będących projekcją pewnego schematu organizacji informacji jaki zastosowano w wyszukiwarkach internetowych. Tym samym jakość tropu na różnej głębokości w schemacie nawigacyjnym wpływa na efektywność całej struktury (Ruszkowski, z dnia 12.12.2013). Obserwując zachowania uczniów w korzystaniu z cyfrowych zasobów informacyjnych zauważamy u nich automatyczne wybieranie treści, które pokazują się na monitorze. Spośród wielości danych dokonują wyboru takich, które zajmują pierwsze pozycje w wykazie. Jest to dla nich wystarczający powód do podjęcia decyzji, przyjęcia określonego stanowiska w zastanych warunkach. Bardzo często podejmowane są wybory bez głębszego namysłu czy też refleksji, nie zawsze wartościowe. Strony są wartościowe, pod warunkiem gdy słowo jest celne o określonej wartości merytorycznej - to znaczy, że słowo przedstawia rzecz nie tylko dla mówcy, ale stawia ją przed oczyma również temu, do którego słowo jest skierowane. Nie zawsze jednak spotykamy osoby kompetentne w omawianym temacie, nie zawsze są to osoby, którym można zaufać. Zapytałyśmy nauczycieli jakie strony polecają swoim uczniom jako wiarygodne, wcześniej sprawdzone, jako użyteczne edukacyjnie źródło wiadomości? Wyszukane informacje pochodziły najczęściej z Wikipedii oraz ze stron zawierających książki, czasopisma, artykuły, referaty, tematycznie związane z wcześniej zapowiedzianymi, pożądanymi informacjami. 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

87

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Na co zwracają uwagę nauczyciele? Najskuteczniejszym sposobem odnalezienia potrzebnych informacji jest skorzystanie ze specjalnie profilowanych serwisów sieciowych. Obejmują one portale uniwersalne lub portale opracowane tylko dla jednej dziedziny, bardzo często społecznościowe, wszelkiego rodzaju fora dyskusyjne. Najczęściej są one wyselekcjonowane przez właściciela strony łącza do – jego zdaniem – najciekawszych miejsc w sieci, związanych z interesującą nauczyciela tematyką. Poszukiwane są opinie kilku osób, w tym ekspertów w omawianej dziedzinie na temat, zdarzenia, przedmiotu. Uczniowie wiele godzin spędzają z komputerem, dlatego warto byłoby skierować ich na strony dla nich wartościowe. Szczególnie, że w tradycyjnej czytelni szukają informacji w katalogach po tytułach, autorach lub hasłach, a w internecie są skazani wyłącznie na siebie. Z badań wynika, że z jednej strony sami nauczyciele, a z drugiej twórcy stron internetowych decydują z kim i jakimi treściami mają kontakt uczniowie/uczennice. W wyszukiwaniu informacji między nauczycielem/nauczycielką, a uczniem/uczennicą panuje równość w dostępie do narzędzi lecz zróżnicowanie pod względem świadomościowym. Odnalezienie w krótkim czasie oczekiwanej informacji jest uzależnione od cyfrowego przygotowania, w szczególności od wiedzy o tym jakie programy są/lub mogą być pomocne do wyszukania pożądanej informacji, umiejętności jak je skutecznie wykorzystać oraz, którym z nich zaufać. Po stronie nauczycieli stoi zadanie przygotowania uczniów/uczennice do

świadomego

społeczeństwa sieciowego, to znaczy takiego, które pomimo manipulacji informacjami myśli samodzielnie, podejmuje decyzje dotyczące tego, którym informacjom zaufa i uzna je za pożyteczne i edukacyjnie wartościowe.

Nie są na to jednak jeszcze przygotowani.

Najczęściej odsyłają uczniów/uczennice do książek oraz pozwalają wybierać strony internetowe uczniom, mówiąc, że mają do nich zaufanie. 4.5. Konkluzje W Raporcie Unii Europejskiej Survey of Schools: ICT in Education, przeczytamy, że nauczyciele, którzy mają zaufanie do swoich kompetencji i pozytywne nastawienie do nowych technologii, są o wiele bardziej wydajni w pracy i otwarci na zmiany w szkole, niż nauczyciele mający niskie kompetencje i negatywne nastawienie. Częściej prowadzą lekcje z zastosowaniem komputerów, gdyż są „cyfrowo pewni”. Co w praktyce oznacza „cyfrową pewność”?

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 88

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Biorący udział w badaniu nauczyciele/nauczycielki częściej planują zajęcia w pracowni komputerowej, niż sami organizują zajęcia z mediami cyfrowymi w swojej sali zajęć. Zaplanowanie pracy przy komputerze jeden na jeden jest według nich bardziej skuteczne, niż zaplanowanie zajęć z użyciem tablicy interaktywnej. Twierdzą, że w ten sposób indywidualizują proces kształcenia. Czy to jest zasadniczy powód takich działań? Otóż, śmiem twierdzić, że nie. W odniesieniu do wybranej grupy nauczycieli można mówić o podstawowej formie zaufania odnoszącej się częściej do przedmiotów, informacji niż do osoby. W tym przypadku są to komputery i internet. Zaufanie do ICT w opiniach nauczycieli/nauczycielek zwiększa się u nich proporcjonalnie do wzrostu poziomu ich umiejętności obsługi sprzętu ICT. Nauczyciele/nauczycielki nie przenoszą jednak tak rozumianego zaufania na uczniów. Nie ufają bardziej uczniom/uczennicom, którzy wykazują wyższe umiejętności w obsłudze mediów cyfrowych. Jeżeli przyjmiemy, że warunkiem zaufania pomiędzy ludźmi: nauczyciele/nauczycielki – uczeń/uczennice jest wchodzenie we wzajemne relacje, to po pierwsze mamy do czynienia z pewnością, że nie grozi mi nic w kontakcie z druga osobą, a po drugie nie grozi mi nic ze strony tej osoby. Skoro nauczyciele/nauczycielki

nie

ufają

uczniom

posiadającym

wyższe

kompetencje

technologiczne niż oni sami, to oznacza, że obawiają się ich i nie wchodzą z nimi w relacje na poziomie korzystania z mediów cyfrowych. Wybierają pracownie komputerowe, w których uczeń/uczennica jest z komputerem sam na sam. Występuje zatem silny związek pomiędzy zaufaniem do uczniów/uczennic, a ich umiejętnościami posługiwania się mediami cyfrowymi. Zdajemy sobie sprawę z tego, jak trudne jest odwracanie tradycyjnych ról w interakcjach edukacyjnych. Jednakże wobec tego, że uczniowskie doświadczenia w użyciu komputera są głównie kształtowane w domu i przekraczają szkolne potrzeby w tym zakresie można zakładać, że mogliby oni/one pomóc nauczycielom/nauczycielkom w rozwiązywaniu niektórych trudności.

5. Pojmowanie zaufania przez uczestników interakcji edukacyjnych O znaczeniu zaufania w interakcjach edukacyjnych świadczą między innymi słowa Johna Holta, który w książce „How Children Learn” („Jak uczą się dzieci”) napisał: „Wszystko, o czym mówię w tej książce można zamknąć w dwóch słowach – Zaufanie, 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

89

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Dziecko. Nie ma nic prostszego i nic trudniejszego. Trudne, ponieważ, aby zaufać dziecku musimy ufać sami sobie, a większość z nas, jako dziecko, była uczona, że nie można ufać.” (1983, s. xii). Zaufanie jest warunkiem uczenia się, tak od innych ludzi - ufamy, że to robią i mówią jest ważne i prawdziwe, jak i uczenia się w różnych sytuacjach – ufamy, że nic nam nie zagraża, czujemy się bezpieczni. Bezpieczeństwo emocjonalne i fizyczne sprawia, że ludzie są otwarci i gotowi wspierać innych w poszczególnych sferach aktywności. Zapewniają doświadczanie zaufania. Tworzy się swoista spirala dobrego samopoczucia w interakcjach społecznych. To zaś jest warunkiem przekraczania dotychczasowych doświadczeń, uczenia się nowych rzeczy. Sprzyja kształtowaniu odwagi w podejmowaniu nowych form aktywności. Zaufanie do osób, norm i treści w interakcjach edukacyjnych pozostaje w relacji z zaufaniem w szerszym kręgu społecznym. Oznacza to, że doświadczenia spoza edukacji znajdują odzwierciedlenie we wzajemnym odnoszeniu się osób i grup w sytuacjach edukacyjnych, w procesach kształcenia i uczenia się, a te doświadczenia z kolei przenoszone są na życie poza szkołą. W efekcie tych doświadczeń kształtuje się zarówno pojmowanie znaczeń pojęć i terminów w świadomości poszczególnych osób, jak też podzielanie ich w zbiorowości wyrażające się w interakcjach osoby z jej otoczeniem. O zaufaniu człowieka wobec poszczególnych elementów otoczenia i wobec samego siebie świadczy bowiem to, jak angażuje się w relacje z tymi elementami. Uwidacznia się to w relacjach społecznych w danym kręgu kulturowym. O zaufaniu człowieka wobec poszczególnych elementów otoczenia i wobec samego siebie świadczy bowiem to, jak angażuje się w relacje z tymi elementami, nie zawsze zdając sobie sprawę z tego, co oznacza abstrakcyjne pojęcie zaufanie. To pojęcie, właśnie ze względu na swoją abstrakcyjność należy do trudno definiowalnych. Jego pojmowanie ma w przeważającej mierze charakter intuicyjny i jest ono pozytywne wartościowanie. Zaufanie jest pożądaną cechą każdej kultury. Kultura jest wytworem społecznym. Czynnikiem spajającym struktury społeczne są podzielane, wspólne wartości. Wśród wartości spajających kulturę zbiorowości ważne miejsce zajmuje zaufanie. Ta wartość, a raczej cnota, czyli osobowa dyspozycja etyczna, stanowi podstawę satysfakcjonujących relacji człowieka z jego otoczeniem: społecznym i materialnym. Jest warunkiem współdziałania w celu osiągania podzielanych wartości i znaczącym czynnikiem spajającym grupę. Pozwala zrozumieć źródła i przesłanki zachowań 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 90

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

ludzkich w różnych sytuacjach. W tym kontekście szczególnie istotne jest pojmowanie zaufania w wybranych kręgach społecznych. Ma to szczególne znaczenie w badaniach nad występowaniem zaufania w relacjach społecznych. Rozmowy o zaufaniu, zwłaszcza w związku z badaniem występowania tego zjawiska, należą do bardzo trudnych. Podstawowym źródłem tych trudności jest polisemiczność pojęcia i to nie tylko w mowie potocznej, ale też w pracach naukowych. Na trudności w definiowaniu zaufania, a w konsekwencji trudności w operacjonalizacji pojęcia wskazują niemal wszyscy, którzy zajmują się tym zjawiskiem. Wspólnym mianownikiem prac badawczych nad zaufaniem jest jego pozytywne wartościowanie i traktowanie go jako predyktor innych pozytywnych zjawisk. Przykładem tego są między innymi raporty badania opinii publicznej (np. Zaufanie społeczne, CBOS, Warszawa 2012) oraz sporządzane w ramach w kolejnych edycji Diagnozy Społecznej, a także World Values Survey, w których mapa zaufania pokrywa się z mapą poczucia szczęścia, poziomu edukacji oraz innych wartości. Analiza odpowiedzi rozmówców/rozmówczyń na pytania o zaufanie wymaga poznania pojmowania przez nich/przez nie tego słowa. Dlatego w naszych badaniach stawiamy respondentom/respondentkom pytanie o to, co oznacza słowo zaufanie. Ważne jest zdawanie sobie sprawy, co uczestnicy badań nazywają zaufaniem. Odczytanie znaczeń nadawanych przez

respondentów/respondentki

umożliwia

nam

nieoddzielanie

„tekstów”

(czyli

dosłownych wypowiedzi – definicji zaufania) od ich kontekstów, to znaczy wskazywania osób, okoliczności, treści, itd. odsłaniających podmiotowe doświadczenia każdej z osób. Na podstawie odpowiedzi odzwierciedlających wieloznaczność i intuicyjnie nadawane temu pojęciu znaczenia podejmujemy zadanie ustalenia mapy jego znaczeń. Poznanie właśnie potocznego pojmowania tego pojęcia przez uczestników/uczestniczki interakcji edukacyjnych pozwoli lepiej zrozumieć ich odpowiedzi na pytania o osoby i obiekty obdarzane zaufaniem, zaufanie do norm regulujących zachowania w interakcjach edukacyjnych oraz stosunek do poznawanych treści będących przedmiotem uczenia się, a także do źródeł informacji oraz materialnych elementów sytuacji, w których odbywa uczenie się. Do analizy odpowiedzi na pytanie o pojmowanie słowa zaufanie zastosowaliśmy strategię ilościową i jakościową. Zdajemy sobie sprawę z pułapek, na jakie narażona jest taka strategia, a zwłaszcza z konsekwencji redukcji swobodnych wypowiedzi do grup znaczeń oraz z różnorodności kodów językowych osób uczestniczących w badaniach, niemniej jednak taka mapa znaczeń jest podstawą rozumienia specyfiki poszczególnych elementów kultury 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

91

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

zaufania w poszczególnych środowiskach. Pamiętamy cały czas o kontekstualności pojmowania pojęcia. Takimi kontekstami są doświadczania uczestników/uczestniczek badań mające swoje źródła między innymi w ich wieku i statusie społecznym. Wstępna analiza danych surowych - odpowiedzi na pytanie: „co znaczy słowo zaufanie” pozwoliła dostrzec, że często jest ono definiowane poprzez wskazywanie jego opozycji abstrakcyjnej (pojęcie) lub empirycznej (zachowanie). Przykładem tego są takie stwierdzenia, jak: „przekonanie, że druga osoba mnie nie zdradzi”, „nie zawiedzie”, „Gdy mówimy coś komuś, a ta osoba nie przekazuje dalej”, „Nie wyjawnianie sekretów”, „Wiara, że ktoś nie skłamie, nie oszuka, nie zrobi krzywdy”, „nie ukradnie nam nic, gdy damy mu do pilnowania coś cennego”, itd. Z takich wypowiedzi dowiadujemy się, co jest przeciwieństwem zaufania. Są to zachowania takie jak zdrada, zawodność, niedotrzymywanie tajemnicy, robienie krzywdy i tym podobne. W odpowiedziach na pytanie kwestionariuszu przeważają jednak stwierdzenia, w których wyszczególniane są przykłady zachowań pozytywnych, między innymi: „To oznacza, że można komuś powiedzieć „o wszystkim”. „Nie sprawdza się osoby, do której ma się zaufanie”. Wśród odpowiedzi są też takie, które świadczą o trudnościach w definiowaniu tego abstrakcyjnego pojęcia: „Nie potrafię zdefiniować tego wyrazu”, „nie wiem, co to jest zaufanie bo tego nie doświadczam”. Analiza

jakościowa

umożliwiła

uporządkowanie

stwierdzeń-definicji

według

następujących kategorii: a) wypowiedzi, w których zaufanie jest cechą człowieka, dyspozycją osobowości, b) wypowiedzi, w których wskazywana jest treść/przedmiot zaufania, c) wypowiedzi wskazujące na pojmowanie zaufania jako czynnika sprawczego relacji międzyludzkich, d) wypowiedzi, w których wyszczególniane są osoby/obiekty darzone zaufaniem, e) wypowiedzi, w których rzeczownik zaufanie definiowany jest z zastosowaniem czasowników takich jak: ufać, polegać na, zawierzyć. Należy podkreślić, że w poszczególnych wypowiedziach znaczenie słowa zaufanie wskazywane jest z zastosowaniem wielu kategorii. Dlatego przeprowadzona przez nas analiza frekwencyjna pozwala skonstruować wielowarstwową mapę znaczeń. Konieczne jest dopowiedzenie, że odpowiedź na pytanie o znaczenie zaufania nastręczyła wielu uczestnikom/uczestniczkom badań trudności. W kwestionariuszach znajdujemy więc puste miejsca. One też dostarczają nam informacji, przede wszystkim o skali intuicyjnego pojmowania tego słowa.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 92

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

5.1. Zaufanie jako dyspozycja osobowości Zaufanie jest atrybutem człowieka. Mimo metaforycznych zwrotów i określeń (np.: „psie zaufanie”) tylko człowiek może obdarzać kogoś/coś zaufaniem. Jest to zatem wartość pozamaterialna, jaką człowiek może obdarzyć kogoś lub coś. W intuicyjnym i potocznym pojmowaniu zaufania dominuje pozytywne jego wartościowanie. Uwidacznia się w jego definiowaniu poprzez wskazywaniu tych cech osoby lub obiektu, które są podstawą przekonania o realnych, a co najmniej potencjalnych osobistych korzyściach, jakie można odnieść z kontaktów z tymi osobami lub obiektami. Należy podkreślić, że w definiowaniu zaufania respondenci/respondentki wskazują nie tyle istotę tego fenomenu. co jego przejawy albo uwarunkowania. Są one kojarzone z właściwościami człowieka, z dyspozycjami osobowościowymi. Jest to przedstawione na rysunku 3.1. Rys. Zaufanie jako dyspozycja osobowościowa.

28,33

30 25 20 15 10

24,44 18 17,22 13 16,6

emocje 16,6 9,44

wiedza (o …) wiara, (że ktoś/coś …) pewność, poleganie na kimś

5 0

uczniowie

studenci

.

Źródło: badanie własne.

Ze względu na to, że przedmiotem analizy są wypowiedzi uczestników/uczestniczek interakcji edukacyjnych w polskich szkołach i uczelniach, tę mapę traktujemy jako tymczasową. Po przeanalizowaniu danych z badań w innych krajach będzie ona aktualizowana. Niewykluczone, że wyodrębnione kategorie ulegną zmianie, bowiem pojmowanie (kategoria abstrakcyjna) i doświadczanie (kategoria empiryczna) zaufania jest związane z kulturowymi systemami aksjologicznymi i społecznymi w różnych krajach, a nawet w różnych środowiskach.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

93

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Według danych zamieszczonych na Rysunku 3.1. zaufanie jest właściwością emocjonalną regulującą relacje człowieka z elementami jego otoczenia. Oto przykładowe wypowiedzi respondentów/respondentek: „Jest dane osobie, która cię lubi”, „Uczucie wobec innych”, … „Relacja oparta na otwieraniu się na partnera”,

„Uczucie wobec innych”,

„Wierzenie w to, co powie ktoś bliski”. Wierzenie komuś, że cię nie zdradzi”. Zaufanie kojarzone jest z wiedzą o kimś, o czymś. W odniesieniu do interakcji edukacyjnych traktowanie zaufania jako znajomości osób/obiektów nabiera szczególnego znaczenia, zwłaszcza w kontekście organizacji środowiska uczenia się, która nie sprzyja wzajemnemu poznaniu uczniów/uczennic i nauczycieli/nauczycielek. Pozycjonowanie ról w procesie edukacji, dominacja relacji określanych przez Margaret Mead postfiguratywnymi, w połączeniu z tradycyjnym podtrzymywaniem szeroko pojmowanej ochrony prywatności nauczycieli oraz sformalizowaniem interakcji sprawia, że wiedza (a raczej niedostatki wiedzy) uczniów o nauczycielach/nauczycielkach może być poważnym czynnikiem utrudniającym zaufanie do nich. To głęboka wiedza na temat innych, która sprawia, że działanie innych jest zgodne z naszymi przewidywaniami, życzeniami. Treść zaufania obrazujemy na rys. została zobrazowana Rys. 10. Treść/przedmiot zaufania

Źródło: badanie własne

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 94

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Najczęściej wskazywanym przez uczniów przedmiotem zaufania, treścią zawierzaną komuś jest sekret, tajemnica. „Dochowanie tajemnicy”,

„możliwość powierzania tajemnicy”,

„Powierzyć sekret i wiedzieć, że ktoś nie wyda”. Respondenci/respondentki odnoszą zaufanie głównie do osobistych spraw. Wiążą je zatem z poczuciem osobistego bezpieczeństwa. Jakkolwiek wszyscy uczestnicy/wszystkie uczestniczki badań wskazują informację jako przedmiot zaufania, jednakże jest ona wskazywana jest częściej przez studentów. „Zaufać można komuś lub czemuś (np. informacje) jeśli wielokrotnie wcześniej mieliśmy okazję sprawdzić tą osobę bądź źródło informacji”, „Wiara w to co mówi druga osoba, bez sprawdzania tego”, „jeśli mamy wątpliwości co do jakiś np. informacji a potwierdzi je osoba, która nas nie okłamuje, może mieć wiedzę na dany temat”, „Polegać na informacji od tej osoby, która jej udzieliła”, „stan, który pozwala wierzyć informacjom pozyskiwanym z tego źródła i daje poczucie bezpieczeństwa przekazywanym informacjom”. Odnoszenie zaufania do informacji ma istotne znaczenie w edukacji. Zaufanie do osoby, która udziela rzetelnej informacji jest podstawą wzajemnego zaufania uczestników/ uczestniczek interakcji edukacyjnych, wiarygodności merytorycznej, a nie tylko więzi emocjonalnych. 5.2. Doświadczanie zaufania w relacjach społecznych Pojmowanie tak abstrakcyjnego pojęcia jakim jest zaufanie, odzwierciedlenie jego w umyśle oraz werbalne nadanie sensu może polegać na wskazaniu jego desygnatów dostępnych

doświadczeniu.

Właśnie

takie

empiryczne

wskaźniki

znajdujemy

w

wypowiedziach respondentów/respondentek. Ich analiza umożliwiła wyłonienie trzech kategorii, które komplementarnie tworzą fenomen substancjalnego zaufania, to znaczy poleganie na kimś, czyli aktualne obdarzanie zaufaniem, oczekiwanie od kogoś, nadzieja, że można mu/jej zaufać (czyli zaufanie potencjalne, antycypujące albo obligujące) oraz zaufanie wzajemne. Substancjalne zaufanie można więc uporządkować w swoisty trójkąt, którego wierzchołki wyznaczone są poleganiem na innych osobach, oczekiwaniem od innych, że ufają nam oraz wzajemnością. Częstość występowania tych kategorii obrazuje Rys. 11.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

95

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1 Rys. 11 Doświadczenie zaufania w relacjach społecznych 70 60 50 40 30 20 10 0

poleganie na kimś

oczekiwanie od kogoś uczniowie (poziom ISCED I-IV)

Źródło: badania własne.

wzajemność

studenci (poziom ISCED VVIII)

Zarówno uczniowie jak i studenci najczęściej definiują zaufanie jako powierzanie sekretu (lub innej osobistej wartości) komuś, na kim można polegać. „Zaufanie oznacza, że można polegać na innych”, „Zaufanie, czyli jak coś np. jakiś sekret powierzam komuś i mam pewność, że ten sekret zostanie w tajemnicy, że nikt tego nikomu nie powie”, „Zaufanie to znaczy że ludzie ufają mówią coś drugiej osobie, że nikomu nie powtórzy sekret”, „świadomość możliwości polegania na kimś”, „Można polegać na danej osobie, ma się pewność, że nas nie zawiedzie”.” Jest to poleganie na drugiej osobie, dając wiarę jemu uczciwości, szczerości, dyskrecji”, „zaufanie oznacza posiadanie 100% pewności, że osoba będzie prawdomówna i nie zdradzi tajemnicy”. Te przykłady wskazują, że poleganie na kimś/na czymś jest utożsamiane z pewnością, że ten ktoś/ to coś (grupa, organizacja, instytucja) nie zawiedzie. Może to być obdarzanie zaufaniem kogoś/jakiejś zbiorowości, kogo/którą znamy. Jest to zaufanie powiernicze (Sztompka, 2007, s. 75). Istotą tego doświadczenia zaufania jest to, że jest ono wolne od poczucia ryzyka. Drugi rodzaj doświadczania zaufania w relacjach społecznych wiąże się z oczekiwaniem wobec innych, że zachowają się zgodnie z przewidywaniami, że wspomogą, a przynajmniej nie pogorszą położenia osoby, która obdarza ich/je zaufaniem. „Zaufanie jest to nasza

zdolność

do

postrzegania

innych

osób

jako

godnych

powierzenia

im

zadania/sekretu/informacji i wiary w jego dobre intencje. Na czyjeś zaufanie należy zapracować”, „Zaufanie, to pewność względem zamiarów drugiej osoby, instytucji (jednak

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 96

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

wtedy gdy uważamy te zamiary za dobre.)”, „jest to wiedza lub wiara, że jego działania są zgodne z naszym życzeniem”, „Zaufanie oznacza nadzieję w kogoś”. Ten rodzaj zaufania Sztompka nazywa zaufaniem antycypującym. Definiuje je jako „oczekiwanie, że zazwyczaj korzystne działania innych ludzi lub zazwyczaj prawidłowe funkcjonowanie urządzeń czy instytucji, będą takie także w stosunku do nas, kiedy nawiążemy z nimi relację” (Sztompka, 2007, s. 100). Szczególnym typem zaufania antycypującego jest zaufanie obligujące (tamże). Zarówno oczekiwanie od innych dochowania tajemnicy, sekretu, wiara w czyjeś intencje, jak i nadzieja na spełnienie życzeń niesie w sobie ryzyko zawodu, nieprzyjemnego zaskoczenia. Jednakże częściej wiąże się w oczekiwaniem wzajemności. Respondenci/respondentki wyrażają to następująco: „relacja między osobami, które zawsze mogą na sobie polegać, wzajemnie się wspierają, umieją dochować sekretu”, „zaufanie oznacza że osoby dążą się wzajemnym szacunkiem. Możemy im tez powierzyć sekret a one jej nie wygadają. Takimi osobami są często nasi przyjaciele”, „Zaufanie-oznacza wzajemną pomoc i troskę, ludzie darzą się szacunkiem, mogą na siebie liczyć w każdej sytuacji bez względu na godzinę” „Wzajemna pomoc oraz koleżeństwo”. Zaufanie wzajemne, najrzadziej wskazywane przez respondentów/respondentki, występuje między uczestnikami/uczestniczkami interakcji społecznej wówczas, gdy każdy/każda z nich „jest zarazem wyrazicielem i adresatem zaufania partnera, a tym samym każdy przejawia wiarygodność wobec drugiego” (Sztompka, 2007, s. 99). Ten rodzaj zaufania jest podstawą bądź to ekskluzji, wyłączania innych z kręgu osób darzonych zaufaniem, bądź tworzenia sieci

społecznych, zbiorowości tworzących się poprzez relacje wzajemnego

zaufania. Zamieszczone na Rys. 11 wskazania doświadczeń respondentów/respondentek zostały odczytane z ich odpowiedzi na otwarte pytanie. Nie można jednak na ich podstawie inferować ani, tym bardziej, utożsamiać z ich z bezpośrednimi osobistymi doświadczeniami. 5.3. Osoby/obiekty darzone zaufaniem Adresatem zaufania może być druga osoba, ale można też polegać na poszczególnych obiektach, rzeczach oraz regułach regulujących zachowanie człowieka, to znaczy materialnych i werbalnych artefaktach wypełniających świat życia. Zatem, jakkolwiek darcą zaufania może być tylko człowiek, obdarowanym może być zarówno inny człowiek, grupa społeczna, organizacja i instytucja ale również sprzęty, urządzenia, z których osoba korzysta 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

97

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

oraz formalne przepisy i zwyczajowe normy społeczne. Zaufaniem może być obdarowana konkretna, pojedyncza osoba, bądź to ze względu na swoje osobiste właściwości bądź ze względu na pozycję społeczną zajmowaną w zbiorowości ale można darzyć zaufaniem ludzi. Można więc mówić o zaufaniu osobowym albo anonimowym. Ten pierwszy typ zaufania Sztompka (2007, s. 114) nazywa osobistym (gdy zaufaniem darzona jest osoba ze względu na swoje właściwości). Zaufanie wobec osoby ze względu na jej pozycję społeczną, pełnioną rolę społeczną autor ten nazywa zaufaniem pozycyjnym. Oznacza ono zaufanie do funkcji, roli, pozycji niezależnie od tego, kto je pełni/zajmuje. Zaufanie do ludzi bez szczególnego wskazania ich pozycji lub właściwości, także do nieznanych osobiście Sztompka nazywa uogólnionym. Jest to „przyjmowane a priori założenie o wiarygodności nieznajomych, obcych, wszystkich ludzi”

(s.148). Taka odmiana zaufania występuje w ponad 40%

wypowiedzi w naszych badaniach. Równie często respondenci/respondentki wymieniali konkretne osoby dla przedstawienia pojmowania zaufania. Obdarzanie zaufaniem konkretnych osób, „z którymi wchodzimy w bezpośredni kontakt” jest wyrazem zaufania interpersonalnego (s. 147). Szczególnym przykładem takiego zaufania jest obdarzanie nim członków rodziny. Respondenci/respondentki bardzo rzadko w swoich definicjach posługiwali się wskazywaniem rodziców, rodzeństwa i innych krewnych. Należy z całą mocą podkreślić, że dane na Rysunku 11 zostały odczytane z otwartych wypowiedzi, w których respondenci posługiwali się przykładami, komu można zaufać. Dane te oznaczają więc wyłącznie wskazania użyte dla zobrazowania pojmowania zaufania i nie należy utożsamiać

z tym, komu ufają respondenci/respondentki. Oto kilka przykładów

definiowania zaufania poprzez wskazanie osób: „To głęboka wiara i wiedza, że działanie innych jest zgodne z naszymi przewidywaniami, można powierzyć komuś swój sekret, to coś takiego, czym darzymy niektóre osoby w naszym otoczeniu”. „To przekonanie, że druga osoba jest wobec nas uczciwa, prawdomówna , jej działanie i zamiary są zgodne z naszym przekonaniem. Zaufanie przekonuje, że druga osoba jest życzliwa wobec nas w swoich zamiarach i działaniach.” „Osoba w trudnych sytuacjach pomaga ci jakoś i wspiera, zwierza się z problemów i wie, że druga osoba nie wygada się. Jest to taka rzecz, którą darzymy osobę, która nie kłamie i ty o tym wiesz. Zaufanie można dzielić z przyjacielem. Możemy darzyć tym kolegę, koleżankę, czy rodziców.” Szczegółowy procentowy rozkład wypowiedzi uczniów/uczennic

i studentów/studentek w zakresie zaufania do osób

prezentujemy na rysunku 12. 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 98

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Rys. 12. Komu można zaufać.

60 40 20

0

47,8

41,61 38,1 6,22 3,46

uczniowie (poziom ISCED I-IV)

Źródło: badania własne.

ogólnie, ludziom

48,33 2,2

studenci (poziom ISCED V-VIII)

0

konkretnym, wskazanym osobom członkom rodziny rówieśnikom

Pamiętając o powyższym podkreśleniu, że dane zamieszczone na Rys. 3.4 nie odzwierciedlają osób/obiektów darzonych zaufaniem przez uczestników/uczestniczki naszych badań przytoczymy obrazy zaufania z raportu CBOS z 2012 r. (Zaufanie społeczne, CBOS, marzec 2012, s. 1), w którym jest informacja, że w Polsce niespełna ¼ respondentów stwierdza, iż większości ludzi można ufać. ¾ wyraża zdanie przeciwne. Interesujące są wyniki odpowiedzi na pytanie o zaufanie do nieznajomych, z którymi respondenci stykają się w różnych sytuacjach. 8% stwierdza, że zdecydowanie nie ma zaufania do nieznajomych, a 40% raczej nie ma zaufania. Czyli niemal połowa respondentów CBOS odnosi się z nieufnością do ludzi, których nie zna, a z którymi spotyka się w różnych życiowych okolicznościach. Podobne dane zawarte są w European Social Survey: poziom zaufania w Polsce jest jednym z najniższych w Unii Europejskiej. W świetle wypowiedzi uczestników tegoż sondażu Polacy zajmują czwarte od końca miejsce wśród krajów europejskich ze względu na zaufanie wobec innych osób (van Schaik T., 2002). Jak piszą autorzy Diagnozy społecznej 2013 (Czapiński J., Panek T. (red.) [2013 Diagnoza społeczna 2013. www.diagnoza.com, s. 294 [dostęp: 15.02.2014]:

„W

Polsce

poziom uogólnionego zaufania do ludzi należy do najniższych w Europie; na tym tle pozytywnie wyróżniają się jedynie twórcy, artyści, literaci i dziennikarze (46 proc. ufających) oraz nauczyciele akademiccy (29 proc.). Także wśród innych specjalistów, informatyków, przedstawicieli władz i dyrektorów oraz fryzjerów i kosmetyczek ufających jest ponad 20 proc., a więc grubo powyżej średniej krajowej (która wynosi 12,2 proc. )”. W

swobodnych

wypowiedziach

respondentów/respondentek

zawierających

wyszczególnienie osób darzonych zaufaniem uwagę zwraca brak wskazania samego/samej 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

99

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

siebie. Może to oznaczać, że pierwsze skojarzenia dotyczą innych, otwartości na nich (konotacje pozytywne) albo spodziewanego zawodu, rozczarowania (konotacje negatywne). A zaufanie do siebie, do własnej pamięci, wiedzy, sprawności jest podstawą otwartych, szczerych interakcji społecznych w ogóle, a edukacyjnych w szczególności. Jest podstawą stawiania pytań i obierania dróg poszukiwania odpowiedzi na nie. Fakt, że ta kategoria zaufania nie występuje explicite ani implicite w wypowiedziach respondentów/respondentek, stanowi bardzo ważne zagadnienie w kontekście kultury zaufania w interakcjach edukacyjnych. Przywołamy tu ponownie słowa Johna Holta o tym, że warunkiem zaufania wobec innych ludzi, rzeczy i zjawisk (a to uznajemy za conditio sine qua non uczenia się, przekraczania dotychczasowych stanów intelektualnych emocjonalnych i kształtowania nowych sprawności) jest zaufanie wobec samego/samej siebie. Najgorszym doświadczeniem, jakie może być wyniesione z interakcji edukacyjnych jest nieufność wobec samego/samej siebie, brak zaufania do własnych możliwości i niepewność efektów pracy. Jest to znacznie większe ograniczenie rozwoju aniżeli nieufność wobec innych. Ale i ona (nieufność wobec innych) jest poważną przeszkodą w rozwoju osoby i zmiany społecznej.

5.4. Zaufanie jest wartością ale jest też ryzykowne – o zagrożeniach tkwiących w zaufaniu Z wypowiedzi respondentów/respondentek wyłania się postawa wobec zaufania, z nastawieniem wobec siebie i innego. Jakkolwiek zdecydowanie przeważa optymistyczne nastawienie,

w wypowiedziach uwidoczniona jest też ostrożność. „Ciężko jest zaufać

komukolwiek”, „Nikomu nie można ufać”, „nie mam do nikogo zaufania”, „zaufanie jest to oddanie, którym obdarowuje się tylko niektóre osoby”, „Sam sobie nie mogę ufać”, Osoby, grupy, instytucje darzone zaufaniem zupełnie nieoczekiwanie mogą je zawieść, nie spełnić oczekiwań. Zaufanie niesie bowiem w sobie również ryzyko, a wręcz zagrożenie dla bezpieczeństwa fizycznego, psychicznego lub moralnego. Zawiedzione zaufanie może wywołać wiele szkód, a nawet popchnąć człowieka do czynów szkodliwych dla niego lub dla otoczenia. W wypowiedziach respondentów/respondentek uwidoczniony jest też wysiłek włożony w tworzenie zaufania „Na zaufanie trzeba sobie zapracować (potrzeba czasu)”, „nie można go kupić, trzeba zapracować, zasłużyć na zaufanie”, „zaufanie to długotrwały proces budowany w ciągu życia do osoby, której można powierzyć najbardziej skryte problemy 7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 100

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

(poza rodzicami)”.

Wypowiedzi te są przykładami wartościowania zaufania oraz nie

naiwnego postrzegania go, czy to jako relacji osobowej, czy relacji człowieka z innymi obiektami rzeczywistości. 5.5. Konkluzje Sumując rozumienie pojęcia zaufanie przez uczestników/uczestniczki naszych badań oraz znaczenia nadawane temu fenomenowi kreślimy schematyczną mapę, w której elementy ontologiczne, semantyczne i aksjologiczne przenikają się, tworząc wielowarstwowy i wielowymiarowy obraz. To, co zwraca szczególną uwagę jest wysoka frekwencja odpowiedzi na otwarte pytanie w kwestionariuszu o znaczenie słowa zaufanie. W grupie nauczycieli i nauczycieli akademickich wszyscy napisali swoje definicje tego pojęcia. W grupie uczniów (I-IV poziom ISCED/EQf), … w grupie studentów (V-VIII poziom ISCED/EQF) odsetek tych odpowiedzi wynosi odpowiednio: Z wypowiedzi respondentów/respondentek wyłania się pojmowanie zaufania jako postawy wrażliwości i troski o własne bezpieczeństwo, którego podstawą jest dotrzymywanie przez innych sekretów i zachowania tajemnicy. Jest to głównie opis zachowań innych osób. W wypowiedziach uczestników/uczestniczek rzadko przywoływani są koledzy, rówieśnicy. Znacznie łatwiej było napisać, co znaczy słowo zaufanie posługując się przykładami pozaosobowymi. Podsumowanie Zaufanie, jako czynnik zrównoważonego rozwoju osoby i zmiany społecznej stanowi zarówno ważny jak i trudny cel wychowania. Jego znaczenie rośnie wraz ze złożonością warunków życia codziennego, która cechuje się zmniejszaniem się szans doświadczania poczucia bezpieczeństwa i wzrostem doświadczeń ryzykownych.

Szczególnym polem

doświadczeń w tym zakresie są te interakcje edukacyjne, które są kontekstem rozwoju osoby opartego o atmosferę poczucia bezpieczeństwa. Kultura zaufania w interakcjach edukacyjnych jest jednocześnie celem i warunkiem rozwoju osoby i zmiany społecznej. Poszukiwanie warunków jej kształtowania i doskonalenia jest ważnym zadaniem pedagogicznym. Ważnym zwłaszcza wówczas, gdy interakcje te

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

101

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

przebiegają w społeczeństwie o przewadze nieufności wobec tego, co nieznane. A uczenie się jest przecież kontaktem z nieznanym. Poważną przeszkodą w kształtowaniu kultury zaufania w interakcjach edukacyjnych są działania pozorowane. O ich spektrum w edukacji i konsekwencjach dla uczenia się i rozwoju szeroko piszą autorzy w książce pod redakcją M. Dudzikowej i K. KnasieckiejFalbierskiej pt.: Sprawcy i/lub ofiary działań pozornych w edukacji szkolnej (2013). Pozór jest wynikiem i źródłem braku zaufania wobec innych i wobec samego/samej siebie. O znaczeniu wzajemnego zaufania uczestników interakcji edukacyjnych świadczą wyniki badań zawarte w pracy pod red. M. Dudzikowej i R. Wawrzyniak-Besztredy (2010). Wskazują one bowiem na to, że doświadczenia szkolne uczniów wobec innych i wobec samego/samej siebiew w sferze współdziałania okazują się skromne, niekiedy bardzo ubogie. A właśnie współdziałanie, praca zespołowa wymagająca wsparcia i szczerości jest środkiem i ośrodkiem kształtowania kultury zaufania. W takiej kulturze jest możliwość stawiania pytań i poszukiwania odpowiedzi na nie alternatywnymi drogami. Jest warunkiem prawdziwego dialogu z rówieśnikami i z nauczycielami, rozumienia źródeł napięć i sposobów radzenia sobie z nimi. Jak wskazują autorzy raportu OECD Skills Outlook 2013: „Zaufanie jest opoką demokracji. Bez zaufania do innych ludzi i zasad

prawa, wszystkie relacje, czy to w

interesach, czy w politycznych i społecznych sprawach są mniej efektywne” (s. 237). Pierwsze doświadczenia w tym zakresie nabywane są w szkole. Dotyczy to zarówno zaufania w bezpośrednich, face-to-face interakcjach, jak i tych, które odbywają się za pośrednictwem mediów cyfrowych, a także zaufania do artefaktów towarzyszących tym interakcjom. Kształtowanie postawy krytycznego zaufania wobec siebie i wobec elementów świata życia, a poprzez to wprowadzanie w kulturę zaufania i doskonalenie jej jest, naszym zdaniem, podstawowym zadaniem współczesnej edukacji w świcie wielowymiarowych, dynamicznych zmian, otwartej komunikacji w bezpośrednich i pośrednich interakcjach społecznych. To jest powód, dla którego poszukujemy stymulatorów kultury zaufania w interakcjach edukacyjnych, a za jej pośrednictwem kultury zaufania w globalnym społeczeństwie. W kolejnym raporcie przedstawione zostaną dane empiryczne z badań terenowych prowadzonych w szkołach w Rosji, gdzie formalna edukacja zorganizowana jest w 10 klasowej szkole powszechnej oraz w uczelniach wyższych w obwodzie kaliningradzkim.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT 102

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

Bibliografia Castells M., Galaktyka Internetu, Refleksje nad internetem, biznesem i społeczeństwem, Poznań 2003. Dudzikowa Maria, Knasiecka-Falbierska Karina (red), Sprawcy i/lub ofiary działań pozornych w edukacji szkolnej, IMPULS, Kraków 2013. Dudzikowa Maria, Wawrzyniak-Beszterda Renata (red), Doświadczenia szkolne pierwszego rocznika reformy edukacji. Studium teoretyczno-empiryczne, IMPULS, Kraków 2010. Holt John, How Children Learn, Revised Edition, da Capo Press, New Jork 1983. Hetmański M., Epistemologia informacji, Copernicus Center Press, Kraków 2013. Kochanek Julie Reed, Building Trust for Better School. Research-Based Practices, Corwin Press, Thousend Oaks, 2005. Sygiel A., Smartfon jako narzędzie w procesie edukacji w szkole wyższej – możliwości i perspektywy zastosowań. Sztompka Piotr, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wyd. ZNAK, Kraków 2007 van Schaik Ton, Social Capital in the European Values Study Surveys, Tilburg University, 2002.

Netografia Raport Cisco Visual Networking Index: Global Mobile Data Traffic Forecast Update, 2011– 2016, http://www.cisco.com/en/US/solutions/collateral/ns341/ns525/ns537/ns705/ns827/white_pape r_c11-520862.html, luty 2012. Ruszkowski M., Teoria zdobywania informacji, http://www.biblioteka.aspt.pl/roszkowski/ Raport

Unii

Europejskiej

Survey

Od

Schools:

ICT

in

Education

[w:]

http://ec.europa.eu/digital-agenda/sites/digital-agenda/files/KK-31-13-401-EN-N.pdf, z dnia 10.02.2014.

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SITCurie Action, People 7FP Marie

International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

103

Culture of trust in ICT-aided educational interactions - report 1

104

7FP Marie Curie Action, People International Research Staff Exchange Scheme Project SIT

Maria Czerepaniak-Walczak

Elżbieta Perzycka

Culture of trust in ICT-aided educational interactions – report 1 (english & polish)

ISBN 978-83-7518-641-3

Szczecin 2013