St Athanasios at Kourouta Amaliada-A new archaeological site, Eliaki Protochronia -Eliako Panorama 2010

Αγ. Αθανάσιος Κουρούτας Αμαλιάδας. Μια νέα αρχαιολογική θέση Χρίστος Λιάγκουρας – Θεοδώρα Αποστολοπούλου

Το φετινό καλοκαίρι , στην ταπεινή, αλλά μεστή φυσικής ομορφιάς και πνευματικότητας Ι.Μ. Αγ. Αθανασίου Κουρούτας, η ανασκαφική σκαπάνη της Ζ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων1 έφερε στο φως τμήμα λουτρικού συγκροτήματος και θεμέλια τοίχων στο παρακείμενο αγροτεμάχιο νοτίως αυτής, ανήκοντα πιθανόν σε ρωμαϊκή έπαυλη. Δοκιμαστικές –διερευνητικές τομές που έγιναν στον περιβάλλοντα χώρο αποκάλυψαν τμήμα επιστυλίου διακοσμημένο με γεισίποδες.

Εικ.1 Ι.Μονή Αγ. Αθανασίου- Το λουτρό



Θερμές ευχαριστίες εκφράζουμε στον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Ηλείας κ.κ Γερμανό ο οποίος μας ενθάρρυνε για τη συνέχιση της έρευνας τόσο εντός της Ι. Μονής όσο και εξωτερικά αυτής και μας πρόσφερε σημαντική οικονομική βοήθεια για την κατασκευή στεγάστρου και την προστασία του λουτρού. Σημαντική βοήθεια πρόσφερε και ο αρχιμανδρίτης Πετρ. Δαμασκηνός, ο οποίος από τη πρώτη στιγμή στάθηκε αρωγός στην προσπάθειά μας και χάρη σ’ αυτόν επιλύθηκαν πολλά προβλήματα. Η έρευνα στο αγροτεμάχιο εκτός της Ι. Μονής δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την άμεση κινητοποίηση του Δημάρχου Αμαλιάδας κ. Γ. Λυμπέρη, ο οποίος από την πρώτη στιγμή έδειξε και εμπράκτως το έντονο ενδιαφέρον του για τη σωστική ανασκαφή καθώς ανέλαβε την δαπάνη καθαρισμού του ανωτέρω αγροτεμαχίου. Αυτονόητες είναι οι ευχαριστίες μας τόσο στην Προϊσταμένη της Ζ΄ΕΠΚΑ κ. Γ. Χατζή-Σπηλιοπούλου όσο και στην Προϊσταμένη του Τμήματος Αρχ/κών Χώρων της Εφορείας κ. Ο. Βικάτου για το έντονο ενδιαφέρον τους σχετικά με την εξέλιξη της έρευνας. Ευχαριστούμε τέλος τον μηχανικό κ. Δ. Μανωλόπουλο για την συμβολή του στην επίλυση ορισμένων τεχνικών ζητημάτων. 1 Στην σωστική ανασκαφική έρευνα εργάστηκαν με ιδιαίτερο ζήλο οι ωρομίσθιοι εργάτες της Εφορείας Γ. Γεωργόπουλος, Ιω. Ματζιώρος, Αν. Ζαρίφης και Β. Κακαλής. Η παρούσα έρευνα οφείλει πολλά στον μόνιμο εργάτη της Εφορείας Απ. Φωτόπουλο ο οποίος μας βοήθησε τα μέγιστα χάρη στην πολύχρονη πείρα του.

Κατά την έναρξη των εργασιών διαμόρφωσης του χώρου για την κατασκευή των κελιών, εντοπίστηκε στο πέρας του βορειοδυτικού τμήματος του προαυλίου της Ι. Μονής τμήμα ημικυκλικής κατασκευής κτισμένο με οπτόπλινθους. Άμεσα, άρχισε σωστική ανασκαφική έρευνα από τη Ζ΄ΕΠΚΑ, η οποία διήρκεσε περίπου ενάμιση μήνα. Η έρευνα στόχευσε κυρίως στην όσο το δυνατόν εκτενέστερη διερεύνηση του λουτρικού συγκροτήματος στον προαύλιο χώρο της Ι. Μονής και παράλληλα σε μια καταρχήν επιφανειακή έρευνα στο αμέσως παρακείμενο αγροτεμάχιο νοτίως αυτής.

Το λουτρό. Κατά την διάρκεια της φετινής έρευνας, λόγω των τεχνικών περιορισμών που επέβαλλε η εγγύτητα της ανασκαφής με τον στεγασμένο χώρο της Ι.Μονής η αποκαλυφθείσα έκταση του λουτρού είναι σχετικά περιορισμένη. Αποτελείται από πέντε (5) χώρους, οι οποίοι είναι κατασκευασμένοι από οπτόπλινθους. Η προσπάθεια του κατασκευαστή για την συμμετρική διευθέτηση των χώρων είναι εμφανής. Η ανωδομή είναι εντελώς κατεστραμμένη και στην ανώτερη σωζόμενη επιφάνεια των τοίχων σώζεται παχύ αδρό κονίαμα. Σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής ανασκαφικά δεδομένα, το λουτρικό συγκρότημα πρέπει να χαρακτηριστεί ως βαλανείο (balneum)2. Ωστόσο η περαιτέρω ερμηνεία των χώρων λόγω της μικρής σωζόμενης έκτασης είναι εξαιρετικά δύσκολη. Χώρος I. Ημικυκλικός χώρος διαμέτρου 2.45μ. Ελλιπής ως προς μικρό μέρος της αψίδας. Η ανωδομή είναι κατεστραμμένη ολοκληρωτικά. Σώζεται στην ανώτερη επιφάνεια των τοίχων το αδρομερές επίχρισμα. Το δάπεδο είναι στρωμένο με πήλινες πλάκες. Ο χώρος πιθανόν να ήταν θερμαινόμενος αν θεωρήσουμε ότι οι δύο επάλληλες τετράγωνες πλάκες συγκροτούν τρεις ελλιπείς πεσσίσκους υπόκαυσης. Χώρος ΙΙ. Ο χώρος ΙΙ με προσανατολισμό Β-Ν αποτελείται από έναν μεγάλο τετράγωνο χώρο (a) διαστάσεων (2.73Χ2.75μ.) και έναν μικρότερο ορθογώνιο χώρο (b) διαστάσεων (2.12Χ1.22μ). Οι χώροι επικοινωνούν μεταξύ τους με

άνοιγμα

πλάτους 0.57μ. Με τη σειρά του ο χώρος (b), επικοινωνεί με στενό άνοιγμα πλάτους 0.44μ. με τον χώρο (c), του οποίου η έρευνα δεν έχει ολοκληρωθεί. Στους χώρους (a και b) επί του δαπέδου, το οποίο αποτελείται από διπλή στρώση πήλινων πλακών σώζονται πλάκες πεσσίσκων υπόκαυσης. Επίσης, ο χώρος (a) επικοινωνεί προς Δυσμάς με τον χώρο (I) μέσω ανοίγματος πλάτους 1.36μ

2

Για τον όρο βαλανείο βλ. Βικάτου 2008, 5, Γούναρης 1990, 3, Αραπογιάννη 1993, 133

Χώρος III. Κυκλικός χώρος διαμέτρου 2.81μ. και ύψους 0.90μ. Οι τοίχοι είναι κτισμένοι από οπτόπλινθους. Η ανωδομή είναι εντελώς κατεστραμμένη. Το υπόβαθρο του τοίχου συνίσταται από αργολιθοδομή. Το δάπεδο όπως φαίνεται είναι κατασκευασμένο πήλινες πλάκες, οι οποίες βρίσκονται στο ίδιο ύψος με το δάπεδο του Χώρου II. Στα βόρεια του χώρου υπάρχει στενό ορθογώνιο άνοιγμα πλάτους 0.42μ. Χώρος IV. Ο ορθογώνιος χώρος διαστάσεων ((2.62X2.15μ) είναι κτισμένος από οπτόπλιθους και στο εσωτερικό του επί του πήλινου δαπέδου εδράζονται 24 πήλινοι κυλινδρικοί –ατρακτοκτόσχημοι αγωγοί οι περισσότεροι εκ των οποίων φέρουν ορθογώνια διαμπερή εγκοπή. Χώρος V. Πρόκειται για έναν μικρό ορθογώνιο χώρο του οποίου η έρευνα δεν έχει ολοκληρωθεί προς το παρόν. Μικρή δοκιμαστική διερευνητική τομή έδειξε ότι ο νότιος τοίχους ύψους 1.10μ είναι θεμελιωμένος σε αργολιθοδομή και κομμάτια πηλού

Εικ.2 Οι χώροι του αποκαλυφθέντος λουτρικού συγκροτήματος Η ερμηνεία των χώρων όπως προαναφέρθηκε είναι αρκετά δύσκολη στην παρούσα φάση. Εύλογο είναι να ερμηνευτούν ως piscinae τόσο ο ημικυκλικός χώρος I όσο και ο κυκλικός χώρος ΙΙΙ χωρίς προς το παρόν να μπορούμε να υποστηρίξουμε

αν ήταν θερμαινόμενες η μή. Ωστόσο, θερμαινόμενοι χώροι θα ήταν ο τετράγωνος χώρος III και ο ορθογώνιος χώρος IV λόγω της ύπαρξης υποκαύστων. Ενδεχομένως ο χώρος ΙΙΙ θα μπορούσε να ταυτιστεί με το caldarium του λουτρού . Το πάχος των τοίχων όλων των χώρων κυμαίνεται από 0.55-0.58μ. Οι πήλινες πλάκες τόσο του δαπέδου όσο και των υποκαύστων είναι τετράγωνες διαστάσεων 0.28/0.30Χ0.30μ. Το σύστημα θέρμανσης Για την θέρμανση των χώρων από τα μέχρι στιγμής δεδομένα φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε της υπόκαυσης (suspensurai) σε συνδυασμό με tegulae mammatae και spacer pin system. Εκτός από την συνήθη μορφή των τετράγωνων πεσσίσκων υπόκαυσης που σώζονται στο χώρο II, στο χώρο IV σώθηκαν πήλινα κυλινδρικάατρακτόσχημα στελέχη3 (η περίμετρος τους ποικίλει 0.47 –0.52μ),

τα οποία

αποτελούν πιθανότατα μια ενδιαφέρουσα παραλλαγή στήριξης του δαπέδου.4 Δυστυχώς κανένα από τα παραπάνω δεν σώθηκε ακέραιο. Το μεγαλύτερο από αυτά φτάνει στο ύψος των 0,75μ. Λαμβάνοντας αυτό υπόψη υποθέτουμε ότι, το συνολικό ύψος τους θα έφτανε περίπου 0,80-1.00μ., όσο δηλαδή το συνηθισμένο ύψος των παραδοσιακών πεσσίσκων στήριξης του δαπέδου υποκαύστων.

Εικ. 3 Χώρος IV. Κυλιδρικά –ατρακτόσχημα στελέχη

3

Όμοιο παράδειγμα εντοπίστηκε σε υπό ανασκαφή λουτρικό συγκρότημα στον αρχαιολογικό χώρο Ήλιδας, υπό την εποπτεία του αρχαιολόγου κ. Ν. Βασιλάκη, τον οποίο ευχαριστούμε για την επιβεβαίωση της πληροφορίας. Αυτά τα κυλιδρικά-ατρακτόσχημα στελέχη δεν έχουν καμία σχέση με τα αναφέρομενα στον Γούναρη, ό.π (υποσημ.2), ως θερμαντικά πηνία. 4 Ως παραλλαγή στήριξης του δαπέδου έχουν χρησιμοποιηθεί και επιτύμβιοι κιονίσκοι. Βλ. σχετ. Όλγα Ζαχαριάδου ΑΔ 49 Α΄ (1994), 32

Ιδιαίτερα σημαντική και ενδιαφέρουσα είναι και η εύρεση αρκετών μικρού σχετικά μεγέθους πήλινων κυλινδρικών στελεχών που στο άνω μέρος απολήγουν σε πεπλατυσμένο δακτύλιο. Τα στελέχη αυτά χρησιμοποιηθήκαν για την διοχέτευση θερμού αέρα στους τοίχους (spacer pin system)5. Δεν έλειψαν επίσης και τμήματα από tegulae mammatae (πήλινες πλάκες με μαστοειδή απόφυση) τα οποία χρησιμοποιηθήκαν για τον ίδιο λόγο.

Εικ. 4. Πήλινα κυλινδρικά στελέχη από την ανασκαφή

Εικ. 4α. Σχεδιαστική αναπαράσταση του συστήματος «spacer pin system»

Κινητά ευρήματα

5

Ο A. Farrington, 1995, 102 σημειώνει «Τhe terracotta space pin system has recently been investigated in detail, but no firm date has yet been suggested for its origin. Documented examples exist however at Pergamon in the second century. It’s high probable that the system evolved before the second century». Bλ.επίσης Farrington-Coulton, 1990, 55-67

Κατά την αφαίρεση της επίχωσης από

τους χώρους του λουτρού

συλλέχθηκαν αρκετά τμήματα χρηστικών αγγείων ρωμαϊκής εποχής. Από μια πρώτη εξέταση της κεραμικής διαπιστώθηκε ότι υπερτερούν οι ταινιόσχημες κάθετες και οι λαιμοί που προέρχονται από αμφορείς και πρόχους. Η πλειονότητα των ευρημάτων χρονολογείται τον 2ο αι.μ.Χ.6 Μεταξύ άλλων ευρέθηκαν και δύο-τρία εφυαλωμένα τμήματα αγγείων ανήκοντα στη μεταγενέστερη βυζαντινή περίοδο.

Η έρευνα στο αγροτεμάχιο Ν. της Ιεράς Μονής Στο παρακείμενο αγροτεμάχιο Ν. της Ιεράς Μονής είχε επισημανθεί και στο παρελθόν η ύπαρξη αρχαιοτήτων καθώς παλιότερα είχε παραθοθεί στην Ζ΄ΕΠΚΑ ιωνικό κιονόκρανο διακοσημένο με ωά.

Εικ. 5. Αγροτεμάχιο Ν. της Ι. Μονής. Οι αποκαλυφθέντες τοίχοι

Μετά τον απαιτούμενο καθαρισμό του χώρου από την υπάρχουσα πυκνή βλάστηση ήρθαν στο φως στην αρχή με τη βοήθεια σκαπτικού μηχανήματος και στη συνέχεια χειρωνακτικά τοίχοι ρωμαϊκών χρόνων

σωζόμενοι στο ύψος της

θεμελίωσης. Οι τοίχοι, οι οποίοι είναι κτισμένοι πλίνθους ή από αργολιθοδομή με ασβεστοκονίαμα. ορίζουν περισσότερους από 5-6 χώρους. Σε έναν από αυτούς άρχισε να αποκαλύπτεται τμήμα ψηφιδωτού δαπέδου.

6

Τον Δρ. J.Schilbach αρχαιολόγο του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου ευχαριστούμε για την συνεξέταση της κεραμικής και τις χρήσιμες παρατηρήσεις του.

Εικ.6. Τμήμα ψηφιδωτού δαπέδου

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΛΟΥΤΡΩΝ Στην αρχαία Ελλάδα Η ιστορία των λουτρών ως φιλοσοφία και πρακτική, αρχίζει από τους πολύ αρχαίους πολιτισμούς και καταλήγει, αδιάλειπτα εξελισσόμενη έως τις μέρες μας. Οι αρχαίοι πολιτισμοί ( όπως Αιγύπτιοι, Μεσοποτάμιοι, Ινδοί ), διεξήγαγαν τελετές καθάρσεως και ιεροτελεστίες με νερό. Το νερό θεωρούνταν ευεργετικό για το σώμα, συμβολίζοντας παράλληλα και την αθανασία της ψυχής. Ο ελληνικός πολιτισμός ενσωμάτωσε στη μυθολογία του τη γενική φιλοσοφία του λουτρού. Ο Όμηρος7, για παράδειγμα, περιγράφει μυθικούς πολεμιστές που πλένονταν με ζεστό νερό για να ανακτήσουν τις δυνάμεις τους και να συνεχίσουν τη μάχη, ενώ, οι Ολύμπιοι θεοί φαίνεται να ευεργετούνταν από τα οφέλη του νερού. Η Συχνά η Αφροδίτη, η θεά της ομορφιάς, απεικονιζόταν από τους καλλιτέχνες ως νέα γυναίκα με όμορφο πρόσωπο και αρμονικό σώμα, σε σκηνή λουτρού. Επιπλέον, καθώς η υγιεινή του σώματος και η γυμναστική θεωρούνταν απαραίτητες για την υγεία και την ευεξία, τα παιδιά διδάσκονταν από μικρά να κολυμπούν στη θάλασσα και τα ποτάμια. Από αρχαίες πηγές γνωρίζουμε πως, στη Σπάρτη, παιδιά και ενήλικες, έκαναν καθημερινά μπάνιο στον ποταμό Ευρώτα, ακόμα και το χειμώνα. 7

Όμηρος, Ιλιάδα, μετάφραση Ν. Καζαντζάκη – Ι. Θ. Κακριδή, ΟΕΒΔ, Αθήνα 1991, τεύχος α’ : Ραψωδία Α, στίχοι: 313-4, 449-50 – Ραψωδία Γ, στίχοι : 268-70 - Ραψωδία Ε, στίχος: 905 - Ραψωδία Ζ, στίχοι : 266-7 - Ραψωδία Κ, στίχοι : 572-9 - Ραψωδία Λ, στίχοι : 829 – 831, 845- 848. Τεύχος β’ : Ραψωδία Ξ, στίχοι : 6 - 7 , 169 – 175 - Ραψωδία Π, στίχοι : 230 – 1, - Ραψωδία Σ, στίχοι : 343 – 355, 484 – 9, Ραψωδία Φ, στίχοι : 556 – 561, Ραψωδία Ψ, στίχοι : 40 – 47.

Εγκαταστάσεις λουτρών υπήρχαν στον Ελλαδικό χώρο ήδη από τα προϊστορικά χρόνια, όπως στα Μινωικά και Μυκηναϊκά ανάκτορα της 2ης χιλιετίας π.Χ. Έχουν έρθει στο φως διαμερίσματα ανακτορικών συγκροτημάτων (Τίρυνθα, Μυκήνες, Κνωσός) με χώρους προορισμένους για λουτρό καθώς και πήλινες μπανιέρες. Το ελληνικό Γυμνάσιο επηρέασε άμεσα την εξέλιξη των λουτρικών εγκαταστάσεων. Η αρχική του φιλοσοφία είχε τις ρίζες της στην προϊστορική ακόμα εποχή, καθώς αποσκοπεί στην αθλητική άμιλλα, στην εκγύμναση του σώματος και του πνεύματος, στην έννοια της αρετής και του κάλλους αλλά και στον ιερό χαρακτήρα των αγώνων.. Άλλωστε, το ελληνικό δημόσιο λουτρό8, φαίνεται ότι δημιουργήθηκε στην πορεία του 5ου αιώνα π.Χ. ή ίσως λίγο νωρίτερα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελούν τα πρώτα λουτρά που οικοδομήθηκαν στην Ολυμπία9, πλησίον του ποταμού Κλαδέου και χρονολογούνται τον 5ο αιώνα π.Χ. Η διαχρονική εξέλιξη των λουτρικών κτισμάτων στην Ολυμπία αποτελεί παράδειγμα για τη σταδιακή εξέλιξη των συστημάτων θέρμανσης των λουτρών στην ελληνική επικράτεια. Η κάτοψη των ελληνικών λουτρών χαρακτηρίζεται από μία λιτότητα και μία λειτουργικότητα. Το ελληνικό λουτρό αποτελούνταν βασικά από ορθογώνιες ή ακανόνιστου

σχήματος

ενότητες

που

αναπτύσσονταν

γύρω

από

έναν

ή

περισσότερους κυκλικούς θαλάμους οι οποίοι χρησιμοποιούνταν κυρίως για ζεστό μπάνιο. Ο στρογγυλός αυτός θάλαμος, η θόλος, αποτελούσε το χαρακτηριστικό αρχιτεκτονικό στοιχείο των αρχαίων ελληνικών λουτρών καθώς έδινε τη δυνατότητα εκμετάλλευσης του μεγαλύτερου δυνατού χώρου μέσα στη μικρότερη περίμετρο, αλλά και τη δυνατότητα μεγαλύτερης δυνατής συγκέντρωσης θερμότητας, παρέχοντας ταυτόχρονα την αίσθηση της ενότητας και της συνοχής. Στις παλιότερες χρονικά εγκαταστάσεις οι χώροι αυτοί θερμαίνονταν με τον ατμό από το ζεστό νερό ή από τα μαγκάλια, ενώ στα μεταγενέστερα παραδείγματα και με απλές μορφές επιδαπέδιας θέρμανσης. Συνήθως ατομικές λεκάνες για απόλυτη βύθιση ή μισές μπανιέρες, πύελοι10, για κάθισμα τοποθετούνταν δίπλα δίπλα κατά μήκος του τοίχου, είτε επρόκειτο για ορθογώνιο ή για κυκλικό δωμάτιο. Οι μισές μπανιέρες είχαν τη μορφή ατομικών κογχών ή θαλάμων σκαλισμένων μέσα στο βράχο, χτισμένων από τούβλα ή ασβεστοκονίαμα. Οι καλυμμένες πλαϊνές και άνω πλευρές των ατομικών λεκανών προστάτευαν το λουόμενο από το να βραχεί από τους διπλανούς του. Σε

8

Ο Αθήναιος στο Δειπνοσοφισταί αναφέρει ότι δημόσια λουτρά υπήρχαν στη Σύβαρι, ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. 9 Βικάτου ό.π (υποσημ.2). 10 Αθήναιος ό.π (υποσημ.7). Βλ. επίσης, R. Ginouvès, Sur une aspect de l’ évolution des bains de Grèce vers le IV siècle de notre ère, BCH 79 (1977), 136

ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις υπήρχαν και κόγχες επάνω από τις μπανιέρες για την αποθήκευση των ενδυμάτων των λουόμενων. Τα συστήματα θέρμανσης των ελληνικών λουτρών υπήρξαν ιδιαιτέρως απλά. Στην πλειονότητα τους τα πρώιμα παραδείγματα δε διέθεταν μια μηχανική μέθοδο για να ζεσταίνονται οι χώροι. Ο ατμός από το ζεστό νερό ή η θερμότητα από το μαγκάλι με τα ξυλοκάρβουνα θα ήταν αρκετά για να ζεστάνουν τους χαμηλούς, μικρούς και χωρίς παράθυρα χώρους. Σε μεταγενέστερα παραδείγματα ( 3ος αιώνας π.Χ. ) δε λείπουν και οι απλές μορφές επιδαπέδιας θέρμανσης, θα λέγαμε ένα πρωτόγονο είδος υποκαύστου συστήματος. Σύμφωνα με αρχαιολογικές μαρτυρίες (π.χ. Γόρτυνα Αρκαδίας), αποτελείται από μια εστία τοποθετημένη κάτω από το πάτωμα, από την οποία και προβάλλει ένας αγωγός, ο οποίος στη συνέχεια επεκτείνεται σε τρεις διαδοχικούς κύκλους. Η θερμότητα διοχετευόταν κάτω από τα δωμάτια, που ήταν συνήθως κυκλικού σχήματος, με τη βοήθεια καπνοδόχων. Τα μειονεκτήματα αυτού του πρωτόγονου συστήματος ήταν ότι μόνο ένα περιορισμένο τμήμα του δαπέδου θερμαινόταν, αυτό ακριβώς πάνω από τον αγωγό, ότι οι λουόμενοι έκαιγαν τα πόδια τους πάνω από αυτά τα σημεία. Επιπλέον, το σύστημα αυτό δεν είχε τη δυνατότητα να παρέχει θερμοκρασίες ούτε ιδιαίτερα υψηλές, ούτε διαβαθμισμένες.

Στη Ρώμη Η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, όπως και οι υπόλοιπες τέχνες, δεν ήταν αυτοφυές δημιούργημα των Ρωμαίων αλλά του συνόλου των εθνών που αποτελούσαν την αυτοκρατορία11. Μορφολογικά τα οικοδομήματα είχαν ακολουθήσει τις αρχές της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Όμως, η ουσιαστική διαφορά και καινοτομία των Ρωμαίων έγκειται στην κατασκευή έργων μεγάλης κλίμακας που ξεπερνούσαν το ελληνικό ιδεώδες του μέτρου και άγγιζαν την υπερβολή. Μαθαίνουμε από τον Σενέκα12, ότι οι αρχαίοι Ρωμαίοι έπλεναν τα πόδια και τα χέρια τους καθημερινά και ολόκληρο το σώμα τους μια φορά την εβδομάδα. Οπότε, οι Ρωμαίοι στα πρώτα χρόνια της ιστορίας τους χρησιμοποιούσαν τα λουτρά, κυρίως για λόγους υγείας και καθαριότητας και όχι ως πολυτέλεια. Η εκτεταμένη χρήση των

11 12

Μπούρας 1999, 366-373. Seneca, Epistulae ad Licilium, 86.

ρωμαϊκών λουτρών ξεκίνησε γύρω στον 4ο αιώνα π.Χ. Επιπλέον, από την εποχή του Ιπποκράτη ( 460-337 π.Χ. ) κι έπειτα συστηματοποιούνται οι γνώσεις σχετικά με την υδροθεραπεία. Από γραπτές φαίνεται πως από την εποχή του Καίσαρα, οι Ρωμαίοι γιατροί υποδείκνυαν στους ασθενείς τους θερμά λουτρά. Αν και οι Έλληνες θεωρούσαν την άθληση, όπως και το θέατρο, μια απαραίτητη δραστηριότητα για την υγεία της ψυχής και του σώματος, αντίθετα στην περίπτωση των Ρωμαίων, η άθληση κατέχει δευτερεύουσα θέση έναντι στην ευχαρίστηση που πρόσφερε το λουτρό. Κατά το πέρασμα των χρόνων τα λουτρά ενσωματώθηκαν απόλυτα

στις

συνήθειες

των

Ρωμαίων.

Η

διαδικασία

ενός

λουτρού,

συμπεριλαμβανόταν στις κοινωνικές δραστηριότητες και αποτελούσε σημαντικό κοινωνικό – οικονομικό και πολιτιστικό σημείο αναφοράς της ρωμαϊκής κοινωνίας. Τα λουτρικά κτίσματα συνήθως, πλαισιώνονταν και με άλλους κτιριακούς τύπους, αρένες, θέατρα, αίθουσες συγκεντρώσεων, στοές κατάλληλες για φιλοσοφικές συζητήσεις, κόγχες για στάση και ξεκούραση των λουομένων, κτλ. Ακόμα, είναι γνωστό πως οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, θεωρούσαν απολύτως αναγκαία την κατασκευή ενός λουτρικού συγκροτήματος, στο οποίο συνήθως δινόταν το όνομα τους, καθώς τους προσέδιδε κύρος. Οι πρώτες Θέρμες αυτοκρατόρων, θεωρούνται του Μάρκου Βεσπασιανού Αγρίππα (25 π.Χ.) και του Τίτου (12 π.Χ.). Ο τυπολογικός

διαχωρισμός

της

μορφολογικής

κάτοψης

των

λουτρικών 13

εγκαταστάσεων, πραγματοποιήθηκε πρώτη φορά από τον D. Krencker ,το 1929. Διέγνωσε τους βασικούς τύπους (από τους οποίους μετέπειτα διαμορφώθηκαν διάφορες υποδιαιρέσεις), που έκτοτε καθιερώθηκαν στη διεθνή βιβλιογραφία. Συνήθως στα μικρότερα λουτρά, οι κατόψεις είναι ασύμμετρες, ενώ στα μεγαλύτερα η συμμετρία γύρω από βασικούς άξονες κυριαρχεί. Άλλωστε στη διαφορά αυτή έγκειται και ο βασικός διαχωρισμός μεταξύ των όρων ‘βαλανεία’ και ‘θέρμες’ 14. Επιπλέον, το γεγονός, ότι τα λουτρά ήταν ή ακανόνιστης κάτοψης ή αυστηρά συμμετρικής, καθώς και η παρουσία σε αυτά όχι μόνο διάφορων σχημάτων αλλά και άνισων υψών, είναι αυτό που υποδηλώνει την ιδιαιτερότητα τους από τους υπόλοιπους τύπους κτιρίων. Οι λειτουργικοί χώροι των λουτρών:

13 14

Krencker D., Kruger E., Lehman H. & Wachtler H., Die trier Kaiserthermen I, Augsburg, 1929. Ό.π (υποσημ.2)

Οι υπηρεσίες που διέθεταν τα λουτρά ήταν απεριόριστα πολλές, οπότε, αντίστοιχα πολλές ήταν και οι λειτουργικές αίθουσες και ο εξοπλισμός τους. Πάντως, ανάλογα με τον προορισμό του, για δημόσια ή ιδιωτική χρήση, ή με την κατασκευή του, το πόσο μικρό ή απλό είναι ένα λουτρό, αρκετοί χρηστικοί χώροι μπορούν να παραλείπονται. Συνοπτικά, οι κυριότεροι χώροι των ρωμαϊκών λουτρών είναι : I.

Το αποδυτήριο (apodyterium). Ο χώρος αυτός διέθετε σχετικά μεγάλο μέγεθος, με θρανία και ράφια και ειδικό τμήμα για την απόθεση των υποδημάτων. Συχνά διέθετε μια δεξαμενή (labrum) ή ένα ποδόλουτρο (pedilouve). Ο χώρος αυτός κατά κανόνα δε θερμαινόταν.

II.

Δωμάτια ψυχρού (frigidarium). Ήταν ένας κρύος λουτρικός θάλαμος με λουτρά κρύου νερού σε δεξαμενές κολύμβησης. Οι δεξαμενές αυτές στη βιβλιογραφία σώζονται με διάφορες ονομασίες, όπως: piscina, dexamene, lacus, kolymbetra, baptisterium15.

III.

Δωμάτια χλιαρού (tepidarium). Ο χώρος αυτός έδινε τη δυνατότητα για ομαλό εγκλιματισμό κατά την πορεία ανάμεσα στα δωμάτια ψυχρού και θερμού χώρου.

IV.

Δωμάτια θερμού (caldarium). Θα λέγαμε πως οι χώροι αυτοί αποτελούσαν το βασικό λουτρικό θάλαμο. Συχνά συμπεριλάμβαναν και θερμαινόμενη δεξαμενή κολύμβησης (calida piscina). Οι θερμοί χώροι σίγουρα εξελίχθηκαν κατά τη χρήση του υποκαύστων.

V.

Δωμάτιο αφιερωμένο στην επάλειψη του σώματος με έλαια (aleipterion).

VI.

Δωμάτια εφίδρωσης, κυρίως ξηρής θερμότητας (laconicum ή sudatorium, που αποτελεί πιο εξελιγμένη μορφή).

VII.

Διάφορα δωμάτια υπηρετικού προσωπικού και αποχωρητήρια.

Συνήθως, οι αρχιτέκτονες των λουτρών, εφόσον δεν είχαν κάποιο συγκεκριμένο κατασκευαστικό πρότυπο, έπρεπε να αυτοσχεδιάσουν και να εφαρμόσουν το μέγιστο των ικανοτήτων τους, ώστε να καταφέρουν να συνδυάσουν και να συσχετίσουν ποικίλους λειτουργικούς χώρους, διαφόρων σχημάτων και υψών. Όσον αφορά τον προσανατολισμό των διαφόρων τμημάτων, γνωρίζουμε ότι οι χώροι των θερμών λουτρών σχεδιάζονται με δυτική 16 κατεύθυνση, για να έχουν

15

Η λέξη Baptistirium δεν είναι τυχαίο που αργότερα άρχισε να σημαίνει το παρεκκλήσι που χρησιμοποιούν οι χριστιανοί για τις βαπτίσεις, ίσως χρησιμοποιήθηκε ως αναλογία από τις κρύες δεξαμενές των ρωμαϊκών λουτρών. 16 Βιτρούβιος. V , 10, 1.

πλήρη την ηλιακή ενέργεια, ακόμα και τις χειμωνιάτικες μέρες, οι χώροι των κρύων λουτρών βορειοανατολικά, ενώ οι κοινόχρηστες αίθουσες συνήθως καταλάμβαναν το ενδιάμεσο τμήμα. Εκτός, όμως, των λειτουργικών και βοηθητικών χώρων ενός λουτρού, στα απαραίτητα κατασκευαστικά του στοιχεία, τα οποία αποτελούν τη βάση του, συμπεριλαμβάνονται

τα συστήματα θέρμανσης, τα συστήματα ύδρευσης και

αποχέτευσης. ΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΘΕΡΜΑΝΣΗΣ ΤΩΝ ΛΟΥΤΡΩΝ Το σύστημα υπόκαυσης Η εφαρμογή πιο απλών ή ‘πρωτόγονων’ μεθόδων υποδαπέδιας θέρμανσης είναι διασπαρμένη σε ολόκληρη τη Μεσόγειο, την Ελλάδα και τη Magna Graecia. Ωστόσο, δεν υπάρχει κάποιο στοιχείο που να υποδηλώνει ότι η τροποποίηση των αρχικών μεθόδων οδήγησε στη μορφή του υποκαύστου συστήματος. Σύμφωνα με γραπτές πηγές, ο Sergius Orata, που έζησε περίπου το 90 π.Χ., κατονομάστηκε ως ο εφευρέτης του υποκαύστου. Περί τα τέλη του 1 ου αιώνα π.Χ., όταν ο Βιτρούβιος17 ανέλυσε το σύστημα του υποκαύστου με κάθε λεπτομέρεια, αυτό πρέπει ήδη να ήταν ευρέως γνωστό. Σύμφωνα με το υπόκαυστο σύστημα, το πάτωμα ενός χώρου (θερμού ή χλιαρού), υποστηρίζεται σε σειρές από χαμηλούς πήλινους στυλίσκους ή πεσσίσκους18 (pilae) και ο υπόγειος χώρος που διαμορφώνεται, θερμαίνεται με αέρια, από έναν φούρνο (praefurnium), που συνήθως τροφοδοτείται εξωτερικά. Επιπλέον το πάτωμα των χώρων ήταν καλυμμένο με κεραμικές πλάκες και πάνω από αυτές, έπειτα από μικρό κενό που ωφελούσε στην καλύτερη διοχέτευση της θερμότητας, διαμορφωνόταν συνήθως ψηφιδωτή διακόσμηση. Στο υπόκαυστο σύστημα θέρμανσης, οι φλόγες δεν έρχονταν ποτέ σε επαφή με την υποκείμενη περιοχή των πατωμάτων και τους πήλινους στυλίσκους ή πεσσίσκους, καθώς το πάτωμα θερμαινόταν από την κυκλοφορία των θερμών αερίων της καύσης που παράγονταν από τον φούρνο. Τα θερμά αέρια δεν επιτρέπονταν να εισέρχονται στα δωμάτια, παρά μόνο στα πρωιμότερα στάδια της εξέλιξης του υποκαύστου. Αξιοσημείωτο είναι ότι, το υπόκαυστο σύστημα παρέμεινε σταθερό στις βασικές αρχές λειτουργίας του όχι μόνο καθ’ όλη τη διάρκεια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, 17

Ό.π. V, 10, 2. Οι πεσσίσκοι ή στυλίσκοι που έχουν έρθει στο φως από ανασκαφικές έρευνες, φανερώνουν πως διέθεταν μια ποικιλία σχημάτων. 18

αλλά και πολύ μετέπειτα, μέχρι και την απώλεια της λουτρικής συνήθειας κατά το ρωμαϊκό πρότυπο. Τα συστήματα θέρμανσης των τοίχων Η αξιοποίηση των τοίχων, όπως και των πατωμάτων, ως στοιχεία θέρμανσης των λουτρών, δημιούργησε ένα πολύ πιο αποτελεσματικό θερμαντικό σύστημα. Η σημαντική αύξηση της επιφάνειας που εξέπεμπε θερμότητα κατέστησε δυνατή και τη δημιουργία τεράστιων θερμών εσωτερικών χώρων, που συνήθως συναντούμε σε αυτοκρατορικά λουτρά. Ο πιο πρώιμος τύπος για την τεχνική θέρμανσης των τοίχων των θερμών χώρων ενός λουτρικού συγκροτήματος, ήταν πιθανότατα οι πήλινοι σωλήνες και οι tegulae mammatae, που χρησιμοποιήθηκαν στην πορεία του 1ου αιώνα π.Χ. Αυτός είναι και ο λόγος που αναφέρονται από τον Βιτρούβιο 19 ως μέθοδος για τη μόνωση των τοίχων, αλλά όχι για την περίπτωση των λουτρών. Ο Σενέκας20 περιγράφει τους κάθετους πήλινους σωλήνες21, τετράγωνης ή κυκλικής διατομής, ως σωλήνες μέσα στους τοίχους (inspressi perietibus tubi), που δένονται στη δομική επιφάνεια του τοίχου με μεταλλικούς συνοχείς ή κονίαμα ή και τα δύο. Η χρήση των tegulae mammatae αποτελούσε μια άλλη μέθοδο κατασκευής. Οι πήλινες αυτές τετράγωνες πλάκες, με προεξοχές στα άκρα της εσωτερικής επιφάνειας τους, στερεώνονταν στους τοίχους με μεταλλικά καρφιά, συνήθως σε σχήμα Τ , έτσι ώστε στο κενό χώρο που διαμορφωνόταν μεταξύ αυτών και του τοίχου να διοχετεύεται θερμός αέρας, καθώς ο χώρος αυτός επικοινωνούσε με το υπόκαυστο. Μια παραλλαγή των tegulae mammatae υπήρξαν οι tegulae hamatae : πρόκειται για τροποποιημένους κεράμους επικάλυψης στεγών με προεξέχουσες γωνιακές προεξοχές22. Μια ακόμα πιο ‘πρωτόγονη’ παραλλαγή των tegulae mammatae ήταν η χρήση απλών πήλινων τετράγωνων πλακών (χωρίς ειδικές προεξοχές), οι οποίες στερεώνονταν με πλίνθινους ήλους23.

19

Πιθανότατα, η μέθοδος δεν είχε ακόμη προσανατολιστεί για θερμαντικούς σκοπούς κατά τη διάρκεια της ζωής του Βιτρουβίου. 20 Seneca, Epistulae ad Licilium. 21 Σχετικά με το σύστημα των σωληνώσεων των τοίχων, βλ. Adam 1994, 261-269. 22 Βλ. σχετικά Nielsen 1993 . 23 Ο.π Βιτρούβιος (υποσημ.16)

Ωστόσο, φαίνεται ότι πέρα από αυτά τα βασικά συστήματα θέρμανσης των τοίχων, που αναφέρθηκαν, υπήρχαν και άλλοι τύποι και παραλλαγές 24, που όμως χρησιμοποιήθηκαν λιγότερο συχνά ή δεν υπήρξαν αρκετά δημοφιλείς. Επιπλέον, ας σημειωθεί, ότι, από τον 1ο αιώνα μ.Χ. κι έπειτα, με την ευρεία χρήση του γυαλιού, έγινε δυνατή και η κατασκευή μεγάλων υάλινων ανοιγμάτων25 για παράθυρα, που λειτουργούσαν ως παθητικό σύστημα θέρμανσης.

Εικ. 7 Σχηματική απεικόνιση υπόκαυστου συστήματος

Το σύστημα ύδρευσης Την απαραίτητη ποσότητα νερού για την πλήρωση των δεξαμενών του λουτρού το προμηθεύονταν από πηγάδια και κινστέρνες - αξιοποιώντας τα υπόγεια ύδατα - και πιο σπάνια από υδάτινα ρεύματα. Στη ρωμαϊκή εποχή ο τύπος των υδραγωγείων26 εξελίχθηκε εντυπωσιακά, ξεκινώντας κυρίως από τον τρόπο που οι Ετρούσκοι κατασκεύαζαν τα αποστραγγιστικά εξυγιαντικά έργα τους, ώστε να αντιμετωπίσουν τις αυξημένες ανάγκες των μεγάλων λουτρικών εγκαταστάσεων.

24

Αυτόθι V, 10,1 Κατά τις ανασκαφικές εργασίες στο λουτρό της Κουρούτας συλλέχθηκαν μερικά υάλινα τμήματα, που πιθανότατα προέρχονται από ανοίγματα παραθύρων των τοίχων. 26 Για το σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης των λουτρικών εγκαταστάσεων, Nielsen ο.π (υποσημ.22), 23-24. 25

Τελειώνοντας, ευελπιστούμε ότι η συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας στην Ι.Μ Αγ. Αθανασίου Κουρούτας θα φέρει στο φως περαιτέρω πληροφορίες για την ιστορία της περιοχής στη Ρωμαϊκή περίοδο και θα προσθέσει στον αρχαιολογικό χάρτη του Νομού Ηλείας μια σημαντική αρχαιολογική θέση.

Συντομογραφίες Βιβλιογραφίας

Adam 1994: J.P Adam, Roman Building Material and Techniques, London 1994. Αραπογιάννη 1993: Ξ. Αραπογιάννη, Το Ρωμαϊκό βαλανείο στη Μπρεξίζα του Μαραθώνος, ΑΕ 1993, Αθήνα 1995 Βικάτου 2008: O. Βικάτου, Βαλανεία και Θέρμες στην Ηλεία, Ηλειακή Πρωτοχρονιά 2008, Ηλειακό Πανόραμα 2007 Βιτρούβιος. Περί Αρχιτεκτονικής, Βιβλίο V – 10, «Τα Λουτρά», μετάφραση, σχόλια Παύλος Λέφας, Εκδόσεις Πλέθρον. Γούναρης 1990: Γ. Γούναρης, Το Βαλανείο και τα Βόρεια Προσκτίσματα του Οκταγώνου των Φιλίππων, Αθήνα 1990. Farrington 1995: A. Farrington, The Roman Baths of Lycia. An Architectural study, Ankara 1995 Farrington-Coulton 1995: A. Farrington-S. Coulton, Spacer Pins, AS 40 (1990). Rome 1990 Μπούρας 1999: Χ. Μπούρας, Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Α΄ τομ. Αθήνα 1999. Nielsen 1993: I. Νielsen, Thermae Et Balnea: The Architecture and Cultural History of Roman Public Baths, Aarhus 1993.