(trilingual abstract) שטריגלעריאַנאַ.docx

1



שטריגלעריאַנאַ

ביבליוגרפיה שימושית לחקר חייו ויצירתו של

מרדכי שטריגלער
תדפיס מתוך: בין חורבן לתקומה, כרך א: חילופי איגרות בין מרדכי שטריגלער לה. לייוויק, 1945 – 1952, ירושלים, מפעל דב סדן - האוניברסיטה העברית, 2015



בעריכת יחיאל שיינטוך ומרים טרין








הקדמה

מחקר זה (מס' 649/10) נתמך ע"י הקרן הלאומית למדע

מרדכי שטריגלער (1918–1998) הוא מחשובי סופרי יידיש במאה העשרים. מגילת חייו צרורה בצרור החיים של עם ישראל במאה השנים האחרונות. כתביו הרבים משקפים דרגה עליונה של מודעות וזהות עצמית ויהודית, רמה אינטלקטואלית והשכלה תורנית, התמודדות של יהודי מודרני עם בעיות הקיום של עם ישראל במאה העשרים, וכישרון ספרותי נדיר.
מרדכי שטריגלער זכה לחוות ולשקף בכתיבתו שלוש תקופות בתולדות עם ישראל במאה העשרים, השונות בתכלית אחת מרעותה: יהדות פולין בין שתי מלחמות העולם, חיי היהודים תחת שלטון הנאצים בימי השואה בגטו וב-12 מחנות, וחייהם ובעיותיהם של היהודים בארה"ב ובמדינת ישראל.
כסופר דו-לשוני הכותב יידיש ועברית, כעיתונאי פעיל בעיתונות יידיש בפריז, בניו יורק ובמדינת ישראל, כמחבר רומנים על יהדות פולין לפני לחמת העולם השנייה ועל חיי היהודים תחת שלטון הנאצים, כמשורר, כפובליציסט וכעורך כתבי עת ביידיש, עומד מרדכי שטריגלער במרכז העשייה בתחומים של חכמת יידיש ושל מדעי היהדות במאה העשרים. בכל אשר הוא פונה בעבודתו הספרותית והעיתונאית, ניכר בו כי הוא איש הגות, בעל השכלה יהודית רחבה ואדם מודרני כאחת.
הכתיבה הייתה עבור מרדכי שטריגלער מאז ומתמיד דרך חיים, פעילות יצירתית שופעת שלא נעצרה אפילו פנים אל פנים עם המוות, במחנות הנאצים. חלפו כבר 15 שנים מאז פטירתו, אך חקר יצירתו והוראתה מצויים עדיין בראשיתם. התמצאות בכל הז'אנרים של כתיבתו והיכרות עם תכניה אינן מן הדברים הקלים. היעדר ביבליוגרפיה לשם התמצאות טובה יותר ביצירתו, פיזור אלפי מאמריו בעיתונות יידיש ועברית בעולם, חילופי האיגרות בינו לבין הסופרים ואנשי הרוח בני דורו, והיעדר תרגום ספריו ביידיש לשפות אחרות – כל אלה מקשים במיוחד על המחקר ועל ההוראה של כתביו.
בקתדרה ליידיש על שם יוסף ואידה ברמן ובמפעל דב סדן שלידה, התחלנו בחקר חייו ויצירתו של מרדכי שטריגלער סמוך לפטירתו בשנת 1998, מתוך הכרה בחשיבות פועלו ואישיותו בתחום תרבות יידיש ופיתוחה לאחר מלחמת העולם השנייה. בעצה אחת עם אסתר שטריגלער, אלמנתו, ועם לאה שטריגלער, בִתו, סודר ארכיונו הפרטי של מרדכי שטריגלער והועבר לשמירת עולם במחלקת הארכיונים של הספרייה הלאומית בירושלים. הארכיון הזה, שהיקפו גדול, הוא מקור לא אכזב ללימוד פעילותו העיתונאית ויצירתו הספרותית.
ב-12 השנים האחרונות אספנו, בין היתר, את איגרות מרדכי שטריגלער שנכתבו לנמענים שונים מאז 1939 ושקדנו על הכנת כרך חילופי האיגרות בין הסופר מרדכי שטריגלער, ניצול מחנה בוכנוואלד, לבין המשורר ה. לייוויק, אסיר הקאַטורגה בסיביר. בחילופי איגרות אלה ביניהם בשנים 1945–1952, באות לידי ביטוי בעיות מרכזיות בשיקום חיי אנשי שארית הפלֵטה ובשיקום תרבות יידיש באירופה, בארה"ב ובמדינת ישראל. משום שמכתבים אלה נכתבו לפני כ-65 שנים ויותר, ומשום שהאישים, המוסדות והקונפליקטים דאז אינם מוכרים ואינם ידועים לבני דורנו המתעניינים בעבר הלא כל כך רחוק בתולדותינו, מצאנו לנכון להסביר וללוות בעזרת מאות רבות של הערות את העניינים, האישים, המוסדות והתופעות שלא ידענו עליהם מספיק. לצורך זה ערכנו מחקרים מקיפים, והתוצאות משתקפות בהערות של כרך חילופי האיגרות, אשר אנו מקווים לפרסם בדפוס בסוף שנת 2013.
את המקורות לשם כתיבת ההערות המסבירות רשמנו במרוכז בביבליוגרפיה נבחרת שתצורף לכרך חילופי האיגרות. כאן אנו מביאים את הביבליוגרפיה בנפרד, בחוברת, תחת השם "שטריגלעריאַנאַ", ומקווים שהיא תועיל לכל המתעניין במחקר ובהוראה של חייו ויצירתו של מרדכי שטריגלער, של ספרות יידיש, של תולדות אנשי שארית הפלטה, של עיתונות יידיש לאחר השואה, של חייו ויצירתו של ה. לייוויק, של תולדות תרבות היהודים בשואה ושל תולדות השואה בעיני מרדכי שטריגלער, אחד הסופרים-חוקרים ועד נאמן שמִבשרו חזה את הזוועה.
הביבלוגרפיה הנבחרת המוגשת בזה לקורא המעוניין היא אך ראשיתו של מחקר מקיף יותר, ואין אנו מתיימרים להקיף את הנושא כולו שצדדיו רבים, בעיותיו סבוכות, ולא עלינו המלאכה לגמור. אנו כן רואים ב"שטריגלעריאַנאַ" התחלה ממוסמכת, פרי עבודת מחקר שהתנהלה ב-15 השנים האחרונות.
"שטריגלעריאַנאַ" היא אך אמצעי עזר אחד בלבד מכלל אמצעי העזר שיצורפו לכרך חילופי האיגרות בין מ. שטריגלער לה. לייוויק, על מנת לשקף, להבהיר ולתעד את תקופת הזמן שבין מאי 1945, מיד לאחר שחרורו של מ. שטריגלער ממחנה בוכנוואלד, לבין אוגוסט 1952, זמן הגעתו מפריז לניו יורק, היא מקום מושבו של המשורר ה. לייוויק. לכרך חילופי האיגרות הוספנו גם מפתח שמות וגם מפתח עניינים, כ-900 הערות, מסמך אוטוביוגרפי שמ. שטריגלער כתב בגיל 21, בשנת 1939, בליווי מכתב אל הנהלת ייִוואָ בווילנה, וכן פתח דבר ומבוא לכרך כולו. אמצעי העזר הרבים האלה - מטרתם להקים מתהום הנשייה עולם של עובדות היסטוריות ושלל רגשות ומחשבות המשוקעים בחילופי האיגרות אך הנסתרים מן העין, מן התודעה ומן הזיכרון.
מפעל המחקר הנ"ל בוצע חלקית עד עתה והגיע לשלמות מסוימת. שלמות מסוימת בלבד, משום שבמקור תוכנן המחקר לכלול שלושה כרכים של חילופי איגרות בין מ. שטריגלער ובין בני דורו. אנו מקווים כי משימה זאת תושלם אם על ידינו ואם על ידי אחרים. תוך כדי עבודת המחקר הסתעפה מטרת המחקר והצטרף כרך נוסף שעליו אנו עמלים כעת, והוא: רִשמי מסע של מ. שטריגלער וה. לייוויק במדינת ישראל, 1949–1950.
כרך שני זה יהיה כרך נלווה לכרך חילופי האיגרות הנ"ל, והרחבה מתחייבת של הנושא כולו. בשנתיים הראשונות של קיום מדינת ישראל ביקרו בה שטריגלער ולייוויק ושהו בה חודשים מספר. בעקבות ביקורים אלה, פרסמו שני הסופרים בעיתונות יידיש רשמי מסע: סדרות של עשרות מאמרים המתארים את המדינה הצעירה שזה עתה קמה ואת בעיותיה, בעיני שניים מחשובי סופרי יידיש במאה העשרים, שארץ ישראל ומדינת ישראל היו למשאת נפשם. כרך רשמי המסע הוא, למעשה, הרחבה, העמקה וחשיפה אישית של הדברים אשר נאמרים אך ברמז בכרך חילופי האיגרות. הכרך השני יופיע כטקסט דו-לשוני – המקור ביידיש ומולו התרגום לעברית.
ברצוננו להודות לכל מי שאִפשר את ההגשמה החלקית של פרויקט המחקר ש"שטריגלעריאַנאַ" היא פריו הראשון בדפוס. אנו חבים הכרת תודה לאסתר שטריגלער, אלמנתו של מ. שטריגלער, וללאה שטריגלער, בִתו, על שנתנו בנו אמון והפקידו בידינו את ארכיונו הפרטי של הסופר. ללא העבודה הרבה ששתיהן השקיעו באיסוף החומר ובמיונו, וללא הטִרחה שטרחו להעביר במזוודות חלקים מהארכיון בעת כמה וכמה ביקורים שלהן בארץ, לא היינו מצליחים לארגן ולמסור את הארכיון למעונו הקבוע. אנו מכירים תודה לארכיון ייִוואָ בניו יורק, למנהלתו, פרומה מורר, ולארכיונאי הראשי, אליעזר גרינבוים, על עזרתם במשך שנים באיתור מכתבי מ. שטריגלער בעשרות ארכיונים והיענות לכל בקשותינו לבירורים ספציפיים.
ללא עזרתה המקצועית של קֶרי פרידמן-כהן בפִענוח כתבי היד של איגרות מ. שטריגלער וה. לייוויק, וללא עזרתה במשך שנים בעבודת מחקר במפעל דב סדן, לא הייתה מתאפשרת התקדמות מהירה ושיטתית בפרוייקט הנ"ל. פִענוח המכתבים וכתבי יד אחרים מהווה בסיס ותשתית להכנת כרך חילופי האיגרות.
בראשית שלב איסוף החומר נהנינו מעבודתן המסורה של אלה (אביטל) פלורסהיים וגלי (לופו) אלטרץ, שאיתרו מאות מאמרים שכתב מרדכי שטריגלער בעיתונות יידיש בפריז בשנים הראשונות לאחר שחרורו ממחנה בוכנוואלד ובניו יורק, בעשור הראשון של חייו בארצות הברית. רשימותיהן הביבליוגרפיות היו לנו לעזר במשך כל שנות המחקר עד עתה, ועל כך אנו מודים להן מקרב לב.
לשם הכנת ההערות לכרך חילופי האיגרות, עוד בטרם היה מונח לפנינו פענוח כתבי היד, נעזרנו בסיכומי תוכן המכתבים, בעקבות הקראתה של צילה גודרוב-וייצמן ישירות מכתבי היד. הייתה זאת עבודתה הראשונה במפעל דב סדן, ותועלת רבה היא הביאה למפעל בזכות שליטתה בשפות הסלביות. תפקיד מפתח מילאה סופי גרייס-פולק בחיפוש האין-סופי בעיתונות יידיש שהופיעה בשלוש יבשות, אחר מאמרי מ. שטריגלער ומאמריו ויצירותיו של ה. לייוויק, לצורך ביסוס ההערות.
אנו מודים לאסתר רופא על העזרה בפִענוח עיתונות שארית הפלטה, שבחלקה כתובה בכתב יד בשל מחסור באותיות דפוס מיד לאחר מלחמת העולם השנייה. אנו מודים לה על עזרתה בפִענוח ובניתוח הפרסום הראשון ביידיש של עיתונות שארית הפלטה, בשם תּחיית־המתים, שמרדכי שטריגלער היה עורכו. עזרתה בניסוח ובעריכת כמה מן המחקרים שחיברנו במשך שנות המחקר על מרדכי שטריגלער ומורשתו הספרותית, לא תסולא בפז.
חובה נעימה היא לנו להודות לטובה שיינטוך על עזרתה הרבה בראשית שנות המחקר, בפִענוח מסמכים וחומר ארכיוני במכון ייִוואָ בניו יורק בשנת 2001. ללא עזרתה באִרגון הארכיון הפרטי של מרדכי שטריגלער ובשיקום כתבי היד במעבדה לשימור ולשיקום שבהנהלתה, בספריה הלאומית בירושלים, עבודה זאת לא הייתה באה לידי מימוש.
שלמי תודה לגליה שאולי, חברה במפעל דב סדן, על הבאת פרסום זה לבית הדפוס, על עבודת עריכת הלשון של הפרסום ועל חלקה בהכנת המפתחות לספר ובעריכת לשון ההערות.
אנו מודים לרותי זקוביץ (ברזין) על המאמצים שהיא משקיעה בתרגום לעברית של הטקסטים בכרך רשמי המסע, תרגום אשר יקרב את הנושא כולו לקורא העברי. נאמנות התרגום העברי אל המקור, מתוך מאמץ לדיוק מרבי, אך מעלה את ערכו של הכרך השני, ומשמשת גם לפירוש ולהבהרה של המקור היידי.
דור לדור יביע אומר – עורכי הפרסום שלפנינו מודים לעטעלע, לדינהלע ולרוּוועלע ניבאָרסקי-טרין על עבודתם המסורה בהתחלת ההכנה של מפתח העניינים ומפתח השמות לספר חילופי האיגרות. נכונותם המתמדת ללמוד, אחריותם ויכולתם להכפיף עצמם לשגרת עבודה ממושכת, תרמו לקידום סיום הפרויקט, ועל כך אנו מודים להם.
לבסוף חובה נעימה לנו להודות לקרן הלאומית למדע על תמיכתה במחקר כולו ועל הכרה בחשיבות הנושא.
העורכים
אפריל 2013

אַרײַנפֿיר

מרדכי שטריגלער (1918–1998) איז איינער פֿון די וויכטיקסטע ייִדישע שרײַבער אין 20סטן יאָרהונדערט. די געשיכטע פֿון זײַן לעבן און שאַפֿן איז ענג פֿאַרבונדן מיט דער געשיכטע פֿון ייִדישן פֿאָלק אין די לעצטע הונדערט יאָר. זײַנע פֿילצאָליקע שריפֿטן שפּיגלען אָפּ אַ הויכע מדרגה פֿון וויסיקייט און ייִדישן זעלבסט-באַוווּסטזײַן, אַ הויכן אינטעלעקטועלן ניוואָ און אַ קוק פֿון אַ תּלמיד־חכם. אין זײַנע שריפֿטן קומט צום אויסדרוק דער פּרוּוו פֿון אַ מאָדערנעם ייִד מיט אַ זעלטענעם ליטעראַרישן טאַלאַנט, זיך צו פֿאַרמעסטן מיט די פּראָבלעמען פֿון ייִדישן קיום אין 20סטן יאָרהונדערט.
מרדכי שטריגלערן איז אויסגעקומען איבערצולעבן און אָפּצושפּיגלען אין זײַן שאַפֿן דרײַ עיקר-תּקופֿות אין דער מאָדערנער געשיכטע פֿון ייִדישן פֿאָלק, דרײַ אָפּשניטן וואָס זײַנען אַזוי פֿאַרשידנאַרטיק: דאָס פּוילישע ייִדנטום צווישן ביידע וועלט-מלחמות, די תּקופֿה פֿון ייִדישן לעבן אונטער דער נאַצי-הערשאַפֿט אין געטאָ און לאַגער, און דאָס לעבן מיט זײַנע פּראָבלעמען פֿון ייִדן אין דער נאָכמלחמהדיקער אייראָפּע, אין אַמעריקע און אין מדינת-ישׂראל.
ווי אַ צוויישפּראַכיקער שרײַבער, וואָס שאַפֿט אויף ייִדיש און אויף העברעיִש, ווי אַ יונגער זשורנאַליסט וואָס דרוקט אין דער ייִדישער און העברעיִשער פּרעסע אין פּאַריז, אין ניו-יאָרק און אין מדינת-ישׂראל, ווי אַ מחבר פֿון ראָמאַנען וועגן פּוילישן ייִדנטום פֿאַר דער צווייטער וועלט-מלחמה, און וועגן דעם לעבן פֿון ייִדן אונטער דער נאַצי-הערשאַפֿט, ווי אַ פּאָעט, אַ פּובליציסט, און אַ רעדאַקטאָר פֿון ייִדישע זשורנאַלן – פֿאַרנעמט מרדכי שטריגלער דעם אויבנאָן בײַ דער קולטור-אַרבעט אויף ייִדיש און אויפֿן געביט פֿון חכמת-ייִדיש און יודאַיִסטיק, אין 20סטן יאָרהונדערט. אין אַלץ וווּ ער קערט זיך און ווענדט זיך ווי אַ שרײַבער און זשורנאַליסט, איז צו דערקענען, אַז מרדכי שטריגלער איז אַ דענקער מיט אַ ברייטער ייִדישער בילדונג און גלײַכצײַטיק – אַ מאָדערנער מענטש.
פֿון שטענדיק אָן איז געווען דאָס שרײַבן פֿאַר מרדכי שטריגלערן אַ לעבנסוועג – אַ שעפֿערישע אַקטיוויטעט, וואָס איז נישט איבערגעריסן געוואָרן אַפֿילו פּנים־אל־פּנים מיטן טויט, אין די 12 נאַצישע לאַגערן דורך וועלכע ער איז אַדורך. 15 יאָר זענען אַריבער זינט מרדכי שטריגלערס פּטירה, און נאָך אַלץ איז דאָס פֿאָרשן און לערנען זײַנע שריפֿטן – אין די וויקעלעך. זיך אָריענטירן און דערזען די פֿאַרבינדונגען צווישן אַלע זשאַנערן פֿון זײַן שאַפֿן, און זיך דערגרונטעווען צום באַטײַט פֿון זײַן אינהאַלט, איז נישט פֿון די לײַכטע זאַכן. דאָס אויספֿעלן פֿון אַ באַגלייבטער ביבליאָגראַפֿיע לשם אַ בעסערער אָריענטאַציע אין מרדכי שטריגלערס שאַפֿן, די צעזייטקייט און צעשפּרייטקייט פֿון זײַנע טויזנטער אַרטיקלען אין דער ייִדישער און העברעיִשער וועלטפּרעסע, דער רײַכער בריוואויסטויש צווישן אים און צווישן די שרײַבער פֿון זײַן דור, ווי אויך דאָס אויספֿעלן פֿון איבערזעצונגען פֿון זײַנע ייִדישע כּתבֿים אויף אַנדערע שפּראַכן – דאָס אַלץ באַשווערט שטאַרק די פֿאָרשאַרבעט און דאָס לערנען זײַנע כּתבֿים.
אין דער ייִדיש-קאַטעדרע אויפֿן נאָמען פֿון יוסף און אידאַ בערמאַן, און אין דעם דבֿ-סדן-פּראָיעקט, וואָס איז מיט איר פֿאַרבונדן, האָבן מיר אָנגעפֿאַנגען אַ פֿאָרשפּראָיעקט וועגן מרדכי שטריגלערס לעבן און שאַפֿן, קורץ נאָך זײַן פּטירה אין יאָר 1998. דאָס האָבן מיר געטאָן ווי אַן אָנערקענונג פֿון זײַן חשיבֿות און זײַנע אויפֿטוען פֿאַר דער געשיכטע און אַנטוויקלונג פֿון דער ייִדישער קולטור און ליטעראַטור נאָך דער צווייטער וועלט-מלחמה. נאָך אַ באַראַטונג מיט אסתּר שטריגלער, זײַן אַלמנה, און מיט לאה שטריגלער, זײַן טאָכטער האָבן מיר רעאָרגאַניזירט מרדכי שטריגלערס פּריוואַטן אַרכיוו, וואָס איז גרויס אין פֿאַרנעם און איז הײַנט צו טאָג אַ רײַכער קוואַל פֿון אינפֿאָרמאַציע פֿאַרן שטודירן שטריגלערס דערגרייכונגען ווי אַ שרײַבער און אַ זשורנאַליסט.
אין די לעצטע 12 יאָר האָבן מיר, צווישן אַנדערע, געקליבן מרדכי שטריגלערס בריוו, געשריבן זינט 1939. מיר האָבן זיי דעשיפֿרירט, אַנאַליזירט און צוגעגרייט אַ באַנד מיט אַ בריוואויסטויש צווישן מרדכי שטריגלער, אַן ערשט געראַטעוועטן פֿון בוכנוואַלד, און דעם פּאָעט ה. לייוויק, אַ געוועזענעם קאַטאָרגע-אַרעסטאַנט אין סיביר. אין אָט דעם בריוואויסטויש במשך די יאָרן 1945–1952, קומען צום אויסדרוק צענטראַלע פּראָבלעמען בײַם אויפֿשטעלן צוריק דאָס לעבן פֿון דער שארית-הפּליטה, און ווידער אויפֿבויען די ייִדישע קולטור אין אייראָפּע, אין אַמעריקע, און אין מדינת-ישׂראל. ווײַל אָט די בריוו זענען געשריבן געוואָרן מיט מער ווי 65 יאָר צוריק און ווײַל די פּערזענלעכקייטן, די אינסטיטוציעס, און די קאָנפֿליקטן פֿון יענע צײַטן זענען נישט באַקאַנט און פֿרעמד אונדזער דור, - אין פֿאַל ווען ער ווײַזט אַרויס אַן אינטערעס פֿאַרן נישט אַזוי ווײַטן עבֿר, - האָבן מיר געהאַלטן פֿאַר נייטיק צו דערקלערן און באַגלייטן – מיט דער הילף פֿון הונדערטער הערות – יענע ענינים, נעמען פֿון פּערזענלעכקייטן און פֿון אינסטיטוציעס, ווי אויך דערשײַנונגען וועגן וועלכע מיר אַליין, די רעדאַקטאָרן פֿון בוך, האָבן נישט געהאַט קיין גענוגנדיקע אַנונג. מיט דעם צוועק האָבן מיר זיך אַרײַנגעלאָזן אין אַ ברייטער אויספֿאָרשונג, און די רעזולטאַטן שפּיגלען זיך אָפּ אין די פֿוסבאַמערקונגען פֿון באַנד מיטן בריוואויסטויש, וועלכן מיר האָפֿן אָפּצודרוקן סוף יאָר 2013.
די מקורים אויף וועלכע מיר האָבן באַגרינדט די הערות און דערקלערונגען, האָבן מיר קאָנצענטרירט און פֿאַרשריבן אין אַן אָפּגעקליבענער ביבליאָגראַפֿיע, וואָס וועט באַגלייטן דעם באַנד פֿון דעם אויבן דערמאָנטן בריוואויסטויש. דאָ ברענגען מיר באַזונדער די אָפּגעקליבענע ביבליאָגראַפֿיע אונטערן נאָמען "שטריגלעריאַנאַ" און מיר האָפֿן צו ברענגען דערמיט נוצן פֿאַר די אַלע וואָס פֿאַראינטערעסירן זיך מיט מרדכי שטריגלערס לעבן און שאַפֿן, מיט ייִדישער ליטעראַטור און מיט דער קולטור־געשיכטע פֿון דער שארית־הפּליטה, מיט דער ייִדישער פּרעסע נאָכן אומקום, ווי אויך מיטן לעבן און שאַפֿן פֿון דעם פּאָעט ה. לייוויק, מיט דער קולטור־געשיכטע פֿון ייִדן בעתן אומקום און מיט דער געשיכטע פֿון אומקום, געזען מיט די אויגן פֿון מרדכי שטריגלערן, איינער פֿון די שרײַבער־פֿאָרשער און באַגלייבטער עדות וועלכער האָט עס אַלץ צוגעזען און איבערגעלעבט.
אָט די אָפּגעקליבענע ביבליאָגראַפֿיע, וואָס ווערט צוגעשטעלט דעם פֿאַראינטערעסירטן לייענער, איז בלויז אַן אָנהייב פֿון אַ גרעסערער פֿאָרשאַרבעט, און מיר האָבן בכלל קיין שום פּרעטענזיע נישט אויסצושעפּן אַלע אַספּעקטן פֿון דער טעמע, וועלכע זענען פֿילפֿאַכיק, קאָמפּליצירט, און נישט מיר וועלן מן-הסתּם פֿאַרפֿולקומען די מלאָכה. מיר אָבער באַטראַכטן יאָ די "שטריגלעריאַנאַ", ווי אַ גרונטיקן און דאָקומענטירטן אָנפֿאַנג, אַ רעזולטאַט פֿון אַ 15-יעריקער פֿאָרשאַרבעט.
"שטריגלעריאַנאַ" איז נאָר איין הילפֿס־אינסטרומענט, צווישן אַ שלל הילפֿסמיטלען וואָס וועלן באַגלייטן דעם באַנד פֿון אויבן דערמאָנטן בריוואויסטויש, כּדי אויפֿצוקלערן יענע תּקופֿה צווישן מײַ 1945, גלײַך נאָך שטריגלערס באַפֿרײַונג פֿון בוכנוואַלדער לאַגער, און אויגוסט 1952, ווען ער איז אָנגעקומען פֿון פּאַריז אין ניו-יאָרק און שוין דאָרטן פֿאַרבליבן, אין דער שטאָט פֿונעם פּאָעט ה. לייוויק. צום באַנד בריוואויסטויש האָבן מיר צוגעגעבן סײַ אַ שליסל פֿון נעמען און סײַ אַ שליסל פֿון באַהאַנדלטע ענינים, אַרום 900 הערות און אַן אויטאָביאָגראַפֿישן דאָקומענט, וואָס שטריגלער האָט געשריבן אָנהייב 1939, אין עלטער פֿון 21 יאָר, באַגלייט פֿון אַ בריוו צו דער ייִוואָ-פֿאַרוואַלטונג אין ווילנע. דער באַנד ווערט אויך באַגלייט פֿון אַ הקדמה און אַ קורצן אַרײַנפֿיר. דער ציל פֿון די דאָזיקע פֿילפֿאַכיקע הילפֿסמיטלען איז אָפּצוראַטעווען פֿון פֿאַרגעסנהייט אַ גאַנצע וועלט פֿון היסטאָרישע פֿאַקטן, און אַ באַרג מיט געפֿילן און געדאַנקען וואָס שטעקן אין אָט די בריוו, אָבער זײַנען טיף פֿאַרבאָרגן אין די שורות, און דערגייען אפֿשר ניט אין גאנצן צום באַוווּסטזײַן פֿון הײַנטיקן לייענער, און ווערן ניט קיין טייל פֿון קאָלעקטיוון זיכּרון.
דער אויבן דערמאָנטער פּראָיעקט איז דערווײַלע דורכגעפֿירט געוואָרן טיילווײַז און דאָך דערגאַנגען צו אַ באַשטימטער גאַנצקייט. אַ באַשטימטע גאַנצקייט נאָר, ווײַל פֿון אָנפֿאַנג אָן, האָט דער פּלאַנירטער פּראָיעקט געדאַרפֿט אַנטהאַלטן דרײַ בענדער פֿון אַ בריוואויסטויש צווישן מרדכי שטריגלער און זײַנע בני-דור. מיר האָפֿן אַז אָט דער ציל וועט רעאַליזירט ווערן דורך אונדזער אַרבעט אָדער דורך דער אַרבעט פֿון אַנדערע. אין פֿאַרלויף פֿון דער צײַט האָט זיך דער פּראָיעקט פֿאַרצווײַגט, און נאָך אַ צוגאָבבאַנד אויף וועלכן מיר אַרבעטן איצט, איז צוגעקומען. דאָס איז אַ צווייטער באַנד, מיטן נאָמען: רײַזע-אײַנדרוקן פֿון מרדכי שטריגלער און ה. לייוויק פֿון אַ באַזוך אין מדינת-ישׂראל, 1949 – 1950. נאָך אַזאַ באַזוך האָבן ביידע שרײַבער אָפּגעדרוקט אין דער ייִדישער פּרעסע רײַזע-אײַנדרוקן: אַ סעריע פֿון צײַטונגס-אַרטיקלען וועלכע באַשרײַבן די יונגע מדינה וואָס איז ערשט אַנטשטאַנען, צוזאַמען מיט איר פּראָבלעמאַטיק. דער באַנד רײַזע-אײַנדרוקן איז פֿאַקטיש אַ פֿאַרברייטערטער, פֿאַרטיפֿטער און אַנטפּלעקערישער פּערזענלעכער קוק אויף דעם וואָס ווערט אָנגעוויזן נאָר בדרך־רמז אין דעם באַנד בריוואויסטויש צווישן ביידע שרײַבער.
דער צווייטער באַנד וועט דערשײַנען ווי אַ צוויישפּראַכיקער טעקסט – דער ייִדישער מקור און אַנטקעגן אים די העברעיִשע איבערזעצונג.
מיר ווילן באַדאַנקען יעדן איינעם וואָס האָט דערמעגלעכט, דער דאָזיקער פֿאָרשפּראָיעקט זאָל רעאַליזירט ווערן. מיר ווילן אויסדריקן אונדזער דאַנק אסתּר שטריגלערן, מרדכי שטריגלערס אַלמנה, און לאה שטריגלערן, זײַן טאָכטער, פֿאַר זייער צוטרוי און זייער גרייטקייט, איבערצוגעבן אין אונדזערע הענט דעם שרײַבערס פּריוואַטן אַרכיוו. מיר האָבן אים אויסגעסדרט און דערנאָך אַריבערגעפֿירט צו דעם אַרכיוון-אָפּטייל פֿון דער נאַציאָנאַלער ביבליאָטעק אין ירושלים. אָן זייער איבערגעגעבענער אַרבעט בײַם צונויפֿקלײַבן און קלאַסיפֿיצירן די דאָקומענטן, און אָן זייער טירחה ווידער און אָבער אַריבערצופֿירן אין וואַליזעס טיילן פֿון דעם אַרכיוו קײן ישׂראל, וואָלטן מיר נישט באַוויזן צוצוגרייטן און איבערצוגעבן דעם אַרכיוו.
מיר זײַנען דאַנקבאַר דעם ייִוואָ-אַרכיוו אין ניו-יאָרק, פֿרומע מאָרערן וואָס פֿירט מיט אים אָן און לייזער גרינבוימען, דעם הויפּ־טאַרכיוואַר, פֿאַר זייער הילף במשך יאָרן בײַם לאָקאַליזירן מרדכי שטריגלערס בריוו אין צענדליקער אַרכיוון, און פֿאַר זייער גרייטקייט אַנטקעגנצוקומען אַלע אונדזערע בקשות און פֿראַגעס.
אָן דער פּראָפֿעסיאָנעלער הילף פֿון קערי פֿרידמאַן-כּהן בײַם דעשיפֿרירן מרדכי שטריגלערס און ה. לייוויקס מאַנוסקריפּטן, און אָן איר לאַנגיעריקער באַטייליקונג איןַ דער פֿאָרשאַרבעט בײַם דבֿ-סדן-פּראָיעקט, וואָלט ניט מעגלעך געווען קיין גיכער און סיסטעמאַטישער פּראָגרעס. איר דעשיפֿריר-אַרבעט איז די באַזע פֿאַרן גאַנצן פּראָיעקט.
אין די ערשטע שטאַפּלען בײַם צונויפֿקלײַבן די דאָקומענטן האָבן אונדז געהאָלפֿן מיט זייער איבערגעגעבענער אַרבעט אלה (אביטל) פלורסהיים און גלי (לופו) אלטרץ. זיי האָבן אויסגעפֿונען הונדערטער אַרטיקלען וואָס מרדכי שטריגלער האָט געשריבן אין דער ייִדישער פּרעסע אין פּאַריז במשך די ערשטע יאָרן נאָך זײַן באַפֿרײַונג פֿון בוכנוואַלדער לאַגער און אין ניו-יאָרק, אין דעם ערשטן יאָרצענדליק פֿון זײַן לעבן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. זייערע ביבליאָגראַפֿישע רשימות זײַנען געווען פֿאַר אונדז אַ גרויסע הילף אין משך פֿון דער גאַנצער פֿאָרשאַרבעט און פֿאַר דעם קומט זיי אַ האַרציקער יישר-כּוח.
בײַם צוגרייטן די הערות פֿאַרן באַנד פֿון בריוואויסטויש, נאָך פֿאַרן דעשיפֿרירן די מאַנוסקריפּטן, האָבן אונדז געדינט די פֿאַרנאָטירונגען פֿון אינהאַלט פֿון די בריוו, וועלכע צילאַ גאָדראָוו-ווייצמאַן האָט פֿאָרגעלייענט פֿון די כּתבֿ-ידן. דאָס איז געווען איר ערשטע אַרבעט בײַם דבֿ-סדן-פּראָיעקט מיט וועלכער זי האָט שטאַרק בײַגעטראָגן אַ דאַנק אירע קענטענישן פֿון די סלאַווישע שפּראַכן – נייטיקע שפּראַכן פֿאַר יעדער פֿאָרשונג פֿון דער ייִדישער קולטור, וואָס האָט זיך אַנטו יקלט אין פּוילן, באַאײַנפֿלוסט פֿון דער רוסישער און אוקראַיִנישער שפּראַך.
אַ וויכטיקע ראָלע האָט אויסגעפֿילט סאָפֿי גרייס-פּאָלאַק בײַם מיזאַמען נישטערן אין די ייִדישע צײַטונגען פֿון דרײַ קאָנטינענטן, אויסזוכנדיק מרדכי שטריגלערס און ה. לייוויקס אַרטיקלען און שאַפֿונגען. אַ דאַנק אירע געפֿינסן איז מעגלעך געווען צו דערגאַנצן די הערות.
מיר דאַנקען אָפּ אסתּר רופא פֿאַר איר הילף בײַם דעשיפֿרירן די צום טייל האַנטגעשריבענע פּרעסע פֿון דער שארית-הפּליטה - אַ האַנטגעשריבענע ווײַל גלײַך נאָך דער מלחמה האָט אויסגעפֿעלט אַ ייִדישער זאַץ. אסתּר רופא האָט געהאָלפֿן דעשיפֿרירן און אַנאַליזירן די ערשטע ייִדישע צײַטונג פֿון דער שארית-הפּליטה אין בוכנוואַלדער לאַגער, תּחיית-המתים, וועמענס רעדאַקטאָר איז געווען מרדכי שטריגלער. איר בײַטראָג צו אייניקע פֿאָרשאַרבעטן וועגן מרדכי שטריגלער און זײַן ליטעראַרישער ירושה וואָס זײַנען פֿאַרפֿאַסט געוואָרן אין די לעצטע יאָרן, איז נישט אָפּצושאַצן.
מיט פֿאַרגעניגן גיבן מיר אָפּ אַ דאַנק טובֿה שיינטוכן פֿאַר איר הילף בײַם דעשיפֿרירן אַרכיוו־מאַטעריאַלן אין ניו־יאָרקער ייִוואָ־אַרכיוו, אין יאָר 2001. אַלס די לייטערין פֿון דער לאַבאָראַטאָריע פֿאַר קאָנסערוואַציע און רעסטאַווראַציע פֿון כּתבֿ־ידן אין דער נאַציאָנאַלער ביבליאָטעק אין ירושלים, האָט זי אויך בײַגעטראָגן צום קאָנסערווירן אַ טייל פֿון מרדכי שטריגלערס פּריוואַטן אַרכיוו, דערמעגלעכנדיק אַזוי אַרום זיך צו שאַפֿן מיט די אָפּגעפֿונענע מאַטעריאַלן.
אַ באַזונדערן דאַנק פֿאַר גליה שאולי, איינע פֿון די הויפּטמיטאַרבעטערינס בײַם דבֿ־סדן־פּראָיעקט, פֿאַרן רעדאַגירן און ברענגען די דאָזיקע פּובליקאַציע צום דרוק, פֿאַר איר אָנטייל אין דער צוגרייטונג פֿון די שליסלען פֿאַרן באַנד בריוואויסטויש און פֿאַר איר רעדאַקציע פֿון די הערות אין העברעיִש.
מיר באַדאַנקען רותּי זאַקאָוויטשן (בערעזין) פֿאַר אירע באַמיִונגען בײַם איבערזעצן אויף העברעיִש די טעקסטן פֿונעם באַנד רײַזע־אײַנדרוקן. איר איבערזעצונג וועט דערנענטערן דעם אינהאַלט פֿון ייִדישן מקור צום ישׂראלדיקן לייענער. די געטרײַשאַפֿט פֿון דער העבריִשער איבערזעצונג צום ייִדישן אָריגינאַל, ווי אַ פּועל־יוצא פֿון איר באַמיִען זיך צו זײַן עקזאַקט, הייבט נאָר דעם ווערט פֿון צווייטן באַנד , דינענדיק אויך ווי אַ פּירוש און אַ פֿאַרטיפֿונג פֿון ייִדישן אָריגינאַל.
דור לדור יביע אומר: די רעדאַקטאָרן פֿון אָט דער פּובליקאַציע באַדאַנקען עטעלע, דינהלע און רוּוועלע ניבאָרסקי־טרין פֿאַר זייער איבערגעגעבענער פּראַצע בײַם אָנהייבן צוגרייטן די שליסלען פֿאַרן באַנד בריוואויסטויש – במשך זייערע פּסח־וואַקאַציעס. זייער התמדה און כּסדרדיקע גרייטקייט צו לערנען, זייער פֿאַראַנטוואָרטלעכקייט און פֿעיִקייט זיך אונטערצוּוואַרפֿן אונטער אַ שטרענגער אַרבעטס־דיסציפּלין במשך שעהען האָבן געהאָלפֿן פֿאַרגיכערן דעם אַרבעטס־פּראָצעס. פֿאַר דעם אַלעם דאַנקען מיר זיי ברייטהאַרציק און פֿילפֿאַכיק.
לסוף ווילן מיר אויסדריקן אונדזער אויפֿריכטיקן דאַנק דעם נאַציאָנאַלן פֿאָנד פֿאַר וויסנשאַפֿטן (הקרן הלאומית למדע) פֿאַר דער שטיצע זייערער, וועלכע האָט דערמעגלעכט פֿינאַנציעל דורכצופֿירן דעם אויבן דערמאָנטן פּראָיעקט און פֿאַר זייער אָנערקענונג פֿון זײַן וויכטיקייט.


די רעדאַקציע
אַפּריל 2013



Foreword

This research was supported by THE ISRAEL SCIENCE FOUNDATION (grant No. 649/10)

Mordechai Strigler (1918 – 1998) is one of the most important Yiddish writers of the twentieth century. His life history parallels the vicissitudes of the Jewish people during the last one hundred years. His abundant writings reflect an exalted level of self-awareness and Jewish consciousness, an intellectual level that was based on knowledge of the scriptures, a modern Jewish way of coping with the existential quandaries of the Jewish people in the twentieth century, and unusual literary ability.
Mordechai Strigler experienced three very different periods of twentieth century Jewish history, and expressed them in his writings. These were: Polish Jewry between the two world wars, Jewish life under the Nazis during the Holocaust, when he survived the ghetto and twelve concentration camps, and the life and problems of Jews in the US and the State of Israel.
As a bilingual author writing in both Yiddish and Hebrew, as a Yiddish writer whose articles appeared in the Yiddish press of Paris, New York, and Israel, as the author of novels about Polish Jewry before the Second World War and Jewish life under Nazi rule, as a poet, essayist, and editor of Yiddish journals, Mordechai Strigler plays a crucial role in enabling an understanding of Yiddish culture and Jewish studies in the twentieth century. In every aspect of his literary and journalistic career, he comes across as a wide-ranging intellect and a man who is steeped in tradition as well as being in touch with the modern world.
For Mordechai Strigler writing was always a way of life, a creative activity which never ceased, not even when he came face to face with death in Nazi concentration camps. Fifteen years have elapsed since his demise, but the study of his work and teachings is still in its infancy. It is not an easy task to be au fait with all the genres of his writing or the wide span of his knowledge. The lack of a bibliography providing more comprehensive access to his writings, the widespread distribution of the thousands of his articles in Yiddish and Hebrew journals all over the world, his correspondence with the writers and intellectuals of his generation, and the absence of translations of his books from Yiddish to other languages have all made it particularly difficult to undertake research and to teach about his writing.
At the Joseph and Ida Berman Chair in Yiddish Literature and the adjacent Dov Sadan Project we began to study Mordechai Strigler's life and work soon after his death in 1998, being aware of the importance of his activity and personality in the sphere of Yiddish culture and its development after the Second World War. In conjunction with Esther Strigler, the writer's widow, and Leah Strigler, his daughter, his private archive has been organized and moved for permanent preservation in the Archival Department of the National Library in Jerusalem. This extensive archive is a rich source of material for the study of Mordechai Strigler's journalistic and literary output.
In the course of the last twelve years we have collected, inter alia, the letters sent by Mordechai Strigler to various correspondents after 1939, and we have prepared a volume of correspondence between him, after his liberation from the Buchenwald concentration camp, and the poet H. Leivick, who was imprisoned in the Katorga penal servitude system in Siberia. Their letters, which were written between 1945 and 1952, reflect the main problems in the rehabilitation of the lives of the few remaining Holocaust survivors and of Yiddish literature in Europe, the US, and Israel. Because these letters were written 65 years ago or more, and because modern readers who are interested in our recent past may not be familiar with the individuals, institutions, and conflicts of that period, we have provided explanatory notes about the subjects, personalities, institutions, and phenomena mentioned in them (and about which not enough is known). To achieve this end we have undertaken extensive research, and this finds expression in the notes to the correspondence, which we hope to publish later in 2013.
The sources for the explanatory notes are included in the selected bibliography which is appended to the volume of correspondence. In the present article the bibliography is provided separately, in a booklet entitled 'Strigleriana,' in the hope that it will be of help and interest to anyone interested in Mordechai Strigler's life and work, Yiddish literature, the history of Holocaust survivors, Yiddish journalism after the Holocaust, the life and work of H. Leivick, the history of Jewish culture during the Holocaust, and the history of the Holocaust as seen by Mordechai Strigler, who brought analytical resources to his writing and served as an eye-witness enduring the Holocaust in all its intensity.
The selected bibliography presented here is only the beginning of a far more wide-ranging study, and we do not profess to encompass every aspect of Mordechai Strigler's multi-faceted oeuvre. We do, however, regard 'Strigleriana' as a well-founded beginning embodying the results of our research in the last fifteen years.
'Strigleriana' is merely one of several aids which will be appended to the volume of correspondence between Mordechai Strigler and H. Leivick, in order to reflect, clarify, and document the period between May 1945, immediately after Strigler's liberation from Buchenwald, and August 1952, when he traveled from Paris to New York, and settled there for good. To the volume of correspondence we have also added some 900 explanatory notes regarding the individuals and subjects mentioned, Mordechai Strigler's autobiographical memoir written in 1939 when he was 21, as well as a letter written by him to the YIVO Institute in Vilna, and an introduction and foreword to the volume. By adding this plethora of finding aids it is our intention to rescue from oblivion the world of historical facts, emotions, and thinking embedded in the correspondence, which have been hidden from view as well as from memory.
To date the above research, although incomplete, has reached fruition of a kind, because it was originally intended to include three volumes of the correspondence between Mordechai Strigler and some of his contemporaries. We hope that this will be completed, either by us or by others. In the course of our research further objectives were added, and another volume was included on which we are currently working, namely, The Impressions of Mordechai Strigler and H. Leivick of their Journey to Israel, 1949-1950.
This will be a companion volume to the aforementioned volume of correspondence, and is justified by the account they give of the first two years of Israel's existence, the period of Mordechai Strigler and H. Leivick's visit, during which they remained in the country for several months. In the wake of this visit the two writers published their Impressions in Yiddish journals in scores of articles describing the young State of Israel and its problems as perceived by two of the leading Yiddish writers of the twentieth century, who had long yearned for the Land of Israel and the State. The volume of their impressions is, in effect, an expansion and personal account of subjects that were only hinted at in their correspondence. The second volume will appear as a bilingual text, with the Yiddish source facing the Hebrew translation.
We would like to thank all those who helped us to bring the research project of 'Strigleriana' to partial completion, as it finally appears in print. Special thanks are due to Esther Strigler, the author's widow, and to Leah Strigler, his daughter, for entrusting Mordechai Strigler's private archive to us. Without the extensive work invested by them in amassing and organizing the material, and without the efforts they made to bring over valises containing sections of the archive when they visited Israel on several occasions, we would not have been able to bring them to their permanent quarters. We are also grateful to the YIVO archives in New York, its director, Fruma Mohrer, and its chief archivist, Leo Greenbaum, for their help over the years in locating Mordechai Strigler's writings in dozens of archives and their response to all our requests for specific clarifications.
Without the professional assistance of Carrie Friedman-Cohen in deciphering the handwriting of the correspondence, and without her help over the years as a research assistant at the Dov Sadan Project, we would not have been able to make such rapid and systematic progress in our research. Deciphering the correspondence and other documents has constituted the basis for preparing the volume of correspondence.
At the outset of the stage of amassing the material we were fortunate in being able to benefit from the devoted efforts of Ella (Avital) Florsheim and Gali (Lupo) Altaratz, who located hundreds of articles by Mordechai Strigler published in the Yiddish press in Paris in the initial years after his liberation from Buchenwald, and in New York, in the first decade of his sojourn in the US. Their bibliographical notes were of enormous help to us throughout the years of our research, and we are extremely grateful to them for that.
In the preparation of the notes to the volume of correspondence, even before we had the deciphered documents in front of us, we were helped in summarizing the content of the letters by Tsila Godrov-Weizman's reading of them in manuscript. This was her first job at the Dov Sadan Project, and the project has benefited immensely from her command of Slavic languages. A crucial role was played by Sophie Grace-Pollack in her never-ending trawl through the Yiddish press of three continents for articles by Mordechai Strigler and H. Leivick, on which the notes are based.
We would like to thank Esther Rofé for her help in deciphering and analyzing the first Yiddish newspaper of the Sheerit Hapleta in Buchenwald, edited by Mordechai Strigler, in manuscript form because of the dearth of printing presses immediately after the Second World War. Her assistance in formulating and editing some of our articles during the years of our research on Mordechai Strigler's writings and his literary heritage has been invaluable.
It is my pleasant obligation to thank Tova Szeintuch for her enormous help in the initial years of the research in deciphering documents and archival material in the YIVO Institute in New York in 2001. Without her help in organizing Mordechai Strigler's private archive and restoring the manuscripts in the Preservation and Restoration Laboratory which she headed at the National Library in Jerusalem the present research would not have been possible.
Thanks are also due to Galia Shauli of the Dov Sadan Project for bringing this publication to press, for linguistic editing of the publication, and for editing and helping to prepare the explanatory notes.
We would like to thank Ruti Zakowitch (Berezin) for her efforts in translating the texts contained in the volume of the Impressions of the Journey to Israel into Hebrew, thereby serving to make the subject available to the Hebrew reader. Her ability to produce a translation that is both faithful to the original and reads well in Hebrew has made a signal contribution to the value of the volume, and also serves to elucidate the Yiddish original.
One generation speaks to another, and the editors of the publication before you would like to thank Etele, Dinele, and Ruvele Niborski-Trinh for their devoted initial work on preparing the index of names in the volume of correspondence. Their readiness to learn, sense of responsibility, and ability to buckle down to intensive work has contributed to the early conclusion of the project, and we thank them for that.
Finally, it is our pleasant duty to thank the Israel Science Foundation for its support of the project as a whole and recognition of the importance of the subject.

The editors
April 2013.





ביבליוגרפיה נבחרת

פרסומים וכתבי יד של מרדכי שטריגלער
שטריגלער תרצ"ח – געקליבענע דרשות פֿ ַרן פֿאָלק: העכסטע-אָרגינעלע דרשות און הטפֿות געזאָגט ברבים, מעל הבימה, חלק ראשון, בילגאָרײַ, נִסדר בדפוס של הר' ישׂראל-חיים ווײַנבערג, תרצ"ח – 1937

שטריגלער 1945 – צו אײַך שוועסטער און ברידער באַפֿרײַטע: נאָכמלחמה-פּראָבלעמען פֿון ייִדישן פֿאָלק, ניו-יאָרק, אַרויסגעגעבן פֿון זאַמאָשטשער ברענטש 375 אַרבעטער-רינג מיט דער מיטהילף פֿון ציקאָ און צוקונפֿט, 1945

שטריגלער (מײַ) 1945 - תּחיית-המתים: צײַטונג פֿאַר די באַפֿרײַטע ייִדן אין בוכנוואַלד, נומ' 1, בוכנוואַלד, 4טער מײַ 1945

שטריגלער (יוני) 1945 - "נאָטיצן פֿון אַ בוכנוואַלדער", אונזער וואָרט (פּאַריז), 29סטער יוני 1945, זז' 3 - 4

שטריגלער (יולי) 1945 - "געטאָס זינגען...", אונזער וואָרט (פּאַריז), 20סטער יולי 1945, ז' 2
שטריגלער (אויגוסט) 1945 - "דער לעצטער ייִד אין געטאָ... (פֿראַגמענט פֿון מײַן בוך 'אויסגעברענטע ליכט'): אַ כראָניק פֿון זאַמאָשטש", צוקונפֿט (ניו-יאָרק), אויגוסט 1945, זז' 496 – 500

שטריגלער (סעפּטעמבער) 1945 – "פֿאָרן ייִדן קיין ארץ-ישׂראל", אונזער וואָרט (פּאַריז), 14טער סעפּטעמבער 1945, ז' 3

שטריגלער (אָקטאָבער) 1945 – "מן המצר: וועגן ייִדישע אַקטועלע פּראָבלעמען", אונזער וואָרט (פּאַריז), 5טער אָקטאָבער 1945, ז' 3; 12טער אָקטאָבער 1945, ז' 3

שטריגלער (נאָוועמבער) 1945 – "צו אײַך הונגעריקע און שקלאַפֿן מידע...", צוקונפֿט (ניו-יאָרק), נאָוועמבער 1945, זז' 688 - 693

שטריגלער (דער ייִשובֿ) 1945 – "דער ייִשובֿ וואַרט אויף נאָך! : אַ שמועס מיט הרבֿ ד"ר מאַרקוס", אונזער וואָרט (פּאַריז), 28סטער סעפּטעמבער 1945, גזיר עיתון ללא ציון עמוד שנמצא באחד האלבומים בארכיונו הפרטי של מ. שטריגלער, בחתימת מ. הערשעלזאָן

שטריגלער (וווּהין) 1945 – "און וואָס ווײַטער? : ערשט אַרטיקל צום אָנהייב פֿון אַ פֿרײַער דיסקוסיע א.ד.ט. ' ווּהין' ", תּחיית-המתים, זז' 3 – 4, בחתימת מאָטל ש. (פרטים על תּחיית-המתים ראה לפי: שטריגלער (מײַ) 1945)

שטריגלער (ערד) 1945 – "פֿאַר אונדזערע ייִנגע און ייִנגסטע.../ פֿון מײַן 'ערד' ", תּחיית-המתים, ז' 1, בחתימת מאָטעלע (פרטים על תּחיית-המתים ראה לפי: שטריגלער (מײַ) 1945)

שטריגלער (מערץ) 1946 – "דערציִונג און איבערדערציִונג אין דער הײַנטיקער ייִדישער אייראָפּע", צוקונפֿט (ניו־יאָרק), מערץ 1946, זז' 224 - 227

שטריגלער (מײַ) 1946 – "און ווען די פֿידל האָט געפֿידלט", אילוסטרירטע פֿאָלקסבלעטער (פּאַריז), נומ' 4, מײַ 1946, זז' 11 – 14 (כנראה הפרק הראשון של מגילת בוכנוואַלד, ספר שלא פורסם מעולם)

שטריגלער (מײַ) 1946א – "צו איינער אַזאַ", צוקונפֿט (ניו־יאָרק), מײַ 1946, ז' 354 (שיר)

שטריגלער (יולי) 1946 – "בן-גוריון רעדט", אונזער וואָרט (פּאַריז), 7טער יולי 1946, ז' 1

שטריגלער (יולי) 1946א – "אַרויסנעמען ביזן לעצטן ייִד פֿון פּוילן", אונזער וואָרט (פּאַריז), 31סטער יולי 1946, ז' 2 (בחתימת ק.מ.) (תגובת המחבר לפוגרום קילצה ביולי 1946)

שטריגלער (אָקטאָבער) 1946 – "צו די ייִדן וואָס קומען אָן", אונזער וואָרט (פּאַריז), 27סטער אָקטאָבער 1946, ז' 2

שטריגלער (נאָוועמבער) 1946 – "צום ייִדישן פּאַריז! דערעפֿענונג פֿון ייִדישן פֿאָלקס-אוניווערסיטעט", אונזער וואָרט (פּאַריז), 29סטער נאָוועמבער 1946, ז' 4

שטריגלער (דעצעמבער) 1946 – "חיים גראַדע", אונזער וואָרט (פּאַריז), 13טער דעצעמבער 1946, ז' 3

שטריגלער 1947 – מאַידאַנעק, בוענאָס-אײַרעס, צענטראַל-פֿאַרבאַנד פֿון פּוילישע ייִדן אין אַרגענטינע, 1947 (בוך איינס פֿונעם ציקל "אויסגעברענטע ליכט")

שטריגלער (...פֿרעמדן דור) 1947 – אין אַ פֿרעמדן דור: לידער און פּאָעמען, פּאַריז, ייִדישער פֿאָלקס-פֿאַרבאַנד, 1947

שטריגלער (מערץ) 1947 – "אַבֿרהם סוצקעווער: אויפֿן ראַנד פֿון זײַן 'וואַלדיקס' און 'די פֿעסטונג' ", אונזער וואָרט (פּאַריז), 23סטער מערץ 1947, זז' 3 - 4

שטריגלער (יוני) 1947 – "אַ וואָרט וועגן פּען־קאָנגרעס אין ציריך", אונזער וואָרט (פּאַריז), 12טער יוני 1947, ז' 3

שטריגלער (יולי) 1947 – "אַ בוך וואָס מאָנט – אויפֿן ראַנד פֿון ה. לייוויקס מיט דער שארית-הפּליטה", אונזער וואָרט (פּאַריז), 3טער יולי 1947, ז' 3

שטריגלער (נאָוועמבער) 1947 – "אַרום די קולטור-קאָנגרעסן (אין די ראַמען פֿון אַ דיסקוסיע)", אונזער וואָרט (פּאַריז), 23סטער - 24סטער נאָוועמבער 1947, ז' 3; 28סטער נאָוועמבער 1947, ז' 2

שטריגלער (רמח"ל) 1947 – "ר' משה-חיים לוצאַטו – צו זײַן 200 יעריקן יאָרצײַט", אונזער וואָרט (פּאַריז), 25סטער יולי 1947, ז' 3

שטריגלער 1948 – אין די פֿאַבריקן פֿון טויט, בוענאָס-אײַרעס, צענטראַל-פֿאַרבאַנד פֿון פּוילישע ייִדן אין אַרגענטינע, 1948 (בוך צוויי פֿון דעם ציקל "אויסגעברענטע ליכט")

שטריגלער (קאָפּל מאַטש) 1948 – די ערשטע ליבע פֿון קאָפּל מאַטש (ראָמאַן), פּאַריז, ייִדישער פֿאָלקס-פֿאַרבאַנד, 1948
שטריגלער (זאַמלביכער) 1948 – "ווער זײַנען זיי געוועזן?", זאַמלביכער (ניו-יאָרק), באַנד 7, 1948, 189 - 208

שטריגלער (יאַנואַר) 1948 – "קיום און רייד וועגן קיום", קיום (פּאַריז), יאַנואַר 1948, זז' 72 - 77

שטריגלער (פֿעברואַר) 1948 – "קאָן מען זיך אויסלערנען זײַן אַ גלויביקער (אַ וואָרט צו דער דיסקוסיע אַרום עפֿרויקינס אַ חשבון-הנפֿש", אונזער וואָרט (פּאַריז), 9טער פֿעברואַר 1948, ז' 3

שטריגלער (מערץ - מײַ) 1948 – "בײַ דעם לעבן אין אַ ווינקל: טיפּן, געשטאַלטן און לעבנסווייען אין די פּאַריזער ווינקעלעך (פֿונעם ציקל 'פּאַריז – געזען פֿון דער זײַט')", אונזער וואָרט (פּאַריז), [סדרה בת 29 המשכים], 2טער מערץ – 12טער מײַ 1948

שטריגלער (מײַ) 1948 – "די באַגעגעניש צווישן מענדל דעם אַנטלאָפֿענעם מיט פּנחס דעם פֿאַרבליבענעם (קאַפּיטל פֿון בוך: "אַ וועלט קומט מיר צו גאַסט")", קיום (פּאַריז), מײַ 1948, זז' 314 - 323

שטריגלער (יולי) 1948 – "לאָזט זיך אַ פֿאָלק און קולטור אויסבויען דורך קאָנגרעסן?", אונזער וואָרט (פּאַריז), 4טער – 5טער יולי 1948, ז' 3; 9טער יולי 1948, ז' 3

שטריגלער (יולי - אויגוסט) 1948 – "אַרום דעם אַלוועלטלעכן ייִדישן קולטור-קאָנגרעס אין אַמעריקע", קיום (פּאַריז), יולי - אויגוסט 1948, זז' 488 - 492

שטריגלער (סעפּטעמבער) 1948 – "אויפֿן קולטור-קאָנגרעס", מאָרגן-זשורנאַל (ניו-יאָרק), 21סטער סעפּטעמבער 1948, ז' 9

שטריגלער (סעפּטעמבער-אָקטאָבער, נאָוועמבער) 1948 – "דער טויט פֿון שלמהלען דעם בעל־עגלה", קיום (פּאַריז), סעפּטעמבער-אָקטאָבער 1948, זז' 547 – 557; נאָוועמבער 1948, זז' 631 - 640

שטריגלער (נאָוועמבער) 1948 – "געשיכטלעכע אמתן דאַרפֿן נישט פֿאַרווײַכט ווערן (וועגן דער היסטאָריזאַציע פֿון אונדזער חורבן-תּקופֿה)", אידישער קעמפֿער (ניו-יאָרק), 12טער נאָוועמבער 1948

שטריגלער (קריאה לאחדות) 1948 – "דאַרף אַ קולטורעלע דיסקוסיע האָבן פֿאָלגן פֿון 'שפּאַלטן' און 'ברעכן'?", אונזער וואָרט (פּאַריז), 22 – 23סטער פֿעברואַר 1948, ז' 3

שטריגלער (מערץ) 1949 – "ווער איז שולדיק אין דער אומגעזונטער לופֿט אין עפֿנטלעכן ייִדישן לעבן אין פֿראַנקרײַך? (אַן אָפֿענער בריוו צו די קרײַזן פֿון דער 'נײַער פּרעסע')", אונזער וואָרט (פּאַריז), 8טער מערץ 1949, זז' 3 - 4; 9טער מערץ 1949, זז' 3 - 4

שטריגלער (אַפּריל) 1949 – "זיי ווילן דעראָבערן די מאַסן", אונזער וואָרט (פּאַריז), 14טער אַפּריל 1949, ז' 3, בחתימת מ. קאַליקשטיין

שטריגלער (אַפּריל) 1949א – "זענען פֿאַראַן גרענעצן פֿאַר מאָראַלישער געפֿאַלנקייט?", אונזער וואָרט (פּאַריז), 19טער אַפּריל 1949, ז' 6; 20סטער אַפּריל 1949, ז' 2

שטריגלער (מײַ) 1949 – "אַן ענטפֿער אויף אַן 'אָפֿענעם בריוו' ", אונזער וואָרט (פּאַריז), 17טער מײַ 1949, ז' 3

שטריגלער (מײַ) 1949א – "ראַטעווען ייִדן שטייט העכער פֿאַר אַלץ... אַפֿילו קאָמוניסטישע ליגנס", אונזער וואָרט (פּאַריז), 17טער מײַ 1949, ז' 3 בחתימת מ. קאַליקשטיין

שטריגלער (יוני) 1949 – "אַ חתונה אין פֿערנוואַלד: אויפֿן ראַנד פֿון ה. לייוויקס לעצטן בוך", אונזער וואָרט (פּאַריז), 28סטער יוני 1949, ז' 3; 30סטער יוני 1949, ז' 3

שטריגלער (דער גרויסער נס) 1949 – "מדינת-ישׂראל – דער גרויסער נס און דער גרויסער נסיון", אונזער וואָרט (פּאַריז), 9טער יוני - 17טער יוני 1949

שטריגלער (ערנבורג) 1949 – "אפֿשר וועט דער גאַסט, ערנבורג, געבן אַן ענטפֿער", אונזער וואָרט (פּאַריז), 3טער מײַ 1949, ז' 3, בחתימת מ. קאַליקשטיין

שטריגלער (שרײַבער אין ראַטן-פֿאַרבאַנד) 1949 – "וואָס איז פֿאָרט געשען מיט די ייִדישע שרײַבער אין ראַטן-פֿאַרבאַנד?", אונזער וואָרט (פּאַריז), 28סטער אַפּריל 1949, ז' 3, בחתימת מ. קאַליקשטיין

שטריגלער 1950 – ווערק "צע", באַנ ד איינס: פֿרעדזשע; באַנד צוויי: אַרום דער מאַכט,
בוענאָס-אײַרעס, צענטראַל-פֿאַרבאַנד פֿון פּוילישע ייִדן אין אַרגענטינע, 1950 (בוך דרײַ פֿונעם ציקל "אויסגעברענטע ליכט")

שטריגלער (אויגוסט) 1950 – "שטימונגען וואָס זײַנען געפֿערלעך (אַ בריוו פֿון אייראָפּע)", אידישער קעמפֿער, 11טער אויגוסט 1950, זז' 9 – 10, בחתימת מ. קאַליקשטיין

שטריגלער (דעצעמבער) 1950 – "מיט אויסגעשטרעקטע העלדזער (נאָטיצן פֿון דער הײַנטיקער אייראָפּע)", אידישער קעמפֿער, 22סטער דעצעמבער 1950, זז' 6 – 8

שטריגלער (אַפּריל) 1951 – "שמואל ניגערס בוך איבער לייוויקן (בײַם ראַנד פֿון זײַן נײַסטן בוך)", אונזער וואָרט, 11טער אַפּריל 1951, ז' 3; 12טער אַפּריל 1951, ז' 3

שטריגלער (יוני – יולי) 1951 – "דער 'ייִד זיס' פֿון הײַנטיקן דײַטשלאַנד", קיום (פּאַריז), יוני - יולי 1951, זז' 253 – 260

שטריגלער (סעפּטעמבער) 1951– "צי האָט דאָס ייִדישע פֿראַנקרײַך לעבנסזאַפֿטן פֿאַר דער צוקונפֿט? (באַטראַכטונגען און פּרוּוון פֿון אַ סך-הכּל)", צוקונפֿט (ניו-יאָרק), סעפּטעמבער 1951, זז' 315 – 321

שטריגלער (סעפּטעמבער) 1951א – "די מאַסע און דער פֿאַלשער משיח (קאַפּיטלען)", אידישער קעמפֿער (ניו-יאָרק), 28סטער סעפּטעמבער 1951, זז' 17 – 30

שטריגלער (נאָוועמבער) 1951 – "אַ געפֿערלעכער עקספּערימענט (צו די פֿאַרהאַנדלונגען מיט דײַטשלאַנד)", קיום (פּאַריז), נאָוועמבער 1951, זז' 417 – 425

שטריגלער (עול מלכות) 1952 - 1953 – "עול מלכות...", צוקונפֿט (ניו-יאָרק), דעצעמבער 1952, זז' 474 – 478; "צווישן גרענעצן... (צווייטער אַרטיקל פֿונעם ציקל 'עול מלכות')", צוקונפֿט (ניו-יאָרק), פֿעברואַר-מערץ 1953, זז' 88 - 94; " 'ווייכע' אידייען בײַ אײַזערנע ווענט (דריטער אַרטיקל פֿונעם ציקל 'עול מלכות')", צוקונפֿט (ניו-יאָרק), מײַ-יוני 1953, זז' 245 – 250; "מדינת-ישׂראל און די ייִדן פֿון די תּפֿוצות (פֿערטער אַרטיקל פֿונעם ציקל 'עול מלכות')", צוקונפֿט (ניו-יאָרק), נאָוועמבער 1953, זז' 463 – 468

שטריגלער 1952 – גורלות, בוך איינס און בוך צוויי, בוענאָס-אײַרעס, צענטראַל-פֿאַרבאַנד פֿון פּוילישע ייִדן אין אַרגענטינע, 1952

שטריגלער (יאָשע קאַלב) 1952 – "יאָשע קאַלב דער ערשטער...", צוקונפֿט (ניו-יאָרק), אַפּריל 1952, זז' 181 – 186

שטריגלער (אַפּריל) 1953 – "דער טראַגישער ניסתּר", אידישער קעמפֿער, (ניו-יאָרק), 17טער אַפּריל 1953, זז' 14 – 16

שטריגלער (יאַנואַר) 1954 – "זײַן וווּנדערלעכע ירושה (בײַם צוגרייטן צום דרוק חיים גרינבערגס כּתבֿים)", אידישער קעמפֿער (ניו-יאָרק), 29סטער יאַנואַר 1954, זז' 14 – 15

שטריגלער 1955 – געאָרעמט מיטן ווינט: היסטאָרישער ראָמאַן פֿון ייִדישן לעבן אין פּוילן, בוך איינס און צוויי, בוענאָס-אײַרעס, צענטראַל-פֿאַרבאַנד פֿון פּוילישע ייִדן אין אַרגענטינע, 1955

שטריגלער 1957 – אינזלען אויף דער ערד: נאָוועלן, ניו-יאָרק, אידישער קעמפֿער, 1957

שטריגלער 1959, 1961 – שמועסן מיט דער צײַט: אינטימע קאַפּיטלען פֿון אַ ייִדישן חשבון, בוענאָס־אײַרעס, קיום־פֿאַרלאַג – פועלי־ציון־התאחדות, באַנד איינס 1959; באַנד צוויי 1961

שטריגלער 1964 – "אַ מעשׂה אָן אַ סוף", די גאָלדענע קייט (תּל-אָבֿיבֿ), 50, 1964, זז' 104 - 116

שטריגלער 1977 – ראיון מוקלט עם מרדכי שטריגלער על דוד בן גוריון. המראיין: יגאל דונייץ (המכון למורשת בן גוריון, המדור לתיעוד בעל פה, קלטת מספר 243), תאריך הראיון 19 באפריל 1977 (פענוח הראיון נמצא בארכיונו הפרטי של מרדכי שטריגלער)

שטריגלער 2014 – "בוכנוואַלדער זאָרגן (סאַטירישער מאָנאָלאָג)", בתוך: מונולוגים, דיאלוגים, מחזה: טקסטים בספרות יידיש לביצוע תאטראלי (מהדורה דו-לשונית - יידיש ועברית), בעריכת יחיאל שיינטוך ורותי זקוביץ, ירושלים, מפעל דב סדן, 2014

שטריגלר תש"ו - "הלילה הראשון במאידאנק", תו שין הא: בעולם באומה, בתנועה ובארץ (שנתון דבר לדברי ספרות, עיון וסקירה), בעריכת זלמן רובשוב, תל אביב תש"ו, עמ' 24 – 35

שטריגלר 1947 – "מיומן הקונגרס שלי (רשימות לב טבולות במְרֵרָה) ", דבר (תל אביב), 21 בפברואר 1947, עמ' 3

שטריגלר 1948 – נרות שאוכלו, תל אביב, עם עובד, 1948 (תרגום לעברית של שטריגלער 1947)

שטריגלר 1952 – "על מות אשליה אחת (מהווי יהודי אירופה)", בטרם: דו-שבועון למדיניות, ענייני חברה וביקורת (תל אביב), כ"א (קסב), י"ג חשון תשי"ג - 1 בנובמבר 1952, עמ' 16 - 21

ספרים ומאמרים
אבני 2009 – חיים אבני, הטמאים: סחר בנשים בארגנטינה ובישראל, תל אביב, ידיעות אחרונות – ספרי חמד, 2009

אהוביה 2005 – אברהם יצחק אהוביה, ראיון מוקלט (תיעוד בעל פה) עם אַבֿרהם-יצחק גאָטליב (אהוביה), אסיר בוכנוואלד, חבר קיבוץ נצר סירני, הטקסט המפוענח נמצא בארכיון מפעל דב סדן, 7 במאי 2005

איקוף 1937 – ערשטער אַלוועלטלעכער ייִדישער קולטור-קאָנגרעס: פּאַריז 17 – 21 סעפּט. 1937, סטענאָגראַפֿישער באַריכט, פּאַריז, ניו-יאָרק, וואַרשע, צענטראַל-פֿאַרוואַלטונג פֿון אַלוועלטלעכן ייִדישן קולטור-פֿאַרבאַנד (איקוף), חש"ד

אָפּאַטאָשו – לייוויק 1947 – יוסף אָפּאַטאָשו – ה. לייוויק, "ווען וואָלט מעגליך געווען איין פֿאַראייניקטער קולטור-קאָנגרעס", טאָג (ניו-יאָרק), 5טער אָקטאָבער 1947, ז' 4 (תשובה לשולשטיין 1947)

אָפּאַטאָשו – לייוויק 1947א – יוסף אָפּאַטאָשו – ה. לייוויק, "ווען וואָלט מעגליך געווען איין פֿאַראייניקטער קולטור-קאָנגרעס", אונזער וואָרט (פּאַריז), 12טער - 13טער אָקטאָבער 1947, ז' 3; 14טער אָקטאָבער 1947, ז' 3

אָפּאַטאָשו – לייוויק 1947ב – יוסף אָפּאַטאָשו – ה. לייוויק, "אַרום דעם קולטור-קאָנגרעס", אַרבעטער וואָרט (פּאַריז), 17טער אָקטאָבער 1947, ז' 2

ג'אדט 2005 – טוני ג'אדט, אחרי המלחמה: תולדות אירופה מאז 1945, ירושלים, י"ל מאגנס - האוניברסיטה העברית - דביר, 2005

גאָטליב 1945 – אַבֿרהם-יצחק גאָטליב, מײַן טאָגבוך, כתב יד שנרשם במחנה בוכנוואלד, מחציתו תחת שלטון הנאצים ומחציתו לאחר השחרור, 1945. כתב היד מצוי ביד ושם, סיגנטורה 033/2286

בן גוריון 1946 – [דיווח עיתונאי על נאום דוד בן גוריון בפני שארית הפלטה במחנה אֶשְוֶגֶה], אונזער האָפֿענונג (עשוועגע), 25סטער אָקטאָבער 1946 (נרשם על ידי מרדכי דוניץ, עורך העיתון)

בערגער 1948 – לילי בערגער, "קולטור-פֿאַראייניקונג פֿאַר אונדזער קיום", אויפֿסנײַ (פּאַריז), אַפּריל 1948, ז' 1

גאָלדבערג 1945 – ברוך גאָלדבערג, "מיר ווילן בויען! (רעדע, געהאַלטן אויף דער 1-מאַי- אַקאַדעמיע פֿון די ייִדישע קינדער אין בוכנוואַלד)", תּחיית-המתים, 4טער מאַי 1945, ז' 2

גאָלדבערג 1945א – ברוך גאָלדבערג, "אַרויס פֿון קאָשמאַר!", תּחיית-המתים, 4טער מאַי 1945, ז' 4 (בחתימת ברוך)

גראַדע – סוצקעווער 1947 – "דעקלאַראַציע פֿון די דיכטער ח. גראַדע און א. סוצקעווער אויפֿן פּען-קאָנגרעס אין ציריך, אויפֿסנײַ (פּאַריז), מײַ-יוני 1947, ז' 20

דאָמאַנקעוויטש 1951 – לייזער דאָמאַנקעוויטש, "ש. ניגערס פּירוש אויף לייוויקס לעבן און שאַפֿן", קיום (פּאַריז), אויגוסט - סעפּטעמבער 1951, זז' 342 – 346

דוואָרזשעצקי 1945 – מאַרק דוואָרזשעצקי, "פֿאַרשווײַגן אָדער דערציילן דעם נאַקעטן אמת (אַ שמועס מיטן אייגענעם געוויסן) (מחשבֿות פֿון אַ צוריקגעקומענעם)", אונזער וואָרט (פּאַריז), 22סטער יוני 1945, ז' 3

דוואָרזשעצקי 1948 – מאַרק דוואָרזשעצקי, ירושלים דליטא אין קאַמף און אומקום: זכרונות פֿון ווילנער געטאָ, פּאַריז, ייִדישער פֿאָלקס-פֿאַרבאַנד אין פֿראַנקרײַך און ייִדיש נאַציאָנאַלער אַרבעטער-פֿאַרבאַנד אין אַמעריקע, 1948

החפץ חיים – ראה: הכהן תרמ"ד

הכהן תרמ"ד – ישראל מאיר הכהן, שמירת הלשון, וארשה, יוסף אונטערהענדלער, תרמ"ד (מהדורה שלישית)

וויזל 1956 – אליעזר וויזל, ...און די וועלט האָט געשוויגן, בוענאָס-אײַרעס, צענטראַל-פֿאַרבאַנד פֿון פּוילישע ייִדן אין אַרגענטינע, תשט"ז

טרין 2012 – מרים טרין, ההתנסות בשואה ופניה הרב-תרבותיים באספקלריית השירה הרב-לשונית מגטאות ומחנות (יידיש, פולנית, גרמנית ועברית), חיבור לקבלת תואר דוקטור, הוגש לאוניברסיטה העברית בירושלים, אפריל 2012

טרין – שיינטוך 2006 – מרים טרין ויחיאל שיינטוך, "משירי מרדכי שטריגלער במחנה בוכנוואלד", חוליות: דפים למחקר בספרות יידיש וזיקותיה לספרות העברית, כרך 10, סתיו 2006, ירושלים, האוניברסיטה העברית בירושלים, אוניברסיטת חיפה, אוניברסיטת תל אביב, אוניברסיטת בר-אילן, 2006, עמ' 219 – 238

טרין – שיינטוך (רשמי מסע) – מרים טרין ויחיאל שיינטוך, בין חורבן לתקומה, כרך ב': רשמי מסע של מרדכי שטריגלער וה. לייוויק במדינת ישראל, 1949 – 1950, ירושלים, מפעל דב סדן (בהכנה)

טרין – שיינטוך (בהכנה) - מרים טרין ויחיאל שיינטוך, בוכנוואַלדער ייִדישע כּתבֿים/ כתבים ביידיש ממחנה בוכנוואלד, ירושלים, מפעל דב סדן (בהכנה)

יודין 1948 – א. יודין, "פֿאַר אַן אייראָפּעיִשער קולטור-קאָנפֿערענץ", אויפֿסנײַ (פּאַריז), פֿעברואַר 1948, ז' 1

יעפֿרויקין 1948 – ישׂראל יעפֿרויקין, אַ חשבון-הנפֿש, פּאַריז, א. ב. צעראַטאַ, 1948

כּהן 1986 – בערל כּהן, לעקסיקאָן פֿון ייִדיש־שרײַבערס, ניו־יאָרק, רעיה אילמאַן־כּהן, 1986

ליבערמאַן (אויגוסט) 1947 - חיים ליבערמאַן, "אין חרם", פֿאָרווערטס (ניו-יאָרק), 1טער אויגוסט 1947, ז' 2

ליבערמאַן (סעפּטעמבער) 1947 - חיים ליבערמאַן, "דער בראַזיליאַנער חרם", פֿאָרווערטס (ניו-יאָרק), 9טער סעפּטעמבער 1947, ז' 2

ליבערמאַן (נאָוועמבער) 1947 - חיים ליבערמאַן, "ווידער: בראַזיליאַנער חרם", פֿאָרווערטס (ניו-יאָרק), 14טער נאָוועמבער 1947, ז' 2

ליבערמאַן (דעצעמבער) 1947 - חיים ליבערמאַן, "דער קליווער גט", פֿאָרווערטס (ניו-יאָרק), 12טער דעצעמבער 1947, ז' 2

לייוויק 1937 – ה. לייוויק [דברי ברכה בפתיחת הקונגרס העולמי הראשון לתרבות יידיש בפריז], ראה לפי איקוף 1937, זז' 46 - 50

לייוויק 1937א – ה. לייוויק "די אויסערלעכע שׂונאים און די אינערלעכע קאָנפֿליקטן אין דער ייִדישער קולטור און ליטעראַטור", ראה לפי איקוף 1937, זז' 87 - 103

לייוויק 1938 – ה. לייוויק, ה. לייוויק וועגן ארץ־ישׂראל, וואַרשע, קולטור־קאָמיסיע בײַם צענטראַלן פּראָפֿעסיאָנעלן פֿאַרלאַג אונטערן נאָמען פֿון נ. סירקין, 1938

לייוויק (מהר"ם פֿון ראָטענבערג) 1945 – ה. לייוויק, מהר"ם פֿון ראָטענבערג: דראַמאַטישע פּאָעמע אין זיבן בילדער, ניו-יאָרק, ציקאָ, 1945

לייוויק (אויגוסט) 1945 – ה. לייוויק, "אַן אַרײַנפֿיר צו אַ בוכנוואַלד-כראָניק (צו מרדכי שטריגלערס צוויי בריוו און פּאָעמע, געדרוקט אין איצטיקן נומער)", צוקונפֿט (ניו-יאָרק), אויגוסט 1945, זז' 491 – 493

לייוויק (טרעבלינקע) 1945 – ה. לייוויק, אין טרעבלינקע בין איך ניט געווען: לידער און פּאָעמען, ניו-יאָרק, "ה. לייוויק-יוביליי-פֿאָנד" דורכן ציקאָ-פֿאַרלאַג, 1945

לייוויק (די-פּי) 1947 – ה. לייוויק, דאָס ליד פֿון ייִדישן די-פּי, פּאַריז, פּליטים-אָרגאַניזאַציע בײַם פֿאָלקס-פֿאַרבאַנד אין פֿראַנקרײַך, 1947

לייוויק (שארית-הפּליטה) 1947 – ה. לייוויק, מיט דער שארית-הפּליטה (טאָגבוך-פֿאַרצייכענונגען פֿון אַ רײַזע איבער די ייִדישע לאַגערן פֿון דער אַמעריקאַנער זאָנע אין דײַטשלאַנד), ניו-יאָרק, "ה. לייוויק-יוביליי-פֿאָנד" דורכן ציקאָ-פֿאַרלאַג, 1947

לייוויק 1948 – ה. לייוויק, "ווער זײַנען זיי געווען?", טאָג (ניו-יאָרק), 11טער אַפּריל 1948, ז' 4

לייוויק 1949 - ה. לייוויק, די חתונה אין פֿערנוואַלד: דראַמאַטישע פּאָעמע אין עלף סצענעס, ניו-יאָרק, ציקאָ, 1949

לעקסיקאָן 1956 – 1981 – לעקסיקאָן פֿון דער נײַער ייִדישער ליטעראַטור, 8 בענד, ניו-יאָרק, אַלוועלטלעכער ייִדישער קולטור-קאָנגרעס, 1956 – 1981

מנור 2010 – אהוד מנור, ברל לוקר: דיפלומט ציוני וסוציאליסט אופטימי, ירושלים, הספרייה הציונית, 2010
מײַזיל 1947 – נחמן מײַזיל, צווישן חורבן און אויפֿבוי: באַגעגענישן, אײַנדרוקן און באַטראַכטונגען פֿון אַ רײַזע איבער אייראָפּע און ארץ־ישׂראל, ניו־יאָרק, איקוף, 1947

נאָווערשטערן 1991 – אַבֿרהם נאָווערשטערן, "דאָס פּוילישע ייִדנטום", דער פּאַקן-טרעגער, אַמהערסט, מעס., 15 (1991), זז' 16 – 19

נאַציאָנאַלער אַרבעטער-פֿאַרבאַנד 1946 – אידיש נאַציאָנאַלער אַרבעטער פֿאַרבאַנד, 1910 – 1946 (געשיכטע און דערגרייכונגען): זאַמלבוך, ניו-יאָרק, גענעראַל-עקזעקוטיווע פֿון אידיש נאַציאָנאַלער אַרבעטער-פֿאַרבאַנד, 1946

נ.ג. 1947 – נ.ג., "פֿון אייביקן קוואַל: בען – צוויי און צוואַנציק אילוסטראַציעס צו דער ביבל, אַרײַנפֿיר-וואָרט פֿון וואַלדעמאַר זשאָרזש", אויפֿסנײַ (פּאַריז), יולי 1947, ז' 14

נ.ז. 1948 – נ.ז., "שטורמישע זיצונג פֿון ליט. און זשורנאַליסטן-פֿאַראיין, באַשליסט אָנטייל צו נעמען אין קולטור-קאָנגרעס און אין דער אייראָפּעיִשער קולטור-באַראַטונג", אונזער וואָרט (פּאַריז), 18טער פֿעברואַר 1948, ז' 2

ניגער 1941 – שמואל ניגער, די צוויישפּראַכיקייט פֿון אונדזער ליטעראַטור, דעטראָיִט, לואיס-לאַמעד-פֿאָנד פֿאַר אונדזער ליטעראַטור אין ביידע שפּראַכן, 1941

ניגער (אויגוסט) 1947 – שמואל ניגער, "מרדכי שטריגלער – 'גראַניט פֿאַר נײַע דורות' ", טאָג (ניו-יאָרק), 31סטער אויגוסט 1947, ז' 3

ניגער (סעפּטעמבער) 1947 – שמואל ניגער, "אין מאַידאַנעק איז ער געווען", טאָג (ניו-יאָרק), 7טער סעפּטעמבער 1947, ז' 4

ניגער 1948 – שמואל ניגער (מלקט ועורך) קידוש-השם (אַ זאַמלבוך געקליבענע, אָפֿט געקירצטע באַריכטן, בריוו, כראָניקעס, צוואות, אויפֿשריפֿטן, לעגענדעס, לידער, דערציילונגען, דראַמאַטישע סצענעס, עסייען, וואָס מאָלן אויס מסירת-נפֿש אין אונדזערע און אויך אין פֿריִערדיקע צײַטן), ניו-יאָרק, לואיס-לאַמעד-פֿאָנד, 1948

ניגער 1951 – שמואל ניגער, ה. לייוויק: זײַן אָפּשטאַם, זײַנע קינדער- און יוגנטיאָרן, זײַנע לירישע און דראַמאַטישע ווערק, זײַן דיכטערישער גאַנג – צו זײַן ווערן אַ בן-ששים, 1888 – 1949, טאָראָנטאָ, ג. פּאָמעראַנץ, 1951 (אַרויסגעגעבן פֿון ה. לייוויק-יובֿל-קאָמיטעט)
סדן 1968 – דב סדן, "בין עילום לגילוי", [מבוא], בתוך ה. לייוויק, מהר"ם מרוטנברג: פואמה דרמטית בשבע תמונות, תל אביב, י.ל. פּרץ, 1968, עמ' 1 - 4

סווערדלין 1948 – נ. סווערדלין, "אַ געשפּרעך מיט מרדכי שטריגלער, דעם דיכטער פֿון די פֿאַבריקן פֿון טויט", גזיר עיתון שנמצא בארכיונו הפרטי של מרדכי שטריגלער באלבום Repertoire III

סלאָוועס 1947 – חיים סלאָוועס, "וויפֿל קולטור-קאָנגרעסן דאַרפֿן מיר האָבן?", אויפֿסנײַ (פּאַריז), יוני - יולי 1947, ז' 4

עלענצווײַג 1947 - ישׂראל עלענצווײַג, "איין אָדער צוויי קולטור-קאָנגרעסן", ייִדישע צײַטונג: לאַנדסבערגער לאַגער-צײַטונג, נומער 88 (150), 7טער נאָוועמבער 1947, זז' 4, 10

פריסטר 1987 – רומן פריסטר, ללא פשרה, תל אביב, זמורה ביתן, 1987

קאַטשערגינסקי 1948 – שמריהו (שמערקע) קאַטשערגינסקי (געזאַמלט פֿון), לידער פֿון די געטאָס און לאַגערן, ניו-יאָרק, ציקאָ, 1948

קאַטשערגינסקי (פֿעברואַר) 1948 – שמריהו (שמערקע) קאַטשערגינסקי, [תגובה להתקפה עליו בעיתונות הקומוניסטית, בעניין שני הקונגרסים], אונזער וואָרט (פּאַריז), 24סטער פֿעברואַר 1948, ז' 2

קנובלר 2005 – יהודה קנובלר, ראיון מוקלט (תיעוד בעל פה עם פרופ' יהודה קנובלר, אסיר ווערק צע בסקרז'יסקו-קאמייננא ומחנה בוכנוואלד). קלטת הראיון נמצאת בארכיון מפעל דב סדן

קערשט 1948 – י.מ. קערשט, ראיון עם מ. שטריגלער שנדפס כנראה ביומון פֿאָרווערטס, על פי גזיר עיתון שנמצא בארכיונו הפרטי של מרדכי שטריגלער באלבום Repertoire III

ק. צטניק תש"ז - ק. צטניק, סלמנדרה, תל אביב, דביר, תש"ז – 1946

ק. צטניק 1961 – ק. צטניק, קראו לו פיפל, תל אביב, עם הספר, 1961

ק. צטניק 1987 – ק. צטניק, צופן: אֶדְמַע, משא הגרעין של אושוויץ, תל אביב, הקיבוץ המאוחד, 1987

קראי 1994 – פליציה קראי, המוות בצהוב: מחנה העבודה סקרז'יסקו-קמייננה, תל אביב, יד ושם, 1994
רוב (עדות) – ישראל רוב, עדות אסיר בוכנוואלד, ארכיון מורשת, סיגנטורה: A349

ריג 2005 – בריאן מרק ריג, החיילים היהודים של היטלר, תל אביב, מטר, 2005 (תרגום עברי של Rigg 2002)

שוהם 1992 – שלמה גיורא שוהם, אנטישמיות: ואלהאלה, גלגלתא ואושוויץ, תל אביב, צ'ריקובר, 1992

שוורץ תשס"ז – מאיר שוורץ, יציאת אירופה תש"ז: מעפילי אקסודוס 1947, חלק א', ירושלים, הוצאת אות ועד, תשס"ז

שולשטיין 1947 – משה שולשטיין, "אַ קולטור האָט מען איינע, ווי מען האָט איין מאַמע (אַן אָפֿענער בריוו צו ה. לייוויק און י. אָפּאַטאָשו), נײַע פּרעסע (פּאַריז), [סוף סעפּטעמבער] 1947 (את המאמר לא ראינו)

שנפלד תשל"ח – משה שנפלד, שרופי הכבשנים מאשימים: תעודות, מסמכים ועדויות על פושעי שואה יהודים , בני ברק, חוג בני תורה שע"ט צעירי אגודת ישראל בארץ ישראל, תשל"ח (מהדורה רביעית)

שטריגלר (אסתר) 2001 – אסתר שטריגלר, ראיון מוקלט (תיעוד בעל פה) עם אלמנת הסופר, ספטמבר 2001; פִענוח הראיון נמצא בארכיון מפעל דב סדן

שיינטוך 1995 – יחיאל שיינטוך, ישעיהו שפּיגל – פרוזה סיפורית מגיטו לודז': 16 סיפורים
מפוענחים על פי כתבי יד שנצלו, בצירוף מבוא וראיון עם המחבר, ירושלים, הוצאת ספרים ע"ש י"ל מאגנס, האוניברסיטה העברית, 1995

שיינטוך 2000 – יחיאל שיינטוך (מהדיר) ברשות הרבים וברשות היחיד: אהרן צייטלין וספרות יידיש, פרקי מבוא ואיגרות מוערות בליווי תעודות לתולדות תרבות יידיש בפולין בין שתי מלחמות העולם, ערכה קרי פרידמן כהן, ירושלים, הוצאת ספרים ע"ש י"ל מאגנס, 2000

שיינטוך 2003 – יחיאל שיינטוך, כמסיח לפי תומו: שיחות עם יחיאל די-נור 135633 Katzetnik, ירושלים, בית לוחמי הגטאות ומכון דב סדן, 2003

שיינטוך 2004 – יחיאל שיינטוך, "מרדכי שטריגלער אויפֿן שיידוועג נאָך בוכנוואַלד", פֿאָרווערטס (ניו-יאָרק), 28סטער מײַ 2004, ז' 11; 4טער יוני 2004, ז' 16

שיינטוך 2005 – יחיאל שיינטוך, "מבוא לחקר יצירתו של מרדכי שטריגלער ביידיש ובעברית", חוליות: דפים למחקר בספרות יידיש וזיקותיה לספרות העברית, כרך 9, קיץ 2005, ירושלים, האוניברסיטה העברית, 2005 עמ' 223 - 237

שיינטוך 2006 – יחיאל שיינטוך, "על 'תּחיית-המתים' – העיתון הראשון של שארית הפלטה ועורכו", חוליות: דפים למחקר בספרות יידיש וזיקותיה לספרות העברית, כרך 10, סתיו 2006, ירושלים, האוניברסיטה העברית בירושלים, אוניברסיטת חיפה, אוניברסיטת תל אביב, אוניברסיטת בר-אילן, 2006, עמ' 191 – 218

שיינטוך 2008 – יחיאל שיינטוך, "וווּהין? מרדכי שטריגלער און דוד בן-גוריון", פֿאָרווערטס (ניו-יאָרק), 9טער מײַ 2008, זז' 12, 14

שיינטוך 2009 – יחיאל שיינטוך, סלמנדרה: מיתוס והיסטוריה בכתבי ק. צטניק, ירושלים, מפעל דב סדן באוניברסיטה העברית והוצאת כרמל, 2009

שיינטוך 2011 – יחיאל שיינטוך, "עלי וויזעל און ייִדיש: אַ 'טאָטאַלער' שרײַבער", פֿאָרווערטס (ניו-יאָרק), 10טער יוני 2011, זז' 22 - 25, 30

שׂגב 1999 – טום שגב, ימי הכלניות – ארץ ישראל בתקופת המנדט, תל אביב, הוצאת כתר, 1999

שמערוק 1964 – חנא שמערוק (עורך), אַ שפּיגל אויף אַ שטיין: אַנטאָלאָגיע – פּאָעזיע און פּראָזע פֿון צוועלף פֿאַרשניטענע ייִדישע שרײַבערס אין ראַטן-פֿאַרבאַנד, ירושלים, הוצאת ספרים ע"ש י"ל מאגנס, האוניברסיטה העברית, 1964 (מהדורה שנייה תשמ"ח)

תידור-באומל 1994 – יהודית תידור-באומל, קיבוץ בוכנוואלד, תל אביב, הקיבוץ המאוחד ובית לוחמי הגטאות, 1994

Arbuthnot 1727 – John Arbuthnot, The History of John Bull: Miscellanes in Prose and Verse, 1727

Baumel-Tydor 1997 – Judith Baumel-Tydor, Kibbutz Buchenwald: Survivors and Pioneers, New Brunswick, N.J., Rutgers University Press, 1997 (addendum: index of names)

Egit 1991 – Jacob Egit, Grand Illusion, Toronto, Lugus, 1991

Hackett 1995 – David A. Hackett, The Buchenwald Report, Boulder – Oxford, Westview Press, 1995

Jarblum 1947 – Marc Jarblum, "Ils habiteront en Sécurité…": du Ghetto d'Europe à la Palestine, Paris, Éditions Réalité, 1947

Koestenbaum 1971 – Peter Koestenbaum, The Vitality of Death: Essays in Existential Psychology and Philosophy, Westport, Greenwood Publishing Company, 1971

Kriegel 1972 – Annie Kriegel, The French Communists, Chicago, University of Chicago Press, 1972

Malka 1994 – Salomon Malka, Monsieur Chochani: L'Énigme d'un Maître du XXième Siècle, [Paris], JC Lattès, 1994

Pfeffer 1998 – Maurice Pfeffer, Majdanek: Lumières Consumées, Paris, H. Champion, 1998

Rigg 2002 - Bryan Mark Rigg, Hitler's Jewish Soldiers: The Untold Story of Nazi Racial Laws and Men of Jewish Descent in the German Military, Lawrance, Kansas University Press, 2002

Rozett – Spector 2000 – Robert Rozett and Shmuel Spector (editors), Encyclopedia of the Holocaust, Jerusalem, Yad VaShem, 2000

Schwarz 2007 - Jan Schwarz, "A Library of Hope and Destruction: The Yiddish Book Series Dos Poylishe Yidntum, 1946 – 1966" and "Appendix: List of 175 Volumes of Dos poylishe yidntum", POLIN: Studies in Polish Jewry, 20, 2007, pp. 173-196

Strigler 1951 – "Submission Moods in Europe: A Letter from Paris", Jewish Frontier (N.Y.), January 1951, pp. 4 – 7

Szeintuch 2007 – Yechiel Szeintuch, "Strigler Mordecai", Encyclopedia Judaica, Vol. 19, 2007, p. 258 (second edition)

Trinh 1999 – Zwischen Tradition und Kunst: Schoaherfahrung und der Versuch ihrer Interpretation im literarischen Zeugnis Mordkhe Shtrigler, Mémoire de
maîtrise : Université Paris-Sorbonne Paris IV, UFR d'Etudes Germaniques,
1999

Wall 1983 - Irwin M. Wall, French Communism in the Era of Stalin: The Quest for Unity and Integration, Westport, Connecticut, Greenwood Press, 1983

Werber 1996 – Jack Werber (with William B. Helmreich), Saving Children: Diary of a Buchenwald Survivor and Rescuer, New Brunswick and London, Transaction Publishers, 1996