Sobre a escrita latino-romance na Galicia medieval. O testemuño dun diploma de 1097.pdf

MANUEL GONZÁLEZ GONZÁLEZ (ED.)

Lingua, pobo e terra Estudos en homenaxe a Xesús Ferro Ruibal

Xunta de Galicia: Centro Ramón Piñeiro para a investigación en humanidades Santiago de Compostela - 2016

Lingua, pobo e terra: estudos en homenaxe a Xesús Ferro Ruibal / edición a cargo de Manuel González González – Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. Centro Ramón Piñeiro para a investigación en humanidades, 2016. 544 p.; 24 cm. Homenaxes – Centro Ramón Piñeiro para a investigación en humanidades D.L. C 1602-2016 ISBN: 978-84-453-5236-6 1. Lingua galega 2. Lexicografía galega 3. Fraseoloxía 4. Historia da lingua galega 5. Onomástica 6. Dialectoloxía 7. Corpus I. Ferro Ruibal, Xesús II. González González, Manuel III. Xunta de Galicia: Centro Ramón Piñeiro para a investigación en humanidades.

© Xunta de Galicia. Centro Ramón Piñeiro para a investigación en humanidades © González González, Manuel Edita: Xunta de Galicia. Centro Ramón Piñeiro para a investigación en humanidades

O noso agradecemento a María Carbajo pola axuda prestada na uniformización dos textos

Maquetación e impresión: Grafisant, S.L. ISBN: 978-84-453-5236-6 Depósito legal: C 1602-2016

❘

415

Sobre a escrita latino-romance na Galicia medieval. O testemuño dun diploma de 1097 Henrique Monteagudo Instituto da Lingua Galega. Universidade de Santiago de Compostela

Coa presente nota queremos chamar a atención sobre un texto datado a finais do século XI (1097), que presenta suxestivas interrogacións sobre a vexata quaestio da relación entre escrita e fala e entre latín e romance nos séculos centrais da Idade Media. O diploma que o recolle chegou a nós a través do arquivo do mosteiro de Santa María de Melón1, ao cal foi incorporado nun momento imposible de precisar, e seguramente en razón dalgún asunto relacionado co señorío e propiedades que esta institución monástica detiña en Vigo e os seus arredores2. Non temos certeza de se a carta que recolle o texto é orixinal (discutiremos isto a seguir), pero en todo caso chegaron a nós sendos traslados no Tombo de Melón de 1611, hoxe no Arquivo Histórico Provincial de Ourense (Libro 1.361) e mais no Tombo de 1801, na actualidade no Archivo Histórico Nacional de Madrid (Códices, L. 323/ L. 324/ L. 325)3. Ocupáronse do texto non menos de seis editores, ben que unha das edicións 1

A data de fundación do mosteiro é descoñecida (século IX?), pero sábese que pouco antes de 1160 pasou ao Císter. Véxase Cambón Suárez 1957, 1, capítulos II e III, Losada Meléndez / Soto Lamas / González (2000) e Romaní Martínez / Piñeiro Otero Maseda 2009. A súa colección diplomática foi transcrita polo dito Cambón Suárez 1957. Para facilitar a localización dos documentos, nas nosas citas remitiremos a esta obra como Melón, indicando a seguir o número que nela se atribúe a documento.

2

Desde 1158, o mosteiro recibe importantes doazóns en Vigo e na terra do Fragoso (Santiago y Gómez, 1996: 196-201): así, no dito ano recibe da condesa Froille Fernández a herdade de Condomiñas «quomodo dividitur a Coya et a Vigo» (Melón, doc. 15, véxase Monteagudo 2014: 81). Pola súa banda, neste mesmo lugar o mosteiro mercou unha propiedade «sub monte Castro Vico in villa predicta Coia» (Melón, doc. 25, de 1162). En 1176 o rei Fernando II doa a Melón «in litore maris illud meum regalengum quod dicitur de Vigo per omnes terminos suos antiquos ubicumque potuerint invenire» (véxase Recuero Astray, Romero Portilla, Rodríguez Prieto, 2000: 187-188). Precisamente esa última doazón explica o interese que podía ter Melón no noso diploma, xa que este trata dos lindeiros de Vigo. Por tanto, se este fose copia e non orixinal, a data do privilexio de Fernando II podería ofrecer unha referencia para o seu traslado. En 1234 houbo un preito entre o mosteiro de Melón e o arcebispo de Santiago sobre a vila de Vigo, para o que tamén podía interesar ter a man este documento (Melón, doc. 269).

3

Pódese consultar no portal PARES, véxase na bibliografía Cartulario o libro de privilegios,... del monasterio de Santa María de Melón.

Henrique Monteagudo

❘

416

se atopa inédita (Cambón Suárez 1957: Melón, doc. 2): a primeira edición, incompleta e defectuosa, veu a lume a finais do século XIX (Santiago y Gómez, 1896: 196); as últimas –as máis coidadosas pero non carentes de problemas–, foron estampadas recentemente (Gutiérrez Pichel, 2008: 100-101 e Bermejo Barrera / Romani Martínez, 2014). Do contido da presente achega deducirase a oportunidade dunha nova edición coma a que ofrecemos en apéndice ao final do presente artigo. Os editores máis recentes da carta dubidan, razoablemente, do carácter orixinal do diploma. Gutiérrez Pichel sinala en nota: Pola letra e tendo en conta as solucións grafo-fonémicas presentes no texto (l[iña]s 9 a 23, particularmente no plano verbal) este diploma é susceptible de ser considerado unha copia posterior (talvez da segunda metade do séc. XII).

Pola súa banda, tamén fundados no argumento lingüístico, Bermejo e Romaní consideran o diploma como unha copia realizada a mediados do século XII (2014:561) De certo, resulta un tanto sorprendente atopar un documento exarado en Galicia en letra carolinxia, que era unha novidade na Galicia de finais do século XII (Millares Carlo 1983, I 167-172; Marín Martínez, Ruiz Asencio, 1987: 262-263; Lucas Álvarez, 1991: 441- 445; Castro Correa, 2014). En troca, a estrañeza polas formas romances non xustifica as dúbidas, como tentaremos mostrar nas páxinas a seguir. O obxecto da presente achega será analizar as características scriptolingüísticas do texto, tentando interpretalas no marco do debate sobre a relación entre escrita e oralidade nos séculos centrais da Idade media e do estudo sobre o proceso de emerxencia do romance galego na escrita. Trátase dunha simple achega a un asunto extraordinariamente complexo, realizada con máis pretensións de abrir interrogantes ca de pechalos. Co presente contributo, desexamos render homenaxe ao ilustre galeguista, excelente latinista e querido amigo Xesús Ferro Ruibal, pola súa exemplar traxectoria de lealdade cara ao idioma e o seu inesgotable entusiasmo pola súa defensa e ilustración4.

4

Práceme agradecer a atenta lectura e as proveitosas observacións das colegas Ana Isabel Boullón e Beatriz Vaquero Díaz, o que non as compromete coas opinións polémicas ou cos eventuais erros que o presente texto puider conter.

417

❘ Sobre a escrita latino-romance na Galicia medieval. o testemuño dun diploma de 1097

1. Análise diplomática: orixinal ou copia? Imos parafrasear rapidamente o documento. O diploma recolle unha sentenza xudicial sobre un litixio (intemptio) entre moradores (homines) de Vigo e de Canedelo (actualmente, Canadelo, zona da mesma cidade de Vigo), verbo dos lindeiros (strema) dun terreo (hereditate) entre un e o outro lugar. As partes acudiron ao saión Ramiro Toeriquiz, déronse fiadores e foron perante o xuíz Sandino Sagadiz. Este ditaminou que os de Vigo nomeasen doce homes xurados que cos seus pés sinalasen os límites do terreo que reclamaban; os doce homes puxeron os seus pés pola crebada da Vesada ata o carballo, deste á mámoa e desta polo cerro ao Pozo Negro, de aí aos Feáns e polo regato ata o mar5. Os de Vigo xuraron que esas eran as estremas de Vigo, os de Canadelo recoñeceron (agnatio) eses límites e renunciaron (annuntiarunt) ao terreo en litixio e a calquera reclamación futura sobre el. Reinaba o rei Afonso, Raimundo era conde en Toroño e tiña como seu vigairo a Johan Ramirez; Afonso era o bispo de Tui. Desde o punto de vista diplomático, non atopamos chata que se lle poida apór á inxenuidade da carta, que parece conforme con todas as formalidades acostumadas: o protocolo contén a data cronolóxica e no escatocolo insírese a fórmula de regnante, seguida de dúas columnas de testemuñas e confirmantes, rematando coa subscrición notarial rubricada co signum. En 1097 Afonso VI era rei e Raimundo de Borgoña era conde en Galicia. Por parte, no privilexio dado o 11 de febreiro de 1095 polo conde Raimundo e a súa esposa a princesa Urraca (filla de Afonso VI), para a delimitación do couto de Tui, subscriben como confirmantes o seu vigairo Johan Ramirez e un «Sandinus iudex» que sen dúbida son os mesmos personaxes que aparecen na nosa carta (Galindo Romeo 1923, III-VI, doc. 1). Neste privilexio aínda figura Auderico como bispo de Tui, pero no ano seguinte xa aparece no dito cargo o mesmo bispo Afonso que consta no noso documento (Recuero Astray, Romero Portilla, Rodríguez Prieto 2002: 36-37).

5

Como é característico nestes documentos de sinalación de lindes, as referencias topográficas eran obvias para os participantes na actio, polo que se mencionan sen as determinacións precisas para calquera outro receptor do texto. Isto é, os moradores de Vigo e de Canedelo que interviñeron no litixio sabían perfectamente cales eran e onde estaban non só a «crebada da Vessada» e «os Feáns», senón tamén o «carballo», «a mámoa», «o cerro», «o Pozo Negro» e «o regato» que se mencionan no texto. Canto á lectura crebada (da Vessada), o texto autoriza a lectura de crebada ou quebrada (a forma cumbrada que le Pichel é insólita). Demos preferencia a crebada, que é forma presente na microtoponimia na zona de Vigo (As Crebadas).

Henrique Monteagudo

❘

418

Como antes indicamos e xa salientaran Gutiérrez Pichel e Bermejo / Romaní, chama a atención que a letra que se emprega no documento sexa de tipo carolino (de feitío un tanto tosco), tendo en conta que nos finais do século XI este tipo estaba comezando a implantarse en Galicia en substitución da tradicional visigótica (a littera antiqua ou galega, Monteagudo 1999: 112). Pero non se debe esquecer que o propio conde de Galicia, Raimundo de Borgoña, puido ser un dos axentes da súa difusión entre o tabelionado laico, do que, fóra da chancelaría real, tan pouco sabemos neste período, pois a inmensa maioría dos diplomas producidos en Galicia naquela época que chegaron a nós proceden de institucións eclesiásticas. O certo é que non temos un coñecemento suficientemente detallado do proceso de substitución da letra antiga pola carolina en Galicia. En particular, como indicaba Bernard Reilly hai máis de trinta anos, «no one has systematically examined the charters of Raymond» (1982: 24, n. 48). Segundo este estudoso, soamente chegaron a nós vintecatro privilexios outorgados polo conde Raimundo nos vinte e poucos anos da súa estadía na península6, pero das referencias que el mesmo ofrece dedúcese que a inmensa maioría deles nos chegaron a través de copias tardías (1988: 276). Entre os escasos orixinais sobreviventes, Reilly chama a atención precisamente sobre a carta de 11 de febreiro de 1095 que citamos no parágrafo anterior, cuxo orixinal se custodia no arquivo da catedral de Tui7. En todo caso, o argumento do tipo de letra empregado no diploma non é decisivo para dilucidar a súa inxenuidade, xa que, como dixemos, o inicio da difusión da escrita carolina en Galicia se produciu precisamente a finais do século XI. Canto ao argumento das formas verbais arromanzadas, serviría máis ben para 6

Como é sabido, Raimundo de Borgoña instalouse na península por volta de 1085, para pouco máis tarde casar coa infanta Urraca, filla de Afonso VI, no contexto da crecente influencia franca (nomeadamante borgoñona) sobre os reinos do centro-oeste de Hespaña. Sobre o matrimonio de Raimundo de Borgoña coa princesa Urraca e a súa carreira inicial na corte de Alfonso VI, véxase Reilly 1982: 13-24. Sobre Raimundo, xa conde de Galicia, na década de 1090, véxase Reilly, 1988: 244-258 e 269; particularmente sobre a súa posición na corte de Afonso VI neses anos, idem: 275-278.

7

A conexión de Raimundo coa introdución da escrita carolina en Galicia podería deitar luz sobre o papel de Diego Xelmírez e a chancelaría episcopal compostelá no mesmo proceso, pois, como é sabido, Xelmírez foi o seu notario e mantivo unha estreita relación con aquel. Sobre os inicios desta relación, véxase Fletcher, 1984: 104-106. Segundo este, Xelmírez aparece como scriptor ou notarius do Conde de Galicia en cinco diplomas: 13 de novembro de 1094; 25 de febreiro e 24 de setembo de 1095; 1 de maio e 21 de agosto de 1096 (Fletcher, 1984: 104-105, nota 10). Pola súa banda, Reilly dá noticia de catro privilexios máis saídos da chancelaría do Conde neses anos: 11 de febreiro de 1095; 10 de abril de 1096; 28 de marzo de 1098; 23 de xaneiro de 1099 (Reilly, 1982: 24-25, notas 47 e 48).

419

❘ Sobre a escrita latino-romance na Galicia medieval. o testemuño dun diploma de 1097

confirmar que se trata dun orixinal e non dunha copia, pois nos traslados de documentos realizados na segunda metade do século XII e ao longo do XIII os escribáns tendían a corrixir as formas arromanzadas dos orixinais, máis ca a introducir novos vulgarismos (Emiliano, 2003: 200 e 285-288)8. Por esta mesma razón, á hora de realizar a análise lingüística do documento tampouco resulta de relevancia crucial determinar se se trata dun orixinal ou dunha copia: mesmo na segunda hipótese (talvez máis probable cá primeira), a totalidade ou a maioría das formas que nos interesan estaban, con certeza, no orixinal.

2. Análise lingüística Á hora de abordar a análise lingüística do noso documento hai que distinguir, como é habitual, as seccións formulares (protocolo e escatocolo) da parte dispositiva (o corpo central). Nas primeiras adoitan repetirse unha serie de fórmulas fixadas de vello para cada tipo de instrumento, redactadas nun latín fosilizado; pola contra, na parte dispositiva, de redacción menos encorsetada, poden aflorar formas innovadoras. Por tanto, centraremos a nosa atención na dispositio, sinalando os contrastes coa parte formularia cando nos semelle relevante. 1.- A sintaxe é plenamente romance, seguindo a orde SVO (ou, máis ao raro, VOS). As funcións sintácticas aparecen expresadas a través da orde dos constituíntes e mediante o uso de preposicións, ao tempo que a determinación dos nomes vén expresada sistematicamente mediante o uso de artigos. Tamén se rexistra a dupla negación («nũquam ad illa nullã calũpniã mitant»), construción desviante do latín clásico pero típica do romance. Estes son fenómenos correntes nos diplomas notariais de tipo menos formal en toda a Idade Media. Secomasí, na carta en estudo a vulgarización é máxima, sen concesións ao estilo latinizante.

8

Este estudoso, despois de comparar 11 documentos orixinais de 1025 a 1108 (dez deles de 1072-1108) coas súas copias no Liber Fidei da catedral de Braga (copiado entre 1221 e 1254 aproximadamente), conclúe que os copistas actuaron de forma relativamente incisiva na corrección dos aspectos ortográficos que xulgaban desviantes dos orixinais, mentres que «a tendência correctora dos copistas em relação a questões de morfologia e sintaxe não é muito marcada» (Emiliano, 2003: 288). Xa que logo, considera que as copias do século XIII son pouco fiables para unha análise fina da ortografía notarial de finais do século XI comezos do s. XII, pero moi fiables para o estudo dos aspectos morfosintácticos da lingua dos documentos notariais desa época.

Henrique Monteagudo

❘

420

2.- A esmagadora maioría das voces onomásticas aparecen arromanzadas, especialmente na terminación9. Así, practicamente todos os nomes son grafados con final (agás Ordoniu) e os patronímicos rematan todos en / . Canto a nomes de persoa, rexístrase Afonso, Ramiro, Enego, Petro, Sandino, Osevo, Menindo, Gontado, Sando, Teofreo, Pelagio, Monio, Nigro. Pola contra, no escatocolo, como corresponde ao seu carácter formulario, algúns nomes de persoeiros de relevo reciben un tratamento latinizante. Así, na fórmula de regnante escríbese dúas veces Adefonsus (unha mención corresponde ao rei e a outra ao bispo; compárese co plenamente romance Afonso que aparece dúas veces da parte dispositiva) e unha Raimond (o conde), mentres que na listaxe de confirmantes fronte a Pelagio, Monio (dúas ocorrencias), Nigro, Sandino, Osevo e Menindo aparece unha vez Petrus (compárese cos dous Petro da dispositio), o cal aconsellou desenvolver en a abreviatura final das formas abreviadas Mitt / Mit e Nun. Canto aos patronímicos, lemos Vigoyz, Oduariz, Vermuiz, Petriz, Toeriquiz, Sagadiz, Golestez, Adaufiz, Cidiz, Ramiriz, Moniz, Eiridiz (de Ageredus?), Saninz, Midiz. Ana Boullón (2007: 606-610) sinala que os patronímicos en son os máis frecuentes nos séculos X-XI, tanto fronte outras variantes (a máis recente , como en Golestez, e as latinizantes / ), canto fronte ás formas alatinadas en xenitivo (tipo Menendi, Roderici, etc.), que incrementarán o seu uso nos séculos XII e XIII. Por tanto, esta característica vén en apoio da veracidade lingüística do diploma. Finalmente, os topónimos que se rexistran son Vigo, Canedelo, Crebada da Vessada, Poco Nigro, Fenales, Thoronio. O xentilicio thuensis está construído sobre a forma romance Tuy; outramente, sobre Tude, aparecería tudensis, forma moi corrente na documentación da época. En apoio novamente da veracidade lingüística do diploma, vemos aquela forma (sen : tuensis) rexistrada en senllos documentos de 1113 procedentes de Melón e Oia (consulta no CODOLGA). 3.- A inmensa maioría dos nomes, pronomes, posesivos e demostrativos aparece coa desinencia romance, esquecido case totalmente o sistema casual do latín: strema, mammona, arrugio, carbalio, cerro, vigario, calumniante, respondente, mare, hereditate, comite; homines, fiadores, pedes, fenales, iurados, pernominatos; illa, ipsa, illo, ipso; istos, illos, ipsos, suos, ... Só uns poucos vocábu9

Emiliano (2003: 229) refírese á «resiliência gráfica dos nomes próprios autóctonos face aos padrões normativistas da ortografia latina classica», ao notar que na escrita destes «tipicamente ocorrem fenómenos de vulgarismo ortográfico nos textos latino-notariais».

421

❘ Sobre a escrita latino-romance na Galicia medieval. o testemuño dun diploma de 1097

los, repartidos dun xeito bastante aleatorio ao comezo e ao final da parte dispositiva do documento, reteñen marca desinencial de caso (un acusativo fosilizado, marcado mediante o títulus): de vocẽ5, ante sagionẽ6, ad iuditũ10, per terminũ19, ad illã calumpniã25. 4.- As frases nominais aparecen iniciadas sistematicamente con artigos determinados (non se rexistran artigos indeterminados): ipsa hereditate, ipsos iuradores, ipsa crebrada, illa mammona, illo cerro, illos fenales, ipso arrugio… Como se bota de ver, as formas empregadas son ipso-ipsa-ipsos e illo-illa-illos. Estas últimas, antecedentes directas do artigo galego, xorden xustamente na parte do documento máis achegada á oralidade, naquela onte se sinala a demarcación de límites. Rexístrase unha soa forma do artigo plenamente romance, na indicación toponímica «crebada da Vessada», que debía estar xa fixada como tal. Precisamente, unha das características que apunta a unha maior antigüidade deste diploma en relación con outros, de carácter máis ou menos híbrido, da segunda metade do século XII, é que nos segundos adoitan aparecer os artigos en forma romance (o, a, os, as / lo, la, los, las). Tornaremos sobre isto. Por outra banda, é de salientar que as formas do demostrativo que se empregan son istos26 e ista26 (‘estes’ e ‘esta’) e ipsa (‘esa’), mentres que as formas latinas clásicas hi31 e hanc32 (‘estes’ e ‘esta’) só se empregan no escatocolo. Nótese o uso en correlación de illa e ipsa: «stremẽ illa [hereditate] de Canedelo de ipsa [de Vigo]» (liñas 12-13). 5.- Pero o que máis singulariza este documento é o arromanzamento das formas verbais, particularmente nas desinencias. Así, na parte dispositiva rexístranse cinco formas con desinencia latina –devenerunt (2), resonant, posuerintis, annuntient, mitant10–, fronte a unha híbrida (anuntiar, por annuntiaver24) e once con desinencia romance: deru9, iudicou10, clamam12, pona12, streme13, iurade14, poseru19, estrema21, vai20,21 (3), iuraru23, era23. Cómpre esclarecer que nas formas verbais en que se emprega o til abreviativo sobre o final, esta abreviación debe ser desenvolvida en (ou en todo caso, ), e non en (como fai, por exemplo, Gutiérrez Pichel, de xeito incoherente, unicamente na forma derũ9). En efecto, para abreviar a desinencia o escribán emprega o quadrato, como en ãnũtiar24; pola contra, o desenvolvemento do til como en 10 A última xa corresponde máis ben a unha fórmula fixada para pechar a dispositio.

Henrique Monteagudo

❘

422

derũ vén claramente suxerido por clamam12 e as formas nominais citadas no parágrafo anterior (vocẽ, sagionẽ, iuditiũ, terminũ). Nótese ademais que no caso de derũ e poserũ, a forma da raíz é tamén romance. En latín «correcto» serían dederunt e posuerunt; de feito, no texto rexístrase posuerintis (supoñemos que por posueritis, como indicamos en nota ao texto). A práctica totalidade das formas verbais devanditas son insólitas nos documentos latinos de Galicia; unicamente a forma vai aparece nalgún que outro documento dos séculos X ou XI. Extrema como forma verbal de terceira persoa aparece nun documento de Santiago do século IX, aínda que máis tarde, de 1145 en diante, rexístrase con certa frecuencia, sempre no contexto de descrición de límites; derunt lese nun documento de Carboeiro de 1102 e noutro de Toxosoutos de 1226, ponant só aparece a finais do século XII e poserun(t) non se rexistra, o mesmo que iudicou, iurade, clamam ou stremẽ (sempre segundo datos do CODOLGA). Os exemplos de formas verbais con desinencias romances non son descoñecidas en textos do latín notarial. Por cinguirnos aos casos máis conspicuos, formas da terceira persoa do singular do presente de indicativo como claude, determina, discurre, divide, exparte, fer / fere, iace, include, infunde, leva / se leva, plega, sedea, sparte, sta, torna, aparecen de cando en cando en diplomas dos séculos VIII en diante, en particular nos séculos X-XI e as primeiras décadas do XII, case exclusivamente no contexto da descrición de lindeiros de territorios ou propiedades. En ocasións, rexístranse varias nun mesmo documento. Por caso, nun inventario de adquisicións redactado contra finais do século X ou comezos do XI, que chegou a nós mediante traslado no Tombo de Celanova (composto a fins do século XII) rexistramos vai (cinco ocorrencias) torna (tres), discurre, include, conclude, sta e fer (catro) / fere; pero trátase dun texto moi longo, que ocupa case nove páxinas na edición actual, e no que se rexistran ducias de formas verbais con desinencia latina (Andrade, 1995, I: 524-32). Noutros documentos, as formas verbais arromanzadas teñen unha maior densidade, ou concéntranse en pequenos treitos: así, a título de exemplo, nunha venda de 1043 copiada no mesmo Tombo de Celanova, lemos «et plega ad Villarino, et inde plega [ad] salto de Sisnando Cidiz, et fer in Arnogia ad illo porto de Lagenella» (idem, 343), e nunha doazón de 1096 trasladada no mesmo tombo, dise «alia villa determina cum villa media, et divide per illa Porcaria et include per ripa de Limia» (idem, 415). A maior abundamento, como caso máis próximo ao noso documento, podemos citar unha doazón de 1086, que nos chegou por unha copia no Liber Fidei de Braga, que está inzada

423

❘ Sobre a escrita latino-romance na Galicia medieval. o testemuño dun diploma de 1097

de formas como fere, claude, determina, leva se ou divide (Emiliano, 2003: 502505). Voltaremos sobre isto nas nosas conclusións. 6.- As palabras gramaticais invariables –como preposicións, pronomes relativos (ubi), adverbios (inde) e conxuncións–, escasas no texto, manteñen a súa forma latina, frecuentemente escrita de xeito abreviado (inter, super, et) e ás veces coincidente coa romance (ante, de). Soamente merecen comentario a alternancia das variantes da preposición ad10,20,21,22,25,30 / a22,23, e qui / que do pronome relativo e a conxunción completiva. Canto a estas, qui aparece nas dúas funcións, pero con máis frecuencia representa a conxunción (liñas 11, 23, 25; como relativo só na liña 21), mentres que que é relativo nun par de ocasións (liñas 11, 12), pero tamén aparece nunha ocasión como conxunción, con valor expletivo (liña 12). 7.- No plano grafo-fonémico, a representación das consoantes e das vogais é case totalmente alatinada, salvo nos nomes propios. Nestes, rexístranse exemplos de sonorización das consoantes oclusivas xordas entre vogais, de simplificación de /ll/ e /nn/, de asimilación de /rs/ > /ss/ e de caída do /d/ intervocálico: Enego (