Xριστοδουλάκος, Γ., Μοσχόβη, Γ., Κόπακα, Κ., Δροσινού, Π. 2001, Λαξευτά πατητήρια στη Γαύδο, Πεπραγμένα 8ου Διεθνούς Kρητολογικού Συνεδρίου, A1 (Hράκλειο 1996), Ηράκλειο, 557-80

ΕΤΑΙΡΙΑ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Η ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Ηράκλειο, 9-14 Σεπτεμβρίου 1996

ΤΟΜΟΣ A3 ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

ΗΡΑΚΛΕΙΟ 2000

Γ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΟΣ, Γ. ΜΟΣΧΟΒΗ, Κ. ΚΟΠΑΚΑ, Π. ΔΡΟΣΙΝΟΥ

ΛΑΞΕΥΤΑ ΠΑΤΗΤΗΡΙΑ ΣΤΗ ΓΑΥΔΟ

Στο πλαίσιο της αρχαιολογικής επιφανειακής έρευνας που πραγματο¬ ποιείται στο νησί της Γαύδου, από το Πανεπιστήμιο Κρήτης και την ΚΕ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων1, εντοπίστηκε σύ¬ νολο υπαίθριων λαξευτών κατασκευών, οι οποίες φανερά είχαν συμμετάσχει, στο παρελθόν, στον κύκλο παραγωγής υγρών προϊόντων και ει¬ δικότερα, πιστεύουμε, του κρασιού. Στην απλούστερή τους μορφή και ανεξάρτητα από τις επι μέρους τυπολογικές διαφορές τους, οι λαξεύσεις αυτές οργανώνονται σε δύο ανισοϋψή επίπεδα και αποτελούνται από μια ανώτερη και αβαθέστερη κοιλότητα ή χώρο σύνθλιψης που επικοι¬ νωνεί με μια βαθύτερη υποκείμενη κοιλότητα ή χώρο συλλογής. Η παρουσίαση που ακολουθεί εγγράφεται στο πλαίσιο μιας έρευνας σε εξέλιξη και έχει, επομένως, προκαταρκτικό χαρακτήρα. Επιχειρεί τη συστηματική περιγραφή και καταλογογράφηση των μέχρι σήμερα γνω¬ στών γαυδιώτικων πατητηριών, διερευνά τα πιθανά πρότυπα κατανο¬ μής τους στο χώρο και προτείνει μια ανασύσταση της λειτουργίας τους. Έμμεσος στόχος της συγκεκριμένης ερευνητικής προσπάθειας είναι να ευαισθητοποιήσει την επιστημονική προσέγγιση προς το εξαιρετικά πα1. Κ. ΚΟΠΑΚΑ, Π. ΔΡΟΣΙΝΟΥ, Γ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΟΣ, “Επιφανειακή έρευνα στη Γαύδο”, Κρητική Εστία 5, 1994/96, 242-244. Κ. ΚΟΠΑΚΑ, “Επιφανειακή έρευνα στη Γαύδο. Προσεγγίσεις ενός οριακού νησιωτικού μικρόκοσμου”, στο παρόν Κρητολογικό Συνέδριο. Τα σχέδια των πατητηριών εκπόνησε ο Γ. Χριστοδουλάκος. Η σταδιακή απο¬ κάλυψη των λαξευτών πατητηριών αποτέλεσε ένα από τα γοητευτικά κομμάτια της έρευ¬ νας στη Γαύδο. Στον εντοπισμό τους συνέβαλαν αποφασιστικά οι κ.κ. Ν. Γαλανουδάκης, Δ. Καρυδάκης, Ν. Βαϊλακάκης, Γ. Κουμαντατάκης, X. Βαϊλακάκης, Α. και Γ. Νταμοράκης, Μ. Γιαλινάκης, Η. Τριανταφυλλόπουλος, Γ. Νικολακάκης και Α. Τσαντηρόπουλος. Θέλομε να τους ευχαριστήσομε όλους θερμά.

558

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Η' ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

ραμελημένο αυτό είδος των αρχαίων βιοτεχνικών εγκαταστάσεων, οι οποίες δεν αποτελούν γνώρισμα μόνο της Γαύδου αλλά, γενικότερα, της Κρήτης και της ευρύτερης Μεσογειακής λεκάνης. Τυπολογία- Κατάλογος Η τυπολογική κατάταξη των λαξευτών συνόλων στηρίζεται σε μορφολογικά κριτήρια και, ειδικότερα, στο βαθμό συνθετότητάς τους. Διακρίνονται, έτσι, τρεις βασικοί τύποι (σχ. I)2: Ο τύπος A αποτελείται από ένα χώρο σύνθλιψης, σε αντιστοιχία με ένα χώρο συλλογής (σχ. 2, αρ. 1- 3, εικ. 1). Ο τύπος Β περιλαμβάνει δύο χώρους σύνθλιψης που τροφοδοτούν από κοινού ένα μοναδικό υπολήνιο (σχ. 2, αρ. 4-6, εικ. 2). Τα συνθετότερα συγκροτήματα του τύπον Γ διαμορφώνονται από ζεύγος παράπλευρων και, ανά δύο, ανεξάρτητων μεταξύ τους δομών σύνθλιψης και συλλογής (σχ. 2, 3, αρ. 7-16, εικ. 3). Παραλλαγή των τύπων Β και Γ περιλαμβάνει και τρίτο, αδρότερα λαξευμένο και μικρότερων διαστάσεων σύστημα πίεσης και συλλογής (σχ. 2-3, αρ. 4, 15, 16, εικ. 4). Η καταλογογράφηση των πατητηριών έγινε κατά τύπους, σύμφωνα

με τα κωδικοποιημένα κριτήρια που ακολουθούν: 1. Γενικά. Αριθμός καταλόγου. Στοιχεία ταξινόμησης στο πεδίο. Εικο¬ νογράφηση. 2. Τοπογραφία. Περιοχή. Τοποθεσία. Σύνδεση με σωζόμενη ανθρώπι¬ νη εγκατάσταση (οικισμός, ερειπωμένο μετόχι...). Απόσταση από την αντίστοιχη εγκατάσταση· απόσταση από τη θάλασσα. Υψόμε¬ τρο. Βλάστηση. Διατάραξη. 3. Περιγραφή. Μορφολογία. Διαστάσεις. Κατασκευαστικές ιδιαιτερό¬ τητες. Υλικό υπόβαθρο. Ποιότητα λάξευσης. Κατάσταση διατήρη¬ σης. 4. Χρήση. Προφορικές μαρτυρίες. 5. Χρήσεις γης. Καλλιέργεια (πεζούλες). Κατοίκηση (κεραμεική σε άμε¬ ση ή έμμεση συνάφεια με τις δομές). Αλλα λαξεύματα στη γειτονική περιοχή. 2. Με κάθε επιφύλαξη για τα δεδομένα που ενδεχομένως θα προκόψουν από τον καθα¬

ρισμό των ακόμη επιχωσμένων δομών ή από επικείμενες ανακαλύψεις.

Γ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΟΣ: ΛΑΞΕΥΤΑ ΠΑΤΗΤΗΡΙΑ ΣΤΗ ΓΑΥΔΟ

559

Για τις ανάγκες του καταλόγου υιοθετήθηκαν εξάλλου οι παρακάτω συντομογραφίες: Α. Κ.: Αριθμός καταλόγου. Απόστ.: απόσταση. Υψόμ : υψόμετρο. Χ.σύνθλ.: χώρος σύνθλιψης. Χ.σνλ.: χώρος συλλογής. Κοιλ,νπμχλ.: κοιλότητα υπομοχλίου. Αιαστ.: διαστάσεις (σε μέτρα). Δ.: διάμετρος. Β.: βάθος. Χωρητ.: χωρητικότητα (σε λίτρα). Κεραμεική: Μν.: Μινωική. Ελλ.: Ελληνιστική. Ρμ.: Ρωμαϊκή, Βζ.: Βυζαντινή. Ντ.: Νεωτερική. Αταύτ.: αταύτιστη. Θ.: Θέση με τον αύξοντα αριθμό της επιφανειακής. ΓΔ: Γαύδος και ο χρόνος διεξαγωγής της έρευνας. Με λατινική αρίθμηση δηλώνεται ο Α/Α πεδίου της δομής. Σημεία τον ορίζοντα : B, Ν, Α, Δ, και τα σύνθετά τους.

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΥΠΟΣ Α (Σχ. 2: 1,2,3)

1. A ,Κ. 1. ΓΔ/95.Θ. 50 [XI], 2. Μπολέτες. Ευρύτερη ζώνη, στα ΒΑ του οικισμού Κοπανέλος. Απόστ. 350. Υψόμ. 120. Ανώτερα άνδηρα υψώματος μεταξύ δύο ρεμάτων. Πεύ¬ κα και θαμνώδης βλάστηση. Σημαντικές καταπτώσεις και κατολισθή¬ σεις. 3. Χ.σύνθλ.: παραλληλεπίπεδος. Διαστ.: 0,90x0,65.Β.: 0,4-0,8. Χ.σνλ.: κυ¬ κλικός. Δ.: 0,75.5.: 0,60. Χωρητ.: 200. Βοηθητική κοιλότητα Β του Χ.σνλ. Σαθρά ασβεστολιθικά πετρώματα. Καλή κατασκευή. Διαβρωμένα και

αποκολλημένα τμήματα. 4. Απουσία πληροφοριών. 5. ΒΑ του πατητηριού, δύο τοιχίσκοι, υπολείμματα κτίσματος, πιθανόν αρχαίου. Στην άμεση και την ευρύτερη ζώνη, κατά τόπους, πυκνή κεραμεική, κυρίως, Ελλ. 1. A. Κ. 2. ΓΔ/96. Θ.60 [XII], Εικ.Ι. 2. Κεδρές. Χωρίς εμφανή διασύνδεση με σύγχρονη εγκατάσταση. Από¬ στ. από ακτή Λαυρακά 550· 30 μ. Δ του ρέματος του Αγίου Γεωργίου Κεδρέ. Υψόμ. 20. Κέδροι, πεύκα και θαμνώδης βλάστηση.

560

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Η' ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

3. Χ.σννθλ. : επιμήκης με στρογγυλεμένες πλευρές. Διαστ.: 1,10x0,75x0,15 ( Β). Χ.σνλ.: κυκλικός. Δ.: 0,70. Β.: 0,40, έως την επίχωση. Χωρητ.: 150, έως την επίχωση. Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. Καλή κατασκευή και δια¬ τήρηση. Επιχωσμένος ο Χ.σνλ. 4. Απουσία πληροφοριών. 5. Παλιές πεζούλες καλλιέργειας, σε σημερινό δάσος κέδρων. Στην ευ¬ ρύτερη ζώνη, κατά τόπους, πυκνή κεραμεική, κυρίως, Ελλ., Ρμ., Βζ. 1. A. Κ. 3. ΓΔ/96. Θ.58 [XVI], 2. Κεφάλα. Χωρίς εμφανή διασύνδεση με σύγχρονη εγκατάσταση. Εκτε¬ ταμένο ισόπεδο στην απόληξη της κορυφογραμμής της Κεφάλας, Ν του όρμου Ποταμού. Απόστ. από θάλασσα 600* από ερειπωμένο μετόχι Κατσουνάκη 400. Υψόμ. 140. Βραχώδες, αποψιλωμένο τοπίο. Διαβρώσεις. 3. Χ.σννθλ.: ακανόνιστα κυκλικός. Λ: 0,85-1. Β: 0, 05. Χ.σνλ.: κυκλικός. A : 0,70. Β.: 0,50. Τρίτη, αβαθής κοιλότητα, υψηλότερα και Δ του πατη¬ τηριού συνδέται με αδρά λαξευμένο αυλάκι που αξιοποιεί φυσική ρωγ¬ μή και την κλίση του βράχου. Δύο συμπληρωματικές μικρές λαξεύσεις. Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. Μέτρια κατασκευή. Βρέθηκε επιχωσμένο και καθαρίστηκε. 4. Απουσία πληροφοριών. 5. Διαβρωμένα υπολείμματα τοίχων κτηρίων και παλιών αναβαθμίδων καλλιέργειας, στην ευρύτερη ζώνη, όπου και κεραμεική διάσπαρτη, μει¬ κτή, με σαφή παρουσία Μν . ΤΥΠΟΣ Β (Σχ. 2: 4,5,6)

1. A. Κ. 4. ΓΔ/92. Θ. 26 [III], Εικ. 2,4. 2. Άγιος Παύλος. Όρμος Φετιφέ. Χωρίς εμφανή διασύνδεση με σύγχρο¬ νη εγκατάσταση. Χαμηλά άνδηρα ρέματος Αγίου Παύλου, στην ευρύτε¬ ρη παραλιακή ζώνη. Απόστ. από τη θάλασσα 150. Υψόμ. 15. Βραχώδες έξαρμα, αραιή θαμνώδης βλάστηση. Διαβρώσεις. 3. Δύο χ.σννθλ.: κυκλικοί. Δ.: 0,85. Β.: 0,10. Χ.σνλ.: κυκλικός. Δ.: 0,80. Β.: 0,80. Χωρητ.: 200. Κοιλ.νπμχλ.: Διαστ.: 0,40x0,23x0,38 ( Β). Συμπληρω¬ ματικές λαξεύσεις στον ίδιο βράχο. Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. Καλή κα¬ τασκευή και διατήρηση. Βρέθηκε επιχωσμένο και καθαρίσθηκε. Μετά τον καθαρισμό, προέκυψε γειτονικό σύστημα λαξευμάτων, με κυκλικό

Γ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΟΣ: ΛΑΞΕΥΤΑ ΠΑΤΗΤΗΡΙΑ ΣΤΗ ΓΑΥΔΟ

561

χ.σννθλ. (Δ.: 0,80, Β.: 0,03) και με πολύ μικρό ελλειπτικό χ.συλ.: Διαστ. 0,30x0,25. Β.: 0,20. Αβαθές λαξευτό αυλάκι ενώνει τον τελευταίο με με¬ γαλύτερο χ.σνλ. (Διαστ. 1,20x0,70. Β. 0,60). Ελλειπτική βάθυνση στον πυθμένα του (Δ.: 0,30. Β.: 0,05). Η γύρω επιφάνεια του ασβεστολιθικού βράχου θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ως χώρος απόθεσης σταφυλιών και στεμφύλων. 4. Απουσία πληροφοριών. 5. Διαβρωμένα υπολείμματα παλιών αναβαθμίδων καλλιέργειας. Η εγκατάσταση βρίσκεται στο όριο της εκτεταμένης θέσης 26, που απέδοσε πυκνή, μεικτή κεραμεική, κυρίως, Ελλ., Ρμ. αλλά και αρκετή Μν. και Βζ.

1. A. Κ. 5. ΓΔ/94. Θ. 42 [X]. 2. Κοπανέλος. Στη ζώνη νεωτερικής αγροικίας. Απόστ. 50. Υψόμ. 160. 3. Δύο χ.σννθλ.: ένας κυκλικός (Δ.: 0,75, Β.: 0,15) και ένας σχεδόν τε¬ τράγωνος (Διαστ. 0,75x0,80x0,10 Β.). Κοινός χ.σνλ : κυκλικός (Δ.: 0,40, Β.: 0,35) με αυλάκι υπερχείλισης. Σε χαμηλότερο επίπεδο, δύο διαδοχι¬ κές κυκλικές κοιλότητες (Δ.: 0,70 και 0,45) επικοινωνούν με το χ.σνλ. Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. Επιχωσμένο. Καλή κατασκευή και διατήρη¬ ση. 4. Απουσία πληροφοριών. 5. Στο εσωτερικό χωραφιού. Στον περιβάλλοντα χώρο, αταντ. κεραμεική. Στη γειτονική περιοχή, σύστημα λαξευμάτων για τη συλλογή του βρόχινου νερού. 1. A. Κ. 6. ΓΔ/94. Θ. 59 [XIII]. 2. Καργιακούδι. Στη ζώνη του ερειπωμένου ομώνυμου μετοχιού. Απόστ. 20. Χαμηλά άνδηρα του ρέματος του Αγίου Γεωργίου.Υψόμ. 85. Θα¬ μνώδης βλάστηση, κέδροι. 3. Δύο χ.σννθλ.: ένας κυκλικός (Δ.: 0,75, Β.: 0,15) και ένας παραλληλεπί¬ πεδος, ημιτελής ή κατεστραμένος (Διαστ. 0,90x0,70. Β.: 0,10). Κοινός χ.σνλ: κυκλικός. Α : 0,70. Β.: 0,40, έως την επίχωση. Χωρητ.: 115, έως την επίχωση. Δύο κοιλνπμχλ. (Δ.: 0,25, Β.: 0,30 και Α: 0,28). Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. Καλή κατασκευή και διατήρηση. Επιχωσμένος ο χ.σνλ. 4. Απουσία πληροφοριών. 5. Παλιές πεζούλες καλλιέργειας. Στον περιβάλλοντα χώρο, αταντ. κεραμεική.

562

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Η ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

ΤΥΠΟΣ Γ (Σχ. 2: 7. Σχ. 3: 8-16) 1. A. Κ. 7. ΓΔ/92. Θ. 010 [II]. 2. Ξενάκι. ΒΑ εκκλησίας Προφήτη Ηλία. Χωρίς εμφανή διασύνδεση με

σύγχρονη εγκατάσταση. Στην ευρύτερη ζώνη του ομώνυμου οικισμού. Απόστ. 100. Υψόμ. 255. Χαμηλή βλάστηση, πεύκα. 3. Δύο χ.σννθλ.: κυκλικοί. Δ.: 0,80 και 0,90. Β.: 0,15. Δύο χ.σνλ: ορθογώ¬ νιοι. Διαστ.: 0,90x0,65. Β.: 0,70 και 0,50x0,55. Β.: 0,45. Χωρητ.: 350 και 100. Κοίλ,νπμχλ. (Ααστ.: 0,60x0,25). Β : 0,32. Διαμορφωμένη επιφάνεια απόθεσης σταφυλιών ή στεμφύλων (όιαστ: 1,40x2,15). Κυκλικές βαθύν¬ σεις στον πυθμένα των χ.σνλ. (Δ.: 0,30 και 0,25. Β.: 0,05-0,07). Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. Καλή κατασκευή και διατήρηση. Βρέθηκε επιχωσμένο και καθαρίσθηκε. 4. “Παλιό πατητήρι”, σύμφωνα με τον κ. Γ. Κουμαντατάκη. 5. Πεζούλες καλλιέργειας. Στον περιβάλλοντα χώρο, διαβρωμένη κεραμεική, κυρίως Ρμ., με λίγη Μν. και Ντ. Στη γειτονική περιοχή, σύστημα λαξευμάτων για τη συλλογή του βρόχινου νερού. 1. A. Κ. 8. ΓΔ/93. Θ. 15 [VI ]. 2. Βατσιανά. Στα Λουριά. A του ερειπωμένου συγκροτήματος στο Καρνιάι. Απόστ. 500' 1500 από τα Βατσιανά· 600 από τη θάλασσα. Υψόμ. 140. Χαμηλή βλάστηση. 3. Δύο χ.σννθλ.: ένας ακανόνιστα κυκλικός (Α: 1,50x1,20, Β.: 0,10), και ένας δεύτερος επιμήκης με σαφή διαμόρφωση των τριών μόνο πλευρών (διαστ.: 0,80, Β.: 0,04). Δύο χ.σνλ.: ορθογώνιοι. Διαστ.: 0,80x0,65x0,45 (Β) και 0,80x0,85, Β.: 0,70 (έως την επίχωση). Χωρητ. 190 και 470. Κοίλ,νπμχλ. (Δ.: 0,30. Β.: 0,20). Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. Καλή κατα¬ σκευή. Ο ένας χ.σνλ. επιχωσμένος με πέτρες. Ο δεύτερος, που χρησιμο¬ ποιείται σήμερα ως συλλεκτήρας βρόχινου νερού, επικαλύπτεται από μεγάλη πλάκα. 4. “Παλιό πατητήρι”, σύμφωνα με τον κ. Ν. Βαϊλακάκη. 5. Στο εσωτερικό χωραφιών, όπου καλλιεργήθηκαν, ως πρόσφατα, δη¬ μητριακά. Στην ευρύτερη περιοχή, κεραμεική των ιστορικών χρόνων.

L A. Κ. 9. ΓΔ/93. Θ. 22 [VII]. 2. Φανάρι. Ρουστολάκκος. Η ενδεχόμενη διασύνδεση με σύγχρονη εγκα-

Γ. ΧΡΙΣΤΟΑΟΥΛΑΚΟΣ: ΛΑΞΕΥΤΑ ΠΑΤΗΤΗΡΙΑ ΣΤΗ ΓΑΥΔΟ

563

χάσταση δεν έχει διερευνηθεί. Υψόμ. 360. Χαμηλή βλάστηση από κέδρα, σχίνους, πεύκα. 3. Δύο χ.σύνθλ.: αδρά λαξευμένοι. Ο ένας κυκλικός (Λ: 0,80) ο δεύτερος, πιθανόν, παραλληλεπίπεδος (σωζ. πλευρά: 0,70). Δύο χ.συλ.: ένας ορθο¬ γώνιος, με όιαστ. 0,80x0,65 και Β.: 0,30 (έως την επίχωση), ο άλλος κα¬ τεστραμμένος από ρίζες θάμνων (σωζ. πλευρά 1,10. Β.: 0,20 έως την επί¬ χωση). Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. Καλή κατασκευή. 4. “Παλιό πατητήρι”, σύμφωνα με τον κ. X. Βαϊλακάκη. 5. Στην περιοχή δε σημειώθηκε κεραμεική. 1. A. Κ. 10. ΓΔ/93. Θ. 24 [VIII]. 2. Κόρφος. Στη Σπηλιά. Η ενδεχόμενη διασύνδεση με σύγχρονη εγκατά¬ σταση δεν έχει διερευνηθεί. Απόστ. από θάλασσα 700. Υψόμ. 85. 3. Δύο χ.σύνθλ.: ένας ημικυκλικός, με ακτίνα 1.00, ο άλλος δυσδιάκρι¬ τος. Δύο χ.συλ.: ορθογώνιοι. Διαστ.: 0.60x0.65. Β.: 0,50 (έως την επίχω¬ ση) και 0,70x0,80. Β.: 0,55 (έως την επίχωση). Χωρητ:. 200 και 300, έως την επίχωση. Κοιλ,υπμχλ. (Διαστ.: 0,20x0,25). Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. Πολύ μέτρια διατήρηση. 4. “Παλιό πατητήρι”, σύμφωνα με τον κ. X. Βαϊλακάκη. 5. Στο εσωτερικό καλλιεργημένου χωραφιού. Στην ευρύτερη περιοχή, μεικτή κεραμεική, προϊστορικών και ιστορικών χρόνων.

1. A. Κ. 11. ΓΔ/93. Θ. 37 [IX]. 2. Βρόντηδες. Στο μονοπάτι Άμπελος-Κεφαλή. Χωρίς εμφανή διασύν¬ δεση με σύγχρονη εγκατάσταση. Απόστ. 600 από την Αμπελο· 650 από τη θάλασσα. Υψόμ. 280. Αραιή, θαμνώδης βλάστηση. Διαβρώσεις. 3. Δύο χ.σύνθλ.: ένας παραλληλεπίπεδος, με όιαστ. 0,70x0,60. Β.: 0,06, ο άλλος ακανόνιστου σχήματος, με όιαστ. 0,80x0,70. Β.: 0,07. Δύο χ.συλ.: ορθογώνιοι. Διαστ.: 0,60x0,65. Β.: 0,50 (έως την επίχωση). και 0,75x0,65. Β.: 0,50 (έως την επίχωση). Χωρητ.: 200 και 245, έως την επίχωση. Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. Μέτρια κατασκευή. Οι χ.συλ. επιχωσμένοι με χώ¬ μα και πέτρες. 4. Απουσία πληροφοριών. 5. Ανδηρωτή διαμόρφωση με παλιές αναβαθμίδες καλλιέργειας. Στην ευρύτερη περιοχή, πολύ αραιή κεραμεική των ιστορικών χρόνων. Στον ίδιο βράχο, λαξευτές γούρνες, αγωγοί και μικρή δεξαμενή για τη συλλο¬ γή του βρόχινου νερού.

564

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Η' ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

1. A. Κ. 12. ΓΔ/93. Θ. 8 [V]. 2. Γαλανά. Υψηλά άνδηρα ρεματιάς. Απόστ. 250-300, από το ομώνυμο ερειπωμένο μετόχι. Υψόμ 160. Θαμνώδης βλάστηση. Διαβρώσεις. 3. Δυο χ.σύνθλ.: ένας κυκλικός (Δ.: 0,90. Β.: 0,10) και ένας τραπεζοειδής, με διαστ. 0,75x0,70. Β.: 0, 08. Ο πρώτος τροφοδοτεί διαδοχικά ένα μι¬ κρότερο, τετράγωνο χ.συλ.: ( Διαστ .: 0,40x0,40x0,40) και ένα άλλο, πα¬ ραλληλεπίπεδο (Διαστ.: 1,00x0,95x0,60). Ο δεύτερος χ.σύνθλ. τροφοδο¬ τεί, επίσης, ορθογώνιο χ.συλ. (Διαστ.: 0,80x0,85. Β.: 0,70). Χωρητ. χ.συλ.: 470, 60 και 500. Κυκλικές βαθύνσεις στον πυθμένα των μεγάλων Χσυλ (Δ.: 0,20 και 0,25). Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. Πολύ καλή κατασκευή και διατήρηση. Βρέθηκε επιχωσμένο και καθαρίσθηκε. 4. Ο ιδιοκτήτης του μετοχιού, κ. Ν. Γαλανουδάκης, λειτούργησε την εγκατάσταση σαν σταφυλοπιεστήριο, ώς τα μέσα του αιώνα. 5. Ο περιβάλλων χώρος φιλοξένησε με βεβαιότητα αμπελώνα, στα νεό¬ τερα χρόνια. Λίγα και πολύ μικρά όστρακα, αβέβαιης χρονολόγησης, από το εσωτερικό της δομής. Στην ευρύτερη ζώνη, ανά τόπους, πυκνή, μεικτή κεραμεική (Μν., Ε/11, Ρμ., Βζ., Λ/r.). Στη ζώνη του μετοχιού, ποι¬ κίλες νεωτερικές λαξεύσεις -γούρνες, δεξαμενές και αγωγοί- για τη συλ¬ λογή των όμβριων. Λαξευτός τάφος, σε γειτονικό του πατητηριού άνδη¬ ρο (ΓΔ/96. Θ. 52).

1. A. Κ. 13. ΓΔ/96. Θ. 69 [XIV]. 2. Άμπελος. Νεβελή. Στη ζώνη του ομώνυμου ερειπωμένου μετοχιού. Απόστ. 1000 από την Αμπελο. Υψόμ. 200. Πεύκα, κέδροι, θυμάρια. 3. Χ.σύνθλ.: δυσδιάκριτοι. Δύο χ.συλ.: ορθογώνιοι. Διαστ. 0,62x0,95. Β.: 0.65 (έως την επίχωση) και 0,70x0,60. Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. Οι χ.σύνθλ. και χ.συλ. επιχωσμένοι με χώμα και πέτρες. 4. “Παλιό πατητήρι”, σύμφωνα με τους κ.κ. Λ. και Γ. Νταμοράκη. 5. Ανδηρωτή διαμόρφωση με αναβαθμούς καλλιέργειας. 1. A. Κ. 14. ΓΔ/96. Θ. 68 [XV], 2. Άμπελος-Κεφάλα. Μαυρατζάς. Χωρίς στενή διασύνδεση με σύγχρονη εγκατάσταση. Απόστ. 300-400 από ερειπωμένο μετόχι στην περιοχή Ασπρουγάλια. Υψόμ. 200. Ισόπεδο πάνω από ρεματιά. Θαμνώδης βλά¬ στηση και πεύκα, κέδρα. 3. Δύο χ.σύνθλ.: ένας κυκλικός (Δ.: 0,85. Β.: 0,15-0,23), ο άλλος δυσδιά¬ κριτος. Δύο χ.συλ.: ένας κυκλικός (Δ.: 0,87. Β.: 0,55, έως την επίχωση), ο

Γ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΑΑΚΟΣ: ΛΑΞΕΥΤΑ ΠΑΤΗΤΗΡΙΑ ΣΤΗ ΓΑΥΔΟ

565

άλλος δυσδιάκριτος. Κοιλ,νπμχλ. ( Διαστ .: 0,20x0,45. Β.: 0,30). Μαργάικός ασβεστόλιθος. Ο ένας χ.σύνθλ. και ο ένας χ.σνλ. επιχωσμένοι και καλυμμένοι με βλάστηση. 4. “Παλιό πατητήρι”, σύμφωνα με τους κ.κ. Α. και Γ. Νταμοράκη. 5. Πολλές αναβαθμίδες παλιότερης καλλιέργειας. Στην ευρύτερη ζώνη, ανά τόπους, πυκνή, μεικτή κεραμεική (Μν. αλλά, κυρίως, των ελληνικών και ρωμαϊκών χρόνων).

1. A. Κ. 15. ΓΔ/92. Θ. 07 [II]. Εικ. 3. 2. Ποντάκια. Καρυδιανά. Στη ζώνη του ομώνυμου ερειπωμένου μετοχι¬ ού. Απόστ. 1400 από τη θάλασσα. Υψόμ. 90. Θαμνώδης βλάστηση, πεύ¬ κα, κέδροι. 3. Δύο χ.σύνθλ.: ένας κυκλικός (Α: 0,75. Β.: 0,15) και ένας τραπεζιόσχημος {Διαστ. 0,80-1,80x2,40x0,60). Δύο χ.σνλ.·. ορθογώνιοι. Διαστ.: 0,70x0,55. Β.: 0,40 και 0,90x0,75. Β.: 0,60. Χωρητ.: 150 και 200. Κοιλ,νπμχλ. (Διαστ.: 0,20x0,40). Μια και δύο αντίστοιχα κυκλικές βαθύνσεις στους πυθμένες των χ.σνλ. (Δ.: 0,25 και 0,20. Β.: 0,03 και 0,06). Τρίτο σύ¬ στημα πίεσης και συλλογής, μικρότερο και ακανόνιστου σχήματος (Διαστ.: 0,60x0,65 και 0,30x0,45) με κοιλ,νπμχλ. (Διαστ.: 0,20x0,15). Τρεις βοηθητικές κοιλότητες λαξευμένες στο βράχο, πιθανόν για απόθεση αγ¬ γείων. Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. Ακέραιο και καλοδιατηρημένο. Βρέ¬ θηκε επιχωσμένο και καθαρίστηκε. 4. “Παλιό πατητήρι”, σύμφωνα με τον κ. Δ. Καρυδάκη. 5. Πεζούλες καλλιέργειας. Στο εσωτερικό της δομής, τρία φθαρμένα όστρακα, πιθανόν Ρμ. Στην ευρύτερη ζώνη, διαβρωμένη κεραμεική των ιστορικών κυρίως χρόνων. 1. A. Κ. 16. ΓΔ/92. Θ. 011 [III]. 2. Βατσιανά. Βουβάκια (γειτονικό τοπωνύμιο: Στ’Αμπέλι). Στο όριο του σημερινού οικισμού. Απόστ 300. Υψόμ 225. Θαμνώδης βλάστηση. 3. Δύο χ.σύνθλ.: ο ένας κυκλικός, με Δ. 1,30. Β.: 0,14, ο άλλος δυσδιάκρι¬ τος. Ο τελευταίος τροφοδοτεί και τους δύο χ.σνλ.:, που είναι ορθογώ¬ νιοι, με διαστ.: 1,50x0,90. Β.: 0,30 (έως την επίχωση) και 1,00x1,30. Β.: 0,25 (έως την επίχωση ). Χωρητ.: 360 ή 700 (έως την επίχωση). Τρίτο σύ¬ στημα πίεσης και συλλογής, επιχωσμένο και δυσδιάκριτο. Μαργαϊκός ασβεστόλιθος. 4. “Παλιό πατητήρι”, σύμφωνα με τον κ. Ν. Βαϊλακάκη.

566

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Η' ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

5. Στο εσωτερικό χωραφιών που σπέρνονταν ώς πρόσφατα. Στην ευρύ¬ τερη ζώνη, αραιή και φθαρμένη κεραμεική, κυρίως Ντ. και λίγα όστρα¬ κα των ελληνικών χρόνων.

Μορφολογία Όπως προκύπτει από τον κατάλογο, ο τύπος Λ περιλαμβάνει τρεις κα¬ τασκευές. Ο χώρος σύνθλιψης έχει άλλοτε παραλληλεπίπεδο, άλλοτε επίμηκες ή κυκλικό σχήμα. Ο χώρος συλλογής είναι κυκλικός, με εμφα¬ νή μείωση της διαμέτρου του πυθμένα. Ο τύπος Β περιλαμβάνει επίσης, τρεις κατασκευές. Οι χώροι σύνθλιψης είναι κυκλικοί ή τετράπλευροι και τα υπολήνια είναι, όλα, κυκλικά. Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό του τύπου αυτού είναι η ύπαρξη, στις δύο από τις τρεις περιπτώσεις, μικρής, λαξευτής υποδοχής ξύλινης δοκίδας ή υπομοχλίου, η οποία διανοίγεται οριζόντια στον φυσικό βράχο, υψηλότερα από την επιφάνεια του χώρου σύνθλιψης. Ο τύπος /"περιλαμβάνει δέκα κατασκευές, που διαμορφώνονται από ζεύγος παράπλευρων και ανεξάρτητων μεταξύ τους λαξεύσεων. Διαθέ¬ τουν δύο χώρους σύνθλιψης και δύο, συνήθως, υπολήνια. Οι πρώτοι εί¬ ναι ακανόνιστα κυκλικοί ή τετράπλευροι, τα δεύτερα, όλα, παραλληλεπίδα εκτός από ένα κυκλικό. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η μια κοιλότητα σύνθλιψης συνδυάζεται με μικρότερο υπολήνιο και μπο¬ ρεί να διαθέτει λαξευτή υποδοχή δοκίδας, ανάλογη με εκείνη του τύπου Β. Στον πυθμένα των συλλεκτήρων του τύπου αυτού διαπιστώθηκε, όποτε ήταν δυνατόν, μικρή, στρογγυλή, κεντρική βάθυνση, προφανώς, για τη συγκέντρωση και συλλογή, με κύπελλο (;) των καταλοίπων του μού¬ στου. Συνθετότερη ακόμη, μοιάζει η τριπλή διαμόρφωση της κοινής πα¬ ραλλαγής των τύπων Β και Γ . Πραγματικά, σε τρεις περιπτώσεις, προ¬ στίθεται ένα μικρότερο, συμπληρωματικό σύστημα ληνού και υποληνίου, το οποίο προφανώς συλλειτουργούσε με τα υπόλοιπα. Σε δύο από τις κατασκευές αυτές παρατηρήθηκε υποδοχή δοκίδας, όμοια με τις προη¬

γούμενες.

Γ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΑΑΚΟΣ: ΛΑΞΕΥΤΑ ΠΑΤΗΤΗΡΙΑ ΣΤΗ ΓΑΥΔΟ

567

Τ οπογραφία - Χωρογραφία

Οι δεκαέξι γνωστές εγκαταστάσεις3 βρίσκονται εγκατεσπαρμένες σε ολόκληρο το νησί (χάρτης 1). Είναι λαξευμένες σε επιλεγμένα βραχώδη εξάρματα βιογενών μαργαϊκών ασβεστολίθων και βρίσκονται, τις πε¬ ρισσότερες φορές, σε ισόπεδα, σε πλαγιές υψωμάτων ή στις βαθμιδωτές όχθες ρεμάτων. Το υψόμετρό τους ποικίλλει από 15 έως 360 μ. Ο εντο¬ πισμός τους θα ήταν δύσκολος χωρίς την ουσιαστική βοήθεια των κα¬ τοίκων της Γαύδου, στα πρώτα, κυρίως, στάδια της έρευνας, πριν, δη¬ λαδή, από την εξοικείωση της ομάδας με το γαυδιώτικο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Το σύγχρονο τοπίο του νησιού έχει υποστεί μεταβολές που οφείλο¬ νται, κυρίως, σε φυσικά αίτια - διαβρώσεις, καταπτώσεις και κατολι¬ σθήσεις. Έχει, επιπλέον, τροποποιηθεί δραστικά, μέσα από τη σαφέ¬ στατη εγκατάλειψη των ανθρώπινων εγκαταστάσεων και, προπαντός, των αγροτικών πρακτικών. Είναι, παρόλα αυτά, εμφανές, ότι τα πατη¬ τήρια περιβάλλονται από εκτάσεις γης, που, κατά κανόνα, καλλιεργή¬ θηκαν στο παρελθόν. Οι πολυάριθμες παλιές αναβαθμίδες δηλώνουν την έντονη ανάγκη εξοικονόμησης γης για εκμετάλλευση, σε περιόδους ακμής αλλά και ύφεσης της ιστορίας του νησιού. Οι περισσότερες από τις πεζούλες καλλιεργήθηκαν ώς τη Γερμανική Κατοχή και εγκαταλείφθηκαν, σταδιακά, με τους ραγδαίους ρυθμούς του δημογραφικού μα¬ ρασμού που χαρακτηρίζουν το δεύτερο μισό του αιώνα μας. Ελάχιστες είναι εκείνες που σπέρνονται ακόμη σήμερα και παράγουν όσπρια και δημητριακά. Οι γνώσεις μας για τα πρότυπα κατανομής και τους τρόπους ενσω¬ μάτωσης των πατητηριών στον ευρύτερο περιβάλλοντα χώρο είναι, ακόμη, ελλείπεις. Οι συγκεκριμένες κατασκευές μοιάζουν, στο σύνολό τους, υπαίθριες και δεν προσαρτώνται άμεσα σε κάποιο ορατό στην επι¬ φάνεια αρχιτεκτονικό συγκρότημα. Θα πρέπει ωστόσο να λειτούργησαν στις παρυφές κατοικημένων περιοχών, εφόσον οι περισσότερες απ’αυτές εγγράφονται στην ακτίνα σημερινών οικισμών ή, συχνότερα, μετοχιών, τα οποία έχουν, προφανώς, διαδεχθεί αρχαιότερες εγκαταστάσεις. Μερικά πατητήρια που φαίνονται, σήμερα, απομακρυσμένα και δίνουν την εντύπωση ότι λειτούργησαν σε ζώνες καθαρά αγροτικής εκμετάλ3. Αλλα τέσσερα ανάλογα πατητήρια ήρθαν στο φως, κατά την έρευνα του 1997.

568

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Η' ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

λευσης, βρίσκονταν, μάλλον, και στο παρελθόν, σε ανάλογη σχέση γειτνίασης με το δομημένο χώρο, όπως υποδηλώνει η συχνή παρουσία κεραμεικής στην ευρύτερη τους ζώνη. Ασαφή παραμένουν εξάλλου τα πρότυπα της οικονομικής εκμετάλλευσης των υπό μελέτη δομών. Η ση¬ μερινή τους τοπογραφία δεν μοιάζει να συνδέει τη χρήση τους με την εκ¬ κλησιαστική ή την κοινοτική γή αλλά μάλλον με την ιδιωτική, πιθανόν, τη διευρυμένη οικογενειακή ιδιοκτησία.

Ερμηνεία Η μορφολογική και κατασκευαστική συνθετότητα των περισσότερων από τις λαξευτές εγκαταστάσεις υποδηλώνει μια επένδυση σε προσπά¬ θεια και ανθρώπινο χρόνο, η σκοπιμότητα της οποίας θα πρέπει να πα¬ ραπέμπει άμεσα στο ζήτημα της χρήσης των συγκεκριμένων συνόλων. Απαντήσεις στο ερώτημα αυτό, αναζητήσαμε στις ακόλουθες πηγές: α. Προφορική παράδοση και συλλογική μνήμη Η πρακτική της λάξευσης μοιάζει διαχρονικά οικεία στους κατοίκους της Γαύδου, αν κρίνει κανείς, μεταξύ άλλων, από τα αρχαία ταφικά μνημεία, καθώς και από τα πολυάριθμα και συχνά εντυπωσιακά, λα¬ ξευτά συστήματα συλλογής και αποθήκευσης του βρόχινου νερού. Στην τοπική αυτή παράδοση εγγράφονται και οι υπό μελέτη κατασκευές, τις οποίες όλοι οι κάτοικοι του νησιού χαρακτηρίζουν ανεπιφύλακτα “πα¬ τητήρια”. Οι περισσότεροι τις ανάγουν στις γενιές των παππούδων και προπαππούδων τους και, λίγοι, μόνο, στα “αρχαία χρόνια”. Ελάχιστοι ισχυρίζονται ότι θυμούνται τα πατητήρια αυτά σε χρήση. Μοναδική εί¬ ναι εξάλλου η μαρτυρία του υπέργηρου κ. Ν. Γαλανουδάκη, που όσο έζησε στο νησί, έως ακόμη τα μέσα του αιώνα, χρησιμοποιούσε, ο ίδιος, το “παλιό” πατητήρι του μετοχιού του, για να παράγει το δικό του κρα¬

σί4. 6. Τοπικές καλλιεργητικές πρακτικές Παρά τις επίμονες αντίθετες διαβεβαιώσεις των ανθρώπων, είναι εξαι¬ ρετικά δύσκολο να φανταστεί κανείς, σήμερα, εκτεταμένες αμπελοκαλ¬ λιέργειες στη Γαύδο. Στο Καστρί και τον Κοπανέλο δεν “επιβιώνουν” 4. Συνέντευξη με κ. Ν. Γαλανουδάκη (25/8/93).

Γ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΟΣ: ΛΑΞΕΥΤΑ ΠΑΤΗΤΗΡΙΑ ΣΤΗ ΓΑΥΔΟ

569

πια παρά ελάχιστες, μεμονωμένες κρεβατίνες και στην Άμπελο συντη¬ ρείται το μοναδικό μικρό αμπέλι στο νησί. Ένας περισσότερο εναρμο¬ νισμένος με τη σημερινή πραγματικότητα τίτλος της παρούσας μελέτης θα μπορούσε, κατά συνέπεια, να είναι: “Λαξευτά πατητήρια σε ένα νη¬

σί χωρίς αμπέλια. Η περίπτωση της Γαύδον”. γ. Τοπωνυμία Στα τοπωνύμια ωστόσο του νησιού έχουν διατηρηθεί τα ονόματα Άμπε¬ λος, στ’Λμπέλι, Γκρόπε Αμπέλια, Πατητήρια (δύο θέσεις), Βουβάκια (Γουβάκια)5, που παραπέμπουν άμεσα στον κύκλο του αμπελιού και του κρασιού. Χαρακτηρίζουν, μάλιστα, τοποθεσίες σε περιοχές, όπως τα Βατσιανά και η Άμπελος, όπου βρίσκονται περισσότερες από τις υπό μελέτη δομές. ό. Μορφολογία Αναλογίες στη μορφή εμφανίζουν, κατά κανόνα, οι βιοτεχνικές εγκατα¬ στάσεις που συνεπάγονται τη χρήση νερού ή σχετίζονται με την παρα¬ γωγή υγρών προϊόντων, κυρίως, του λαδιού και του κρασιού. Στην προ¬ σπάθεια μιας κατά το δυνατόν εκλογικευμένης προσέγγισης της χρήσης των λαξευμάτων της Γαύδου εξετάσθηκαν περισσότερα ενδεχόμενα6. Σοβαρότερα αντιμετωπίσθηκε η πιθανότητα της συμμετοχής τους στην αλυσίδα της παραγωγής του λαδιού7, όπως αβίαστα φαινόταν αρχικά να προκύπτει από την παρουσία υποδοχής υπομοχλίου, που θεωρείται χαρακτηριστικό στοιχείο των αρχαίων ελαιοπιεστηρίων. Η χρήση ωστόσο πιεστήρα μοχλού (beam-press) μπορεί να συνδυασθεί, από την αρχαιότητα, και με την παραγωγή του κρασιού, ειδικότε¬ ρα με τη στύψη των στεμφύλων8. Στα βυζαντινά χρόνια, μια δεύτερη 5. Κ. ΚΟΓΙΑΚΑ, “ Ανίχευση τοπωνυμίων των νησιών Γαύδος και Γαυδοπούλα”, Λοιβή, Εις μνήμην Ά.Γ. Καλοκαιρινού , Ηράκλειον, 1994, 225-252. 6. Εξετάστηκε, για παράδειγμα, η πιθανή λειτουργία τους ως γναφείων, ως εγκαταστά¬ σεων για την κατεργασία υδρόφιλων πρώτων υλών, όπως το λινάρι, κ.λπ... 7. Για λαξευτά ελαιοπιεστήρια του Ανατολικού Μεσογειακού χώρου, βλ., μεταξύ άλλων, Μ. HELTZER, D. ΕΙΤΑΜ (eds), Olive Oil in Antiquity, 1987' S. HADJISAVVAS, “Olive oil processing in Cyprus from the Bronze Age to the Byzantine period”, SIMA 99, Nicosia, 1992· D. EITAM, “Between the [olive] rows, oil will be trod...”, in M.-C. AMOURETTI, J.P. BRUN (éd.), “La production du vin et de l’huile en Méditerranée”, BCH Suppl. 26, 1993, 65-87. 8. R. J. FORBES, Studies in Ancient Technology III, Leiden, 1965, 116.

570

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Η' ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΠΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

πίεση γινόταν με τη βοήθεια του τσιπουρομάγγανου9. Παραγόταν, έτσι, μούστος δεύτερης ποιότητας, από όπου ο λάκνρος (λάγκερος) ή όεντερίας οίνος10 των αρχαίων. Χωρίς να αποκλείεται, επομένως, η ενδεχόμενη διπλή ή και πολλα¬ πλή χρήση των λαξευμάτων της Γαύδου11, η συνεξέταση του συνόλου των παραπάνω δεδομένων μοιάζει να επιβεβαιώνει τον βασικό τους προορισμό ως πατητηριών. Λειτουργία

Μια συνθετική εικόνα του γαυδιώτικου πατητηριού θα μπορούσε, κατά συνέπεια, να περιλαμβάνει: Σε ανώτερο επίπεδο, - μια επιφάνεια απόθεσης των σταφυλιών και, προαιρετικά, των στεμφύλων. - Ένα ή περισσότερους χώρους σύνθλιψης των σταφυλιών με πάτημα, και ανάλογους χώρους στύψης των στεμφύλων, με πέτρωμα ή με χρήση μοχλού. Σε κατώτερο επίπεδο, - ένα ή περισσότερους χώρους συλλογής από την πρώτη πίεση και τις συμπληρωματικές στύψεις. Χαρακτηριστική είναι, προς την κατεύθυνση αυτή, η παρουσία υπομοχλίου ενώ οι πρόσθετες μικρές, πλευρικές λαξεύσεις θα μπορούσαν να φιλοξενούν βοηθητικά αγγεία και σκεύη. Την επικοινωνία ανάμεσα στους χώρους σύνθλιψης και συλλογής διασφάλιζε η λαξευτή απόληξηστόμιο του υπερκείμενου ληνού. Στη συνολική διαδικασία θα συμμετείχαν, ανάλογα με τις περιπτώ¬ σεις, ένας συνήθως ληνοβάτης και, πιθανόν, κάποιο δεύτερο άτομο, 9. Φ. ΚΟΥΚΟΥΛΕΣ, “Ή αμπελουργία παρά Βυζαντινούς”, ΕπΕτΒνζΣπ Κ, 1950, 28. Το τσίπουρομάγκανο χρησιμοποιήθηκε, ακόμη, στον αιώνα μας {βλ., μεταξύ άλλων, Δ. Α. ΖΗΒΑΣ, “Η παραδοσιακή οινοποιία στη Ζάκυνθο”, Ιστορία τον Ελληνικού κρα¬ σιού, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, Αθήνα, 1992, 166-169. 10. Φ. ΚΟΥΚΟΥΛΕΣ, όπ,π., σημ. 9 και A. Ρ. ΡΑΓΚΑΒΗΣ, Λεξικόν τής’ Αρχαιολογίας, έν Άθήναις, 1888, λήμα οίνος, 815. 11. Τα υπολήνια χρησιμοποιούνται, για παράδειγμα, ακόμη σήμερα ως γούρνες-συλλεκτήρες βρόχινου νερού που προορίζεται για το πότισμα των κατοικιών.

Γ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΟΣ: ΛΑΞΕΥΤΑ ΠΑΤΗΤΗΡΙΑ ΣΤΗ ΓΑΥΔΟ

571

υπεύθυνο για τις συμπληρωματικές δράσεις, τις οποίες θα υποβοηθού¬ σαν αντικείμενα, όπως ασκοί, καλάθια ή κοφίνια, ηθμοί, και γενικότε¬ ρα, σκεύη άντλησης, μετάγγισης και μεταφοράς. Οι σημερινοί κάτοικοι της Γαύδου θυμούνται μια περιορισμένης κλί¬ μακας οικοβιοτεχνική παραγωγή, από λευκές, κυρίως, ποικιλίες σταφυλιών. Είναι ωστόσο δύσκολο να υπολογισθούν οι πραγματικοί ρυθμοί και το μέγεθος της οινοπαραγωγής στα γαυδκότικα πατητήρια. Αν κρί¬ νει κανείς από την ικανή χωρητικότητα μερικών τουλάχιστον υποληνίων, η παραγωγή αυτή δεν μοιάζει αμελητέα. Σαφέστερη εικόνα θα προκύψει, ελπίζομε, από τη συστηματική διερεύνηση και επεξεργασία των συνολικών πληροφοριών για το ρόλο της αμπελοκαλλιέργειας στην οικονομική ιστορία του ίδιου του νησιού αλλά και της γειτονικής Κρή¬ της. Παράλληλα - Χρονολόγηση Σύνθετες εγκαταστάσεις για την παραγωγή του κρασιού εγγράφονται, από την Εποχή του Χαλκού, στο πλαίσιο της κατοικίας, στην Κρήτη12. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, για παράδειγμα, η μορφολογική αναλογία των πατητηριών του τύπου Γ με την YM I εγκατάσταση πιεστηρίου στην αγρέπαυλη της Επάνω Ζάκρου. Λίγο μετά τα μέσα της 2ης π.Χ. χιλιε¬ τίας, βρίσκονται σε χρήση αβαθή λαξευτά πιεστήρια λαδιού ή και κρα¬ σιού, όπως εκείνα που βρέθηκαν στον Κομμό, στην Κνωσό και αλλού13. Η τάση για λάξευση ανάλογων εγκαταστάσεων εντείνεται, όπως είναι γνωστό, στην ελληνιστική περίοδο14, στο πλαίσιο μιας γενικευμένης, θα έλεγε κανείς, προτίμησης της εποχής για τις λαξευτές κατασκευές. Τα πλησιέστερα ωστόσο παράλληλα των πατητηριών της Γαύδου θα πρέπει να αναζητηθούν στις εγκαταστάσεις που λειτούργησαν σε συ¬ νάρτηση όχι με την κατοικία αλλά με τους αμπελώνες, στο ύπαιθρο ή στις παρυφές του δομημένου χώρου. Πραγματικά, το υπό δημοσίευση σύνολο υπήρξε η αφετηρία για την έρευνα και τον εντοπισμό μεγάλου 12. Κ. ΚΟΡΑΚΑ, L. PLATON, “Ληνοί Μινωικοί. Installations minoennes de traitement des produits liquides”, BCH 117, 1993, 35-101. 13. Αυτόθι, 39, 61-63 ( τύπος III). 14. Στην Πραισό βρέθηκε η γνωστότερη κρητική λαξευτή εγκατάσταση ελαιοπιεστηρίου των ελληνιστικών χρόνων (6λ. R.C. BOSANQUET, “ Excavations at Praesos I”, BSA 9, 1901-2, 264-269).

572

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Η' ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

αριθμού αντίστοιχων σταφυλοπιεστηρίων, σε περισσότερες περιοχές της Δυτικής και της Κεντρικής Κρήτης, όπως στον Τζιβαρά και τον Στύλο Αποκορώνου, στη Ρόκα Κισάμου, στον Αγιο Θωμά Μονοφατσίου. Η τυπολογία και χρονολόγηση των πατητηριών αυτών, που είναι εντελώς άγνωστα στην αρχαιολογική βιβλιογραφία, παραμένουν αδιευ¬ κρίνιστες. Αντίστοιχες λαξευτές κατασκευές δεν μοιάζουν ανοίκειες και στον υπόλοιπο Ελλαδικό χώρο, ιδιαίτερα τον νησιωτικό. Και στις εγκατα¬ στάσεις αυτές υπάρχει, συνήθως, σοβαρό πρόβλημα χρονολόγησης. Στο Καστελλόριζο, για παράδειγμα, χρονολογούνται στην κλασική περίο¬ δο15, στη Λήμνο, από τα υστεροβυζαντινά χρόνια ώς τον 20ό αιώνα16, στη Χαλκιδική, πιθανόν, στη βυζαντινή περίοδο17. Ανάλογα, τέλος, προϊστορικά και “ιστορικά” λαξευτά πιεστήρια έχουν εντοπισθεί και στον ευρύτερο Μεσογειακό χώρο, στην Κύπρο, την Ιορδανία, το Ισραήλ18... Στο δύσκολο κεφάλαιο της χρονολόγησης των γαυδιώτικων πατητη¬ ριών, τα ερωτήματα, δυστυχώς, παραμένουν. Όπως συμβαίνει με τα πε¬ ρισσότερα λαξευτά μνημεία που δεν εγγράφονται απόλυτα σε κάποιο αρχιτεκτονικό σύνολο, απουσιάζουν και εδώ οι άμεσες και σταθερές εκείνες αρχαιολογικές συνάφειες, που θα επέτρεπαν τον σαφή προσδιο¬ ρισμό της περιόδου κατασκευής και λειτουργίας τους. Έμμεσα, μόνο, μπορούν, πιστεύουμε να βοηθήσουν κριτήρια, όπως: - η μορφολογία και ο βαθμός συνθετότητας των εγκαταστάσεων, - η κρινόμενη αρτιότητα των τεχνικών λάξευσης και, επομένως, - η επάρκεια του απαιτούμενου εργαλειακού εξοπλισμού, - η πυκνότητα και χρονολόγηση των κινητών και ακίνητων μνημείων στον ευρύτερο περιβάλλοντα χώρο. 15. N. G. PAPPAS, Castellorizo. An illustrated history of the island and its conquerors , 1994, 29. Τα πατητήρια του Καστελλόριζου μελετά, συστηματικά, τα τελευταία χρόνια, ο κα¬ θηγητής Ν. Ashton. 16. X. ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ, “Λημνιακά πατητήρια”, Σαράντα αιώνες κρασί, Επτά Ημέρες, Εφημερίδα Καθημερινή, Αφιέρωμα 17-11-1993, 12-13. 17. I. ΠΑΠΑΓΓΕΛΟΣ, “Άμπελος και οίνος στη μεσαιωνική Χαλκιδική”, Ιστορία τον Ελληνικού κρασιού, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ 1992, 234-235. 18. Βλ„ μεταξύ άλλων, D. ΕΙΤΑΜ, 1993, όπ.π., σημ. 7. J. A. GREENE, “The Beginnings of Grape Cultivation and Wine Production in Phoenician/Punic North Africa”, in P. E. MCGOVERN, S. FLEMING, S. KATZ (eds), The Origins and Ancient History of Wine, Gordon and Breach, 1995, 311-322, fig. 19.4.

Γ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΑΚΟΣ: ΛΑΞΕΥΤΑ ΠΑΤΗΤΗΡΙΑ ΣΤΗ ΓΑΥΔΟ

573

Μέσα από την εξοικείωσή μας με τα πατητήρια της Γαύδου -και, έκτοτε, με τα συγγενικά τους, της Κρήτης- είμαστε σε θέση, προς το πα¬ ρόν, να υποθέσομε ότι οι εγκαταστάσεις αυτές: α. δεν αποτελούν νεότερα αλλά αρχαία μνημεία. β. Δεν κατασκευάστηκαν, στο σύνολό τους, την ίδια εποχή, μολονότι η χρήση τους μπορεί να διήρκεσε περισσότερο στο χρόνο. γ. Κατασκευές των τύπων A και Β μοιάζουν αρχαιότερες· θα μπο¬ ρούσαν να χρονολογηθούν από τα προϊστορικά χρόνια ως και την ελ¬ ληνιστική, μάλλον, ή τη ρωμαϊκή περίοδο. Πιο όψιμες φαίνονται, αντί¬ θετα, οι εγκαταστάσεις του τύπου Γ, με τους ορθογωνισμένους χώρους συλλογής, που, πιθανόν, κατασκευάστηκαν στη βυζαντινή εποχή ή και στη βενετοκρατία. Επίλογος Η παρουσία και η γεωγραφική διάδοση των πατητηριών της Γαύδου υποδηλώνουν περιόδους εντατικής επιτόπιας εκμετάλλευσης των αμπελιών. Όσο παράδοξη και εάν ηχεί σήμερα, η συγκεκριμένη έμφαση στο κρασί θα μπορούσε να έχει συμβάλει στην οικονομική ακμή του νησιού, στην αρχαιότητα. Το ξηρό και θερμό του κλίμα ευνόησε, πιθανόν, την καλλιέργεια τοπικών ποικιλιών. Στην ενδημική, εξάλλου, χλωρίδα αφθονούν τα κωνοφόρα, τα πεύκα, τα κεδροκυπάρισα ή αβόρατοι {Juniperus phoeniceà) και οι κέδροι (Juniperus oxycedrus ssp. macrocarpa). Η ρητίνη των δένδρων αυτών θα μπορούσαν να προσδίδουν τη γεύση του κεόρίτη οίνον στο γαυδιώτικο κρασί19. Στον περιορισμένο νησιωτικό μικρόκοσμο της Γαύδου η συνεχιζόμε¬ νη έρευνα για τα πατητήρια θα δώσει, ελπίζομε, ευκολότερες συνολικές 19. Είναι γνωστή και διαχρονική η συνήθεια της προσθήκης ρητίνης, ως συντηρητικού, αρωματικού αλλά και θεραπευτικού συμπληρώματος στο κρασί. Ρητίνες από πεύκο και κέδρο αναφέρονται, μεταξύ άλλων, από τον Πλίνιο (P. McGOVERN, “Vin Extraordinaire. Archaeochemists sniff out the oldest wine of the world”. The Sciences Nov.Dec. 1996, 31). Για τον κεόρίτη ή κέδρινο οίνο του Διοσκουρίδη, 6λ. ΕΥΛΟΓΙΟΥ ΚΟΥΡΙΛΑ ΛΑΥΡΙΩΤΟΥ. Οι ’Αμπελώνες τού "Αθω, Άγιορείτικα Ά νατυπώματα 1, 1993, 73 [“Έλάμβανον δέ εκ τής κέδρου (ή ώς καί της άρκεύθου, κυπαρίσσου, δάφνης, πιτύος, έλάτης) άποτιθεμένης ή εις τό πΰρ ή εις τόν ήλιον τό έξίδρωμα, όπερ άνεμείγνυον τφ οϊνψ, ήν δέ ό τοιοΰτος θερμαντικός, ουρητικός, ύποστύφων· είδος ρητινίτου

καί ούτος.”].

574

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Η' ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

απαντήσεις σε βασικά ερωτήματα, που παραμένουν, ως τη στιγμή αυτή, ανοικτά. Η ολοκλήρωση της μελέτης της κεραμεικής από την επιφανει¬ ακή έρευνα και ο καθαρισμός του συνόλου των κατασκευών αποτελούν απαραίτητες προϋποθέσεις για να διευκρινιστούν και να επαληθευτούν οι διατυπώσεις που προηγήθηκαν. Αποφασιστικής σημασίας, προς την κατεύθυνση αυτή, είναι η αφύπνιση και η συστηματοποίηση του ενδια¬ φέροντος για τις αντίστοιχες εγκαταστάσεις στην Κρήτη, οι οποίες είναι και πολυπληθείς και εξαιρετικά σημαντικές για την οικονομική και την πολιτισμική ιστορία του ευρύτερου χώρου.

Γ. ΧΡΙΣΤΟ ΑΟΥΛΑΚΟΣ: ΛΑΞΕΥΤΑ ΠΑΤΗΤΗΡΙΑ ΣΤΗ ΓΑΥΔΟ

ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΠΑΤΗΤΗΡΙΩΝ ΤΥΠΟΣ

A

ΤΥΠΟΣ

Β

ΤΥΠΟΣ

Γ

ΠΑΡΑΛΛΑΓΗ

8 30 Β ΚΑΙ Γ

Σχ. 1. Τυπολογία των πατητηριών της Γαύδου.

575

576

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Η' ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

f Φ

0

C0

'3

r-

§>

•ί

V ζ

ΊΧ\

C33

ο

Q

ο

V

A S

Τ

3I

*

o

fcs

0 s

/

I

&s

OU

V

*

ID φ

> I

l

l

J

·