Turkish Studies EPİKTETOS\'UN STOİK ONTOLOJİDE İRADE VE ÖZGÜRLÜĞE YER AÇMA ÇABASI

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 10/10 Summer 2015, p. 167-180 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8351 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY

EPİKTETOS’UN STOİK ONTOLOJİDE İRADE VE ÖZGÜRLÜĞE YER AÇMA ÇABASI Rıza BAKIŞ** ÖZET Stoa, Hellenistik dönemin önemli bir felsefe okuludur. Her ne kadar Stoa’nın düşünceleri eklektik bir yapı arz etse de ontolojik bağlamda determinizm, kader, doğa, doğaya uygunluk gibi tartışmalarda ortaya koyduğu düşünceler, sonraki dönemlere etkisi açısından önemlidir. Stoa’nın önemli bir temsilcisi olan Epiktetos’un bahse konu olan bu tartışmalar bağlamında görüşlerinin de ayrı bir değeri vardır. Genel kabul, Stao’nın ontolojisi Herakleitos’a, ahlak felsefesi konusundaki düşünceleri de Sokrates’e dayanmaktadır; fakat her iki konuda da Stoacılar’ın bu iki geleneği bire bir taklit etmedikleri çok açıktır. Geç dönem Stoası’nın bir temsilcisi olan Epiktetos’un irade konusunu vurgulu bir şekilde ele alması ve felsefesini neredeyse tamamıyla irade ve özgürlük üzerine kurmuş olması onun düşüncelerini hem kendi döneminde hem sonraki dönemler için önemli kılmıştır. Söylemlerinin öne çıkarılmasında bir dönem köle olarak yaşamasının etkisinin olduğunu söylemek de mümkündür. Varlık alanını iradenin alanı ve irade dışı alan olarak ikiye ayıran Epiktetos, maddi dünyaya ait olan insanın bedenini, evlatlarını ve çevresinde bulunanların tamamını iradenin dışında bir alana; insanın fikirlerini, düşüncelerini, kararlarını ve tercihlerinden ibaret olan iç/zihin dünyasının tamamını ise, iradenin alanına ait görmektedir. Ayrıca iyiliği ve kötülüğü de bütünüyle iradenin alanında görmesi Epiktetos’un en temel savunularındandır. Anahtar Kelimeler: Doğa, doğaya uygunluk, determinizm, kader, irade ve özgürlük.



Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Felsefe Tarihi, El-mek: [email protected]

168

Rıza BAKIŞ

EPICTETUS’ EFFORT TO MAKE ROOM FOR WILL AND LIBARTY IN STOIC ONTOLOGY ABSTRACT Stoa is an important philosophical school of the Hellenistic period. Although thoughts of Stoa were formed in an eclectic manner, its opinions in the ontological context about determinism, fate, nature, conformity with nature have effect on the ideas of later periods. Ideas of Epictetus, an important representative of the Stoa have a special value in the debates of these subjects. It is admitted in general that ontology of Stoa depends on Herakleitos, thoughts on moral philosophy are based on Socrates. But it is clear that in these two subjects Stoic philosophers do not imitate them in the same way. As one of the representatives of the later period of Stoa, Epictetus’ emphasis on the subject of will and founding his philosophy almost entirely on the will and the freedom have made his opinions significant not only in his period but also in the later periods. It is possible that why his opinions were highlighted because of he lived as a slave once upon a time. Epictetus divides the area of the existence in two dimensions, that is area of will and area of non- will. According to him, the things which are related to material world such as body of the human being, his children and the things which are around him belongs to the area of non- will; the things which are related to inner world such as ideas, thoughts, decisions and choices of person belongs to the area of will. At the same time considering the good and the evil in the area of the will is one of the most basic defenses of Epictetus.

STRUCTURED ABSTRACT Stoic philosophers whom Epictetus belongs to them consider the physics and metaphysics as a nested according to their ontological opinions. They are considered as fatalistic because they defend the principles of conformity with nature, universal causality and determinism. Epictetus got the same criticism which they faced. He was especially seen as determinist and fatalistic because of his ideas such as “the will of the part that you belong to”, “Show me the way, O Zeus and You the fate it is already written that you have drawn”, “God find enough for animal to use the appearances, He gave for human the ability to use these appearances and He send people to earth to see his works” and “the goodness is the commitment, rationality and conformity with nature”. Freedom is to have a choice. The basement of the action is the choice. If a human being is acting without choosing, this action is a work either determined or unconsciousness. In the both cases, no one can talk about freedom. To choose is changing according to a metaphysical principle that the action was based on it. A person who acts according to a metaphysical principle is pursuing a concern to adapt his will to this principle; a person whose acts not depend on a metaphysical principle sees only his/her presence and existence as a determinant. If it is considered a person either free or not in total, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/10 Summer 2015

Epiktetos’un Stoik Ontolojide İrade ve Özgürlüğe Yer Açma Çabası metaphysics is excluded. On the basis of this, there is an opinion that an individual thinks himself/herself as determined by his/her will, in other words there is a direct contrast to the idea of God. One of the advocates of the limited space of human freedom sees his/herself faced with an absolute Existence. So while one of advocates of these two ideas approaches to the freedom through a direct contrast to the Absolute Existence and the other approaches to the freedom through of His existence and His choices. Therefore, it is clear that without taking into consideration this Existence there is no solution to freedom. People who are trying to explain the problem of freedom either handle this issue through accepting the existence of the Absolute Existence like Descartes, or by denying the existence of this kind of existence like Sartre. Epictetus’ attitude about this problem is mainly by accepting the existence of God and considering His choices. The expressions such as ““Show me the way, O Zeus” demonstrate this clearly. To limit the freedom by reason and knowing its nature do not change the result. It is possible because of this kind of expressions, although Epictetus’ attitude toward religion is quite free; he seems when it is considered his speeches in total as a moral preacher who filled with religious feeling and sincere rather than a systematic philosopher. This is one of the main factors that increase the influence of his rhetoric. It can be said that Epictetus’ thought of freedom in accordance with the general conception of Stoic philosophy is an inner or psychological freedom, that is, it belongs to person’s inner world or mind. To see the freedom merely a thoughts that people carry it in themselves and evaluation that no one can deprive of another from thoughts include an emphasis on the freedom of human being; but at the same time this limit the freedom of will and act of human. Indeed to separate the things as the things which are under our control and the things which are not under our control, to see everything which includes human body as outside of its own, and to evaluate aspiration of them as a weakness confirm this inference. When we look through Epictetus’ world of thought, it can be seen enough his evaluation about human will and freedom and the expressions such as “Tyrant may interfere only with my body and the things which are outside of my will” may be seen as bold sentences; but this can take to us to the thought that presence and existence of human are limited only with the world of mind. This means to confine our concept and imagination into our own rather than to expand our area of freedom. Yes, his ideas made Socrates free and he defend them even though they took him to death; but Socrates paid costs of his thoughts with his body and life, that is, his body became compensation of his thoughts as in subsequent periods Bruno did. Epictetus’ assessment about the death of Socrates as the only his will and choice of his inner world seems an insufficient evaluation. Although this kind of distinction puts forward an emphasis on the field of ideas and judgements; at the same time it trivializes behaviors and moral actions of human towards other people in the society. To consider people’s area of freedom beyond the action and limit it only to intellectual area is an important emphasis; but human being is not unidimensional existence who exists only with his ideas. It is possible to see that difficulty of “Epictetus’ Effort to Make Room for Will and Liberty in Stoic Ontology” Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/10 Summer 2015

169

170

Rıza BAKIŞ arises from Stoic ontology and Epictetus tries to overcome this challenge in somehow. Key Words: nature, conformity to nature, determinism, destiny, will and freedom.

Giriş Hellenistik dönemin en uzun süreli felsefi geleneğini temsil eden Stoacılık sadece bulunduğu dönem için değil sonraki dönemler için de etkisi olmuş bir felsefi ekoldür/okuldur. Stoa’nın, bir yanıyla insanların Tanrı’ya benzerliklerine dair doktriniyle ve evrensel insanlık anlayışı ile Hıristiyanlığın yolunu hazırladığı düşünülmekte, diğer taraftan metafiziği ve etiği ile de modern dönemde Spinoza, Leibniz, Kant ve Fichte’nin felefesinde silinmez etkiler bırakmış olduğu kabul edilmektedir (Zeller, 2001: 320). Epiktetos, Stoa filozofu Musonius’un öğrencisi ve geç dönem Stoa felsefesinin Senaca, M. Aurelius’la birlikte üç önemli temsilcisinden biridir. Felsefi görüşleri kadar hayatı da dikkat çekicidir. Neron döneminde köle, sonrasında ise, Roma’da özgür olarak yaşamıştır. Onun felsefeye dair görüşlerini öğrencisi de olan tarihçi Flavius Arrianus tarafından kaydedilmiş olarak Söylevler’inde bulmaktayız ( Zeller, 317). Diyalog tarzında konuşan Epiktetos, söylemini bir tartışma biçiminde yürüttüğü için Sokrates’e benzetilmektedir. O da sadece söylemiyle değil düşüncelerini temellendirirken de kendisine Sokrates’i örnek almaktadır. Epiktetos, Sokrates’i özgürlüğün şehidi olarak görürken, kendisi de Helenistik çağın Sokrates’i olarak kabul edilmektedir ( Myrto Dragona- Monachou, 2007:112). Epiktetos’un irade ve özgürlük konusundaki görüşlerinin farklı uzanımları bulunmaktadır. Ontolojisi determinizm ve kaderle ilgili tartışmalar içermekte; irade, özgürlük, erdem ve bilgi problemleri de birbirinden bağımsız olarak anlaşılamamaktadır. “Epiktetos’un Stoik Ontolojide İrade ve Özgürlüğe Yer Açma Çabası”nı bunları göz önünde bulundurarak ele alıp tartışmak istiyoruz. Kavramsal Tartışma-Felsefi Arkaplan Stoa ontolojisinin kökenini Herakleitos’a kadar götürmek mümkündür; çünkü varlık tasavvuru olarak iki düşünce birbirine çok benzemektedir; hatta birçok yönden iç içedir denebilir. Şu bir gerçek ki, Herakleitos gibi Stoacılar da evrenin ana maddesinin ateş olduğu tezini savunmaktadırlar (Arslan, 2008: 179) ve gerçek anlamda var olan her şeyin cisimlerden meydana geldiğini, bunun sıcak nefes ya da aynı şey demek olan ateş olduğunu (Zeller, 265), ancak doğada bir anlamda cisim olmayan şeylerin de varlığını kabul etmektedirler (Arslan, 265). Evrende şeylerin kendinden geldikleri iki nedenin olduğunu savunan Stoacı Seneca, bunun birinin madde diğerinin ise akılla aynı şey olarak düşünülen ”neden” olduğunu ifade etmektedir (Arslan, 336). Stoacılardaki biri etkin diğeri edilgin olmak üzere evrenin iki ilkesinin olduğu düşüncesi Aristoteles’in madde ve form gibi var olan her şeyin son tahlilde kendilerine indirgenebileceği en genel varlık çeşitleridir (Arslan, 283). Edilgin olan hiçbir niteliği olmayan bir töz yani maddedir; etkin olan ise, bu tözde içkin olan akıl (logos) yani Tanrı’dır. Tanrı ise, sonsuz maddenin tüm kapsamı içinde her şeyin yaratıcısıdır. Diogenes Leartius’un naklettiğine göre bu öğretiyi Kition’lu Zenon Töz Üzerine, Kleantes Atomlar Üzerine, Khrysippos Fizik adlı eserinin birinci kitabının sonlarında, Arkhedemos Öğeler Üzerine Poseidonios da Fizik Konusu adlı eserlerinde dile getirmişlerdir. Stoacılar ilkelerle öğeler arasında fark olduğu görüşündedirler; çünkü ilkeler yaratılmamıştır ve bozulmazlar ve ilkelerin kütlesi ve biçimi yoktur; buna karşılık ögeler evrensel yangında yok olur (Laertios, 2013: 7: 134, 139, 150).

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/10 Summer 2015

Epiktetos’un Stoik Ontolojide İrade ve Özgürlüğe Yer Açma Çabası

171

Stoa ontolojisinin en temel argümanlarından biri doğaya uygunluk prensibidir. G. E. Moore’a göre, Stoa ahlak felsefesinde ahlaki ilkelerin en önemlilerinde bir olan "doğaya uygun yaşa" kavramı öncelikle metafîziksel bir anlama sahiptir; ancak "doğa" kavramını hiç bir metafiziksel anlamı olmayan "insan doğası" anlamında da kullanmışlardır (Moore, 1992: 42). Bu anlamdaki kullanılışında doğaya uygun olan, insan doğasına yani akla uygun olandır. Bu bağlamda Stoalılar, biyolojik ve psikolojik özelliklerini betimlemeye çalışırken insanın içkin anlamındaki doğasından bahsetmeye çalışmışlar; ancak yine de, 'insan doğası doğa'yla uyum içindedir' düşüncesiyle, 'insan doğasını yöneten ilke doğa'dır' gibi metafîziksel bir inancı da gözardı etmemişlerdir ( Yazıcı, 1993: 102). Doğaya uygunlukta, belirlenmiş bir doğa vardır ve her şey bu belirlenmişlik üzerinden anlaşılmaya çalışılmaktadır; yani ahlak, sanat ve siyasete kaynaklık edecek olan her şey doğa’dır (Arslan, 345). Bu yüzden onlar evreni meydana getiren ana varlık türlerinin her birinde bu türün birliğini ve özelliğini teşkil eden şey olarak “doğa” kavramını kullanmakta sakınca görmezler (Arslan: 368). Herkesin aynı doğayı paylaştığını düşünen Stoa’ya göre, insanların hepsi aynı yasaya tabidir. Bu düşünceden hareket eden Stoa, doğaca bir olan insanlar arasında hür-köle ayrımına da gerek olmadığını düşünmektedir. Bu bağlamda dünya vatandaşlığı düşüncesi Stoacılığı, Hellen ve Roma döneminin gerçek temsilcisi yapan en etkili kriterlerden biri olmuştur (Zeller: 275). Netice itibariyle doğa, sadece ontik temel oluşturmamakta aynı zamanda Tanrı düşüncesi, ahlak felsefesi ve siyaset felsefesi gibi diğer alanlara da kaynaklık etmektedir. Stoa ontolojisindeki metafizik ve fiziğin iç içeliği düşüncesi belirlenimcilik, kader ve bunlarla birlikte gündeme gelen irade ve özgürlük tartışmasını karşımıza çıkarmaktadır. Her şeyin nedeninin Tanrı veya akıl olduğuna ilişkin teze inanan Stoacılar bu düşünceyle birlikte gündeme gelen determinizm tartışmalarının da dışında kalamamaktadırlar. Daha öncesinde atomcuların da evrende mutlak bir determinizmin hakim olduğunu düşündükleri bilinmektedir; ancak Stoacı determinizm düşüncesi atomcularınkinin birebir benzeri değildir (Arslan: 335); fakat katı determinizmin hakim olduğu bir dünya görüşüne sahip olan Stoacı biri, özgürlüğü sadece evrensel düzeni kendi iradesiyle kabul etmede bulacaktır. Eğer bu durumda iradenin bizatihi kendisinin, düzenin zorunluluğuna tabi olacağı söylenecek olursa, o da bu durumda konunun fazla önemli olmadığını, çünkü tüm bunlara rağmen iradenin zorunlu olarak irade olarak kaldığını söyleyecektir (Gilson, 2005: 276). Determinizmin iki türü vardır: Birincisi her olayın bir nedeni bulunduğunu savunan katı determinizmdir ki bu anlayış, tarihte ya da insan yaşamında söz konusu olan nedenleri yeterince geriye giderek araştırdığımız takdirde insanın denetimi dışında kalan, insanın üzerlerinde hiçbir etkisi bulunmayan temel nedenleri bulabileceğimiz bir düşünceyi temel alır; yani meydana gelen her şey daha önce gelen nedenler tarafından belirlenmiştir. Burada “belirlenmiştir” kelimesi iki olay veya iki durum arasındaki bir ilişkiye işaret etmektedir (Chris Horner- Emrys Westacott, 2011:3). Bu tür determinizm, kaderciliğe çok yaklaşmakla birlikte, insanların geleceği değiştiremeyeceklerini öne sürmek bakımından da farklılık göstermektedir. Katı determinizmde, insanın düşünceleri, duyguları arzuları, seçimleri ve kararları da dahil olmak üzere her şeyin belirlenmiş olduğu iddia edilir. Kant, antinomilerin üçüncüsünde determinizm ve özgür irade arasındaki çatışkıya değinir. Burada doğa yasalarına göre işleyen nedensellik, fenomenler dünyasını meydana getiren tek nedensellik mekanizması değildir; ayrıca “Özgürlükten doğan bir nedensellik de fenomenler dünyasının açıklanması için zaruridir” tezine karşılık “Özgürlük diye bir şey yoktur; dünyadaki her şey sadece doğa yasaları çerçevesinde oluşur.” anti tezinden hareketle Kant, saf aklın özgürlüğü ispatlayamayacağı görüşüne ulaşmaktadır. Diğer taraftan ahlak teorisi için de özgürlüğe ihtiyaç duymaktadır. Netice itibariyle özgürlüğün numen aleme ait olduğunu determinizmin ise fenomenler alemine ait olduğunu kabul ederek kendi çözümünü ortaya koymaktadır (Kant, 1993:239, 240.). Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/10 Summer 2015

172

Rıza BAKIŞ

Bir diğer biçimi olan yumuşak/soft determinizmde ise, insanlar akıl ve iradeleriyle bazı eylemlerine isteyerek neden olurlar (Cowburn, 2008: 170-171). Katı determinizm taraftarlarının aksine bu düşüncede olanlar bu bağlamda insan özgürlüğünün olduğundan ve özgür iradeden yanadırlar (Cevizci, 2002: 270). Stoacılıkta evrenin tanrısal olduğu, her tarafında düzen ve iyiliğin hüküm sürdüğü, her şeyin tanrısal bilgeliğe ve inayete uygun olarak cereyan ettiği, tanrıların veya daha doğrusu Tanrı’nın insanla ilgilendiği, insan ruhunun bir şekilde ölümsüz olduğu, insanın özel olarak tanrısal akıldan pay aldığı, böylece doğanın Tanrı’nın veya kaderin yasalarına uygun olarak yaşamak suretiyle mutlu olabileceği savunulmaktadır (Arslan, 205). Evrensel nedensellik ve determinizm görüşlerinden dolayı kaderci oldukları yönünde eleştirilere maruz kalmış olan Stoacılar’dan özellikle Khrysippos’un bunu reddederek Stoacı öğreti içinde insan özgürlüğünün mümkün olduğunu savunduğu ve Kader Üzerine adlı bir eser kaleme aldığı bilinmektedir (Arslan, 338). Fakat Epiktetos’un, Khrysippos’da varolduğu iddia edilen nedensel determinizm ve kader konusunda konuşmaktan özellikle kaçındığını söylemek de mümkündür (Bobzien, 2005: 337). Kadercilik, koşullar ne olursa olsun bir olayın kaçınılmaz bir biçimde meydana geleceğini ileri süren bir öğretidir. Determinizm ise, sadece olayların birbirine neden-eser bağıyla bağlı olduklarını, dolayısıyla ancak tam nedeni teşekkül etmiş bir olayın eserinin zorunlu olarak ortaya çıkacağını, nedenin kendisini değiştirdiğimiz de söz konusu eserin meydana gelmesinin zorunlu olmadığını savunan bir öğretidir (Arslan, 338). Khrysippos’a göre, dış kuvvetin etkisi olmasa içsel bir kuvvetin ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan tasdik veya reddetmenin ortaya çıkamayacağı doğrudur; ancak bu dış etki, içe ait bir etkinin ve onun sonucu olarak ortaya çıkan tasdik veya reddetmenin sadece bir hareket ettiricisidir, onun belirleyicisi değildir. Bu belirleyiciliğin kendisi söz konusu tepkiyi gösteren, tasdiki yapan veya onu reddeden öznenin kendisine, onun zihnine aittir. Asıl belirleyici olan zihnin kendi doğasıdır (Arslan, 343). Bu noktadan baktığımızda determinizm ile kadercilik arasında doğrudan bir bağlantı kurabilmek zordur. Evrensel determinizmle özgürlük arası ilişkiler sorunu üzerine önerilecek tek mümkün çözüm, daha sonra aynı sorunla ilgili olarak Spinoza tarafından ayrıntılı bir şekilde geliştirilecek çözümü akla getirmektedir. Bu çözüm felsefe tarihinde “kendini belirleme olarak özgürlük” adıyla bilinen çözümdür. Fakat bunun Staocı ilkelerle ne kadar tutarlı olacağı tartışmalıdır. Stoacı ontoloji içinde asıl neden, Tanrı’dır ve Tanrı’nın iradesi de değişmezdir (Arslan, 344). Belirlenimciliğin tehdit ettiği özgürlük çeşidinin ne olduğu hakkında açık bir görüşe sahip olup olmadığımız önemlidir. Bu noktada “metafizik özgürlük” ile “pratik özgürlük” arasında bir ayrım yapmak durumundayız. Pratik özgürlük istenen bir şeyi yapma, arzuları gerçekleştirme özgürlüğüdür. Bu insanların farklı derecelere sahip olabilecekleri özgürlük türüdür. Bu tür özgürlük genel olarak irade özgürlüğü diye adlandırılan metafizik özgürlükten çok farklıdır. Bu tür özgürlüğü kullanmak demek son tahlilde yaptığımız seçimlerden sorumlu olmamız demektir. Örneğin hapishane hücresine kapatılan birinin eylem özgürlüğü tamamen sınırlanmıştır; ancak bu durumla mücadele etme veya ona rıza gösterme, hapiste bulunan diğer insanlarla dostluk kurma vs şeyler kişiye bağlıdır. Metafizik özgürlük, pratik özgürlük ile karşılaştırıldığında bu özgürlük temel zihinsel kapasitemize bağlı olarak kendisine ya sahip olduğumuz veya olmadığımız bir şey olarak kabul edilir. Belirlenimcilik tarafından tehdit edilen şeyin bu metafizik özgürlük-irade özgürlüğü olduğu açıktır. Determinizm-özgürlük problemini tartışırken karşımızda üç seçenek vardır: Birincisi, belirlenimciliği kabul etmek ve özgür iradeye inanmayı reddetmek, ikincisi, belirlenimcilik ve özgür iradenin birbirleriyle bağdaşabilir olduğunu kabul etmek, üçüncüsü ise, özgür iradeye sahip olduğumuz görüşüne taraf olup belirlenimciliği reddetmektir. Yukarıda da temas ettiğimiz gibi katı belirlenimcilik olan birinci durumda pratik ya da metafizik bir özgürlükten bahsetme imkânı çok Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/10 Summer 2015

Epiktetos’un Stoik Ontolojide İrade ve Özgürlüğe Yer Açma Çabası

173

belirgin değildir. Esas tartışılması gereken durum belirlenimcilikle metafizik özgürlüğün nasıl uyuşabileceğidir; soft determinizmin teklif ettiği orta yolun da ikilemi çözmediği de bir gerçektir. Belirlenimciliğin arkasında geleneksel bilimin ağırlığı ve otoritesi vardır; ancak kendi tezlerinin de nedensel olarak belirlenmiş olduğunu kabul ettikleri takdirde belirlenimcilerin bu tezlerinin akılsallığını nasıl kavrayabilecekleri açık değildir. Ayrıca çağdaş fiziğin bazı dallarında ortaya çıkan belirlenimsizlik belki özgür irade savunucularına bir kaçış yolu sağlamaktadır ve gerek sağduyusal, gerekse ahlaki çıkarlarımız bu yola girmeye çaba gösterme yönünde bizi teşvik edebilir; ancak bunu nasıl yapabileceğimiz açık değildir. Bunun nedeni, bilimin geniş ölçüde belirlenimci olması yanında aynı zamanda maddeci olmasıdır; çünkü bilim, gerçeği tümüyle fiziksel bir şey olarak anlamaktadır (Chris Horner- Emrys Westacott, 17-18). Özgürlük düşüncesi analiz edildiğinde onun son derece karmaşık olan yapısı ortaya çıkmaktadır. Denebilir ki, özgürlük felsefe tarihinde ucu en açık kalmış tartışma konularından biridir; çoğu zaman bilgi, doğa, belirlenimcilik, öz-varoluş ve kavramlarıyla birlikte tartışılmış olan bu mesele etrafında insanın özgür olup olamayacağı uzun uzun tartışılmıştır. Bilgiyi temel alanlar açısından özgürlük en temel anlamıyla insanın neyi yapıp neyi yapamayacağının farkında olmasıdır; çünkü özgürlüğü açığa çıkaran seçim, kişinin yaptıklarının, arzu duyduklarının, amaçlar uğruna hareket ettiklerinin farkında olması, seçimlerinin, arzularının ve amaçlarının nedenlerini bilmesi demektir (Spinoza, 2011: 513). Stoacılar için gerçek veya doğru anlamında özgürlük, insanın kendi logos’unu evrensel logosa, kendi iradesini evrensel iradeye teslim etmesidir. Böylece özgürlük, son tahlilde Stoacılar için aslında bir güç değil bir bilgeliktir. Bu, insanın Tanrı’nın fiillerini bilinçli ve iradi olarak kabul etme, onları benimseme ve kendi fiili kılma bilgeliğidir. Özgürlüğün bilgi ile ilişkilendirilmesi düşüncesini savunanların başında Sokrates gelmektedir. Bu nedenle Stoalılar tıpkı sofistlerde olduğu gibi mantık, dil bilgisi, güzel konuşma ve diyalektik öğrenmeye özel bir önem vermişlerdir. Benzer şekilde Aristoteles de bilgisizlikten dolayı bir şeyi yapma ile bilmeden yapma arasındaki ayrıma dikkati çeker (Aristoteles, 1997: 1110a). Spinoza’ya göre, filozofların insanın özgür olduğunda diretmelerinin temel nedeni bilgisizliktir (Spinoza, 513). Bu yüzden özgür insan, her şeyin tanrısal doğadan zorunlulukla doğduğunu gören, ölüm korkusuna kapılmayan, gücünün bilincinde olan, dolayısıyla neyin üstesinden gelip, neyin üstesinden gelemeyeceğini bilen, cahillerin kendisine iyilik yapmasından mümkün mertebe kaçınan, başka özgür insanların değerini ve kaderini bilen, düzenbazlıktan kaçınıp hep dürüst olan, aklı kılavuz alarak ortak yasalara göre yaşayan, kimseden nefret etmeyen, haset etmeyen, tiksinti duymayan, kimseyi hor görmeyen, kibirli olmayan, nefreti sevgi ile yenmeye çalışan, kendisi için istediğini başkası için isteyen, bazı şeylerin kötü, rahatsız edici görülmesinin nedeni tam bilgiye ulaşmamış olmaktan doğan yanlış bir fikir olduğunu bilen, her şeyi anlamaya çalışan insandır (Adugit, 2013: 74). Özgürlük meselesi Stoa felsefesinin temelinde yer alan bir konudur ve bu aynı zamanda ahlak, etik ve mantıkla da doğrudan ilişkilidir (Bobzien, 2). Antik Yunan’da kader başlığı altında ele alınan determinizm ve özgürlük problemi konusunda yazan da sadece Khrysippos değildir. Platon’un öğrencisi ve akademinin başında bulunan Xenocractes ve Epikuros’un da bu konuda görüşlerinin olduğu bilinmektedir; fakat iki çalışma da kayıptır. Daha sonraki dönemde Panaitos ve onun öğrencisi Poseidonios un kader üzerine iki kitap kaleme aldığı bilinmektedir; aynı şekilde Cicero’nun ve Plutarkos’un eserlerinin olduğundan bahsedilmektedir (Bobzien, 4). Şunu rahatlıkla söylememiz gerekir ki, Stoik determinizm ile Stoa kozmolojisinin bir birine sıkı bir şekilde bağlı olması bazı temel kavramların Stoa fiziğinden ve ontolojisinden bağımsız olduğu anlamına gelmez. Stoik determinizm doğrudan nedensel determinizm (causal determinizm) olarak sunulamaz fakat güçlü teolojik elementle ve doğanın hareketleri ve durumuyla beraber düşünülebilir. Genel anlamda cevabı aranan soru, Stoa fiziği ve ontolojisinin determinizm, kader ve Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/10 Summer 2015

174

Rıza BAKIŞ

özgürlük konularını anlamada bize ne kadar yardımcı olduğu (Bobzien, 16) ve özelde ise Epiktetos’un bu konudaki görüşleridir. Epiktetos’ta İradenin Alanı ve Özgürlük Sorunu Epiktetos’un irade ve özgürlük konusundaki görüşlerine gelecek olursak o, şeyleri temelde hükmümüz altında olanlar ve olmayanlar olarak ikiye ayırarak ele alır (Bobzien, 331,336). Bu şekilde bir ayrım ilk dönem Stoacılarında rastlanmamaktadır. İradenin alanı içinde olanlar hükmümüz altındadır ve ona göre insanın özgürlüğü ile ilişkili olan yer de burasıdır; hükmümüz altında olmayanlar ise iradenin alanı dışındadır ve insanın özgürlük alanında değildir. Epiktetos’a göre, bize düşen hükmümüz altında olanları elimizden gelen en iyi biçimde, geri kalanları ise doğalarına uygun biçimde kullanmaktır (Stephens, 2007: 130). Doğalarının nasıllığını ise, Tanrı’nın isteği belirlemektedir (Epiktetos, 2013: 17). Epiktetos’un hükmümüz altında olup irademizden kaynaklanan eylemlerin karşısına koyduğu ise, beden, bedenin kısımları, servet, ebeveynler, kardeşler, evlatlar, yurt ve genel olarak çevremizde bulunan her şeydir. Korkuya kapılmamıza neden olan bunlar, esasında irademizden bağımsızdır, yani irademizin dışında olan şeylerdir; diğer taraftan hiç tehlikeli değil gibi özgüvenle davrandığımız şeyler ise irademize bağlıdır. Bu nedenle, irademiz dışındaki şeylere yönelip onları arzularken aldanmak, acele davranmak, alelade düşüncelere kapılmak bizi hiç kaygılandırmamalıdır (Epiktetos, 126). Epiktetos, ölüm ve acının hükmümüz altında olmadığını ve engellenemeyeceğini, ancak onlardan duyulan korku ve endişenin hükmümüz altında olduğunu ve engellenebileceğini düşünür (Epiktetos, 90,126). Doğruluk, erdemlilikten doğan utanma duygusu kişinin kendi hükmü altında olan bir şeydir. Bir kimseyi kendi iradesinden başkası bunları kullanmaktan alıkoyamaz (Epiktetos, 97). Epiktetos’a göre, eğer hükmünüz altında bulunan şeyler iyiyse, bu sizin doğru ve düzenli bir iradeye sahip olduğunuzu gösterir (Epiktetos, 358). Böyle olan bir kimse engellerden bağımsızdır, başkalarının hükmü altında olan şeyleri arzulamaz. İnsana düşen kölelikten kurtulmak ve sonunda bütün ruhuyla şu sözleri söylemektir: Bana yol göster ey Zeus ve sen alın yazısı; çizdiğiniz yol bana çoktan yazılmıştır (Epiktetos, 365). Epiktetos’a göre, iradenin alanı kişinin özgürlük alanıdır; iradeden bağımsız olan şeyleri arzulamanın bir anlamı yoktur. Bize verilmedikleri apaçık belli olan şeylere sahip olma isteği doğru bir istek değildir (Epiktetos, 360). İradenin alanında onu sınırlayan ve engelleyen biri de yoktur; fakat bunları söylerken onun mutlak bir özgürlüğü savunduğunu iddia etmek güçtür; çünkü Epiktetos’un doğaya uygunluk olarak karşımıza çıkardığı düşünce buna manidir. Bu düşünce ise, insanın kim olduğunu ve kim tarafından yönetildiğini bilmesi (Epiktetos, 64); doğaya ait iradeyi anlayabilmesi (Epiktetos, 73) ve bunun neticesinde doğayla uyumlu bir iradeye sahip olmasıdır. Böyle bir düşünceye sahip olan birisi Epiktetos’a göre, her konuda güven içinde olur ve hiçbir şeyden korkmasına gerek yoktur (Epiktetos, 131). Elbette ki doğaya uygunluktan kasıt, Tanrı’nın doğası ve iradesidir. Tanrı’nın doğası ise sezgi, bilgi ve doğru düşüncedir (Epiktetos, 147). Bize düşen görev, tanrısal iradeyle uyumlu, ona itaat eden, hatayı hiçbir şeyde görmeyen ve fakat bütün ruhuyla “Bana yol göster ey Zeus ve sen alın yazısı” diyebilmektir (Epiktetos, 222). Epiktetos, iradeye iradeden başka hiçbir şeyin hükmedemeyeceğini savunur (Epiktetos, 113). İrademizden bağımsız şeyler bizim için hiçbir şey ifade etmez; irade, doğruluğu ve görünüşleri kullanabilme yetisidir ve son amaç iradeyi takip etmektir (Epiktetos, 120). O, iradenin diğer yetiler arasında önemli bir ayrıcalığının da olduğunu iddia eder; konuşabilme yetisi kendine özgü bir değere sahiptir, ancak irade kadar değerli değildir. Bu yüzden o, iradeyi hem konuşabilme hem de küçük ya da büyük bütün yetilerimizi kullanabilme kabiliyeti olarak görmektedir (Epiktetos, 220). İradenin kendi doğasını muhafaza edebilmesi, ancak öteki şeylere uygun bir değer biçmesi ve onlar arasında tercih yapabilmesiyle mümkündür (Epiktetos, 221). Önemli olan insanın Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/10 Summer 2015

Epiktetos’un Stoik Ontolojide İrade ve Özgürlüğe Yer Açma Çabası

175

iradesini nereye yönlendirdiğidir. Eğer irade, dış dünyadaki şeylere yönlendirilmişse artık güvenilir denemez (Epiktetos, 215). İnsanın yapması gereken şey, iradesine bağımlı olmayan şeylere karşı özgüvenli, iradesine bağımlı olan şeyler karşısında sakınımlı davranmasıdır (Epiktetos, 129). Epiktetos’a göre insan, iradesinden daha büyük yeteneği olmayan bir varlıktır. Onun dışındaki her şey tıpkı saygınlık, güç ve dış dünyamızda bulunanlar gibi irademizden bağımsızdır ve bu iradeye boyun eğerler (Epiktetos, 154). Epiktetos’a göre, başkalarının doğaya uygun olmayan tutumları bizim için kötülük değildir; çünkü doğa bizi başkalarından ötürü sıkıntıya düşmemek ya da üzülmemek üzere şekillendirmiştir. Başkalarıyla ilgili durumlar irademizden bağımsız konular oldukları için onunla çekişmeye girmenin bir faydası yoktur (Epiktetos, 155). Bu ifadeler kişinin sorumluluk alanını kendi iradesi ve onun kuşattığı alan olarak vurgulamakta ise de diğer taraftan kişiyi bireyselleştirmekte ve kendi dışındakilere karşı kayıtsızlaştırmaktadır. Zaman zaman bedenin arzularını önemsemeyen ve bunları birer haz olarak görüp bunlar üzerinden Epikuros düşüncesine eleştiriler yöneltmiş olan Epiktetos’un bu düşünceleriyle insanı sadece kendi iç dünyasında yaşayan bir varlık durumuna düşürdüğü de açıktır. Şeyleri iradeye bağlı olanlar ve olmayanlar diye ayıran Epiktetos’a göre iyi de kötü de iradenin alanında yer almaktadır. Bunların ikisinin de olmadığı yer bizim irademizin dışındaki bir alandır (Epiktetos, 178). O halde insan, iradesi neredeyse orada olmalıdır (Epiktetos, 214). Bir kimse mutsuzsa onun mutsuzluğunun sebebi kendisi, kendi iradesidir. İyi ve kötünün doğası, bir baba gibi koruyucumuz ve gözeticimiz olan Tanrı tarafından bize ait kılınmıştır (Epiktetos, 319). Tersinden düşünecek olursak insanın mutluluğunun kaynağı dışarıda değildir; kendi iradesinde, kendisini iyi hissetmesindedir. Açıkçası Epiktetos’a göre, ağrı, acı ve zevk dediğimiz hissiyat insanın iç dünyasına ve zihinsel durumuna ait şeylerdir (Stephens, 16-17); çünkü sonuçta onları da açığa çıkaran bizim yargılarımız ve tercihlerimizdir (Epiktetos, 50). Bir kimsenin kendi gücünün ve kontrolünün dışında bir şeyi istemesi Epiktetos’a göre rasyonel değildir. İnsanın doğası iyiliktir, öteki insanlarla işbirliği yapmaktır; onların iyiliğini istemektir. İnsan ancak akıl dışı davrandığı sürece kötü bir durumdadır (Epiktetos, 364). Düşünceler bireylerin kendilerine özgü yetilerdir; eylemlerin iyiliği ve kötülüğü de düşüncelerden kaynaklanır (Epiktetos, 384). Epiktetos’a göre, iyi irademizin bir seçimi olduğu gibi kötü de irademizin bir seçimidir (Epiktetos, 112). Eğer kötülük yalnızca iradenin iyi kullanılmamasından açığa çıkıyorsa, elbette irademize bağımlı olan şeylerde dikkatli olmamız gerekir (Epiktetos, 125); çünkü kişi iradesi güzel olduğu kadar güzel olabilir. Bu yüzden yapması gereken şey iradesini güzelleştirmesi, kötü düşünceleri ruhundan çıkarıp atmasıdır (Epiktetos, 242). Eğer iyiyi irademizin doğru bir açıklaması olarak konumlandırırsak, yaşamdaki ilişkiler karşısında maruz kaldığımız birçok zorunluluğun da iyi olduğunu görürüz (Epiktetos, 247). İradenin doğasında geliştirilip düzeltilebilme özelliği vardır (Epiktetos, 251). Sıradan bir insan sıkıntıların bedeninden kaynaklandığını düşünür; filozof ise sıkıntıların kendisinden, iradesinden kaynaklandığını düşünür; çünkü iradeden bağımsız olan hiçbir şey iradeye zarar veremez. İradeye ancak kendisi zarar verebilir ve ancak kendisi engelleyebilir (Epiktetos, 28). Bir insanın güvenebileceği tek şey engellerden bağımsız, elinden alınması imkansız olan kendi iradesidir (Epiktetos, 340). Epiktetos’a göre, iyi iradenin alanında ise onu açığa çıkaran şey özgürlük olmalıdır (Epiktetos, 300). Demek ki, iyiyi arzulamak ve kötüden kaçmak her insanın doğasında bulunmaktadır; biri bizi bunların birinden yoksun bırakıp ötekine itmek isterse ve özgürlüğümüzü kısıtlarsa onu düşman ve hain olarak görürüz. Üstelik bu kişi kardeşimiz, oğlumuz ya da babamız bile olsa. İyiyi ve kötüyü asıl aramamız gereken yer irade ise, onu olması gerektiği gibi kötülüklerden arındırıp iyiliklerle kuşatırsak aramızda kavgalara ve küfürlere yer kalmaz (Epiktetos, 389). İnsanın iradesi ve tercihi önemlidir ama Tanrı’nın tercihinin her zaman insanın tercihinden daha iyi olduğunu da bilmesi gerekir. Kendimizi onun bir yoldaşı ve izleyicisi olarak görmeli, yönelimlerimiz, arzularımız, irademiz onunkiyle aynı olmalıdır (Epiktetos, 400). İyinin ve Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/10 Summer 2015

176

Rıza BAKIŞ

kötünün nerede bulunduklarına baktıktan sonra şunu söylemelidir: “Her ikisi de benim hükmüm altındadır; kimse iyi olanı elimden alamayacağı gibi, irademe karşı gelerek kötülük yapmaya da beni zorlayamaz (Epiktetos, 426).”, “Seni en iyi bilen kişi yine sen olduğun için, kendi değerini ve ne kadar edeceğini en iyi bilen de sensin (Epiktetos, 21)” Epiktetos’a göre, bilge ve iyi bir kimse için en önemli şey kendi mantık yetisidir. Bilge ve iyi adamın görevi görünüşleri doğaya uygun bir şekilde kullanmaktır ve doğruyu kabul ederek yanlıştan uzak durmaktır (Epiktetos, (Epiktetos, 246). Doğaya uygun olanı ve hükmü altında olan şeyleri kişiye gösterecek olan şey aklı ve düşüncesidir. Kişinin, akla uygun ve akıldışı olanları belirleyebilmek için yalnızca dış dünyadaki şeylerin değerini değil, aynı zamanda kendi kişiliği için neyin uygun olup olmadığını da bilmesi gerekir (Epiktetos, 21). Epiktetos’a göre, Tanrı, hayvanların görünüşleri kullanabilmesini yeterli bulurken, insana bu görünüşleri kullanma yetisi yanında anlamlandırma yetisini de vermiştir (Epiktetos, 36). İnsanı da yeryüzüne eserlerini görsün diye göndermiştir. Bunu ona yaptıracak olan şey ise aklıdır. İnsanın başlaması gereken yer hayvanlarla aynıdır ancak bitirmesi gereken yer doğanın bizim için belirlediği sınıra kadar uzanır. Bu sınır ise, düşünmek ve anlamak, doğayla uyumlu olmakla tamamlanır. Bu sınıra ulaştıracak olan akıldır ve bu hususa özen göstermek gerekir (Epiktetos, 37). Epiktetos’a göre, akıl yürütme eyleminin son amacı hakikati ortaya koymak, yanlışı ortadan kaldırmak ve belirsiz durumlarda yargıyı askıya almaktır (Epiktetos, 40). Akıl yürütmede bulunurken amaçlanan şey, onun ne sonuçlar getireceğini de bilip kabullenmektir (Epiktetos, 41). İyi olan, bağlılık, akla uygunluk, doğaya uygunluktur (Epiktetos, 55). Kişi aklını bedeninin emrine verirse kendini zavallı bir köle haline getirmiş olur; bayağı servetlerin emrine verirse de bir köleden farkı kalmaz (Epiktetos, 100). İradi faaliyette bulunma insanın akıllı olduğunu gösterir. İradi faaliyetin temelinde düşünüp taşınıp karar verme vardır. Karar verme bir kişiye ait eylemdir. Bir kişi, aynı zamanda bir “ben”e işaret eder (Cowburn, 27). Ben’in oluşmasında temel unsur akıldır. İnsan akıl sahibi olduğu içindir ki, ben’inden bahsedilir (Öner, 1999:361 ). Aklı denetleyecek tek şey ise, yine kendisidir (Epiktetos, 72). Doğa bize akıl yeteneğini görünüşleri doğru kullanabilmemiz için vermiştir. Aklın kendisi de belli görünüşlerin bir araya gelmesiyle oluşmuş bir düzendir. Bu nedenle akıl kendi varlığını tasarlayabilecek yeteneğe doğası gereği sahiptir (Epiktetos, 84). İradenin kendisi dışında, doğrudan iradenin kendisinin emrinin altında olan başka bir şey yoktur. Bu irade ve eylemin birbirinden ayrılmazlığını dile getiren bir formüldür. İradi eylemin her zaman özgür olmasının sebebi, bu eylemin iradenin çocuğu olması ve iradeyi dile getirmiş olmasındandır (Gilson, 276). Epiktetos, iradeyi harici faktörler tarafından zincire vurulamaz olarak kabul etmektedir (Epiktetos, 18). Ona göre, zorba hükümdarın zincire vuramayacağı şey irademizdir (Epiktetos, 78). İyi adam kimdir diye soracak olursan, diyor, sana iradesini görünüşlere teslim etmemiş bir kişiden başkasını gösteremem (Epiktetos, 45). Bir eylemi gerçekleştirmemizin sebebi kendi irademizdir. Epiktetos, bir işi yanlış yaptığımız zaman suçlayabileceğimiz tek şeyin kendi irademiz ve kararlarımız olduğunu unutmamamız gerektiğini söylüyor. Üzerinde uğraşacağımız ve kendimizden uzaklaştıracağımız tek şey kötü kararlarımızdır (Epiktetos, 58); ama bununla birlikte esas kaygı “Tanrısal iradenin bilincine nasıl erişebilirim ve nasıl özgür olabilirim.” olmalıdır (Epiktetos, 60). Epiktetos, kendi iradesinin hiçbir zaman engellenmeyeceği ve hiç kimsenin de gönüllü olmadığı bir işe zorlanamayacağı görüşündedir. Burada belirleyici olan iradedir, “Bir şeye yönelmemizi istediğinde o şeye yönelirim; onun istemediği şey benim de istemediğimdir. Ölmemi istiyorsa ölürüm.” Bunları söylerken Sokrates’e gönderme yapar ve onun “ölmemi istiyorsa ölürüm” tavrını öne çıkarır. Epiktetos’a göre, Sokrates ölüme kendi iradesiyle gitmiştir ve bu ölüm aynı zamanda onun bir seçimidir. Kendisine sunulan tercihi kabul edip ölmemeyi de seçebilirdi; fakat bu onun kendi iradesinin bir seçimi olmazdı ve bu aynı zamanda Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/10 Summer 2015

Epiktetos’un Stoik Ontolojide İrade ve Özgürlüğe Yer Açma Çabası

177

iradenin alanı içerisinde olmayan bedenini kurtarmaya dönük bir seçim olurdu. Kendi iradesiyle ölüme gitmiş olması, söylediklerini ölümü pahasına sahipleniyor olması, hükmedilemez bir alan olarak gördüğü iradesinin bir seçimidir. Epiktetos için kişiyi iradesine karşı davranmaya kimse zorlayamayaz. Tanrı’yı da böyle bir şeye zorlayabilecek bir kimse bulunmayacağı için, insan iradesini zorlayabilecek bir kimse de olamaz (Epiktetos, 359). Epiktetos’a göre, Tanrı’ya bağlanmak bir insanın Tanrı neyi istiyorsa onu istemesi ve Tanrı neyi istemiyorsa onu istememesidir. Tanrı insan iradesinin hükmü altındaki şeyleri insanın kendisine bırakmıştır ve onları engellerden ve sınırlardan bağımsız bir şekilde onun gücü altına koymuştur (Epiktetos, 360). İnsanın kendi iradesine karşı gelerek gidebileceği her yer gerçek hapishanesidir. Ona göre, Sokrates bu nedenle hapiste değildi, oraya kendi iradesiyle gitmişti (Epiktetos, 61). Bu tavrıyla o, bize sorgulanmamış bir hayatı yaşamamamızı öğütlemişti (Epiktetos, 104). Sokrates’in kendini savunmak için hazır olması gerektiğini hatırlatan bir kişiye şöyle dediğini nakleder: “Hayatımın bu savunma için baştan sona bir hazırlık olduğunu bilmiyor musun? (Epiktetos, 131)” Epiktetos’a göre, kaçarak değil, ölerek kurtulmuş olan (Epiktetos, 371) Sokrates’in düşüncelerini anlamak için ahmak olmamak, var olan şeylerin doğasını öğrenmek, genel ilkeleri özel durumlara aceleyle ve düşüncesizce uygulamanın yanlış olduğunu bilmek ve genel ilkeleri özel durumlara uygulamak gerektir; çünkü insanlar için bütün kötülüklerin sebebi budur. Genel ilkeler birbirleriyle çelişmez, ancak özel durumlara uygulandıkları zaman çelişebilirler (Epiktetos, 349). Epiktetos’a göre bilinç ve ruhun büyüklüğü, uzunluk ve yükseklikle ölçülemez. O büyüklük ancak ve ancak, düşüncelerle ölçülebilir. Ruhun yüceliğine ve soyluluğuna sahip olduğu halde bunlardan habersiz olan bir kimse zavallı ve sefil birisidir (Epiktetos, 62). İnsanın gücünü yetirebileceği tek şey, görünüşleri doğru kullanmaktır. Bunun anlamı sorumlu olmadığı işlerle uğraşmaktan vazgeçmektir (Epiktetos, 63). Bu kadar açık ve belirgin bir şekilde iradenin alanına vurgu yapan Epiktetos, aynı zamanda asıl belirleyici olanın Tanrı’nın iradesi olduğunu da sıklıkla vurgulamaktadır: “Şartlar her ne olursa olsun, benim, amacım doğayla gereken uyumu sağlayacak iradeyi elimde bulundurmaktır. Kimin iradesi, kimin parçası isem onun iradesi (Epiktetos, 67)” Bu ifadeler yukarıda zikredilen ve bir kısmı da aşağıda gelecek olanlarla birlikte düşünüldüğü zaman hakikaten bizim iddiamızı doğrulamaktadır. Şöyle diyor: “Bir şeyin yanlış olduğunu sana zorla kabul ettirebilecek bir kimse var mıdır? Yoktur. Sende, zorlamalardan, baskılardan, engellemelerden bağımsız ve tamamıyla özgür bir irade gücü bulunuyor (Epiktetos, 74).” Epiktetos, insan iradesiyle Tanrı’nın iradesi arasında bir bağlantı ve benzerlik olduğu görüşündedir. Bunu da “Tanrı, sahip olduğu ve bizimle paylaştığı bir özelliği olan iradenin, kendisi veya bir başkası tarafından engellenmesine veya zorlanmasına izin verecek olsaydı ne Tanrı olabilirdi, ne de bizi gerektiği gibi kollayabilirdi.” Diye dile getiriyor ve devamında “Eğer tercihini doğru yaparsan özgür olursun, kimseyi hiçbir şeyden sorumlu tutmak zorunda kalmazsın, kimseye borçlu olmazsın. Senin aklınla Tanrı’nın aklı birleşir ve her şey ikinizin planına uygun bir şekilde gerçekleşir (Epiktetos, 75).” Buradaki birleşmeden amaç kişinin kendi aklını Tanrı’nın aklına ya da kendini Tanrı’ya bağlamasıdır (Stephens, 58). Özgürlük, Epiktetos, felsefesinin temel bir problemidir. Bütün çabası da ona bir zemin bulma arayışıdır. Bu hususta ilk Stoacılardan da çok az farklılık göstermektedir. Farklı olduğu nokta yukarıda da değindiğimiz gibi şeyleri, hükmümüz altında olanlar ve olmayanlar şeklinde ayırmış olmasıdır (Inwood, 1985: 110). Epiktetos’a göre, doğası gereği özgür olan bir varlığın başka şeyler tarafından rahatsız edilebilmesi ya da kendisi dışında bir varlık tarafından engellenebilmesi mümkün değildir. Bir insanı rahatsız eden, ancak kendi düşünceleri olabilir. Tiranın ayaklarını zincire vurmak istediği bir kimse belki ondan bunu yapmamasını ve kendisine acımasını isteyebilir fakat iradesine değer veren kişi: “Zeus beni özgür yarattı, sen ancak benim etimin kemiğin efendisi olabilirsin (Epiktetos, 81).” diye karşılık verir. Epiktetos’a göre akla en uygun olan, kaygılardan arınmışlık, korkulardan arınmışlık ve özgürlüktür (Epiktetos, 127). Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/10 Summer 2015

178

Rıza BAKIŞ

Özgürlük, kendi tercihlerimiz doğrultusunda yaşamaktan başka bir şey değildir. Ona göre, korkularla kaygılarla üzüntüler içinde yaşayan hiç kimse özgür değildir. Korkulardan, üzüntülerden ve kaygılardan kurtulmuş kişiler aynı zamanda kölelikten de kurtulmuştur (Epiktetos, 128). İnsan yalnız kendi gücüne, hükmü altında olan ve olmayan şeyler hakkındaki düşüncelerine hükmedebilir ve ancak bu düşüncelerle özgür olabilir ve engellerden kurtulabilir (Epiktetos, 341). Epiktetos, insanlara gelen bütün kötülüklerin, alçaklığın ve korkaklığın asıl sebebinin ölümün kendisi değil ölümden duyulan korku olduğu görüşündedir. Kişi kendini bu korkuya karşı yetiştirmeli, eğitmelidir. Bunun içinde bütün aklını, çalışmalarını ve okumalarını bu işe yönlendirmelidir; çünkü ancak bu şekilde özgür olabilir (Epiktetos, 342). Epiktetos’a göre, hayatını istediği gibi yaşayan, zorlamalara, engellemelere ya da herhangi bir güce bağımlı olmayan, eylem yönelimleri sınırlandırılmayan, arzuladıklarını elde eden ve kaçındıklarından uzak kalmayı başarabilen bir kişi özgürdür (Epiktetos, 346). Hayvanlardaki özgürlükten insanların özgürlüğünün farkı da buradadır (Epiktetos, 347). Engellerden bağımsız, yaptığı her şeyi dilediği gibi yapan bir adam özgürdür. Engellenmiş, zorlamalara maruz kalmış ya da iradesine aykırı bir durumdaki adam ise köledir. Epiktetos’a göre, Diogenes özgürdü, özgür bir anne babadan doğduğu için değil, kendisi özgür olduğu için; çünkü bütün kölelikleri elinin tersiyle itmişti. O bedenini kendine ait görmemiş ve hiçbir şeye ihtiyaç duymamıştı (Epiktetos, 369). Sokrates gibi o da zavallı bedenini değil doğruluğunu ve onurlu kişiliğini korumayı amaçlamıştı; ancak onlar savaşta alt edilemez ve buyruk altına alınamazdı. Kriton, Sokrates’e çocukların için kaçman gerekiyor, diye ısrar ettiğinde, o bu fırsatı bir talih olarak görmedi, kendisine uygun ve doğru olanı yaptı ve böylece başka hiçbir şeye değer vermediğini ortaya koydu; çünkü “Benim şu zavallı bedenimi değil, adaletle büyüyüp gelişecek fakat adaletsizlikle bölünüp ortadan kalkacak olan parçamı korumam gerekiyor.” diye düşünmüştü (Epiktetos, 370). Özgürlük için ipe yürüyen insanlar Epiktetos’a göre, özgürlüğün arzulanan şeylerin elde edilmesiyle değil arzuların kontrol altında tutulmasıyla elde edildiğini biliyorlardı (Epiktetos, 372). Epiktetos’un sık telaffuz ettiği şu ifadeler, iradenin alanı, doğası ve özgürlük konusundaki düşüncesini bize özetler: Hiçbir tiran ve hiçbir efendi benim irademi kontrol edemez; ne benden daha fazla sayıdaki kişiler ne de benden daha güçlü olanlar onu ele geçirebilir; çünkü bu özgürlük Tanrı tarafından her insana verilmiştir (Epiktetos, 390). Ben özgür yaratıldım, onun emirlerini biliyorum, kimse beni kendisi için köle yapamaz. Özgürlüğümü duyurabileceğim doğru bir kişi ve doğru yargıçlar var. Bedenimin efendisi sizler değilsiniz (Epiktetos, 399). Epiktetos’a göre, insan sürgün edilebilir fakat nereye giderse gitsin bulunduğu yerde hoşnut olabilir, bunun sebebi bulunduğu yer değil, içinde taşıdığı düşüncelerdir; çünkü hiç kimse onu düşüncelerinden yoksun bırakamaz, yalnızca düşünceleri ona aittir ve ondan alınmaları imkânsızdır. Onlara sahip oldukça bulunduğu her yerden ve yaptığı her işten hoşnut olur. Sonuç Epiktetos’un da içinde yer aldığı Stoacılar, ontolojilerinin bir içerimi olarak fizik ile metafiziği iç içe düşünmektedirler. Doğaya uygunluk prensibini savundukları, evrensel nedensellik ve determinizm görüşlerinden dolayı da kaderci olarak değerlendirilmektedirler. Epiktetos da onların karşı karşıya bulundukları bu eleştirilerden nasibini almaktadır. Onun özellikle “Neyin parçası isen onun iradesi”, “Bana yol göster ey Zeus ve sen alın yazısı, çizdiğin yol bana çoktan yazılmış” gibi temennileri, “Tanrı, hayvanların görünüşleri kullanmasını yeterli bulurken, insana bu görünüşleri kullanma yetisi vermiş ve insanı yeryüzüne eserlerini görsün diye göndermiş” benzeri değerlendirmeleri ve “iyi olan bağlılık, akla uygunluk, doğaya uygunluk” gibi çıkarımları yer yer determinist ve kaderci şeklinde görülmesine imkan vermiştir. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/10 Summer 2015

Epiktetos’un Stoik Ontolojide İrade ve Özgürlüğe Yer Açma Çabası

179

Özgürlük seçimde bulunmaktır; eylemin temelinde seçme vardır, insan seçmeden bir fiilde bulunuyorsa o eylem ya tayin edilmiştir veya bilinçsiz olarak yapılmıştır; her iki durum için de bir hürriyetten bahsedilemez. Seçimde bulunmak metafizik bir ilkeden hareket edip etmemeye göre de değişmektedir. Metafizik ilkeden hareket eden, onu temel alan kendi iradesini onun iradesine uyarlama kaygısı gütmekte, metafizik ilkeden hareket etmeyen ise, sadece kendi varlığını ve varoluşunu belirleyici olarak görmektedir. İnsan, ya tümüyle özgürdür ya da değildir şeklinde ele alındığında metafizik dışlanmaktadır. Bunun temelinde, bireyin kendini kendi dışında bir irade tarafından belirlenemez olarak görme düşüncesi, diğer bir ifade ile doğrudan Tanrı düşüncesine karşıtlık vardır. İnsanın hürriyet alanının sınırlı oluşunu savunan birisi ise, kendisini mutlak bir varlıkla karşı karşıya görmektedir. Yani biri mutlak bir varlığa karşıtlık üzerinden diğeri de onun varlığını ve tercihlerini temel alarak hürriyet alanına yaklaşmaktadır. O zaman bu varlığı dikkate almadan hürriyet problemine bir çözüm bulunamayacağı açıktır. Hürriyet problemini açıklamaya çalışanlar, ya Descartes gibi mutlak varlığın mevcudiyetini dikkate alarak bir çözüm arayacaklar ya da Sartre gibi böyle bir varlığın mevcudiyetini inkâr ederek konuyu ele alacaklardır. Epiktetos’un tutumu daha çok Tanrı’nın mevcudiyetini, onun tercihlerini dikkate alan bir çözümü ihtiva etmektedir. “Bana yol göster Zeus” benzeri ifadeler de bu açıkça ortaya koymaktadır. Özgürlüğü akılla irtibatlandırmak ve bunun doğasını bilmeyle sınırlandırmak sonucu değiştirmemektedir. Bu vb değerlendirmelerden olsa gerek, Epiktetos dine karşı tavrı oldukça serbest olmakla birlikte sistematik bir filozoftan ziyade, özellikle konuşmalarının genelinde ortaya çıkan söylem bütünlüğü dini hislerle dolu coşkun ve samimi bir ahlak vaizi görünümü vermektedir; söylemlerinin tesirini artıran başlıca unsurlardan biri de budur. Denebilir ki, Epiktetos’un özgürlük düşüncesi, Stoanın genel kavrayışına uygun olarak iç ya da psikolojik bir özgürlüktür; yani bütünüyle kişinin iç dünyasına zihnine ait bir durumdur. Özgürlüğü, insanın içinde taşıdığı düşüncelerden ibaret olarak görmek ve hiç kimsenin de başka bir kimseyi düşüncelerinden yoksun bırakamayacağı türü değerlendirmeler elbette ki insanın özgürlüğüne dair bir vurgu içermektedir; fakat bu, diğer taraftan insanın irade ve eylem özgürlüğünü de sınırlandırmaktadır. Nitekim, şeyleri hükmümüz altında olanlar ve olmayanlar diye ikiye ayırıp, insanın bedeni dahil her şeyi kendi dışında bir alana ait olarak görmek ve bunları arzulamayı irade için bir zaaf olarak değerlendirmek de bu çıkarımı doğrulamaktadır. Epiktetos’un düşünce dünyasından baktığımızda insanın irade ve özgürlüğü konusundaki değerlendirmeleri yeterli görülebilir ve “Tiran benim sadece bedenime, iradem dışındaki şeylere müdahale edebilir” benzeri ifadeler kendi içinde cesur söylemler olabilir; ancak bu insanın varlığı ve varoluşunun sınırlarını sadece zihin dünyasından ibaretmiş kavrayışına da götürebilir. Bu ise, özgürlük alanımızı genişletmek yerine kavrayışımızı ve tasavvurlarımızı kendi içimize hapsetmek demektir. Evet, Sokrates’i özgür kılan düşünceleri, ölümü pahasına da olsa onları sonuna kadar savunması olmuştur ama Sokrates, düşüncelerinin bedelini bedeni, hayatı ile ödemiştir; yani bedeni onun düşüncelerine bedel olmuştur; tıpkı sonraki dönemlerde Bruno’nun yaptığı gibi. Epiktetos’un, Sokrates’in ölümünü sadece irade ve iç dünyasına ait bir tercih gibi değerlendirmesi kanaatimizce eksik bir değerlendirmedir. Bu şekilde bir ayrım, fikir ve yargılar alanına ait bir vurguyu öne çıkarmakla birlikte, toplumsal yaşam içerisinde cereyan eden insanın başka insanlara dönük davranışlarını, ahlaki eylemlerini değersizleştirmektedir. Kişinin özgürlük alanını, eylemlerin ötesinde sadece düşünsel alana ait görülmesi önemli bir vurgudur; fakat insan sadece düşünceleriyle var olabilen tek boyutlu bir varlık değildir. “Epiktetos’un Stoik Ontolojide İrade ve Özgürlüğe Yer Açma Çabası” na ilişkin zorluğun Stoa ontolojisinin kendisinden kaynaklandığını ve Epiktetos’un bu zorluğu bir şekilde aşma çabası içerisinde olduğunu görmek mümkündür.

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/10 Summer 2015

180

Rıza BAKIŞ

KAYNAKÇA ADUGİT, Yavuz, (2013) “Özgürlüğün Kısa tarihi”, Ankara: FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), Güz, Sayı:16. ARİSTOTELES (1997), Nikhomakhos’a Etik, çev. Saffet Babür, Ankara: Ayraç Yayınları. ARSLAN, Ahmet, (2008) İlkçağ Felsefesi Tarihi, Helenistik Dönem Felsefeleri: Epikurosçular, Stoacılar, Septikler, İstanbul: İstanbul Bilgİ Üniversitesi Yayınları. BOBZİEN, Susanne (2005) Determinism and Freedom in Stoic Philosophy, Oxford Universty Press CAMUS, Albert, (1992) Sisyphos Söyleni, Çev: Tahsin Yücel, İstanbul: Adam Yayınları CEVİZCİ, Ahmet, (2002)Pardigma Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayınları COWBURN, John, Sj, (2008) Free Will, Predestination and Determinism, Marquette University Press EPİKTETOS, (2013) Söylevler, Çev: Birdal Akar, Ankara: Divan Kitap. GİLSON, Etienne, (2005) Ortaçağ Felsefesinin Ruhu, Çev: Şamil Öcal, İstanbul: Açılım Kitap, İkinci Baskı. HORNER, Chris - Westacott, Emrys (2011)Felsefe Aracılığıyla Düşünme, Çev: A. Arslan, Ankara: Phoenix Yayınevi, 2. Baskı. INWOOD, Brad, (1985) Ethics and Action in Early Stoicism, Oxford. KANT, Immenual, (1993) Arı Usun Eleştirisi, Çev. Aziz Yardımlı, İstanbul: İdea. LAERTİOS, Diogenes, (2013) Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri, Çev: C. Şentuna, İstanbul: YKY Mart. MONACHOU, Myrto Dragona (2007) “Epictetus on Freedom: Parellels Between Epictetus And Wittegenstien”, The Philosophy of Epictetus, Ed. by A. S. Mason and Theodore Scaltsas MOORE, G.E., (1992) Principa Ethica, Cambridge SPİNOZA, Baruch, (2011) Ethica, çev. Çiğdem Dürüşken, İstanbul: Kabalcı Yayınları. STEPHENS, William O. (2007) Stoic Ethic, Epistetus and Happiness as Freedom, New York. ÖNER, Necati, (1999) Felsefe Yolunda Düşünceler, Ankara: Akçağ Yayınları. YAZICI, Sedat, (1993) “Epiktetos’un Ahlak Felsefesinde Akılcılık ve Doğalcılık”, Felsefe Dünyası, Ankara: Sayı 9. ZELLER, Eduard, (2001) Grek Felsefesi Tarihi, Çev: Ahmet Aydoğan, İstanbul: İz Yayıncılık. Citation Information/Kaynakça Bilgisi BAKIŞ, R., (2015). “Epiktetos’un Stoik Ontolojide İrade ve Özgürlüğe Yer Açma Çabası / Epictetus’ Effort To Make Room For Will And Libarty In Stoic Ontology”, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Şefik Yaşar Armağanı), Volume 10/10 Summer 2015, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8351, p. 167-180. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/10 Summer 2015