SAVAS PATSALIDIS. \"Ποιο πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα;\" Book Press, τ. 49, Νοέβριος 2014

1 Ποηο πέλζος ηαηρηάδεη ζηελ Ηιέθηρα; Πώς ε «παραλάγλωζε» γράθεη ηελ ηζηορία. Book Press, η. 49, Νοέκβρηο 2014

Ελένη Παπάζογλου. Σο πρόζωπο ηοσ πέλζοσς: Η «Ηιέθηρα ηοσ ΢οθοθιή αλάκεζα ζηο θείκελο θαη ηελ παράζηαζε». Αθήνα, Πόλις, 2014, σελ. 455, ISBN 978-960-435-434-4

΢ην ζέαηξν ν απφιπηνο πξσηαγσληζηήο είλαη ν ρξφλνο. Αθφκε θαη ζε δξακαηηθά έξγα φπνπ δελ απαζρνιεί θαζφινπ, θαη ελλνψ ζε επίπεδν ηζηνξίαο, εμαθνινπζεί λα είλαη ν παξάγνληαο εθείλνο πνπ, είηε άκεζα είηε έκκεζα, θαζνξίδεη ηε κνξθή φισλ ησλ ζρέζεσλ, θαη πξσηίζησο ησλ ζρέζεσλ ζθελήο/πιαηείαο. Καη ν ιφγνο είλαη απιφο: ην ζέαηξν είλαη κηα ηέρλε δσληαλή, κηα εκπεηξία πνπ βηψλεηαη «εδψ θαη ηψξα». ΋ηαλ ζβήζνπλ ηα θψηα ην κφλν πνπ κέλεη είλαη ε αλάκλεζε θάπνηαο ηζηνξίαο («εθεί θαη ηφηε») ή θάπνηα ηερλνινγηθή θαηαγξαθή ηεο, πνπ κπνξεί λα θακψλεηαη φηη ζπληεξεί ην πξσηφηππν, φκσο θακία ζρέζε δελ έρεη κε απηφ πνπ ιέγεηαη ζεαηξηθή εκπεηξία, θαη ε νπνία απφ ηε θχζε ηεο είλαη αλεπαλάιεπηε. Ο ζεαηής θαη ο τρόλος Δπηιέγσ σο εηζαγσγηθή παξάγξαθν απηήλ ηελ ηνπνζέηεζε γηα λα πσ ή πην ζσζηά, λα επαλαιάβσ απηφ πνπ έρνπλ πεη πξηλ απφ κέλα θαη ελδερνκέλσο πνιχ θαιχηεξα, πάξα πνιινί, φηη νπνηαδήπνηε απφπεηξα ζθεληθήο (ή ζπγγξαθηθήο) αμηνπνίεζεο έξγσλ πνπ θαηαπηάλνληαη κε ηζηνξίεο απφ ην παξειζφλ ή έξγσλ πνπ έρνπλ γξαθηεί πνιιά ρξφληα πξηλ (θαη εδψ ε αλαθνξά κνπ παξαπέκπεη επζέσο ζηελ αξραία δξακαηηθή παξάδνζε θαη ηελ ππνδνρή ηεο) πξέπεη, πξηλ θάλνπλ νηηδήπνηε, λα απνθαζίζνπλ πνηα πηπρή ηνπ παξειζφληνο ελδηαθέξεη, ψζηε λα δνπλ πψο ζπλδέεηαη (ή φρη) κε ην παξφλ, δειαδή ηνλ ηζηνξηθφ ρξφλν ηνπ ζεαηή. Αλάινγα κε ηηο επηινγέο ηνπο αληίζηνηρεο ζα είλαη θαη νη αληηδξάζεηο εθείλσλ πνπ ηηο ππνδέρνληαη.

2 Σνχην πάεη λα πεη φηη ε ηζηνξία ηνπ νπνηνπδήπνηε έξγνπ, δελ είλαη θάηη παγησκέλν, άπαμ δηά παληφο θαηαρσξεκέλν θάπνπ, αιιά θάηη κνλίκσο δηαζέζηκν, δειαδή θάηη πνπ (μαλα)γξάθεηαη θαη (αλα)δηακνξθψλεηαη πεηζκαηηθά, εθεί αθξηβψο φπνπ ηέκλνληαη νη δχν ηζηνξηθνί ρξφλνη, ηεο ζθελήο θαη ηεο πιαηείαο. Με άιια ιφγηα, ε ηζηνξία (ζε νπνηαδήπνηε κνξθή ηεο) αθνξά πάληα ην εθάζηνηε παξφλ. Mφλν πνιχ έκκεζα αθνξά ην παξειζφλ απφ ην νπνίν πεγάδεη. Eθείλα πνπ επηιέγνπκε λα ζπκφκαζηε (ή λα μερλάκε) ζρεηίδνληαη κε ην πνηνη είκαζηε ζήκεξα. Πψο είλαη δπλαηφλ λα γλσξίδεηο πνχ ζεο λα παο εάλ δελ μέξεηο πξψηα πνπ ήζνπλ; ΋πσο ιέεη θαη ζπνπδαίνο Αθξηθαλν-Ακεξηθαλφο πεδνγξάθνο Σδέηκο Μπφιληγνπηλ, "Eζχ θη εγψ είκαζηε ηζηνξία. Kνπβαιάκε ηελ ηζηνξία καο. Παίδνπκε ηελ ηζηνξία καο". H ηζηνξία, γηα ηνλ Μπφιληγνπηλ, είλαη έλα γεγνλφο ηεηειεζκέλν θαη ελ εμειίμεη ηαπηφρξνλα θαη ε κειέηε ηεο κέξνο κηαο δσηηθήο πνξείαο απηνεμέηαζεο θαη ηαπηφρξνλα αλαθάιπςεο πνπ καο βνεζά λα δηακνξθψζνπκε κηα ηαπηφηεηα θαη λα απνθηήζνπκε έλα ζθνπφ. ΋ζν γηα ηνλ πην αηξεηηθφ ζηνραζηή Μηζέι Φνπθψ, ε ηζηνξία είλαη έλα αθήγεκα αζπλέρεηαο, ξσγκψλ θαη εηεξνγέλεηαο θαη ε εθζθαθή ηεο ηζνδπλακεί κε αλάδεημε απηήο αθξηβψο ηεο έιιεηςεο νκνηνγελνχο ηαπηφηεηαο, πνπ κπνξεί λα αθνξά θνηλφηεηεο νιφθιεξεο, άηνκα ή θαη έξγα, φπσο ελ πξνθεηκέλσ ηα έξγα πνπ απνηεινχλ ην corpus ηεο θιαζηθήο δξακαηηθήο καο πνίεζεο, θαη ησλ νπνίσλ ε ηζηνξία

ππνδνρήο

παξαλαγλψζεσλ

ηνπο

είλαη

κηα

(ρξεζηκνπνηψ

ηνλ

ιαβπξηλζψδεο φξν

κε

πεξηπέηεηα θαζαξά

εξκελεηψλ,

κεηακνληέξλεο

δηαζέζεηο/misreading), απνθιίζεσλ θαη δηαθνξνπνηήζεσλ. Έλα πνιπθσληθφ κσζατθφ (pastiche, ην νλνκάδεη ε ζχγρξνλε ζεσξία) απφ ςεθίδεο πνπ ελαπνζέηνπλ επάλσ ηνπ ηα κέιε ηεο εθάζηνηε εξκελεπηηθήο θαη ηζηνξηθήο θνηλφηεηαο θαη αθνξνχλ έλλνηεο φπσο νκνξθηά, πςειφ, ιατθφ, απφιαπζε, δηδαθηηζκφο, εζηθή, αμίεο θ.ιπ.

3 Θέισ λα πσ κε φια ηνχηα φηη, γηα λα κπνξνχκε λα είκαζηε φζν γίλεηαη πην αληηθεηκεληθνί, ε κειέηε ελφο ηφζν καθξηλνχ ζεαηξηθνχ, ελ πξνθεηκέλσ, παξειζφληνο θαη ε επαλαθνξά ηνπ ζηα θαζ‟ εκάο πξνυπνζέηεη κηα πνξεία πνπ λα αλαγλσξίδεη ηελ αλάγθε ηζηνξηθνπνίεζεο ηεο δξακαηηθήο/ζεαηξηθήο θξηηηθήο, θαζψο θαη ηελ αλάγθε ζεσξεηηθνπνίεζεο ηεο ηζηνξίαο. Δθφζνλ καο ελδηαθέξνπλ θαη νη ξσγκέο, δειαδή νη θαηά Φνπθψ (θαη φρη κφλν) κε γξακκηθφηεηεο, νθείινπκε λα "αλαθξίλνπκε" ην παξειζφλ, κε ζηφρν λα ελεκεξψζνπκε ην παξφλ. Απηφ πξνυπνζέηεη ζνβαξή κειέηε πξσηίζησο ησλ πιηθψλ ζπλζεθψλ κέζα ζηηο νπνίεο ιεηηνχξγεζε ην ζέαηξν, γηαηί φρη κφλν θαζφξηζαλ ηνλ ηξφπν παξαγσγήο θαη δηαθίλεζήο ηνπ, αιιά θαη ησλ ηζηνξηθψλ (παξ)αλαγλψζεψλ ηνπ. Δίλαη αθειέο λα πηζηεχνπκε ζε ειεθάληηλνπο πχξγνπο. Σίπνηα κέζα θαη γχξσ απφ ην δξάκα/ζέαηξν δελ είλαη

ζεφζηαιην, ηεξφ, παγησκέλν ή

γξακκηθά ηαθηνπνηεκέλν. Έρνπκε λα θάλνπκε κε έλα ρψξν φπνπ εκπιεθνληαη ζπγγξαθείο, ζθελνζέηεο, ρνξεγνί, παξαγσγνί, ηκπξεζάξηνη, θαξδηλάιηνη, ζηξαηεγνί, δηθηαηνξίζθνη, ρξεκαηνδφηεο, ν θαζέλαο κε ηηο απφςεηο ηνπ θαη ηηο ζθνπηκφηεηέο ηνπ. Σν πψο δηαπιέθνληαη φινη απηνί πεξίπνπ νξίδεη θαη ηε θπζηνγλσκία ηνπ. Από ηο ζέαηρο ζηα ζέαηρα Γειαδή, ην ηη είλαη (ή δελ είλαη) ζέαηξν/δξάκα είλαη κηα ζπλερήο αλαθάιπςε, πνπ θαηαιήγεη πάληα λα ιεηηνπξγεί ζηνλ πιεζπληηθφ. Έηζη, γηα λα είκαζηε θαη «πνιηηηθά νξζνί» ζα „πξεπε εμαξρήο λα κηινχκε γηα θέατρα θη φρη γηα ζέαηξν. Ο εληθφο ππνδειψλεη ηελ απνιπηφηεηα ελφο νξηζκνχ. Καη έλαο νξηζκφο ππνδειψλεη ηελ απνιπηφηεηα αθεηεξηψλ. Καη νη αθεηεξίεο ηελ απνιπηφηεηα ηεο κίαο αιήζεηαο, είηε απηή είλαη ηνπ θεηκέλνπ είηε ηεο ζθεληθήο ηνπ αλάγλσζεο. Πνηνο φκσο είλαη ζε ζέζε λα δψζεη άξαγε απηφ ην απφιπην πιαίζην, ηδηαίηεξα ζήκεξα, φπνπ φια δηαρένληαη, φια κπεξδεχνληαη, φια εθ-θεληξψλνληαη, φια ζέηνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο ππφ αίξεζηλ;

4 ΋πσο έρνπκε, ινηπφλ, ηζηνξίεο, έηζη έρνπκε ή ζα „πξεπε λα έρνπκε θαη ζέαηξα. Δπί ηξνράδελ:

Υνξφο,

δξακαηηθφ

ζέαηξν,

κεηαδξακαηηθφ

ζέαηξν,

ράπεληλγθο,

ηειεηνπξγία, θαξλαβάιη, ζέαηξν δξφκνπ, ηζίξθν, είλαη κφλν θάπνηεο ειάρηζηεο απφ ηηο επηηειεζηηθέο δξάζεηο θαη δξαζηεξηφηεηεο πνπ έρνπλ δηακνξθψζεη κηα γεσγξαθία θαη αηζζεηηθή άπηαζηε ζε νξηζκνχο θαη πεξηνξηζκνχο. Καιψο ή θαθψο βηψλνπκε ηα ζπκπηψκαηα κηαο πβξηδηθήο επνρήο, φπνπ θάζε επηηέιεζε θνπβαιά ηε δηθή ηεο ηζηνξία θαη θάζε επηινγή είλαη θη έλα πηζαλφ ζελάξην. Καη γηα λα θαηαιάβνπκε ηε γελεαινγία ή λα θαηνλνκάζνπκε ην ζελάξην, ζπλεπάγεηαη λα θξίλνπκε ηελ επηινγή. Πάλησο είλαη γεγνλφο φηη, φζν θαη λα ζεσξνχκε εκείο νη ζεσξεηηθνί, νη ηζηνξηθνί θαη νη θηιφινγνη φηη νη

performance studies (επηηειεζηηθέο ζπνπδέο) έρνπλ

«κπαζηαξδέςεη», ζε ζεκείν κε αλαγλσξίζκν πηα, ηνλ ρψξν ησλ Θεαηξηθψλ ΢πνπδψλ, ζα ήκαζηαλ άδηθνη εάλ δελ ηνπο αλαγλσξίζνπκε, κε ζεηηθφ πξφζεκν, ην γεγνλφο φηη, έρνπλ αλνίμεη αξθεηά θαη πξν(ζ)θιεηηθά ην πεδίν ηεο πξαθηηθήο θαη ηεο έξεπλαο. Έγηλαλ ε αηηία λα κπεη ζηνλ ρψξν έλα δπλακηθφ θαη ζχλζεην κείγκα θξηηηθψλ κεζνδνινγηψλ. Πνηέ άιινηε ε ζεαηξηθή πξάμε θαη ζεσξία δελ ήηαλ ηφζν θνληά. ΢ήκεξα, ρσξίο θάπνηα γλψζε απφ ρψξνπο φπσο ε ςπραλάιπζε, ε θνηλσληθή ζεσξία, ε νηθνλνκία, ε ηζηνξηνγξαθία, νη πνιηηηζηηθέο ζπνπδέο, νη νπηηθέο ζπνπδέο, ε αλζξσπνινγία, ε εζλνινγία θαη ε δεκνθηιήο θνπιηνχξα, πνιχ ακθηβάιισ αλ ζα κπνξέζεη θάπνηνο λα αζρνιεζεί ζνβαξά θαη επνηθνδνκεηηθά κε ηα δεηνχκελα θαη ηα θξαηνχκελα ησλ Θεαηξηθψλ ΢πνπδψλ. Δπίζεο, θαη απηφ ην ζεσξψ εμίζνπ ζεκαληηθφ, νη ηειεπηαίεο εμειίμεηο ζηνλ ρψξν έζεζαλ κε θαζαξφηεηα ην θπξίαξρν πξφβιεκα ελφο εξεπλεηή: ηελ αμηνπηζηία ησλ πεγψλ. Πψο αληηκεησπίδεηαη κηα παξάζηαζε πνπ έρεη εηζπξάμεη πνηθίιεο εξκελείεο; Πνηαλνχ ε γλψκε κεηξάεη πην πνιχ ψζηε λα απνηειέζεη ην βαξφκεηξν ηεο ηειηθήο ηαθηνπνίεζεο; Ή ηειηθά, φπσο αξέζθνληαη λα ιέλε νξηζκέλνη κεηακνληέξλνη θξηηηθνί,

5 anything goes; Αιιά θαη πάιη, εάλ δερηνχκε θάηη ηέηνην, κήπσο νδεχνπκε ζην απφιπην ράνο ηνπ ζρεηηθηζκνχ; Γελ κπνξψ λα είκαη απφιπηνο ζηελ απάληεζή κνπ, γηαηί δελ πηζηεχσ ζην “θιείζηκν”, πνιιψ δε κάιινλ ζηνλ «εληαθηαζκφ», ηέηνησλ ζεκάησλ. ΋πσο ην ζέαηξν έηζη θαη ηα δεηήκαηα πνπ εθπεγάδνπλ απφ απηφ, είλαη “θαηαδηθαζκέλα” λα παξακέλνπλ αλνηθηά, αλεπίδνηα, φπσο αλνηθηή πξέπεη λα παξακέλεη θαη ε πνξεία ηνπ εξεπλεηή, ν νπνίνο, ζηελ θαιχηεξε πεξίπησζε, νθείιεη λα πνξεχεηαη απνξψληαο, ηνπηέζηηλ λα εξεπλά ην παξειζφλ κε κάηη θξηηηθφ, ψζηε λα ελεκεξψλεη ην παξφλ, κέλνληαο πάληα ππνςηαζκέλνο, φπσο πξνείπα, γχξσ απφ ηηο πιηθέο ζπλζήθεο πνπ δηακνξθψλνπλ ηε ζεαηξηθή παξαγσγή θαη ηηο ηζηνξηθέο εξκελείεο ηεο παξαγσγήο. Καη απηφ αθξηβψο θάλεη ε Διέλε Παπάδνγινπ, επίθνπξε θαζεγήηξηα ζην Σκήκα Θεαηξηθψλ ΢πνπδψλ ηνπ ΑΠΘ, ζην κειέηεκά ηεο (εθδφζεηο Πφιηο) κε ηνλ εχγισηην φζν θαη εχζηνρα αηληγκαηηθφ ηίηιν Το πρόσωπο τοσ πένθοσς θαη ηνλ επίζεο θαιά ζηνρεπκέλν ππφηηηιν Η Ηλέκτρα τοσ Σουοκλή ανάμεσα στο κείμενο και την παράσταση. ΜΕΡΟ΢ Β ΢ην εθηελέο απηφ κειέηεκα ησλ 455 ζειίδσλ ηέκλνληαη νη δχν βαζηθνί άμνλεο ησλ Θεαηξηθψλ ΢πνπδψλ. Απφ ηε κηα έρνπκε ηηο

επαηζζεζίεο θαη ηηο γλψζεηο ελφο

θηινινγηθνχ λνπ θαη, απφ ηελ άιιε, ηηο πξνζιακβάλνπζεο ελφο παξαηεξεηηθνχ ζεαηή πνπ ελεκεξψλεηαη, ηζηνξηθά, ζεσξεηηθά θαη πξαθηηθά, σο πξνο ην ηη γίλεηαη ζηνλ ρψξν

ηεο

επαλαπξνζέγγηζεο,

επαλεξκελείαο,

πξνζάξηεζεο,

δηαζθεπήο,

επαλαζπλαξκνιφγεζεο θαη ελ ηέιεη ππνδνρήο (θπξίσο) ησλ θιαζηθψλ θεηκέλσλ, πνπ ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε έρνπλ σο ζεκείν εθθίλεζεο ηελ πην γξηθψδε απφ ηηο ζσδφκελεο ηξαγσδίεο, ηελ Ηλέκτρα ηνπ ΢νθνθιή, γηα ηελ νπνία ππάξρεη κηα δαιηζηηθή πιεηάδα απφ αλαγλψζεηο πνπ αθνξνχλ ηε θπζηνγλσκία ηεο, ηνλ ραξαθηήξα ηεο, ην «πέλζνο» ηεο, νη νπνίεο θάλνπλ ηα φπνηα ζπκπεξάζκαηα επηζθαιή.

6 Πξηλ κπσ, φκσο, ζε ιεπηνκέξεηεο, αο κνπ επηηξαπεί λα θαηαζέζσ, σο πξψην ζεηηθφ ζρφιην, ηελ εκπεηξία ηεο αλάγλσζεο ηνπ ελ ιφγσ πνλήκαηνο. Ο ζσγγραθέας θαη ο αλαγλώζηες Η Διέλε Παπάδνγινπ (εθεμήο ΔΠ) μέξεη φηη πεξπαηά ζε ηελησκέλν ζθελή, ππφ ηελ έλλνηα φηη θηλείηαη ζε έλα πεδίν γεκάην παγίδεο θαη αληηθξνπφκελεο ζέζεηο, γη‟ απηφ ηελ ελδηαθέξεη λα έρεη “ζπκκάρνπο”, άξα επήθνα ψηα. Έηζη, αθήλνληαο θαηά κέξνο ηηο επηδεηθηηθά ζηξηθλέο αλαιχζεηο θηινιφγσλ παιαηάο θνπήο, θαη επηβάιινληαο έλα χθνο, επηηξέςηε κνπ λα ην πσ, επηζηεκνληθήο πξνθνξηθφηεηαο, πεηπραίλεη λα ζθπξειαηήζεη ζρέζεηο εκπηζηνζχλεο θαη νηθεηφηεηαο κε ηνλ αλαγλψζηε. Απφ ηελ αξρή ηνλ θάλεη ζπλνδνηπφξν. Πξνζπαζεί λα θαληαζηεί ηηο απνξίεο ηνπ θαη θξαηά δηαξθψο ηνλ δηάινγν αλνηθηφ θαη ζηηο θαηαδχζεηο θαη ζηηο πεξηπιαλήζεηο ηεο. Δμ νπ θαη νη θξάζεηο κε ηηο νπνίεο θιείλεη θεθάιαηα θαη ππνελφηεηεο, φπσο: «θαη ηψξα ε βηβιηνγξαθία καο» ή «αο ζπλνςίζνπκε» ή «αο πξνρσξήζνπκε» ή «πάκε παξαθάησ». Φξάζεηο πνπ απνπλένπλ κηα αίζζεζε live, φπσο ην ζέαηξν. Δθκεηαιιεπφκελε ηε δηηηή ππφζηαζε πνπ ηεο δίλεη ην πξνζσπείν ελφο πεξθφξκεξ, μεηπιίγεη ην θνπβάξη ηεο ηζηνξίαο παίδνληαο έμππλα κε ηηο απνζηάζεηο, άιινηε θνληά άιινηε καθξηά, άιινηε εληφο θαη άιινηε εθηφο. Πξφθεηηαη γηα κηα γξαθή πνπ, φπσο δηαιέγεηαη κε ηνλ αλαγλψζηε, έηζη θάλεη θαη κε ηηο πεγέο ηεο, βάδνληαο ηεο αληηθξηζηά ψζηε λα θσηίζεη ε κηα ηελ άιιε. Απνκνλψλνληαο νκνηφηεηεο θαη δηαθνξέο, ζπγθιίζεηο θαη απνθιίζεηο, αλνίγεη ηηο δηφπηξεο ηεο αλάιπζήο ηεο θαη αθήλεη λα κπεη κέζα θαζαξφο αέξαο. Απνθπιαθίδεη ηα ζεκεία θαη ηα αθήλεη λα ζπλαληεζνχλ κε ηνπο ηζηνξηθνχο λνεκαηνδφηεο ηνπο. Καη κελ λνκίζεηε φηη αγλνεί ην θείκελν. Αληίζεηα, δειψλεη ππεξήθαλε θηιφινγνο (θαη θαιά θάλεη) θαη κάιηζηα αξρίδεη ηε ζπγγξαθηθή ηεο δνθηκαζία θαηαζέηνληαο επζέσο ηα θίιηα ζπλαηζζήκαηά ηεο πξνο ηνλ ιφγν.

7 Η ΔΠ γξάθεη ιεο θαη είλαη εξσηεπκέλε κε ηηο ιέμεηο, ηε ξπζκηθφηεηά ηνπο, ηε δπλακηθή ηνπο, αθφκε θαη κε ηηο παγίδεο πνπ θξχβνπλ. Γελ ην θξχβεη φηη αγαπά ηελ θξπκκέλε επηηειεζηηθφηεηά ηνπο θαη απηήλ αθξηβψο εθκεηαιιεχεηαη ψζηε λα θάλεη πεξθφξκαλο ηηο ζθέςεηο ηεο πνπ, φπσο εηπα, γλσξίδεη φηη δελ ζα βξνπλ ηνπο πάληεο ζχκθσλνπο. Καη γηαηί λα ηνπο βξνπλ, άιισζηε; Πξνζσπηθά βξίζθσ ηελ απφιπηε νκνθσλία φρη κφλν απφιπηα βαξεηή αιιά πξσηίζησο θνβηζηηθή, ηδίσο ζε έλαλ ρψξν ηφζν αηίζαζν θαη δεκνθξαηηθφ φπσο ην ζέαηξν. Σο αίληγκα ηες Ηιέθηρας Η ΔΠ έρεη θαζαξέο ζέζεηο εθθίλεζεο θαη απφ θεη ειέγρεη απζηεξά, αιιά κε θνκςφηεηα, θξηηηθνχο θαη θαηαζθεπαζηέο πνπ ζηεξίδνπλ ηηο εθηηκήζεηο ηνπο ζε κηα ππνηηζέκελε αξραηνγλσζία πνπ δελ πξέπεη λα παξαβηάδεηαη. Γηα ηελ ΔΠ θακηά εξκελεία δελ είλαη αλακθίιεθηε, πνιιψ δε κάιινλ φηαλ ην αληηθείκελν κειέηεο είλαη ε Ηιέθηξα. Γχξσ απφ απηήλ ηελ εθξεθηηθή θηγνχξα, ε ΔΠ ζπγθεληξψλεη εθείλνπο πνπ ηε δηθαηψλνπλ γηα ηελ πξάμε ηεο θαη απνθαζηζηνχλ ηελ ηάμε θαη εθείλνπο, ηνπο πην απαηζηφδνμνπο, πνπ βιέπνπλ ζην ηέινο κηα δνθεξή εηξσλεία. ΢ρνιηάδεη, ρσξίο λα απαμηψλεη, απηνχο πνπ θαηαζέηνπλ κηα «εξσν-ιαηξηθή ζπκπάζεηα», θαη εθείλνπο πνπ κηινχλ γηα «εξσν-θξηηηθή απψζεζε» (ζει. 70). Γηα φιεο απηέο ηηο πξνζεγγίζεηο ε ΔΠ αλαδεηεί ηα ηεθκήξηα θαη ηηο απαληήζεηο ζην ίδην ην θείκελν, ζηνλ ξφιν ηνπ Απφιισλα (ρξεζκφ θαη ην φλεηξν), γηα παξάδεηγκα, ηνπ Οξέζηε, ζηηο Δξηλχεο, θαη βεβαίσο ζηελ ίδηα ηελ Ηιέθηξα (ζει. 78-137). Με ηξφπν ηζνξξνπεκέλν εθζέηεη φιεο ηηο ζέζεηο, νπηηκηζηψλ θαη πεζηκηζηψλ, θαη πξνρσξεί βήκα βήκα επηθαινχκελε γηα θάζε ζηνηρείν κηα πιεηάδα κειεηεηψλ, ν θαζέλαο κε θχξνο θαη εηδηθφ βάξνο. Μέζα απφ ηελ πεξηπέηεηα πξφζιεςεο ηεο Ηλέκτρας, ε ΔΠ ηζηνξηνγξαθεί (θπξίσο απηφ), ππφ ηελ έλλνηα φηη θαηαγξάθεη ηελ «πεξηπέηεηα πξφζιεςεο ησλ Αξραίσλ απφ

8 ηνπο Νεφηεξνπο» (ζει. 151). Απφ ηελ αξραηνιαηξία ηνπ Οπκαληζκνχ ζηξέθεηαη ζηελ έξηδα θαη ηνπο εξκελεπηηθνχο θνξζέδεο ηνπ λενθιαζηθηζκνχ θαη κεηά ζηνλ ηδεαιηζκφ θαη ηελ εμηδαλίθεπζε ηνπ ππνθεηκεληθνχ, κέρξη ηνπο ζεκεξηλνχο κεηακνληέξλνπο. Καη θαζψο βπζίδεηαη ζηα ελδφηεξα ηνπ ρψξνπ, αλαζχξεη θαη ηηο δηαθιαδψζεηο ηνπ λήκαηνο πνπ ηα δέλεη φια απηά θαη ηα εθινγηθεχεη, ζηα φξηα πάληα ηεο ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθήο θνηλφηεηαο. ΢αλ θαιή αλαγλψζηξηα ηνπ ηζηνξηθηζκνχ, ππνγξακκίδεη ζε θάζε βήκα ηεο ηε ζεκαζία ηνπ πεξίγπξνπ ζηελ θαηαλφεζε ηεο εθάζηνηε ζέζεο. Γηα παξάδεηγκα, κηιψληαο γηα ηε Γαιιία ηνπ θιαζηθηζκνχ (ηνπ Κξηκηγηφλ, ηνπ Βνιηαίξνπ θαη ηνπ Αιθηέξη) ιέεη φηη δελ κπνξεί θαλείο λα δεη ηελ εξκελεία ηνπ ηξαγηθνχ θαη ηεο ηξαγσδίαο έμσ απφ ην θηινζνθηθφ θαη αηζζεηηθφ πιαίζην ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ, φπνπ ιφγνο θαη ζψκα ήηαλ απφιπηα ειεγρφκελα θαη ηα ζθεληθά πάζε ζηφρεπαλ λα πξνθαιέζνπλ ζηνλ ζεαηή λνεηηθή δηαδηθαζία (ζει. 162). Καη θαζψο ηα γξάθεη απηά, πεξλά, γηα ιφγνπο ζχγθξηζεο θαη εξκελεπηηθήο πνιπθσλίαο, ζηελ απέλαληη φρζε ηνπ θαλαιηνχ ηεο Μάγρεο, ζηελ Αγγιία, φπνπ, ζε αληίζεζε κε ηε γαιιηθή απζηεξφηεηα, θπξηαξρεί κηα πην εκπεηξηθή (θαη ραιαξή) παξάδνζε, ε νπνία εληάζζεη ην δίδπκν Ηιέθηξα-Οξέζηεο ζηελ θαηεγνξία ηεο «αηζζεκαηηθήο θσκσδίαο». Δθεί καζαίλνπκε, επίζεο, πσο θαλέλα άιιν έξγν ηνπ ηξαγηθνχ corpus

δελ επεξέαζε ηφζν ην αγγιηθφ ζέαηξν φζν ε

Ηλέκτρα. Μπαίλνληαο ζηνλ 19ν αηψλα, ε ΔΠ δεκηνπξγεί ρψξν ψζηε λα πεη δπν ιφγηα γηα ηνλ Ορέστη ηνπ Αιέμαλδξνπ ΢νχηζνπ (1823-4) θαη λα ην ζπζρεηίζεη κε ηνλ Βνιηαίξν θαη ηνλ Αιθηέξη. Κη ελψ ε ηζηνξηθή ηεο αθήγεζε ζπλερίδεηαη, θάπνηα ζηηγκή θάλεη παχζε ψζηε λα ρσξέζεη ζ‟ απηήλ θαη ε θσηεηλή ζθέςε ελφο ζεσξεηηθνχ, ηνπ Α. ΢ιέγθει, πνπ ζπλέιαβε κηα «εμφρσο λνπλερή ειιελίδα θαιινλή». ΢χκθσλα κε ηελ ΔΠ, ν ΢ιέγθει αλαθάιπςε κηα «δηθή ηνπ» Ηιέθηξα, ε φςε ηεο νπνίαο ηαίξηαδε ζηα ήζε ηεο

9 ζθελήο θαη ηεο πιαηείαο (ηεο επνρήο ηνπ): ηίπνηε επάλσ ηεο δελ πεξίζζεπε. Ήηαλ ε απφιπηε αξκνλία «ρσξίο θφθθν αίκαηνο θαη αζρήκηαο» (189). ΋κσο, ε ηειεηφηεηα, φπσο θαη ε φπνηα ζέζε θαη εξκελεία, δελ δηαξθεί πνιχ. Πάληα θάπνηνο ζα βξεη θάηη λα αληηπξνηείλεη, λα ακθηζβεηήζεη. Απηή άιισζηε είλαη θαη ε «άγξηα» νκνξθηά ηνπ ζεάηξνπ, φπσο είπακε: ε κφληκε «αηαμία» ηνπ. Έηζη απφ ην θσο ηνπ ΢ιέγθει ε ΔΠ πεξλά ακέζσο ζην ζθνηάδη ηνπ Υφθκαλζηαι, ζε κηα ζεξηψδε Ηιέθηξα πνπ πηάλεη ηνλ ζεαηή απφ ην ιαηκφ, κε ηελ ππνγξαθή ηνπ Απζηξηαθνχ ζθελνζέηε Ράηλραξλη. Δίλαη ε Ηλέκτρα ηνπ κνληεξληζκνχ, ε νπνία, ζχκθσλα κε ηελ ΔΠ, απφ φιεο ηηο Ηιέθηξεο είλαη «ε πην πηζηή ζην ζνθφθιεην έξγν» (193). Καη αθνινπζψληαο κηα ζρεηηθά ηαθηνπνηεκέλε γξακκηθή αθήγεζε, θηάλεη, πνιχ ζσζηά θαη αηηηνινγεκέλα, ζηηο ειιεληθέο Ηιέθηξεο (ησλ Ρνληήξε 1936, 1952 θαη Μνπδελίδε, 1961, ζει 207-278), ζηξέθνληαο ηελ πξνζνρή ηεο θπξίσο ζηε ζηάζε ησλ θξηηηθψλ, ψζηε λα θαηαγξάςεη παξάιιεια ζπγθιίζεηο θαη απνθιίζεηο απφ ηελ επξσπατθή ηεο πνξεία. Με δηάζεζε αξραηνιφγνπ θαη ππνςηαζκέλνπ ηζηνξηθνχ, κπαίλεη ζηα θείκελα, ζηα πξνγξάκκαηα, ζηηο θξηηηθέο, ηα ζπγθεληξψλεη, παξαζέηεη απνζπάζκαηα, αμηνινγεί, κε ζηφρν λα δεκηνπξγήζεη κηα ζπλνιηθή εηθφλα ηεο πξφζιεςεο. Αλαιχνληαο ηα ηεθκήξηά ηεο ζίγεη βαζηθά ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηνλ ηξαγηθφ θαλφλα θαη ηηο ειεπζεξίεο ηνπ ζθελνζέηε (θάηη πνπ ηνλίδεη ηδηαίηεξα αλαιχνληαο ηελ παξάζηαζε ηνπ Μνπδελίδε). Με ιφγν θαζαξφ, θηιηθφ πξνο ηνλ αλαγλψζηε θαη εκπεξηζηαησκέλν, ειέγρεη πνιιέο απφ ηηο ζέζεηο ησλ θξηηηθψλ, θπξίσο ζε φ,ηη αθνξά ηηο απφςεηο ηνπο πεξί απζεληηθφηεηαο, παξάδνζεο, εθεπξεκέλεο παξάδνζεο, ζπλέρεηαο θαη αζπλέρεηαο, ξεαιηζκνχ, θαη αξραηνγλσζηηθψλ ζέζεσλ. Σέινο, ζην θεθάιαην γηα ηηο «νηθείεο Ηιέθηξεο», ε ΔΠ αγγίδεη έλα ζέκα πνπ ηελ πξνβιεκαηίδεη απφ ηελ αξρή ηνπ βηβιίνπ: ην ζέκα ηνπ ξεαιηζκνχ. Καηά πφζν ηα

1 0 δξακαηηθά πξφζσπα ηεο θιαζηθήο ηξαγσδίαο είλαη ςπρνγξαθεκέλεο, ζπκβνιηθέο ή αξρεηππηθέο κνξθέο. Με αθνξκε ηηο παξαζηάζεηο ησλ Δπαγγειάηνπ (1972) θαη Κνπλ (1984), θάλεη κηα ζπλνιηθή θαη ηδηαίηεξα δηαθσηηζηηθή απνηίκεζε, έρνληαο σο νδεγφ θαη ζπλνκηιεηή ην corpus ησλ θξηηηθψλ πνπ ηηο θάιπςαλ. Αζθεί θαη πάιη θξηηηθή ζε φζνπο, κε ηνλ έλα ή ηνλ άιιν ηξφπν, θάλνπλ ηελ αιήζεηα ηνπ θεηκέλνπ ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο, ζε φζνπο ιεηηνπξγνχλ κε κε επηζηεκνληθέο βεβαηφηεηεο (ζει. 127-28) θαη επηθαινχληαη «νξζέο αλαγλψζεηο» θαη «ρξπζέο επνρέο» πνπ εμνβειίδνπλ ηνλ ζθελνζέηε σο παξείζαθην. ΢ην κπαιφ ηεο απηά ηα αηνπήκαηα πξνδίνπλ έιιεηςε επξείαο επνπηείαο ηνπ ρψξνπ. Σν ιέεη ζαθψο: φπνηνο δηαζέηεη βαζηά γλψζε είλαη αλνηθηφο ζηνλ πιεζπληηθφ ησλ εξκελεηψλ, γηαηί ε γλψζε ε ίδηα «ππνλνκεχεη ξηδηθά ηελ ηζρπξνγλσκνζχλε». Με ζηέξεα επηρεηξήκαηα ειέγρεη φζνπο ζεσξνχλ ηνλ ξεαιηζκφ αληη-ηξαγηθφ, ιέγνληαο φηη φζνη αζπάδνληαη απηήλ ηελ άπνςε δελ κηινχλ ηφζν γηα κηα ζεαηξηθή αμία, αιιά γηα κηα «βαζχηαηα ηδενινγηθή αμίσζε». Γη‟ απηφ θαη πνιχ ζσζηά επηιέγεη θαη αθηεξψλεη ην έθην θεθάιαην ζε κηα επηζθφπεζε ηνπ εξκελεπηηθνχ ηνπίνπ πνπ θαηαγξάθνπλ νη αξραηνγλσζηηθέο ζπνπδέο πάλσ ζην ζέκα ηεο θχζεο ηνπ ηξαγηθνχ πξνζψπνπ, ψζηε λα θαλεί ε εληππσζηαθή πνιπθσλία ηνπ ρψξνπ (ζει. 340). Δθεί δηαβάδνπκε ηηο απφςεηο γλσζηψλ κειεηεηψλ, φπσο ησλ Βηιάκνβηηο, Σδφνπλο, Ίζηεξιηλγθ, Γθνπιλη, θαη Γθφληρηι, πνπ δείρλνπλ φηη ε δηακάρε πάλσ ζην ζέκα έρεη άμηνπο καρεηέο αιιά φρη ληθεηή. Η ίδηα ε ΔΠ θαίλεηαη λα αζπάδεηαη ηηο απφςεηο ησλ ςπρνινγηζηψλ, επηζεκαίλεη σζηφζν φηη απηφ δελ ζεκαίλεη φηη ην ζπκπέξαζκά ηεο ηζρχεη γηα φια ηα πξφζσπα είηε ηνπ ΢νθνθιή είηε άιινπ ηξαγηθνχ. Τπάξρνπλ δξακαηηθά πξφζσπα πην νινθιεξσκέλα θαη άιια ιηγφηεξν, φπσο ε Γηεάλεηξα θαη ν

1 1 Ηξαθιήο ζηηο Τρατίνιες, γηα παξάδεηγκα, ε πξψηε κε εζσηεξηθφ βάζνο, θξπκκέλεο θαη ξεαιηζηηθφηαηεο πηπρέο, ν άιινο απφιπηα εμσζηξεθήο κε αδξά πεξηγξάκκαηα. Γεληθά, πάλησο, ε ΔΠ πηζηεχεη φηη ηα έξγα ηνπ ΢νθνθιή αλαδεηνχλ κε πεξηζζφηεξε δέζε απηφ πνπ πξνζδηνξίδεη ηελ ηαπηφηεηα ηνπ αηφκνπ. Καη απφ απηήλ ηε ζέζε εθθηλεί γηα λα κηιήζεη

γηα ηδηνζπγθξαζηαθέο αηνκηθφηεηεο κε ελδηαθέξνπζα

εζσηεξηθφηεηα, γηα ππνθεηκεληθή νηθνλνκία, γηα εμαηνκηθεπκέλεο κνλαδηθφηεηεο, γηα αλζξψπηλεο ηαπηφηεηεο, γηα πνιίηεο εθηεζεηκέλνπο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Με δπν ιφγηα, ζηνλ ΢νθνθιή ε ΔΠ ζπλαληά δξακαηηθά πξφζσπα πνπ δηαπξαγκαηεχνληαη ην Δγψ ηνπο, ην είλαη ηνπο θαη απηφ ηα θαζηζηά αλζξψπηλα. Καη αλαθεξφκελε εηδηθά ζηελ Ηιέθηξα ιέεη φηη ε «ραξαθηεξνινγηθή εζηίαζε είλαη ηδηαίηεξα ηζρπξή θαη απνθιεηζηηθή» (ζει. 69). Γηα λα θαηαιήμεη λα πεη φηη ε Ηιέθηξα είλαη ε πην «απηφαλαιπηηθή» απφ φινπο ηνπο ηξαγηθνχο ήξσεο θαη άξα «ηζρπξά ςπρνγξαθεκέλε» (69). Σειηθά ποηα είλαη ε Ηιέθηρα; Σειηθά πνηα είλαη ε Ηιέθηξα; Πνην πέλζνο ηεο ηαηξηάδεη; Η ΔΠ, ρσξίο λα αθπξψλεη ηηο άιιεο πξνζεγγίζεηο, πην πνιχ θνηηά πξνο ηελ εξσν-θξηηηθή θαη πεζηκηζηηθή Ηιέθηξα πνπ ζεσξεί φηη, παξ‟ φια ηα αησξνχκελα εξσηήκαηα (γηα ηα νπνία δελ γλσξίδνπκε ηηο απαληήζεηο, αθνχ έρνπλ λα θάλνπλ κε ηελ παξάζηαζε ηφηε) βξίζθεηαη πην θνληά ζηνλ ΢νθνθιή. Γη΄ απηφ ην ζπγθεθξηκέλν πξφζσπν ηνπ πέλζνπο ζίγνπξα ππάξρνπλ ζψκαηα ζήκεξα πνπ κπνξνχλ λα ην θαηνηθήζνπλ. ΢ε θάζε πεξίπησζε, είλαη πξνζεθηηθή, φπσο είπα, ψζηε λα κελ εγθισβίζεη ηελ Ηιέθηξα ζε κηα κνλνζήκαληε αλάγλσζε, φπσο θάλνπλ βεβηαζκέλα πνιινί θξηηηθνί πνπ ζέινπλ νπσζδήπνηε λα αθαηξέζνπλ ην εξσηεκαηηθφ απφ ηνλ ππξήλα ηνπ έξγνπ, βάδνληαο ηελ νξηζηηθή ηειεία. ΋πσο ιέεη ζην «Σξίην ηληεξκέδην», «…ζθελνζέηεο θαη εζνπνηνί αιιά, πάλσ απφ φινπο, νη θξηηηθνί, επαλεηιεκκέλα απνθαίλνληαη γηα ηηο „αιήζεηεο‟ ηνπ αξραίνπ δξάκαηνο θαη δε ηνπ ηξαγηθνχ, κε κεγαιχηεξε

1 2 αξραηνγλσζηηθή απηνπεπνίζεζε απφ φ,ηη νη ζεσξεηηθνί, θαη κε βάζε απηέο ηηο „αιήζεηεο‟ ρηίδνπλ θαη θξίλνπλ παξαζηάζεηο—ράλνληαο έηζη ην ηξνπηθφ δάζνο ησλ ηξαγηθψλ δπλαηνηήησλ γηα ην απνιηζσκέλν δάζνο ελφο ηξαγηθνχ θαλφλα» (149). Ωο θηιφινγνο ε ίδηα απνθαζηζηά ηνλ θηινινγηθφ ιφγν ζηελ θαξδηά ηεο ζεαηξηθήο αλαδήηεζεο θαη ζπδήηεζεο, ιφγνο πνπ απαμηψζεθε, φπσο καο ιέεη, θπξίσο απφ ηνπο ζηαζψηεο ησλ πεξθφξκαλο, νη νπνίνη πεξίπνπ ιέλε πσο πξηλ απφ ηνπο ζθελνζέηεο δελ ππήξρε ηίπνηε ή θη αλ ππήξρε ήηαλ πιηθφ γηα βαξεηέο δηαιέμεηο. Γελ καζάεη ηα ιφγηα ηεο φηαλ ιέεη φηη: «νη θηιφινγνη έρνπλ πξνιάβεη ηνπο ζθελνζέηεο. Κακηά απφ ηηο εξκελεπηηθέο εθδνρέο ησλ παξαζηάζεσλ… δελ μεθεχγεη απφ ηνλ εξκελεπηηθφ νξίδνληα πνπ έρνπλ απνδψζεη ζην έξγν νη κειεηεηέο. Γηα θάζε κία απφ απηέο ηηο ζχγρξνλεο ζεαηξηθέο Ηιέθηξεο, ζα κπνξνχζακε (αλ ζέιακε) λα βξνχκε βηβιηνγξαθηθέο παξαπνκπέο» (ζει. 145). ΢σκπέραζκα Σν βηβιίν ηεο ΔΠ είλαη έλα δσεξφ θαη ζεακαηηθφ ηαμίδη κε ζηαζκνχο πνπ αξρίδεη ηνλ 17ν αηψλα θαη θηάλεη κέρξη ηελ είζνδν ηνπ 21νπ. Γειαδή, αξρίδεη ζηνλ πξνζάιακν ηνπ κνληέξλνπ, γηα λα θαηαιήμεη ζηνλ πξνζάιακν ηνπ κεηαδξακαηηθνχ, αθνχ πεξάζεη απφ ηελ απιή ηνπ κεηακνληέξλνπ. ΢‟ απηήλ ηελ πεξηπέηεηα ηεο γξαθήο θαη ηεο ππνδνρήο δελ ππάξρνπλ ή δελ ζα πξέπεη λα ππάξρνπλ, ζχκθσλα κε ηε ζπγγξαθέα, ηεξκαηηθά, δειαδή ηειείεο. Με ζσζηνχο ειηγκνχο αλαιχνληαη θαξέ θαξέ φια εθείλα ηα ζνιά ζεκεία πνπ ππξνδφηεζαλ ζπδεηήζεηο θαη ηξηβέο ζην αθήγεκα πνπ ιέγεηαη «Ηιέθηξα». Καη κάιηζηα, αλαιχνληαη κε απφιπηε θαζαξφηεηα, ρσξίο ήμεηο αθήμεηο, ρσξίο ζθφπηκεο ή αδηέμνδεο ζπζθνηίζεηο, άζηνρεο εμηδαληθεχζεηο, κνλφρνξδεο αλαιχζεηο, ςεπδν-εξσνπνηήζεηο, ππεξβνιέο, θηηξηληζκέλα θιηζέ, θξαπγαιέα ζιφγθαλ, άδηθεο ππνηηκήζεηο, παξσπίδεο θαη θαλαηηζκφ.

1 3 Η ΔΠ ζε φιε απηή ηε δηαδξνκή δείρλεη λα είλαη «ζαλ ζην ζπίηη ηεο». Με θαινχο θαη εχζηνρνπο ρεηξηζκνχο, δηαζρίδεη ηα ζηελά κνλνπάηηα ηεο παξάδνζεο θαη ηα θσηίδεη φζν γίλεηαη πην λεθάιηα θαη απνκπζνπνηεηηθά, πάληα κέζα απφ κηα ηζηνξηθή (πνιπθσληθή) πξννπηηθή. ΢ην πην ππθλφ θαη μεθάζαξν σο πξνο ηα πηζηεχσ ηεο θεθάιαην, πνπ είλαη ην «Παξάξηεκα», ζπλνςίδεη θαίξηα ηηο βαζηθέο αξρέο πνπ πεξίπνπ ηε ζηήξημαλ ζε φιελ απηή ηε δηαδξνκή θαη παξάιιεια, σο δαζθάια, δίλεη ην ζηίγκα ηεο (εθ)παηδεπηηθήο ηεο κεζφδνπ. Δθεί κηιά γηα ηε ινγνηερληθφηεηα ηνπ θεηκέλνπ, αιιά δελ μερλά φηη έρεη κπξνζηά ηεο θαη δξακαηηθφ πιηθφ πνπ πεξηκέλεη ην ζαλίδη γηα λα αλαπλεχζεη. Μηιά ειεγθηηθά, θαη πνιχ ζσζηά θάλεη, γηα ηελ απξνβιεκάηηζηε πίζηε ζηε «δηαρξνληθή θαη παλαλζξψπηλε επηθαηξφηεηα» ηνπ ηξαγηθνχ ζεάηξνπ, ιεο θαη ην ζέαηξν βξίζθεηαη έμσ απφ ηελ ηζηνξία. Ο ηξφπνο πνπ δηαρεηξίδεηαη ην πιηθφ ηεο δείρλεη κία επηζηήκνλα πνπ απνζηξέθεηαη ηηο απφιπηεο ηνπνζεηήζεηο, εθείλεο πνπ βγάδνπλ έμσ απφ ην θάδξν ακθηινγίεο, ακθηζεκίεο, ζθνηεηλά ζεκεία. Πηζηεχεη ζηε δηαρξνλία ηεο αξραίαο ηξαγσδίαο θη φρη ζηελ αρξνλία, πνπ ζεκαίλεη φηη βιέπεη ηελ ηξαγσδία ζε άκεζε ζπλάξηεζε κε ηνλ ρξφλν. Γη‟ απηφ θαη δέρεηαη, αθφκε θαη ππνδέρεηαη ηελ ακθηζεκία σο επνηθνδνκεηηθφ ζηνηρείν. Μηιά γηα δηαδξάζεηο, αιιειεπηδξάζεηο, γηα κεραληζκνχο εξκελείαο, πξνβνιήο ή απνζηψπεζεο. Σίπνηα δελ θιεξνδνηείηαη απηνχζην. Κάζε ιαφο ππνδέρεηαη κε ηνπο δηθνχο ηνπ φξνπο ην παξειζφλ νπνηνπδήπνηε. Με ηελ Ηλέκτρα σο ππμίδα, ε ΔΠ κπαίλεη βαζεηά ζηελ πεξηπέηεηα ηεο (ηζηνξην)γξαθήο θαη ηεο πξφζιεςεο, ζηνράδεηαη επάλσ ζηελ έλλνηα ηνπ θιαζηθνχ θαη ζηηο ζπλερηδφκελεο λνεκαηνδνηήζεηο ηνπ. Με επηρεηξήκαηα θαη γελλαηνδσξία απέλαληη ζηνπο κειεηεηέο θαη ζθελνζέηεο, θξίλεη αιιά δελ δηαγξάθεη. Γηαηί εάλ δηέγξαθε ζα ήηαλ ζαλ λα αθχξσλε ηε βαζηθή ηεο ζέζε πνπ ζέιεη ην λφεκα ελ πισ, πάληα δηαζέζηκν θαη πνιχ ζπρλά αλεπίδνην. Γελ κηιά πνπζελά γηα λφεκα άπαμ δηά παληφο νξηζκέλν. ΢ην κπαιφ ηεο είλαη πάληα

1 4 αλνηθηφ, δειαδή επηθνηλσλεί ηηο φπνηεο αιήζεηεο ηνπ κε ηξφπν δηαθνξεηηθφ, αλάινγα κε ηνλ ππνδνρέα θαη ηελ ηζηνξηθή ηνπ θνηλφηεηα. Οη θιαζηθνί καο αθνξνχλ, εθφζνλ πηζηεχνπκε φηη είλαη κηα θαιή βάζε λα επηρεηξήζνπκε ζπγθξίζεηο, απνηηκήζεηο, θαη φια απηά πάληα ζηελ ππεξεζία ηνπ παξφληνο, φπσο είπα θαη ζηελ αξρή. Κακηά ηζηνξία δελ έρεη λφεκα εάλ δελ ζπλδέεηαη θαη κε ην παξφλ. Απηφ ζεκαίλεη φηη νη θιαζηθνί, γηα λα ζπλερίζνπλ λα είλαη θιαζηθνί, απαηηνχλ λα ηνπο αλαδεηνχκε δηαξθψο. Μφλν έηζη ηνπο δηθαηψλνπκε. ΢πκβνπιέο ηνπ ηχπνπ κελ ηνπο αγγίδεηε, ηνπο κνιχλεηε, ηνπο εθζέηεηε θ.ιπ είλαη θαηδξνί. Οη θιαζηθνί δελ καο αλήθνπλ απηνδηθαίσο. Μαο αλήθνπλ εθείλνη πνπ αλαθαιχπηνπκε. Καη εάλ πξάγκαηη ηνπο ζαπκάδνπκε νθείινπκε λα ηνπο θαηαθηνχκε θαζεκεξηλά. Οθείινπκε ηελ «μελφηεηά» ηνπο λα ηελ θάλνπκε νηθεία, δηθή καο, ψζηε λα κελ θηηξηλίδεη ζε θάπνην ξάθη δεκφζηαο ή παλεπηζηεκηαθήο βηβιηνζήθεο, δειαδή πέξα απφ ηνλ ρξφλν (καδί κε ηνπο λεθξνχο). Δίηε ην επηδηψθνπκε είηε φρη, απφ ηε ζηηγκή πνπ επαλαξνζεγγίδνπκε έλα θιαζηθφ θείκελν ζέηνπκε ηνπο λένπο λφκνπο ηεο αλάγλσζεο φπσο θαη ηεο πξφζιεςήο ηνπ. Σξφπνλ ηηλά, αζθνχκε επάλσ ηνπ κηα εμνπζία. Καη ζα ήηαλ παξάινγν λα πεξηκέλνπκε ν πήρπο ησλ αμηψλ θαη νη λφκνη φισλ λα είλαη νη ίδηνη. Σν φηη ζήκεξα παξαηεξείηαη κηα ηέηνηα πνιπρξσκία θαη πνιπδηάζπαζε, νθείιεηαη αθξηβψο ζηα δηαζπνξηθά θαη λνκαδηθά δεδνκέλα ηεο επνρήο καο, φπνπ θπξηαξρεί ε ινγηθή πνπ ιέεη, ν θαζέλαο είλαη ειεχζεξνο λα θάλεη ζέαηξν φπσο ζέιεη, ρσξίο λα ινγνδνηεί ζε θάπνην ειεγθηηθφ θέληξν. Σν θαηά πφζν απηφ πνπ θάλεη είλαη θαιφ ή θαθφ ζα θξηζεί εθ ηνπ απνηειέζκαηνο θαη φρη εθ ησλ πξνζέζεσλ. Απηφ άιισζηε θάλεη θαη ε ΔΠ κε ηε κειέηε ηεο: έρνληαο κπξνζηά ηεο ηα ηεθκήξηα, θξίλεη, δηαθξίλεη, ζπγθξίλεη, επηθξίλεη. Κη εκείο θξίλνληαο εθ ηνπ απνηειέζκαηνο, δελ κπνξνχκε παξά λα ηεο απνδψζνπκε πνιιά θαη νινζηξφγγπια εχζεκα, γηαηί θαηφξζσζε λα αλαδείμεη κε ηξφπν ηζνξξνπεκέλν θαη πεηζηηθφ ην γνεηεπηηθφ κπζηήξην πνπ θνπβαιά απηή ε θνβεξή κνξθή ηεο Ηιέθηξαο θαη πνπ θάλεη

1 5 ηνπο πάληεο, λα αλαξσηηνχληαη πνηα πξαγκαηηθά είλαη, πνην πξφζσπν θξχβεη ην πξνζσπείν ηεο; Ο Βηηέδ αλαδήηεζε απαληήζεηο ζηνλ Φξφπλη θαη ζηνλ Μπξερη. Η Νηέκπνξα Γνπψξλεξ, έρνληαο ζην πιεπξφ ηεο ηε Φηφλα ΢σλ θαη ν Πέηεξ ΢ηάηλ έρνληαο ζην επηηειείν ηνπ ηε λεαξή Γνπιηψηε, βξήθαλ πίζσ απφ ην πξνζσπείν έλα πξφζσπν πην πνιηηηθφ. Δίδαλ κηα Ηιέθηξα εθδηθεηηθή θαη ελεξγεηηθή παξά πελζνχζα. Ιδίσο ν ΢ηάηλ, πξνηάζζνληαο, πξνο απνγνήηεπζε νξηζκέλσλ θξηηηθψλ, ηε δχλακε ηνπ ξεαιηζκνχ, ζηφρεπζε ζηελ αλάδεημε ηεο νξγήο θαη φρη ηεο ζιίςεο, ηεο εθδηθεηηθφηεηαο θαη φρη ηνπ ζξήλνπ (ζει. 57). Σειηθά απαληψληαο ζην εξψηεκα πνην είλαη ην πξφζσπν ηνπ πέλζνπο, ε ΔΠ καο ιέεη φηη απηφ ην πξφζσπν δελ κπνξεί λα είλαη ζηνλ εληθφ αξηζκφ, γηαηί απηφ ζα ππνδήισλε θαη θάπνηνλ ηδηνθηήηε. Καη φπσο έιεγαλ νη ειιελίδεο θεκηλίζηξηεο ηε δεθαεηία ηνπ 1970, “δελ είκαη ηνπ παηξφο κνπ, δελ είκαη ηνπ αλδξφο κνπ είκαη ν εαπηφο κνπ”, ζα κπνξνχζε λα πεη θάπνηνο θαη γηα ηελ Ηιέθηξα: είλαη έλα πξφζσπν πνπ “πελζεί” δηαθεχγνληαο. Σφζν απηή φζν θαη ην πέλζνο ηεο δελ αλήθνπλ ζε θαλέλα παξά κφλν ζ‟ απηήλ ηελ ίδηα. Δίλαη ην «Δγψ» ηεο. Καηαθιείδα: Έλα ζεκαληηθφ, βηβιηνγξαθηθά ελεκεξσκέλν θαη άθξσο δηαθσηηζηηθφ θαη θαινγξακκέλν κειέηεκα πνπ βάδεη ζε ηάμε ηελ γνεηεπηηθή αηαμία πνπ έρεη πξνθαιέζεη (θαη πξνθαιεί) ν βίνο θαη ε πνιηηεία ηεο «αηίζαζεο» ζνθφθιεηαο Ηιέθηξαο. ΢ε πεξίπησζε επαλέθδνζεο (πνπ ην εχρνκαη) ζα πξφηεηλα λα κπεη νπσζδήπνηε θαη «Δπξεηήξην».