Roadside burial monuments at Palaiokastro, Gortynia, 2008

ΔHMOΣ TPIKOΛΩNΩN $ ΠANEΠIΣTHMIO ΘEΣΣAΛIAΣ TMHMA IΣTOPIAΣ, APXAIOΛOΓIAΣ KAI KOINΩNIKHΣ ANΘPΩΠOΛOΓIAΣ

IΣTOPIEΣ ΓIA THN

APXAIA APKAΔIA ΠPAKTIKA / Proceedings of the International Symposium in honour of

JAMES ROY 5 0 χ ρ  ν ι α A ρ κ  ς (1958–2008)

EΠIMEΛEIA

Γ. A. ΠIKOYΛAΣ

ΣTEMNITΣA 2008

IΣTOPIEΣ ΓIA THN APXAIA APKAΔIA 231–250, Πν. 47–56

ANNA BAΣIΛIKH KAPAΠANAΓIΩTOY

Παρ δια ταφικ μνημεα παρ το Παλαι καστρο Γορτυνας Το Παλαι καστρο εναι να μικρ απομονωμνο χωρι της δυτικς Γορτυνας στα σνορα με την Ηλεα, το οποο χει προσφρει δη πολλ στην αρχαιολογικ ρευνα της Αρκαδας απ την προϊστορικ εποχ ως και τους ελληνιστικος χρ νους1. %νας επαρχιακ ς, σε πολλ σημεα για πρ&τη φορ πρ σφατα ασφαλτοστρωμνος οφιοειδς δρ μος ξεκιν απ την Καρταινα, διρχεται τον Λοσιο ποταμ με τα κρα αστρευτα νερ του, φθνει στον Ατσχολο, ανεβανει στον Βλαχ ρραπτη και, εν συνεχεα, στο Σαρακνι για να φθσει τελικ στο Παλαι καστρο, που απχει περ τα 20 χλμ. απ την καστροπολιτεα της Καρταινας, δρας του Δμου Γ ρτυνος (εικ. 1). Το χωρι , σε υψ μετρο 355μ., εναι σκαρφαλωμνο ανμεσα σε δο ισοϋψες διαδοχικος λ φους, εκ των οποων ο μεν ανατολικ ς ονομζεται Π α λ ι ο λ υ γ ι  , ο δε δυτικ ς πρε το νομ του απ την αρχαα οχ-

Το παρ ν κεμενο ακολουθε σε γενικς γραμμς τη μορφ της ανακονωσης με την προσθκη των απαρατητων υποσημει&σεων. Δεδομνου τι η ανασκαφ στην περιοχ του Παλαιοκστρου βρσκεται σε εξλιξη και δεν χει ακ μα ολοκληρωθε, το ρθρο εναι αποτλεσμα μιας πρ&της προσγγισης του ευρματος. Η συμβολ αυτ οφελει πολλ στις χρσιμες επισημνσεις και παρατηρσεις του Προϊστμενου της ΛΘ> ΕΠΚΑ δρ. Μιχλη Πετρ πουλου και του συναδλφου Γρ. Γρηγορακκη, καθ&ς και στην υποστριξη του λοιπο προσωπικο της Εφορεας και ειδικ τερα της αρχιτκτονος μηχανικο Αθηνς Κοτση, της σχεδιστριας Σοφας Σταυροπολου και των συντηρητρι&ν Κλειος Παπζογλου και Κωνσταντνας Κιρκιλ. Cλες οι φωτογραφες —εκτ ς των εικ. 1 και 5— προρχονται απ το φωτογραφικ αρχεο της ΛΘ> ΕΠΚΑ. 1. Για το εκτεταμνο προϊστορικ νεκροταφεο στη θση Παλαι πυργος  Τρπες Δ–ΝΔ απ το χωρι βλ. βιβλιογραφα τελευταα Καραπαναγι&του, 262 και αναλυτικ πραγμτευση Σαλαβορα, Α> 183–190. Β> 333–338, 377–433. Οι δο βασικς μελτες για την οχυρωμνη ακρ πολη κλασικ&ν – ελληνιστικ&ν χρ νων του Παλαιοκστρου εναι των Meyer 103–106 (με σχδιο) και Charneux – Ginouvés 523–538. Βλ. επσης τελευταα Σαλαβορα, Α> 179–182.

232

ANNA BAΣIΛIKH KAPAΠANAΓIΩTOY

ρωση που τον στεφαν&νει και ονομζεται Κ  σ τ ρ ο 2 (εικ. 2). Απ την κορυφ του Κστρου η πανοραμικ θα αποζημι&νει τον κουρασμνο απ την ανηφ ρα επισκπτη του χ&ρου και προσκυνητ του ξωκλησιο της Αγια-Σωτρας που βρσκεται εκε: δυτικ κυλει γαλνιος ο Αλφει ς μσα σ’ να γριο φαργγι που αποτελε το φυσικ σνορο των Νομ&ν Αρκαδας και Ηλεας (εικ. 3). Στις β ρειες υπ&ρεις του ξεκιν να ρμα μκους 1χλμ., που οι ντ πιοι αποκαλον Π ο τ α μ  κ ι  Μ ι κ ρ Π ο τ  μ ι —σε αντιδιαστολ προς τον Αλφει —, το οποο δημιουργε μα καταπρσινη κοιλδα στα ανατολικ του χωριο και καταλγει εκβλλοντας στον Αλφει . Τον μτο της σημερινς ιστορας, που αφιερ&νεται στον οκνο ερευνητ της αρκαδικς ιστορας James Roy, ρχισε να ξετυλγει στα πρ&τα μεταπολεμικ χρ νια ο Γιννης Πισιμσης, νας ευπατρδης εκπαιδευτικ ς – ιστορικ ς απ το Παλαι καστρο. Cπως σημει&νει ο διος στην αρχαιοδιφικ μελτη για το χωρι του που εκδ θηκε το 1987 «…%να τσοπαν πουλο με πληροφ ρησε τι στο μσον του λ φου, που λγεται Σκπλια  Στπλια  στα Μρμαρα, υπρχει νας πτρινος σταυρ ς. Με κατπληξ μου και πολλ μου χαρ διαπστωσα τι, ο υποτιθμενος σταυρ ς, ταν το ανθμιο μιας επιτμβιας στλης, εν ς ηρ&ου, κομμνης σε δυο κομμτια. Ψχνοντας στους θμνους βρκα λους τους ογκ λιθους που αποτελοσαν να θαυμσιο ηρ&ο»3. Τον σεβαστ π θο του ευπατρδη για αποκατσταση της μνημειακο ψους στλης ανλαβε να φρει εις πρας πριν απ λγα χρ νια ο Σλλογος των Απανταχο Παλαιοκαστριτ&ν με τον δραστριο Πρ εδρ του κ. Θε δωρο Πισιμση και την πολτιμη οικονομικ υποστριξη των κ. Βαγγλη Πισιμση και Κωνσταντνου Αγγελ πουλου4. Τον Σεπτμβριο του 2004 πραγματοποιθηκε απ

2. Bλ. σημ. 1. 3. Πισιμσης 57. Η ακριβς χρονολογα εντοπισμο του μνημεου δεν προσδιορζεται απ τον Πισιμση αλλ αυτ πρπει να ταν δη γνωστ το 1955, αφο μνημονεεται απ τους Charneux – Ginouvès 536 εικ. 16, 537, οι οποοι ευχαριστον στον πρ λογο της μελτης τους τον κ. Πισιμση για τις υποδεξεις του σχετικ με τις αρχαιολογικς θσεις της περιοχς. 4. Το ατημα για την αναστλωση του μνημεου υποβλθηκε στην πρ&ην εποπτεουσα τον Νομ Αρκαδας Ε> EΠKA το τος 2003 απ τον υπερλικα Γ. Πισιμση, ο οποος υπδειξε εγγρφως στην Υπηρεσα την παρξ του, υποστηρζοντας τι πρ κειται για το αναφερ μενο απ τον Παυσανα (VIII 28, 7) ¶·Ú·È‚·Û›ÔÓ ÌÓÉÌ·. Ακολοθησαν διαδοχικς αυτοψες της υπογραφομνης, αρχαιολ γου τ τε της Ε> ΕΠΚΑ, στην περιοχ με τη συμμετοχ του Προδρου του Συλλ γου των απανταχο Παλαιοκαστριτ&ν «Ο Ευαγγελισμ ς της Θεοτ κου» Θε δωρου Πισιμση, συγγενος του υποδεξαντος εκπαιδευτικο. Οι αυτοψες αυτς εχαν ως αποτλεσμα να επανεντοπισθον στη θση Σκλπια Παλαιοκστρου Δμου Γ ρτυνος τα κομμτια της στλης, το συνολικ ψος της οποας υπερβαινε σμφωνα με τους πρ&τους πρ χειρους υπολογισμος τα 3.5μ. Στη

ΠAPOΔIA TAΦIKA MNHMEIA ΣTO ΠAΛAIOKAΣTPO

233

την υπογραφομνη ολιγομερη ανασκαφικ ρευνα σε σημεο που υποδεχθηκε απ τον κ. Θ. Πισιμση και θεωρθηκε τι αποτελοσε την δραση της στλης, και, στη συνχεια, συντχθηκε απ τους Γ. Αντωνου, αρχιτκτονα μηχανικ , και Ν. Νιν, πολιτικ μηχανικ , αρχιτεκτονικ και στατικ μελτη αναστλωσης, διαμ ρφωσης πρ σβασης και ανδειξης του μνημεου. Το καλοκαρι του 2006, αμσως μετ απ την ενεργοποηση της ΛΘ> Εφορεας Προϊστορικ&ν και Κλασικ&ν Αρχαιοττων Αρκαδας, ο φκελλος διαβιβστηκε με σχετικ εισγηση στο ΥΠ.ΠΟ. και ακολοθησε η γκριση μετ απ γνωμοδ τηση του Κεντρικο Αρχαιολογικο Συμβουλου5. Το Φεβρουριο του 2008 ξεκνησαν απ τη ΛΘ> ΕΠKA οι υποστηρικτικς εργασες για τη διαμ ρφωση του προς ανδειξη χ&ρου. Τα αποτελσματα των εργασι&ν αυτ&ν μελλε να διαφωτσουν ακ μα περισσ τερο τις γν&σεις μας για τη συγκεκριμνη θση και ανγκασαν την υπογραφομνη να τροποποισει τον ττλο της παροσας ανακονωσης απ «μνημεο» σε «παρ δια ταφικ μνημεα» στο Παλαι καστρο6. Η ανασκαφ

Στη δυτικ – νοτιοδυτικ κλιτ του απ τομου σμερα λ φου Σ κ  π λ ι α  Σ τ  π λ ι α  στα Μ  ρ μ α ρ α , σε απ σταση 1χλμ. σε ευθεα ABA του Παλαιοκστρου, πνω ακριβ&ς απ τον υφιστμενο αμαξιτ δρ μο που οδηγε απ το χωρι στη Ριζοσπηλι και απ εκε στην αρχαα Ηραα και την Ολυμπα, εντοπστηκε και ερευνθηκε μερικ&ς παρ διο νεκροταφεο των στερων κλασικ&ν – ελληνιστικ&ν χρ νων (εικ. 4, 5). Το νεκροταφεο περιλαμβνει —εκτ ς απ τους κοινος τφους— αξι λογα ταφικ κτσματα και το επιβλητικ ταφικ σμα στον τπο της στληςU επιπλον, δε, προσφρει πολτιμες πληροφορες για τα νεκρικ θιμα της περιοχς7. Το φυσικ ανγλυφο στην πλαγι του λ φου με τα ταφικ κτσματα χει υποστε ριζικς μεταβολς χι μ νο απ την εντατικ καλλιργεια με συνχεια, η Ε> ΕΠΚΑ διαββασε το ατημα των ενδιαφερομνων στην αρμ δια Διεθυνση Αναστλωσης Αρχαων Μνημεων του ΥΠ.ΠΟ., εισηγομενη θετικ για την αναστλωση του μνημεου. 5. Η αρ. πρωτ. ΥΠΠΟ/ΔΑΑΜ/2116/96376/2.11.2006 Υπουργικ Απ φαση. 6. Η ανασκαφ αυτ χρωστ πολλ στο μερκι των δο μ νιμων εργατοτεχνιτ&ν της Εφορεας, του ντ πιου Δημτρη Τερζ και του Βυτιναου Γι&ργου Τζμη, τους οποους ευχαριστ& θερμ. 7. Ταφικ μνημεα επιμελημνης κατασκευς και ιδιατερης αρχιτεκτονικς εναι δη γνωστ στην αρχαιολογικ ρευνα για την Αλφειρα (Ορλνδος 203–243) και τη Φιγλεια (Αραπογιννη 2005) της αρχαας δυτικς Αρκαδας και χρονολογονται στους ελληνιστικος χρ νους. Μνημειακ ταφικ κτσματα χουν ερευνηθε και σε διφορες θσεις της γειτονικς προς το Παλαι καστρο Ηλεας πως στο Μζι: Παρλαμ, 214–215 (4ος αι. π.Χ.) και στο Μκιστο: Αραπογιννη 2005, 92 σημ. 4.

234

ANNA BAΣIΛIKH KAPAΠANAΓIΩTOY

μηχανικ μσα, αλλ και απ τις αλλεπλληλες διανοξεις της επαρχιακς οδο προς Ολυμπα στα ριζ του λ φου. Το γεγον ς αυτ εχε ως αποτλεσμα να καταρρεσει η αρχαα οδ ς που διερχ ταν μπροστ απ τα ταφικ κτσματα, η οποα, μως, διασ&θηκε σε λλο σημεο του λ φου, λγο βορει τερα, και εντοπστηκε απ την ομδα μας8. Συστηματικ τερα ερευνθηκε το νοτι τερο τμμα του νεκροταφεου, στο οποο ανασκφησαν μχρι στιγμς μα ορθογ&νια κατασκευ, η βση εν ς επιτφιου μνημεου, δο λκκοι με αγγεα και τα υπολεμματα της ισχυρς θεμελωσης εν ς λλου μνημεου (εικ. 5, 6). Τα αρχαα κατλοιπα χουν λαξευθε στον φυσικ μαλακ καστανοκ κκινο βρχο (ακ νι) του λ φου, χουν μεση οπτικ επαφ με την αρχαα ακρ πολη του Παλαιοκστρου, εν& η διταξ τους κατ μκος εν ς ξονα με κατεθυνση απ Β-ΒΔ προς Ν-ΝΑ υποδεικνει και την πορεα της αρχαας οδο, η οποα διερχ ταν μπροστ απ αυτ9. Ακραια σ&ζεται η κατασκευ 3, με εξωτερικς διαστσεις 2.30 Χ 1.00 μ.10 (εικ. 7). Πρ κειται για ορθογ&νιο κτσμα κατασκευασμνο απ αδρολαξευμνους μικρος και μεσαου μεγθους γωνι λιθους απ ασβεστ λιθο και ντ πιο λθο σε δο στρ&σεις συνολικο ψους 0.70μ. Το εσωτερικ της κατασκευς, το οποο εναι γεμισμνο με απολαξεματα απ τον φυσικ μαλακ βρχο, δεν χει προς το παρ ν ερευνηθε. Πσω απ την κατασκευ αυτ και κτω απ το εππεδο της θεμελωσς της εντοπστηκε νας ελλειψοειδς λκκος διαστσεων 0.80 Χ0.55 μ., η περιφρεια του οποου οριζ ταν απ μικρος πλακοειδες ασβεστ λιθους (εικ. 8). Ο λεπτομερς καθαρισμ ς του λκκου δεν απδωσε κινητ ευρματα, επιπλον δεν εντοπστηκαν χνη κασης  οστ. [γνωστη παραμνει η διαμ ρφωση της ανωδομς της ορθογ&νιας κατασκευς, δεδομνου τι δεν βρθηκε καννα αρχιτεκτονικ στοιχεο κατ τη διρκεια της ανασκαφς. Πντως, ως προς την κτοψη και τις διαστσεις, το κτσμα 3 του Παλαιοκστρου παρουσιζει ομοι τητες με τον ελληνιστικ συλημνο τφο Ε της Αλφειρας, ο οποος περιγρφεται απ τον ανασκαφα ως «π&ρινο περζωμα»11. Η πρ σοψη του τφου Ε διαμορφ&νεται μνημειακ και απαρτζεται απ διβαθμιδωτ κρηπδα απ καλοδουλεμνες λιθοπλνθους και κορμ ψους 3 δ μων με στψη σε μορφ γεσου επ της οποας βαι-

8. Bλ. παρακτω αναλυτικ σσ. 239, 243. 9. Η συνχιση της ανασκαφς κατ τους καλοκαιρινος μνες του 2008 φερε στο φως το περγραμμα και λλων παρ μοιων με τα ερευνηθντα κτισμτων, τα οποα αναμνεται να ανασκαφον πλρως σντομα. 10. Η αρθμηση ακολουθε την αρθμηση του ημερολογου της ανασκαφς. 11. Ορλνδος 233 εικ. 164, 238.

ΠAPOΔIA TAΦIKA MNHMEIA ΣTO ΠAΛAIOKAΣTPO

235

νε επιτμβιος να\σκος12. Εν υποθσουμε ανλογη μνημειακ πρ σοψη για το κτσμα του Παλαιοκστρου, εναι πολ πιθαν τι αυτ καταστρφηκε  διαλθηκε απ λαθρανασκαφ. Στοιχεα τι ο λκκος θα μποροσε να σχετζεται με προσφορς προς τον νεκρ  τους νεκρος του κτσματος δεν προκυψαν κατ την ρευνα, το ενδεχ μενο αυτ , μως, δεν πρπει να αποκλειστε με βση τα δεδομνα απ λλο σημεο της ανασκαφς13. Απ τον επιφανειακ καθαρισμ του κτσματος περισυνελγη αργυρ τρι&βολον του Κοινο των Φωκων, που χρονολογεται στα 480–421 π.Χ.14 (εικ. 9 A–Β). Σε απ σταση 5.5 μ. NΔ του κτσματος 3 ερευνθηκαν συστηματικ τερα τα σωζ μενα κατλοιπα της ισχυρς κατασκευς, η οποα εχε αρχικ αποδοθε στη θεμελωση της μνημειακς επιτφιας στλης (ταφικ μνημεο 1)15 (εικ. 10). Το μπροστιν τμμα της κατασκευς δεν σ&ζεται, εν& σε μικρ απ σταση ν τια αυτο βρισκ ταν πεσμνο απ παλι το τεμχιο απ τον νω κορμ της στλης με την επστεψη. Μπροστ απ τον κατλληλα λαξευμνο φυσικ βρχο (ακ νι) του λ φου διαμορφ&νεται η υποθεμελωση (σωζ μενες διαστσεις 2.60μ. Χ 1.30μ.) απ επλληλες στρ&σεις αργ&ν πλακοειδ&ν ασβεστολθων και τεμαχων απ τον φυσικ λθο του λ φου16. Το θεμλιο διασ&ζει και τμμα της ευθυντηρας και ειδι12. Ορλνδος 232–238. Το νεκρικ μνημεο της Αλφειρας χει δεχθε επιδρσεις ως προς την αρχιτεκτονικ διαμ ρφωσ του, πως σωστ επισημανει ο Ορλνδος, απ τα πολυδπανα ταφικ μνημεα της Αττικς του 4ου αι. π.Χ. Γενικ για ταφικος να\σκους στην Πελοπ ννησο των ελληνιστικ&ν χρ νων και τον υπαινιγμ της ιδας και της αρχιτεκτονικς μορφς ηρ&ου, βλ. τελευταα Καργιωργα-Σταθακοπολου 127–128. 13. Βλ. παρακτω σσ. 236–237, 244–245. Στο κλασικ νεκροταφεο του Σταφιδοκμπου Ηλεας αποκαλφθηκε πλησον τφων μα αβαθς κυκλικ πυρ διαμτρου 0.60μ. με λεπτ στρ&μα στχτης και μικροσκοπικ μελαμβαφ αγγεα, η οποα συνδεται κατ την ανασκαφα με τελετουργες προς τιμν των νεκρ&ν: Αραπογιννη 1999, 176–177 και 176 σημ. 40 για παρ μοιους λκκους απ τα ελληνιστικ νεκροταφεα της Μεσσηνας, που παραδοσιακ ταυτζονται με ταφικς πυρς. 14. Μουσεο Τρπολης (στο εξς: Μ.Τρ.) αρ. ευρ. 6071: SNG, Cop. 100. 15. Πρ κειται για το σημεο στο οποο πραγματοποιθηκε ολιγομερη ανασκαφ το 2004, κατ πιν σχετικς υπ δειξης του Θε δ. Πισιμση. Η αρχικ εγκριθεσα μελτη αποκατστασης της στλης προβλεπε την αναστλωσ της πνω σε αυτ το θεμλιο, την πιο ισχυρ, δηλαδ, κατασκευ κατ την περοδο σνταξης της μελτης. Λγες ημρες πριν απ το συμπ σιο στο Ψρι εντοπστηκαν δο π&ρινες λιθ πλινθοι εν ς λλου ισχυρ τερου θεμελου, σε μικρ απ σταση ν τια της βσης 1. Η ανασκαφικ διερενηση του θεμελου ολοκληρ&θηκε τον Nομβριο του 2008. Το γεγον ς αυτ οδγησε τον αρχιτκτονα μελετητ του μνημεου κ. Γι&ργο Αντωνου στην τροποποηση της μελτης μ νο ως προς την δραση και την πρ ταση αναστλωσης της στλης στο πολ πρ σφατα ερευνημνο π&ρινο θεμλιο. 16. Παρ μοιες διαστσεις χει και η ορθογ&νια υποθεμελωση απ τρεις σχιστολιθικς πλκες εν ς κιονωτο επιτμβιου μνημεου του στερου 4ου αι. π.Χ. απ το Ικριον της Αττικς, Βαλαβνης 281, 282 εικ. 1Ε. Το αρχικ ψος του πρ σφατα αναστηλωμνου κονα απ την Αττικ εκτιμται σε 7μ.U στον διο 289–291.

236

ANNA BAΣIΛIKH KAPAΠANAΓIΩTOY

κ τερα α) την καλοδουλεμνη ασβεστολιθικ λιθ πλινθο της BA γωνας της κατασκευς μκους 1.10μ., πλτους 0.60μ. και ψους 0.29μ. και β) σε απ σταση 0.70μ. NA της προηγομενης σ&ζεται —εν μρει θραυσμνη— μα λλη, μοιας σστασης αλλ μικρ τερων διαστσεων, λιθ πλινθος μκους 0.81μ., πλτους 0.41μ. και ψους 0.27μ. Οι πσω ψεις των λιθοπλνθων εναι αδρ δουλεμνες, δεδομνου τι εφπτονται στον φυσικ βρχο. Το κεν μεταξ των λιθοπλνθων χει γεμιστε με μικρς και μεσαου μεγθους πλακοειδες πτρες. Η ανασκαφ στο εσωτερικ αποκλυψε κτω απ την δραση του θεμελου να περπου τετργωνο ρυγμα διαστσεων 1.10 μ. Χ 1.30μ., λαξευμνο στον φυσικ βρχο (εικ. 11). Το γεγον ς τι το ρυγμα βρθηκε δειο δεν σημανει αναγκαστικ τι το μνημεο 1 αποτελε κενοτφιο, πως συνηθζεται να τεκμαρεται σε παρ μοιες περιπτ&σεις. Επισημανεται τι το ρυγμα παρουσαζε ενδεξεις παραβασης με τις πλκες που κλυπταν το δπεδο πνω απ τον λκκο παραμερισμνες, εν& στον πυθμνα του εντοπστηκαν πεσμνες πλκες, προφαν&ς ,τι απμεινε απ τη δραστηρι τητα λαθρανασκαφων. Με το δεδομνο των διαστσεων του οργματος θα μποροσαμε να υποστηρξουμε την απ θεση εντ ς αυτο εν ς  περισσοτρων τεφροδ χων αγγεων17. Απ τους επιφανειακος καθαρισμος πνω απ το μνημεο προλθε χλκινο δχαλκον της Ηραας της περι δου 370–340 π.Χ.18 (εικ. 12 Α–Β). Ενδεξεις σχετικ με πιθανς τελετουργες που λαβαν χ&ρα μλλον σε κποια χρονικ στιγμ μετ απ την ολοκλρωση της ταφς προσφρουν τα ανασκαφικ στοιχεα απ το περιβλλον του ταφικο μνημεου 1. Σε απ σταση 11.05 μ. ν τια του θεμελου του μνημεου εντοπστηκε ελλειψοειδς λκκος λαξευμνος μσα στον φυσικ βρχο διαστσεων 0.40 Χ 0.85 και βθους 0.40μ., (εικ. 13), ο οποος ταν ασφυκτικ γεμτος με πντε (5) προσεκτικ τοποθετημνα μελαμβαφ αγγεα γεμτα χ&μα (εικ. 14). Η ανλυση φυτικ&ν καταλοπων με τη μθοδο της εππλευσης, που γινε στα χ&ματα των αγγεων, κατδειξε τι αυτ ταν εντελ&ς καθαρ, δεν περιεχαν δηλαδ κασεις, τφρα, απανθρακωμνους σπ ρους  καμνα οστ19. Μετ απ την πλρωση του λκκου με χ&μα, αυτ ς καλφθηκε επιφανειακ με ασβεστολιθικς πλκες. Συνεπ&ς, στην περπτωση αυτ, θα πρ17. Πλινη υδρα του 3ου αι. π.Χ. χρησιμοποιθηκε ως τεφροδ χο αγγεο σε μα απ τις θκες που ανασκφηκαν κτω απ τα θεμλια του ταφικο μνημεου Ζ της Αλφειρας: Ορλνδος 238–241 και κυρως 240 εικ. 169. 18. Μ.Τρ. αρ. ευρ. 6072: Walker 326 αρ. 1360. 19. Η ανλυση πραγματοποιθηκε στο Wiener Laboratory της Αμερικανικς Σχολς Κλασικ&ν Σπουδ&ν απ την αρχαιοβοτανολ γο δρ. Εη Μαργαρτη, την οποα ευχαριστ& θερμ για τη βοθει της.

ΠAPOΔIA TAΦIKA MNHMEIA ΣTO ΠAΛAIOKAΣTPO

237

πει σως να αμφισβητσουμε τον ταφικ προορισμ του λκκου, δηλαδ τη χρση του για πρωτογεν πυρ  για απ θεση τεφροδ χων αγγεων. Μσα στο λκκο – αποθτη τοποθετθηκαν νας κρατρας, νας κνθαρος, μα οινοχ η και δο σκφοι, δηλαδ αγγεα π σης και ονου (εικ. 14). Επομνως, η συγκεκριμνη τελετουργα δεν περιλαμβαν ταν στη διαδικασα της συνθους νεκρ&σιμης τελετς, καταληκτικ σημεο της οποας ταν το ÂÚ›‰ÂÈÓÔÓ, γεμα πλησον του τφου προς τιμν του νεκρο20. Θα μποροσαμε να υποθσουμε τι τα αγγεα του λκκου προορζονταν αρχικ για ¯Ôa˜ με κρασ, τελετς για μεταθαντια τμηση πολιτ&ν της κοιν τητας21. Απ τα αγγεα του λκκου, ο κνθαρος Μ. Τρ. 6075 (εικ. 16) με το βαθ ημισφαιρικ σ&μα, που επιστφεται απ παχτερο χελος, ανκει στην ομδα των λεγ μενων ηλειακ&ν κανθρων, εντσσεται στον τπο 1 της κατηγορας Β κανθρων με τονισμνο χελος της A. Georgiadou και μπορε να χρονολογηθε στο γ> τταρτο του 4ου αι.22. Μετ τα μσα του διου αι&να χρονολογονται και οι δο σκφοι Μ. Τρ. 6076 και Μ. Τρ. 6077 (εικ. 17, 18) με τις πεταλ σχημες λαβς και το σ&μα με το κοιλ κυρτο περγραμμαU πρ κειται για αγγεο με πλατι γεωγραφικ εξπλωση καθ’ λο τον 4ο αι.23. Η τριφυλλ στομη οινοχ η Μ. Τρ. 6074 (εικ. 15), με τη λαβ που υψ&νεται πνω απ το στ μιο και απολγει κτω σε κτυπο ανθμιο, υπογραμμζει τη στεν εξρτηση των υστεροκλασικ&ν πλινων αγγεων απ τα πολυτελ μεταλλικ πρ τυπ τους24. Με βση τα πλησιστερα παρλληλ της χρονολογεται στα τλη του 4ου αι. π.Χ.25. Ξεχωριστ ενδιαφρον παρουσιζει ο κωδων σχημος κρατρας Μ. Τρ. 6073 (εικ. 14) με τα συμπαγ τετρπλευρα αυτι για λαβς, για τον οποο δεν στθηκε δυνατ ν προς το παρ ν να βρομε ακριβς παρλληλο. Αυτ ς ο τπος του κωδων σχημου κρατρα, δημοφιλς κατ τον 5ο αι., εξαφανζεται οριστικ απ το ρεπερτ ριο των αττικ&ν κεραμων κατ την

20. Για την ταφικ διαδικασα κατ την αρχαι τητα, βλ. Kurtz – Boardman 133–137. 21. Στοιχεα για παρ μοιες αναμνηστικς προσφορς προκυψαν και απ την ανασκαφ σε ταφικ μνημεα της Β ρειας Οδο του Ραμνοντος, βλ. Πετρκος 385–386. 22. Georgiadou 54 εικ. 7. 122 αρ. 43 και 44 πν. 57 (γ> τταρτο 4ου αι.). 23. Απ το πλθος των δημοσιευμνων παραλλλων για την Πελοπ ννησο αναφρονται ενδεικτικ: Κ λλια – Σταυροπολου-Γτση 50–51 εικ. 9 (μετ τα μσα του 4ου αι.)U Georgiadou 55–56 εικ. 8. 124–125 αρ. 56 πν. 61 (τελευταο τταρτο 4ου αι.). 24. Γενικ για τη σχση κεραμικς και μεταλλοτεχνας κατ την στερη κλασικ και πρ&ιμη ελληνιστικ περοδο, βλ. Zimmermann σπορδην. Παρ μοια διακ σμηση με ανθμια στη λαβ φρει και η χαλκ υδρα – τεφροδ χο αγγεο του Μουσεου της Ολυμπας ΒΕ 1461 απ το Στρφι, η οποα χρονολογεται στον στερο 4ο αι. π.Χ.: Χωρμης 210–212 πν. 34, 36α. 25. Απ το Eλληνικ Κυνουρας: Abadie – Spyropoulos 393–395. 396 εικ. 17 (τελευταο τταρτο 4ου αι.). Βλ. επσης Zimmermann 178 αρ. FT 36 εικ. 16.2 πν. 27.3 (περ το 300 π.X.).

238

ANNA BAΣIΛIKH KAPAΠANAΓIΩTOY

στερη κλασικ περοδο26. Απ τα αγγεα, ο λκκος προσφορ&ν χρονολογεται στη μετβαση απ τον 4ο στον 3ο αι. π.Χ. Πρ κειται για: 1. Μ. Τρ. αριθ. ευρ. 6073. Κωδων σχημος κρατρας μελαμβαφς (εικ. 14). `ψος 0.230μ., διμ. βσης 0.11μ., διμ. χελους 0.208μ. Σχεδ ν ακραιος, συγκολλημνος απ περισσ τερα κομμτια, με λιγοστς ελλεψεις στο σ&μα. Πηλ ς ανοικτ ς κασταν ς, θαμπ , εξτηλο μαρο γνωμα, που καλπτει λο το αγγεο εσωτερικ και εξωτερικ. Σ&μα περπου κυλινδρικ , με ντονη μεωση προς τη βση, καλπτεται απ κατακ ρυφες αυλακ&σεις εκτ ς απ μα στεν ζ&νη πνω απ τις λαβς – ωτα τετργωνης διατομς που κλνουν προς τα κτω. Η σχματος ανεστραμμνου εχνου βση φρει πλαστικ δακτλιο στη μετβαση προς το σ&μα. 2. Μ. Τρ. αριθ. ευρ. 6074. Τριφυλλ στομη οινοχ η μελαμβαφς (εικ. 15). `ψ. 0.167 μ., ψ. με λαβ 0.225 μ., διμ. βσης 0.07μ. Συγκολλημνη απ πολλ θρασματα, με λγες ελλεψεις στον κορμ . Πηλ ς ανοικτ ς κασταν ς, θαμπ , μελαν γνωμα που καλπτει λο το αγγεο. Βση δακτυλι σχημη, ευρ σφαιρικ σ&μα που καλπτεται απ κατακ ρυφες αυλακ&σεις εκτ ς απ τη λεπτ ζ&νη του &μου που κοσμεται με ντυπο φυλλ σχημο μοτβο. Ο λεπτ ς, χαμηλ ς λαιμ ς απολγει επνω σε τρεις ντονες συμπισεις που σχηματζουν το τρλοβο στ μιο. Η ταινιωτ λαβ υψ&νεται αρκετ πνω απ το στ μιο και απολγει κτω σε κτυπο ανθμιο. 3. Μ. Τρ. αρ. ευρ. 6075. Κνθαρος μελαμβαφς (εικ. 16). `ψ. 0.101μ., διμ. χελ. 0.08μ., διμ. βσ. 0.051μ. Συγκολλημνος απ περισσ τερα τεμχια, σχεδ ν ακραιος εκτ ς απ μικρς ελλεψεις στο σ&μα. Πηλ ς ανοικτ ς κασταν ς. Καλπτεται εσωτερικ και εξωτερικ απ μελαν , εξτηλο γνωμα. Η, σε σχμα ανεστραμμνου εχνου, βση φρει βαθ, ημισφαιρικ σ&μα που καλπτεται απ κατακ ρυφες αυλακ&σεις. Χελος παχτερο απ το κατακ ρυφο τοχωμα του σ&ματος, λαβς κατακ ρυφες ταινιωτς που στο πνω τμμα τους χουν επθετη οριζ ντια πλαστικ ταινα. 4. Μ. Τρ. αρ. ευρ. 6076. Σκφος μελαμβαφς (εικ. 17). `ψ. 0.14μ., διμ. βσης 0.072μ., διμ. χελους 0.13μ. Συγκολλημνος απ περισσ τερα στρακα. Λεπει μικρ τμμα του χελους. Πηλ ς κασταν ς. Γνωμα εξτηλο, θαμπ , με χρωματικς διαβαθμσεις απ μελαν ως σκορο ερυθρ . Βση δακτυλι σχημη, σ&μα με κοιλ κυρτο περγραμμα, δο οριζ ντιες πεταλ σχημες λαβς 26. Για τον τπο αυτ κωδων σχημου κρατρα, βλ. Δρογου 85κε. και κυρως 87–88U Καθαρου 100 σημ. 181.

ΠAPOΔIA TAΦIKA MNHMEIA ΣTO ΠAΛAIOKAΣTPO

239

ακριβ&ς κτω απ το χελος που νεει ελαφρ προς τα ξω. Η κτω επιφνεια της βσης εναι «εδαφ χρωμη» και στο κντρο της υπρχει ακαν νιστη μελαν κηλδα. 5. Μ. Τρ. αρ. ευρ. 6077. Σκφος μελαμβαφς (εικ. 18). `ψ. 0.08μ., διμ. βσης 0.044μ., διμ. χελους 0.081μ. Cμοιος με τον προηγομενο, αλλ μικρ τερος. Συγκολλημνος απ περισσ τερα στρακα, με λιγοστς ελλεψεις στο σ&μα. Τα τσσερα αγγεα που περισυνελγησαν πολ πρ σφατα απ ναν λλο λκκο πλησιστερα προς το μνημεο 1 και σε απ σταση 5μ. περπου ν τια αυτο, χουν συνθλιβε απ την πεση των χωμτων και των υπολειμμτων μιας ορθογ&νιας κατασκευς που κλυπτε το ερημα (εικ. 19). Το ργο της συγκ λλησης και συντρησης των αγγεων αυτ&ν δεν χει ολοκληρωθε, αλλ γνωρζουμε τι πρ κειται και εδ& για μελαμβαφ αγγεα π σης και ονου27. Τον μτο της ιστορας μας συνχισε να ξετυλγει ο Ηλας Λιακ πουλος, κτηνοτρ φος της περιοχς και ιδιοκττης του αγροτεμαχου που ανασκφησαν τα νεκρικ κτσματα28. Αυτ ς υπδειξε αρχαους τφους σε λλο σημεο της ιδιοκτησας του, στη δυτικ κλιτ του λ φου Σκπλια  Στπλια, περ τα 80μ. βορειοδυτικ απ το μνημεο 1. Εδ& η εντατικ καλλιργεια κατφερε να τραυματσει αλλ χι να διαλσει το οδ στρωμα αρχαας αμαξλατης οδο πλτους 2.76 μτρων, η οποα αποκαλφθηκε σε συνολικ μκος 6.50μ. (εικ. 5, 20). Το οδ στρωμα αποτελεται απ τεμχια του τοπικο μαλακο βρχου, αργος πλακαρος λθους, κομμτια απ κεραμδια και χ&μα. Δυτικ του αρχαου δρ μου και σε μικρ απ σταση απ αυτ ν εντοπστηκε και καθαρστηκε επιφανειακ το περγραμμα τεσσρων τφων. Απ αυτος ερευνθηκαν συστηματικ προς το παρ ν δο. Ειδικ τερα: Τ φος 1

Λακκοειδς, μισοκατεστραμμνος. Σωζ. μκος 1.15μ., σωζ. πλτος 0.35μ. Σ&θηκε μ νο το κτω τμμα του σκελετο. Ανμεσα στα σκλη βρθηκε να μυροδοχεο (Μ.Τρ. 6078) και δπλα στη δεξι κνμη νας λχνος (Μ. Τρ. 6079). Απ τα αγγεα ο τφος χρονολογεται στο β> μισ του 2ου αι. π.Χ.29. 27. Πρ κειται για 1) κωδων σχημο κρατρα με πλατ στραμμνο προς τα ξω χελος και οριζ ντιες κυλινδρικς υπερυψωμνες λαβς. Στα χ&ματα εντ ς του αγγεου, στα οποα δεν χει γνει ακ μα ανλυση, εντοπστηκαν πολλ χνη κασης 2) δο σκφοι του διου τπου με αυτος που περισυνελγησαν απ τον λλο λκκο και 3) τριφυλλ στομη οινοχ η. Φανεται τι και τα αγγεα αυτ χρονολογονται στους στερους κλασικος – πρ&ιμους ελληνιστικος χρ νους. 28. Με συμβολαιογραφικ πρξη ο κ. Λιακ πουλος παραχ&ρησε τμμα της ιδιοκτησας του στο Υπουργεο Πολιτισμο για την αποκατσταση και ανδειξη της στλης. 29. Για το μυροδοχεο Μ. Τρ. 6078 πρβλ. ενδεικτικ Ginouvès 139. 140 εικ. 163 (τλος 2ου αι. π.X.)U Αραπογιννη 2005, 85 εικ. 5, 90–91 Π6858. Π6859 (μσα – β> μισ 2ου αι. π.Χ.).

ANNA BAΣIΛIKH KAPAΠANAΓIΩTOY

240

Μ. Τρ. 6078 Μυροδοχεο ατρακτ σχημο. (εικ. 21). `ψ. 0.137μ., διμ. βσης 0.016μ. Λεπει τμμα του χελους. Πηλ ς γκριζωπ ς. Π δι λεπτ , χι ιδιατερα ψηλ , που καταλγει σε εππεδη δισκοειδ βση. Λαιμ ς ψηλ ς, κυλινδρικ ς που διευρνεται ελαφρ προς τα πνω και απολγει σε ξω νεον χελος. Μ. Τρ. 6079 Λχνος. (εικ. 22). `ψ. 0.031μ., διμ. βσης 0.042μ., διμ. οπς πλρωσης 0.03μ., μκος σωζ. 0.11μ. Ο μακρς μυκτρας εναι συγκολλημνος και σ&ζεται αποσπασματικ. Πηλ ς κασταν ς. Βση εππεδη. Μεγλη οπ πλρωσης. Πλαστικ ς δακτλιος γρω απ την οπ πλρωσης. Στον &μο σ&ζεται η κφυση του ωτου. Τ φος 4

Κιβωτι σχημος, ακραιος, διαστσεων 2μ. Χ 0.50μ., με καλυπτριες πλκες απ ασβεστ λιθο και κοκκινωπ τοπικ φυσικ λθο του βρχου. Περιεχε πτιο σκελετ με το κρανο προς βορρν. Η ταφ ταν ακτριστη. Ο περαιτρω συστηματικ ς καθαρισμ ς απ την πυκν αυτοφυ βλστηση αποκλυψε την προς βορρν πορεα της οδο σε συνολικ μκος 11μ. Εδ& δεν σ&ζεται το οδ στρωμα, αλλ μ νο τα προσεκτικ λαξευμνα πραν της οδο πνω στον φυσικ βρχο και το κατστρωμ της πλτους 2.55μ. στο οποο χρησιμοποιθηκε η λατπη του φυσικο βρχου. Cπως σημει&θηκε και πιο πνω, στις συνεχες διανοξεις του επαρχιακο δρ μου προς Ριζοσπηλι πρπει να οφελεται —μεταξ λλων— το γεγον ς τι δεν διεσ&θησαν χνη της οδο μπροστ απ το νοτι τερο τμμα του νεκροταφεου, εντοτοις η διταξη των νεκρικ&ν κτισμτων υποδεικνει και επιβεβαι&νει τη διλευσ της απ εκε. Γνωστ επιγραφικ και τεκμηριωμνη ανασκαφικ εναι η συνθεια των αρχαων Ελλνων να θβουν τους νεκρος τους στις παρυφς των οδ&ν30. Ο αρχαος δρ μος, που εντοπστηκε και ανασκφηκε στην πλαγι του λ φου Σκλπια, συνδεε το Παλαι καστρο με τον πλησιστερο αρχαο οικισμ , τη Γ ρτυνα, και αποτελοσε πιθαν τατα τμμα του μεγαλτερου οδικο ξονα που οδηγοσε απ την Ηραα της δυτικς Αρκαδας στη Γ ρτυνα31. Η μνημειακ στλη

Στο τμμα του νεκροταφεου με τα αξι λογα νεκρικ κτσματα δσποζε με το 30. Για τις επιγραφικς μαρτυρες βλ. Πετρκος 335 σημ. 527. 31. Η πορεα της αρχαας οδικς αρτηρας απ Γ ρτυνα προς Ηραα περιγρφεται απ τον Pikoulas 295–296 αρ. 45, με βση αρματροχις που εντ πισε ο μελετητς.

ΠAPOΔIA TAΦIKA MNHMEIA ΣTO ΠAΛAIOKAΣTPO

241

ψος της η στλη, η οποα αποκαταθσταται σχεδ ν ακραιη απ τα κομμτια που περισυνελγησαν απ την περιοχ του ταφικο μνημεου 1 και πρ κειται σντομα να αναστηλωθε32. Η στλη εναι εξ ολοκλρου κατασκευασμνη απ υπ λευκο ασβεστ λιθο, παρ μοιο με τον λθο της αρχαας οχρωσης του Παλαι καστρου33. Δεν διασ&ζει χνη ανγλυφης  γραπτς διακ σμησης  επιγραφς. Cλες οι πλευρς της στλης εναι καλοδουλεμνες πλην της οπσθιας, η οποα εναι αδρ τερα λαξευμνη, παρουσιζει ελαφρ κφωση και, ως εκ τοτου, δεν ταν ορατ. Τα συνανκοντα τεμχια του μνημεου εναι: 1. Το νω τμμα του κορμο της στλης με την επστεψη (εικ. 23). Μγ. σωζ. ψος 1.23μ., πλτος 0.75 μ. (κυμτιο) – 0.67 μ. (κορμ ς), πχος 0.30–0.33μ. Η επστεψη, «ωμεγσχημη», εναι λαξευμνη μ νο ως προς το περγραμμ της. Το σχμα της υποδηλ&νει τι στην κρια ψη φερε λλοτε πλοσια γραπτ διακ σμηση με μεγλο ανθμιο κατ τα πρ τυπα των υψηλ&ν επιβλητικ&ν αττικ&ν στηλ&ν με ανθεμωτ επστεψη της υστεροκλασικς περι δου34. Η μετβαση απ τον κορμ στην επστεψη γνεται μσω εν ς κυματου. Υπολεμματα λξευσης κτω απ το κυμτιο της επστεψης θα μποροσαν να αποδοθον σε ,τι απμεινε απ την περιφρεια ανγλυφης ασπδας35. 2. τεμχιο του κορμο της στλης (εικ. 24). Μγ. σωζ. ψος 2.50μ., πλτος 0.70–0.74μ., πχος 0.28–0.32μ.

32. Απ παλι κετονταν το αν&τερο τεμχιο της στλης σε απ σταση περ τα 5 μ. νοτιοδυτικ του θεμελου του ταφικο μνημεου 1. Τα υπ λοιπα κομμτια εχαν κατρακυλσει στα ριζ του λ φου, παραμερστηκαν πρ χειρα — πως μας ενημρωσε ο Θ. Πισιμσης— απ το μηχανικ εκσκαφα, ο οποος πραγματοποησε στη δεκαετα του 1990 τη δινοιξη του αγροτικο δρ μου, και, τλος, επαναποκαλφθηκαν απ το συνεργεο μας, σμφωνα με τις υποδεξεις του Θ. Πισιμση. Μια ιδα του υπ αναστλωση μνημεου δνει το σκαρφημα του Πισιμση σ. 59. 33. Στην εγκεκριμνη μελτη αποκατστασης του μνημεου των Γ. Αντωνου και Νιν σ. 4 σημει&νεται τι: «Cλοι οι αποδιδ μενοι στο μνημεο λθοι εναι απ λευκ γκριζο ιζηματογεν ασβεστ λιθο, ο οποος ταν δεν βρχεται διατηρε υπ λευκο χρ&μα εν& ταν βρχεται αποκτ γκρζο χρ&μα. Χαρακτηρζεται απ εμφανες ασβεστιτικς λευκς φλβες και αργιλοπυριτικς φλβες (στυλ λιθοι) εν& οι τυχαας διεθυνσης διαθλσεις του λθου εναι πολ λιγ τερο εμφανες. Τα παραπνω χαρακτηριστικ αντιστοιχον κατ πολ σε αυτ του λθου του Ναο του Επικουρου Απ λλωνος… Πιθαν να πρ κειται και εδ& για ασβεστ λιθο Σενωνου – Μαιστρικτου που επικρατε στην περιοχ ανατολικ της Φιγλειας…». 34. Μα ιδα για τον γραπτ δικοσμο της επστεψης θα μποροσε να μας δ&σει η, ψους 3.40μ., επιτμβια στλη με ανθεμωτ επστεψη του Ραμνοσιου Αθηνοδ&ρου, των μσων του 4ου αι. π.Χ., βλ. Πετρκος 406 εικ. 303  η στλη του διου τπου των αδελφ&ν Αγθωνος και Σωσικρτη απ την Ηρκλεια του Π ντου, ψους 3.20μ., στον Κεραμεικ , βλ. Bergemann 184 A2 πν. 1.3 (346/5 π.Χ.). 35. Την υπ δειξη οφελω στον Προϊστμενο της ΛΘ> ΕΠΚΑ δρ. Μ. Πετρ πουλο.

242

ANNA BAΣIΛIKH KAPAΠANAΓIΩTOY

3. Η βση της στλης (εικ. 25). Ο κορμ ς της βσης, ψους 0.40μ. και μκους 0.95μ., απολγει κτω σε σπερα και επιστφεται απ ταινα και απλ κυμτιο. Στην νω επιφνεια της βσης χει λαξευθε κατλληλα ορθογ&νια υποδοχ με λοξ τμητα τοιχ&ματα για την αρμογ του κορμο της στλης, διαστσεων 0.68 Χ 0.28μ. (πυθμνας) και 0.74 Χ 0.34 (χελος) και βθους 0.13μ. Η πσω πλευρ της βσης εναι αδρ τερα λαξευμνη και δεν φρει κυμτια. Στο μσο της κτω επιφνειας της βσης υπρχει οπ. 4. Η λιθ πλινθος της βσης (εικ. 26). Σχεδ ν τετργωνη με μκος πλευρς 1.065μ. Πρ κειται για στιβαρ λιθ πλινθο, η οποα ταν ορατ απ παλι σε απ σταση 11μ. περπου NΔ του μνημεου 136. Η νω ψη της λιθοπλνθου περιγρφεται στις τρεις πλευρς της απ ταινα βαθτερα δουλεμνη, εν& οι πλγιες ψεις της φρουν αγκ&νες. Με βση, λοιπ ν, τα ασφαλ&ς συνανκοντα τεμχια, το συνολικ ψος της στλης απ την κορυφ της επστεψης ως την πλνθο της βσης ξεπερν τα 4.5μ. Αυτ το επιβλητικ ταφικ σμα εναι αττικο τπου, μιμεται, δηλαδ, σε γενικς γραμμς τις επιτμβιες στλες με ανθεμωτ επστεψη και σημαντικ ψος, που χουν μακρ παρδοση στην αττικ επιτφια τχνη δη απ την υστεροαρχαϊκ περοδο37. Κατ τον 4ο αι. π.Χ. επιβλητικς επιτφιες στλες με ανθεμωτ επστεψη ανιδρονταν μσα στους οικογενειακος ταφικος περιβ λους στον Κεραμεικ και στα λλα νεκροταφεα των αττικ&ν δμων, και αποτελοσαν μαζ με λλα ταφικ μνημεα να μσον επδειξης που πρ βαλλε την κοινωνικ θση των ανθρ&πων στους οποους ανκαν38. Αντθετα, η ανδρυση επιτφιων στηλ&ν μνημειακο ψους δεν φανεται να εναι συνηθισμνη στην Πελοπ ννησο των στερων κλασικ&ν και ελληνιστικ&ν χρ νων. Μοναδικ γνωστ ως σμερα παρδειγμα εναι μα στλη απ την Πτρα, σωζ μενου ψους 1.84μ. μαζ με την ανθεμωτ επστεψη, η οποα χρονολογεται στο γ> τταρτο του 4ου αι. π.Χ. και θεωρεται προϊ ν αττικο εργαστηρου39.

36. Η πρ σφατη αποκλυψη του π&ρινου θεμελου λγο ανατολικ τερα και στον διο ξονα με την πεσμνη απ παλι λιθ πλινθο της βσης αποτελε να επιπλον επιχερημα, στερα απ την ταυτοποηση της λιθοπλνθου απ την Eφορεα ως συνανκουσας, τσι &στε η μνημειακ στλη να αποκατασταθε πνω στο π&ρινο θεμλιο, βλ. και σημ. 15. 37. Richter 3 με σχδιο και κυρως 37κε. Για υστεροαρχαϊκς αττικς στλες σημαντικο ψους, με ανθεμωτ επστεψη, βλ. ενδεικτικ τη στλη του Θρωνος, ψους 3.66μ.: Richter 43–44 αρ. 60Α + 60Β εικ. 148–150. 209 (525 π.Χ.) και τη στλη του Αντιγνους με αρχικ ψος 2.25μ.: Richter 44–45 αρ. 61 εικ. 147. 188. 210 (510–500 π.Χ.). 38. Για χαρακτηριστικ αναστηλωμνα παραδεγματα βλ. παραπνω σημ. 34. 39. Μουσεο Πατρ&ν αρ. ευρ. 1452: Papapostolou 93 αρ. 12 με εικ να.

ΠAPOΔIA TAΦIKA MNHMEIA ΣTO ΠAΛAIOKAΣTPO

243

Εκτμηση των δεδομνων της ανασκαφς

Στην περιοχ Παλαιοκστρου Δμου Γ ρτυνος εντοπστηκε να οργανωμνο νεκροταφεο στερων κλασικ&ν και ελληνιστικ&ν χρ νων, το οποο αναπτσσεται κατ μκος μιας αρχαας αμαξλατης οδο (εικ. 4, 5). Η εντοπισθεσα οδ ς (εικ. 20) θα μποροσε να αποτελε τμμα του μεγαλτερου οδικο ξονα, που οδηγοσε απ την Ηραα στη Μεγαλ πολη, ακολουθ&ντας τον ρου του Αλφειο, αν και η πορεα του ξονα αυτο δεν εναι πλρως καθορισμνη40. Το νεκροταφεο συνδεται με τον οχυρωμνο οικισμ του τπου των villes acropoles που στκεται επιβλητικ ς πνω απ το σημεριν χωρι 41 (εικ. 27). Με βση το σστημα τοιχοδομας η ακρ πολη του Παλαιοκστρου φανεται τι οχυρ&θηκε στα τλη του 4ου– αρχς 3ου αι. π.Χ. και θεωρεται ργο των Μακεδ νων42. Παραδοσιακ η ρευνα ταυτζει την ακρ πολη του Παλαιοκστρου με το μÔ˘Ê¿ÁÈÔÓ και το Μικρ Ποτμι του χωριο με τον μÔ˘Ê¿ÁÔ ποταμ που αναφρει ο Παυσανας43. Το ζτημα της τατισης της αρχαας ακρ πολης του Παλαιοκστρου με κποιον αρχαο οικισμ παραμνει ανοικτ , καθ&ς η ρευνα λο και πιο ντονα τελευταα απορρπτει την τατιση Παλαιοκστρου – Βουφαγου44. Το ββαιο εναι τι ο οικισμ ς του Παλαιοκστρου βρσκεται στα σνορα των επικρατει&ν της Ηραας και της Μεγαλ πολης και χει σχσεις με τις δο κραταις π λεις της δυτικς και νοτιοδυτικς Αρκαδας. Διαφωτιστικ ς για τις στενς σχσεις Παλαιοκστρου – Γ ρτυ-

40. Αυτ ν τον οδικ ξονα μνημονεει ο Παυσανας (VIII 26, 8): ∫·Ùa ‰b ÙcÓ âÍ ^HÚ·›·˜

ôÁÔ˘Û·Ó â˜ ªÂÁ¿ÏËÓ ¶fiÏÈÓ… 41. Για τον τπο των villes – acropoles στην αρχαα Αρκαδα βλ. Jost 1999, 193κε. και κυρως 196. 42. Charneux – Ginouvès 532. Πντως, ο λ φος κατοικεται δη απ τους αρχαϊκος – κλασικος χρ νους, με βση τις περισυλλογς κεραμικς των δο ερευνητ&ν. 43. Παυσ. VIII 26, 8: ªÂÏ·ÈÓáÓ ‰b ÙÂÛÛ·Ú¿ÎÔÓÙ¿ âÛÙÈÓ àÓˆÙ¤Úˆ ÛÙ·‰›ÔȘ μÔ˘Ê¿ÁÈÔÓ, ηd

ï ÔÙ·Ìe˜ âÓÙ·Üı· ö¯ÂÈ ËÁa˜ ï μÔ˘Ê¿ÁÔ˜ ηÙÈgÓ â˜ ÙeÓ \AÏÊÂÈfiÓØ ÙÔÜ μÔ˘Ê¿ÁÔ˘ ‰b ÂÚd Ùa˜ ËÁa˜ ¬ÚÔÈ Úe˜ MÂÁ·ÏÔÔϛٷ˜ ^HÚ·ÈÂÜÛ›Ó ÂåÛÈÓ. 44. Cπως η Jost 1985, 76–77, η οποα, μλιστα τελευταα (1999, 196) προτενει διστακτικ την τατιση της ακρ πολης με τις ªÂÏ·ÈÓ¤·˜. Ο Nielsen 513–514 δεν αποκλεει το γεγον ς τι η ακρ πολη του Παλαιοκστρου αποτελε ναν απ τους εννα (9) αγροτικος δμους, οι οποοι σμφωνα με τον Στρβωνα (VIII 3, 2 /337) συνοικστηκαν για την δρυση της Ηραας. Ο Πισιμσης (32–33, 35. 55–62) θεωρε τι το Βουφγιον του Παυσανα δεν εναι οικισμ ς, αλλ ρος, παραφυδα του Μαινλου, κοντ στο χωρι Κρυονρι. Ταυτζει την αρχαα ακρ πολη με την αρκαδικ Βρνθη και το Μικρ Ποτμι με τον Βρενθετη, που μνημονεει ο Παυσανας (VIII 28, 7), αν και η ρευνα θεωρε γενικ τι η αρχαα Βρνθη βρσκεται πλησον της Καρταινας. Υποστηρζει, τλος, τι η μνημειακ στλη που περιγρψαμε πιο πνω αποτελε το ¶·Ú·È‚·Û›ÔÓ ÌÓÉÌ· του Παυσανα, το μνημεο δηλαδ που στησαν οι Μεγαλοπολτες στερα απ την κατληψη της Μεγλης Π λεως απ τον Κλεομνη Γ> της Σπρτης το 223 π.Χ., στην περιοχ της Βρνθης.

244

ANNA BAΣIΛIKH KAPAΠANAΓIΩTOY

νος εναι ο πρ σφατος εντοπισμ ς εν ς αρχαου λατομεου στην περιοχ του χωριο45 (εικ. 28). Πρ κειται για λατομεο πωρολθου στη θση Ταβρνα, σε απ σταση 700μ. περπου BΔ του νεκροταφεου, το οποο προμθευε τις απαρατητες ποσ τητες υλικο για την ανγερση των δημ σιων κτιρων της Γ ρτυνος46. Στο νεκροταφεο του Παλαιοκστρου, εκτ ς απ τους κοινος τφους, ανασκφησαν και τα πρ&τα σωζ μενα κατλοιπα απ αξι λογα κτσματα επιμελημνης κατασκευς και με ιδιατερη το καθνα φυσιογνωμα. Κατ μκος της οδικς αρτηρας, τα κτσματα αυτ καναν αισθητ την παρουσα τους προκαλ&ντας το ενδιαφρον των λαθρασκαφων, οι οποοι και πρπει να τα σλησαν. Το κτσμα 3 (εικ. 7) αποτελε πιθαν ν τον τφο εν ς μνημεου με επιβλητικ πρ σοψη47. Τα δο ισχυρ θεμλια με το δομικ υλικ απ ασβεστολιθικς και π&ρινες λιθοπλνθους φεραν προφαν&ς επιβλητικ μνημεα (εικ. 10). Απ αυτ τα επιτφια σματα διασ&θηκε μ νο η στλη, η οποα εναι η πρ&τη αυτο του ψους που εντοπζεται στην Πελοπ ννησο48 (εικ. 23–26). Σε μα μ νη περπτωση, —στο ταφικ μνημεο 1— μολον τι αυτ δεν επιβεβαι&θηκε ανασκαφικ, πρπει να θεωρσουμε ως πιθαν τερο τρ πο ταφς την καση, λαμβανομνων υπ ψη των μικρ&ν διαστσεων του ανεσκαμμνου οργματος. Η καση, δαπανηρ τερος του απλο ενταφιασμο τρ πος ταφς, εναι γνωστ και απ τα ελληνιστικ ταφικ μνημεα της Αλφειρας49. Αναμνηστικς τελετς προς τιμν νεκρ&ν της κοιν τητας λαβαν πιθαν ν χ&ρα στο νοτι τερο τμμα του νεκροταφεου, πως διαφωτζει το ερημα του λκκου με τα αγγεα π σης και ονου (εικ. 13, 14). Οι φιλολογικς μαρτυρες μνημονεουν μα σειρ απ ετσιες τελετς των π λεων προς τιμν των νεκρ&ν και των προγ νων, πως τα ¡Â·ÛÈ·, «ημρες των νεκρ&ν»,  τα °ÂÓ¤ÛÈ·, «ημρες των προγ νων», μσα απ τις οποες εκπληρων ταν το χρος της πολιτεας για συνεχ φροντδα των νεκρ&ν της50. Η ευλαβικ επσκεψη στους τφους των προγ νων περιελμβανε και χος ως προσφορς, «χος που πνει η γη», πως αναφ-

45. Το λατομεο εντοπστηκε απ τον εργατοτεχντη της ΛΘ> ΕΠΚΑ Δημτρη Τερζ. 46. Ginouvès 89κε. 47. Βλ. παραπνω σ. 234–235. 48. Αν και διαφορετικ ς τπος επιτφιου σματος αξζει εδ& να αναφερθε κανες στο κιονωτ ενεπγραφο επιτφιο – αναθηματικ μνημεο του γλπτη Δαμοφ&ντος στην Αγορ της αρχαας Μεσσνης, ψους 3.26μ., το οποο αναστηλ&θηκε πρ σφατα, βλ. Θεμλης 89κε. και κυρως 91–94. 49. Ορλνδος 238–241 και ιδως 240 εικ. 169. 50. Burkert 404–405U Kurtz – Boardman 137–139.

ΠAPOΔIA TAΦIKA MNHMEIA ΣTO ΠAΛAIOKAΣTPO

245

ρει ο Αισχλος, ÃÔËÊ. 164, μεταξ των οποων κριο ρ λο παιζε το κρασ51. Το εδος των αγγεων απ τον λκκο του Παλαιοκστρου υπογραμμζει τον πρωτεοντα ρ λο του κρασιο στη συγκεκριμνη τελετ, η οποα πιθαν τατα περιελμβανε και οινοποσα. Επειδ τα προσφερ μενα αγγεα συνδονται με τον κ σμο των ανδρ&ν ως συμποσιαστ&ν, εναι ελογο να θεωρσει κανες τι το  τα τιμ&μενα πρ σωπα προρχονταν απ τον ρρενα πληθυσμ της κοιν τητας. Ταυτ χρονα, ο κνθαρος, η οινοχ η, οι σκφοι και ο κρατρας υπογραμμζουν τη σχση των προσ&πων αυτ&ν με τον Δι νυσο, ναν θε με διττ χαρακτρα: κοσμικ με την ιδι τητ του ως θεο του συμποσου και της χαρς, αλλ και χθ νιο, αφο εναι γιος της Περσεφ νης52. Μσα στο νεκροταφεο η επιβλητικ στλη δσποζε με το ψος της, που ξεπερνοσε τα 4 μτρα, και ξεχ&ριζε απ τον δρ μο. Εντσσεται και αυτ σε μα γενικ τερη τση που παρατηρεται στη δυτικ Αρκαδα απ το τλος της κλασικς περι δου και εξς για τον μνημειακ χαρακτρα των επιτφιων σημτων, με απ&τερο στ χο την επδειξη και προβολ των κατ χων αυτ&ν των τφων και των οικογνει&ν τους53. Αξζει εδ& να σημειωθε τι η τση αυτ δεν περιορζεται γεωγραφικ σε μα περιοχ της Πελοποννσου. Πρ κειται για να γενικ τερο ρεμα, που οι απαρχς του εντοπζονται στα πολυτελ αττικ επιτφια μνημεα του 4ου αι., το οποο θα κυριαρχσει στον ελληνικ κ σμο απ τον στερο 4ο αι. και εξς, προβλλοντας ιδες πως τη μεταθαντια τμηση και εξψωση των νεκρ&ν ναντι των ζ&ντων, τον αφηρωισμ των νεκρ&ν και τη «θεοποηση των επιφαν&ν τεθνε&των»54. Ως χρονικ περοδος για την ανγερση των ταφικ&ν κτισμτων του Παλαιοκστρου προτενεται —με τα μχρι στιγμς ανασκαφικ δεδομνα— η περοδος του στερου 4ου και των πρ&ιμων ελληνιστικ&ν χρ νων. Αν και απ το 318 π.X. και εξς η Πελοπ ννησος γνεται στ χος των βλψεων και θατρο των στρατιωτικ&ν επιχειρσεων των διαδ χων του Μεγλου Αλεξνδρου, φανεται τι, πως προκπτει απ πρ σφατη ιστορικ ρευνα, που βασστηκε και στα αρχαιολογικ δεδομνα, οι τοπικς κοινωνες δεν επηρεστηκαν δραματικ απ τις διενξεις αυτς και τι σε αυτς συνχισε να κυριαρχε και μα ομδα πλοσιων γαιοκτημ νων, η οποα νμονταν και τα αν&τερα δημ σια αξι&ματα55. Η μνημειακ στλη, 51. Burkert 405 σημ. 41. 52. Για τον χθ νιο χαρακτρα του Διονσου βλ. γενικ Burkert 419, 596–597 και πρ σφατη βιβλιογραφα Georgiadou 40 σημ. 126. Ιδιατερα διαδεδομνη υπρξε η λατρεα του Διονσου στη Φιγλεια της δυτικς Αρκαδας, βλ. σχετικ Roy και ιδως 21–22. 53. Βλ. και παραπνω σ. 233 σημ. 7. 54. Καργιωργα-Σταθακοπολου 137κε. και κυρως 145–146. 55. Shipley σπορδην.

246

ANNA BAΣIΛIKH KAPAΠANAΓIΩTOY

η οποα πρπει να ενταχθε σε αυτ το χρονικ διστημα, αποτελε να επιτφιο σμα αττικς εμπνεσεως και η ανδρυσ της χρηματοδοτθηκε μλλον απ μα επορη τοπικ οικογνεια. Cταν το 317 π.Χ. ο φιλομακεδ νας και μπιστος του Κασσνδρου περιπατητικ ς Δημτριος Φαληρες ανλαβε επιμελητς της π λεως των Αθην&ν, θσπισε να ν μο για τη χρση συγκεκριμνων τπων ταφικ&ν μνημεων με σκοπ τη μεωση των υπρογκων δαπαν&ν των Aθηναων για την ανδρυση πολυτελ&ν ταφικ&ν μνημεων56. H επιβολ του ν μου αυτο εχε ως αποτλεσμα να εξαφανιστε η ζτηση των ιδιωτ&ν για μεγλα, εντυπωσιακ, πολυδπανα γλυπτ νεκρικο προορισμο και συνακ λουθα πολλο τεχντες, οι οποοι ειδικεονταν στην παραγωγ ττοιων δημιουργι&ν — πως για παρδειγμα λιθοξ οι, μαρμαροτεχντες, γλπτες κ.— μειναν χωρς δουλει και αναγκστηκαν να μεταναστεσουν σε λλες περιοχς του ελλαδικο χ&ρου για να βρουν αγορς57. Η επιβλητικ στλη του Παλαιοκστρου με το αττικ φος της αποτελε πιθαν ν να παρδειγμα της δραστηριοποησης αθηναων τεχνιτ&ν λθου, οι οποοι βρκαν πρ σφορους παραγγελιοδ τες στη δυτικ Πελοπ ννησο. Πολ σντομα το τηλεφανς αυτ μνημεο θα αναστηλωθε μσα στο αρχικ περιβλλον του απ μα λλη ομδα λιθοξ ων απ την Αθνα, οι οποοι δουλεουν στην περιοχ για την αποκατσταση της στλης58. Η επιβλητικ στλη, στημνη μσα στο ειδυλλιακ γορτυνιακ τοπο, χι μ νο θα ικανοποισει την επιθυμα του ευπατρδη Γιννη Πισιμση, ο οποος δυστυχ&ς δεν πρ λαβε να την δει αποκατεστημνη, αλλ και θα προκαλε τον θαυμασμ των επισκεπτ&ν και οδοιπ ρων αποκαλπτοντας λλη μα πτυχ της ιστορικς διαδρομς της Αρκαδας διαμσου των αι&νων.

56. Cicero, De legibus II 25, 66. 57. Βλ. αναλυτικ με βιβλιογραφα Πετρκος 337κε. και ιδως 338–339. 58. Πρ κειται για το συνεργεο μαρμαροτεχνιτ&ν της Διεθυνσης Αναστλωσης Αρχαων Μνημεων του ΥΠ.ΠΟ. με επικεφαλς τον Κ. Μακαντση, το οποο αποκαθιστ τα προσωριν μεταφερμνα κομμτια της στλης στο οργανωμνο εργοτξιο στο Θατρο της Μεγαλ πολης. Η εργασα πραγματοποιεται υπ την εποπτεα του δρ. Δ. Ζιρ , Προϊσταμνου της ΔΑΑΜ, και συντονζεται απ τον Κ. Στρατ, αρχαιολ γο της ΔΑΑΜ.

ΠAPOΔIA TAΦIKA MNHMEIA ΣTO ΠAΛAIOKAΣTPO

247

Βιβλιογραφα

Abadie, C. – Spyropoulos, Th., Fouilles à Helléniko (Eua de Thyrèatide), BCH 109(1985)385–454. Αραπογιννη, Ξ., Νεκροταφε ο κλασικν χρνων στν Σταφιδκαμπο Hλεας, ΑΕ 1999, 155–217. Αραπογιννη, Ξ., Οι ελληνιστικο τφοι της Φιγλειας, στο ΥΠ.ΠΟ – ΣT> ΕΠΚΑ, Ελληνιστικ! Κεραμικ! απ την Πελοπννησο, Αθνα 2005, 83–94. Βαλαβνης, Π., «Eπ$ κονος ε% μλα &ψηλο(». Κιονωτ επιτ)μβιο μνημεο στο Ικριον Αττικ!ς, στο E. Σημαντ&νη-Mπουρνι – A. A. Λαιμο – Λ. Γ. Mενδ&νη – N. Kορου (eds.), /μ)μονα 0ργα. Tιμητικς τμος για τον καθηγητ! Bασλη K. Λαμπρινουδκη, Aθνα 2007, 281–296. Bergemann, J., Demos und Thanatos. Untersuchungen zum Wertsystem der Polis im Spiegel der attischen Grabreliefs des 4. Jhs. v. Chr. und zur Funktion der gleichzeitigen Grabbauten, München 1997. Burkert, W., Griechische Religion der archaischen und klassischen Epoche, Stuttgart 1977 (Αρχαα Ελληνικ! Θρησκεα. Αρχαϊκ! και Κλασικ! Εποχ!, μτφρ. Ν. Π. Μπεζαντκος – Α. Αβαγιανο, Αθνα 1993). Charneux, P. – Ginouvès, R., Reconnaissances en Arcadie, BCH 80(1956)522–546 Δρογου, Στ., Eρυθρμορφος κρατ!ρας του 4ου π.X. αι7να απ τη B8ροια. O ζωγρφος της Toya, AE 1982, 85–98. Georgiadou, A., Totenkult und elische Grabkeramik spätklassischer und hellenistischer Zeit, Teil 1:Text, Teil 2: Tafeln, Thessaloniki 2005. Ginouvès, R., L’ etablissement thermal de Gortys d’ Arcadie, Paris 1959. Θμελης, Π. Γ., :ρωες και ηρ7α στη Μεσσ!νη, Αθνα 2000. Jost, M., Sanctuaires et cultes d’ Arcadie, École Française d’Athènes, Études Péloponnésiennes 9, Paris 1985. Jost, M., Les schémas de peuplement de l’ Arcadie aux époques archaϊque et classique, στο T. H. Nielsen – J. Roy, Defining Ancient Arkadia, CPCActs 6, Copenhagen 1999, 192–247. Καθαρου, Κλ., Το Εργαστ!ριο του Ζωγρφου του Μελεγρου και η Εποχ! του, Θεσσαλονκη 2002. Καργιωργα-Σταθακοπολου, Θ., Αρτ8μιδος φλος, ΑΔ 54(1999) [2003] Α>, Μελτες, 115–154. Καραπαναγι&του, Α. Β., Λουτρ Ηραας: Ν8ο μυκηναϊκ νεκροταφεο στη βορειοδυτικ! Αρκαδα, στα: Πρακτικd τοe Ζ> Διεθνοeς Συνεδρου Πελοποννησιακfν Σπουδfν, Πργος – Γαστονη – Αμαλιδα, 11–17.9. 2005, Πελοποννησιακ Παρρτημα 27, Β>, Αθναι 2007, 260–272. Κ λια, Ε. – Σταυροπολου-Γτση, Μ., Το βρειο νεκροταφεο των αρχαων Πατρ7ν: Οικπεδα οδ7ν Νρμαν–Κωνσταντινουπλεως και Κατερνης 14–16, στο ΥΠ.ΠΟ – ΣT> ΕΠΚΑ, Ελληνιστικ! Κεραμικ! απ την Πελοπννησο, Αθνα 2005, 47–57. Kurtz, D. – Boardman, J., Greek Burial Customs, London 1971 (Fθιμα ταφ!ς στον αρχαο ελληνικ κσμο, μτφρ. Ουρ. Βιζυηνο – Θ. Ξνος, Αθνα 1994). Meyer, E., Peloponnesische Wanderungen, Zurich – Leipzig 1939. Nielsen, T. H., Arkadia, στο M. H. Hansen – T. H. Nielsen (eds.), An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford 2002, 505–539. Ορλνδος, Α. Κ., GH /ρκαδικI Aλφειρα κα$ τL μνημε α της, gν hAθναις 1967–1968. Papapostolou, J. A., Achaean Grave Stelai, Athens 1993. Παρλαμ, Λ., Νεκροταφε ον το( ΔM αN. π.Χ. παρL τ Μζι Oλυμπας, ΑΑΑ 5.2(1972)206–223. Πετρκος, Β. Χ., GO ΔQμος το( Ραμνο(ντος. Ι. Τοπογραφα, Αθναι 1999. Pikoulas, Y. A., The Road-Network of Arkadia, στο T. H. Nielsen – J. Roy (eds.), Defining Ancient Arkadia, CPCActs 6, Copenhagen 1999, 248–319.

248

ANNA BAΣIΛIKH KAPAΠANAΓIΩTOY

Πισιμσης, Γ. Θ., Μια μεγλη μυκηναϊκ! πλη στο Παλαικαστρο Αρκαδας. Αθνα 1987. Richter, G. M. A., The Archaic Gravestones of Attica, London 1961. Roy, J., Η λατρεα του Διον)σου (και η κατανλωση ονου) στην κλασικ! Αρκαδα, στο Γ. A. Πκουλας (ed.), OVνον Wστορ VI. AρκαδικL ONνολογ!ματα, Kτμα Σπυρ πουλου, 2.12.2006, Aθνα 2007, 17–23. Σαλαβορα, Ε., Μυκηναϊκ! Αρκαδα. Αρχαιολογικ! και τοπογραφικ! θε7ρηση, (αδημ. διδακτορικ διατριβ) Αθνα 2007. Shipley, G., Between Macedonia and Rome: Political Landscapes and Social Change in Southern Greece in the early Hellenistic period, BSA 100 (2005) 315–330 Walker, A. S., Coins of Peloponnesos: the BCD Collection. Auction LHS 96, 8–9 May 2006, Zürich 2006. Χωρμης, Α. Κ., Χαλκα$ &δραι Yξ Hλεας, ΑΕ 1969, 208–214, πν. 31–37. Zimmermann, N., Beziehungen zwischen Ton-und Metallgefässen spätklassischer und frühellenistischer Zeit, 1998.

ΠAPOΔIA TAΦIKA MNHMEIA ΣTO ΠAΛAIOKAΣTPO

249

S U M M A RY ANNA VASILIKI KARAPANAGIOTOU

Roadside burial monuments at Palaiokastro, Gortynia A grave stele of massive height, shattered into numerous fragments, has rested for a number of years near Palaiokastro, western Gortynia (fig. 1). Following the recent rediscovery of fragments from the stele, architectural and structural studies of restoration, of a new access plan and presentation of the monument were prepared. Subsequently, the 39th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities of Tripoli commenced the required procedures in view of the new presentation of the area to the public. In the course of this ongoing effort, a roadside cemetery of the late Classical and Hellenistic periods was located and excavated (fig. 5). It lies on the west-southwest slope of the steep (today) hill, named “Sklépia” or “Stéplia” or at the “Marmara”, 1 km E–NE of Palaiokastro, exactly above the modern road leading from the village of Palaiokastro to Rizospelia and continuing on to ancient Heraia and Olympia. The cemetery exhibits – in addition to common types of tombs – significant burial constructions and the imposing grave monument of the stele type. Moreover, it offers valuable information on the burial customs of the area and is associated with the ancient fortified city of Palaiokastro, which a number of scholars identify as the “Voufagion” of Pausanias (8.26.8) (fig. 27). The following monuments have been excavated at the southernmost part of the cemetery: Α. The foundations of a rectangular edifice, measuring 2.30 Χ 1.00 m, which may constitute the tomb of a burial monument with an impressive façade (figs. 7–9). An empty elliptical pit was located behind the foundations. Β. The foundations (2.60. Χ 1.30m) of a monumental funerary construction (fig. 10–12). These foundations, which preserve part of the euthynteria built of limestone blocks, probably supported the massive stele or another similar monument. An empty, roughly square cavity, carved in the bedrock, measuring 1.10 Χ 1.30m, was excavated in the interior of the construction and below the foundations. C. An elliptical pit, measuring 0.40 Χ 0.85m and 0.40m deep, opened in the bedrock. It was filled with five carefully arranged, closely packed, black pottery drinking and wine vases (figs. 13-18). On the basis of the pottery, the pit is dated to the end of the 4th – early 3rd century BC, while the laboratory analysis of the soil from the pit demonstrated that it contained no organic materials. This finding appears to be connected with rituals dedicated to the memory of the dead that most likely included the consumption of

250

ANNA BAΣIΛIKH KAPAΠANAΓIΩTOY

wine and underlines the primary role of wine in the performance of these rites. The section of the ancient coach-road running in front of the above mentioned burial monuments is not preserved, but luckily other parts of it have been unearthed elsewhere in the cemetery, approximately 80 m. to the north (Figs. 5 & 20). It is 2.76m wide and built of fragments of the local soft bedrock, unworked slab-like stones, pottery fragments and soil. One of the excavated tombs to the west of the road is dated on the basis of the burial offerings to the end of the 2nd century BC (fig. 21–22). The monumental grave stele is constructed of pasty white limestone and does not preserve any traces of relief or painted decoration (figs. 23–26). The following fragments come from it: a. the upper part of the stele with the crowning, b. a fragment of the main body of the stele, c. the base and d. the block of the base. The stele originally exceeded 4.5 metres in height. The closest stylistic parallels are the imposing grave stelae from the burial enclosures of the Late Classical cemeteries of Attica. The stele constitutes evidence of the common trend at the time for the erection of massive elaborate funerary monuments, as a means of display for the owners and their families. This development is also observed in western Arcadia, amongst other regions, from the end of the Classical period onwards. It would be tempting to presume that this grave stele was the creation of Athenian stone carvers, who were obliged to work for patrons outside Attica following the legislation introduced by Demetrius Phalereus (317 BC) that forbade the construction of luxurious burial monuments.

Tη μετφραση οφελω στη συνδελφο δρ. Eυγενα Zοζουλα.

ΠINAKEΣ

ANNA KAPAΠANAΓIΩTOY, Παρδια ταφικ μνημεα στο Παλαικαστρο

Πν. 47

Εικ. 1. Χρτης με τα σνορα Αρκαδας – Ηλεας

Εικ. 2. Πανοραμικ ποψη του Παλαιοκστρου απ ανατολικ

Εικ. 3. Το φαργγι του Αλφειο δυτικ του Κστρου

ANNA KAPAΠANAΓIΩTOY, Παρδια ταφικ μνημεα στο Παλαικαστρο

Πν. 48

Εικ. 4. Γενικ ποψη του λφου Στπλια  Σκλπια  στα Μρμαρα απ ντια

Εικ. 5. Τοπογραφικ σκαρφημα της ευρτερης περιοχς του Παλαιοκστρου με σημειωμ&νες τις αρχαες θ&σεις

Εικ. 6. Κοντιν λψη της ανασκαφς απ ντια

ANNA KAPAΠANAΓIΩTOY, Παρδια ταφικ μνημεα στο Παλαικαστρο

Πν. 49

Εικ. 7. Το ταφικ κτσμα 3

Εικ. 8. Ταφικ κτσμα 3: Ο λκκος

·

Εικ. 9 α και β. Μ. Τρ. 6071: Νμισμα Κοινο Φωκ&ων

‚

ANNA KAPAΠANAΓIΩTOY, Παρδια ταφικ μνημεα στο Παλαικαστρο

Πν. 50

Εικ. 10. Το ταφικ μνημεο 1

Εικ. 11. Ταφικ μνημεο 1. Ο λκκος πριν απ την ανασκαφ

·

Εικ. 12 α και β. Μ. Τρ. 6072: Νμισμα Ηραας

‚

ANNA KAPAΠANAΓIΩTOY, Παρδια ταφικ μνημεα στο Παλαικαστρο

Πν. 51

Εικ. 13. Ο λκκος με τα αγγεα. Λψη απ NΔ

Εικ. 14. Τα αγγεα του λκκου

ANNA KAPAΠANAΓIΩTOY, Παρδια ταφικ μνημεα στο Παλαικαστρο

Πν. 52

Εικ. 15. Λκκος. Η οινοχη Μ. Τρ. 6074

Εικ. 16. Λκκος. Ο κνθαρος Μ. Τρ. 6075

Εικ. 17. Λκκος. Ο σκφος Μ. Τρ. 6076

Εικ. 18. Λκκος. Ο σκφος Μ. Τρ. 6077

Εικ. 21. Τφος 1. Το μυροδοχεο Μ. Τρ. 6078

Εικ. 22. Τφος 1. Ο λχνος Μ. Τρ. 6079

ANNA KAPAΠANAΓIΩTOY, Παρδια ταφικ μνημεα στο Παλαικαστρο

Εικ. 19. Jποψη ορθογνιας κατασκευς με λκκο αγγεων

Εικ. 20. Μερικ ποψη της αρχαας οδο απ ντια

Πν. 53

ANNA KAPAΠANAΓIΩTOY, Παρδια ταφικ μνημεα στο Παλαικαστρο

Πν. 54

Εικ. 23. Το αντερο τμμα της στλης με την επστεψη

Εικ. 24. Τεμχιο του κορμο της στλης

ANNA KAPAΠANAΓIΩTOY, Παρδια ταφικ μνημεα στο Παλαικαστρο

Εικ. 25. Η βση της στλης

Εικ. 26. Η λιθπλινθος της βσης

Πν. 55

ANNA KAPAΠANAΓIΩTOY, Παρδια ταφικ μνημεα στο Παλαικαστρο

Πν. 56

Εικ. 27. Jποψη της οχυρωμ&νης ακρπολης του Παλαιοκστρου. Λψη απ το χωρι

Εικ. 28. Παλαικαστρο, θ&ση Τ α β & ρ ν α . Αρχαο λατομεο πωρολθου

TA ΠPAKTIKA TOY ΣYMΠOΣIOY I Σ T O P I E Σ Γ I A T H N A P X A I A A P K A Δ I A TYΠΩΘHKAN TON ΔEKEMBPIO TOY 2008 ΣE 600 ANTITYΠA ΣE XAPTI CHAMOIS PALATINA ITAΛIAΣ TΩN 100 ΓPAMMAPIΩN KAI VELVET GARDA ITAΛIAΣ TΩN 115 ΓPAMMAPIΩN ● TA KEIMENA ΣTOI XEIOΘETHΣAN HΛEKTPONIKΩΣ OI ΣYNEΔPOI ● H ΣEΛIΔΩΣH, H ΦΩTOΓPAΦHΣH, H EKTYΠΩ ΣH KAI H BIBΛIOΔEΣIA EΓINE ΣTO TYΠO ΓPAΦEION Γ. APΓYPOΠOYΛOΣ EΠE ● TO BIBΛIO ΣXEΔIAΣE KAI EΠIMEΛHΘHKE O Γ. A. ΠIKOYΛAΣ